________________
૧૨
પ્રબુધ્ધ જીવન
અભ્યાખ્યાન ] રમણલાલ ચી. શાહ
જગતમાં સારીનરસી પ્રવૃત્તિઓ સતત ચાલતી રહે છે. કેટલીક એવી પ્રવૃત્તિઓ અજાણતાં થઇ જાય છે, તો કેટલીક ઇરાદાપૂર્વક કરવામાં આવે છે. કેટલીક અસદ્ પ્રવૃત્તિ કર્યા પછી, માણસને તેને માટે પશ્ચાતાપ થાય છે. કેટલીક વાર અશુભ કાર્યોના પરિણામ વખતે માણસની આંખ ઊઘડે છે અને તેવું અશુભ કાર્ય ફરી ન ક૨વાનો તે સંકલ્પ કરે છે. શુભ કાર્યના પરિણામથી માણસને આનંદ થાય છે અને તેની તે માટેની શ્રદ્ધા-રુચિ વધે છે. પાપ- પુણ્યની આવી પ્રવૃત્તિઓ માટે બધા જ માણસો એકસરખા જાગ્રત, સમજદાર અને ક્રિયાશીલ નથી હોતા. સામાન્ય માણસોની પાપ-પુણ્ય વિશે પ્રકૃતિ કેવી હોય છે તે વિશે શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ સચોટ કહ્યું છે :
पुण्यस्य फलमिच्छन्ति पुण्यं नेच्छन्ति मानवाः । फलं पापस्य नेच्छन्ति, पापं कुर्वन्ति सादराः ॥ (માણસને પુણ્યના ફળની ઇચ્છા થાય છે, પરંતુ પુણ્યકાર્ય કરવાની ઇચ્છા હોતી નથી. તેવી જ રીતે માણસોને પાપનાં ફળ ભોગવવાની ઇચ્છા થતી નથી, પરંતુ તેઓ પાપ આદરપૂર્વક ( રસપૂર્વક) કરે છે.)
સંસારમાં પાપ અનેક પ્રકારના છે. પરંતુ શાસ્ત્રકારોએ બહોળું વર્ગીકરણ કરીને અઢાર પ્રકારનાં પાપ બતાવ્યાં છે. એમાં પાંચ પ્રકારનાં પાપ તે અહિંસાદિ વ્રતોના ખંડનરૂપ છે, ચાર પાપ ક્રોધાદિ ચાર કષાયનાં છે; બે પાપ રાગ અને દ્વેષરૂપી છે તદુપરાંત કેટલાંક પાપ તો કષાયજન્ય છે અને મનુષ્યના મનની નિર્બળતારૂપ છે. છેલ્લું અઢારમું મોટું પાપ તે મિથ્યાત્વરૂપી છે.
આ બધાં પાપોમાં તેરમું પાપ તે ખોટાં આળ ચડાવવારૂપ અભ્યાખ્યાન છે ‘અભ્યાખ્યાન' સંસ્કૃત શબ્દ છે, એનો અર્થ થાય છે ખોટો આરોપ મૂકવો. એ જ અર્થમાં અભ્યાખ્યાન' જૈન ધર્મનો એક પારિભાષિક શબ્દ બની ગયો છે. ‘અભ્યાખ્યાન' શબ્દ અભિ + આખ્યાન ઉપરથી આવ્યો છે. આખ્યાન એટલે બોલવું, ભાષણ કરવું, વંચન ઉચ્ચારવું ઇત્યાદિ. ‘અભિ’ ઉપસર્ગ છે. ‘વિશેષપણે, ‘ભારપૂર્વક', ‘સામેથી', ‘પ્રતિ’ જેવા અર્થમાં તે પ્રયોજાય છે. (સંસ્કૃતમાં ‘અભિખ્યાન' શબ્દ પણ છે. એનો અર્થ કીર્તિ થાય છે.)
ભગવતી સૂત્રના પાંચમા શતકના છઠ્ઠા ઉદ્દેશાનીટીકામાં ‘અભ્યાખ્યાન’ની વ્યાખ્યા બાંધતાં કહેવાયું છે - : અખિલેન આદ્યાન ટોષાવિરમ્ અભ્યારણ્યાનમ્ ।। અભિમુખેન એટલે સામેથી અભ્યાખ્યાન એટલેમ્સામેથી દોષોનું આવિષ્કરણ કરવું. સ્થાનોંગ સૂત્રના પ્રથમ અધ્યયન (૪૮-૪૯)ની ટીકામાં અભ્યાખ્યાનની વ્યાખ્યા ટીકાકારે આ પ્રમાણે આપી છે : " અભ્યારણ્યાનું પ્રતમસોષારોપણમ્ ', । અભ્યાખ્યાન એટલે પ્રગટ રીતે, ન હોય તેવા દોષોનું આરોપણ કરવું. એવી જ રીતે, આ જ અર્થમાં અભ્યાખ્યાનની વ્યાખ્યા નીચે પ્રમાણે અપાય છે.:
क्रोधमानमायालोभादिभिः परेष्वविद्यद्यमान दोषोद्भावर्नमभ्याख्यानम् ।
(ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ વગેરેને કારણે બીજા ઉપર અવિદ્યમાન – ન હોય તેવા – દોષોનો આરોપ કરવો તેને અભ્યાખ્યાન કહે છે.)
हिंसादेः कर्तुविरस्य विरताविरतस्य वायमस्य कर्तेत्यभिधानम्
अभ्याख्यानम् ।
ëિસાદે કાર્ય કરીને હિંસાથી વિરક્ત એવા મુનિ અથવા શ્રાવકને માથે દોષ લગાવીને ‘આ કાર્ય એમણે કર્યુ છે' એમ કહેવું તે ‘અભ્યાખ્યાન’ છે.)
અભ્યાખ્યાનની નીચે પ્રમાણે એવી જ બીજી વ્યાખ્યા આપવામાં આવે છે:
अभ्याख्यानं असद् अभियोगः ।
‘અભિયોગ’ શબ્દના આક્રમણ કરવું, સંઘર્ષ કરવો, આક્ષેપ મૂકવો, ન્યાયાલયમાં ફરિયાદ કરવી એવા જુદા જુદા અર્થ થાય છે. અહીં અસદ્ એટલે ખોટો અને અભિયોગ એટલે આક્ષેપ કરવો એવો અર્થ લેવાનો છે.
તા.૧૬-૬-૯૨ અને તા.૧૬-૭-૯૨
ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજીએ અઢાર પાપસ્થાનકની સજઝાયમાં અભ્યાખ્યાન એટલે પરનાં અછતાં આલ ઉચ્ચારવાં એવું સરળ ભાષામાં સમજાવ્યું છે. જુઓ : પાપસ્થાનક તે તેરમું છાંડીએ, અભ્યાખ્યાન દુરંતોજી; અછતાં આલ જે પ૨નાં ઉચ્ચરે, દુઃખ પામે તે અનંતો જી,
અભ્યાખ્યાનની પ્રવૃત્તિ પરાપૂર્વથી ચાલતી આવી છે. મહાસતી સીતા, મહાસતી દમયંતી, મહાસતી અંજના, મહાસતી કલાવતી વગેરે કેટલીક સતીઓ આવા અભ્યાખ્યાનની ભોગ થઇ પડી હતી અને ઘણું દુ:ખ ભોગવ્યા પછી નિર્દોષ પુરવાર થઇ હતી. મેતારજ મુનિ ઉ૫૨ ચોરીનો આરોપ આવ્યો હતો, તે વહેમ-શંકાથી આવ્યો હતો, પરંતુ સત્ય ઉચ્ચારવા જતાં જીવર્ણિસા થશે એવા કરુણાભાવથી એમણે મારણાન્તિક કષ્ટ સહન કરી લીધું હતું. સમયે સમયે કેટલાય સંત -મહાત્માઓ ઉપર જો અભ્યાખ્યાન થાય છે, તો વ્યવહારમાં સામાન્ય મનુષ્યોની તો વાત જ શી ?
શાસ્ત્રકારોએ જે અઢાર પ્રકારનાં પાપસ્થાનક ગણાવ્યાં છે, એમાં તેરમાં પાપસ્થાનક તરીકે અભ્યાખ્યાનને ગણાવ્યું છે. અભ્યાખ્યાન બીજા ઉ૫૨ ખોટો આરોપ મૂકવામાં આવે છે, એટલે એમાં મૃષાવાદનો દોષ આવે છે. આમ છતાં અભ્યાખ્યાનને એક સ્વતંત્ર પાપસ્થાનક તરીકે શાસ્ત્રકારોએ ગણાવ્યું છે, કારણ કે એને જુદું ગણાવવાથી જ એમાં રહેલા પાપકર્મના ભારેપણાનો માણસને સાચો ખ્યાલ આવે. મૃષાવાદમાં નાનાં-નાનાં, નજીવાં, નિર્હેતુક, અજાણતાં ઉચ્ચારાતાં અસત્યોથી માંડીને ભારે મોટા જૂઠ્ઠાણાં સુધીનું વિશાળ ક્ષેત્ર હોય છે અને એમાં ઘણી બધી તરતમતા હોય છે. અભ્યાખ્યાનમાં સહેતુક, દ્વેષપૂર્ણ, બીજાની જિંદગી બરબાદ કરી નાખે એવા એક જુદા જ પ્રકારના ભારે અસત્યનું કથન રહેલું હોય છે. વળી એની સાથે ક્રોધાદિ પ્રકારના ભારે કષાયો પણ સંલગ્ન રહેલાં હોય છે. એટલે આવા ભારે પાપકર્મને જુદું બતાવવાની આવશ્યક્તા રહેલી છે.
અઢાર પાપસ્થાનકોમાં કેટલાંક પાપ બોલવાથી બંધાય છે. વચનયોગનાં એ પાપોમાં મૃષાવાદ, અભ્યાખ્યાન, વૈશૂન્ય, પરપરિવાદ વગેરે મુખ્ય ગણાવી શકાય. ક્રોધ, કલહ, માયામૃષાવાદમાં પણ વચનયોગ હોય છે. હિંસાદિ અન્ય પાપોમાં કાયાના કે મનના યોગ સાથે ક્યારેક વચનયોગ પણ હોઇ શકે છે. અસંયમિત વાણી પાપ બાંધવામાં કેવું પ્રબળ નિમિત્ત બની જાય છે ? આવા પ્રસંગે આપણને જોવા મળે છે.
અભ્યાખ્યાન, પૈશૂન્ય અને પરપરિવાદ એ નજીક નજીકનાં - એકબીજાને મળતાં આવે એવાં પાપો છે, એમ છતાં તે દરેકને સ્વતંત્ર પાપ તરીકે ઓળખાવવામાં આવ્યું છે. પૈશૂન્ય એટલે ચાડી ખાવી, ગુપ્ત વાત જાહેર કરી દેવી. એમાં અસત્ય હોય કે ન પણ હોય, ૫૨પરિવાદ એટલે નિંદા કરવી. એમાં પણ અસત્ય હોય કે ન પણ હોય, પરંતુ અભ્યાખ્યાનમાં સ્પષ્ટપણે અસત્ય જ હોય. આ અસત્યનું દોષારોપણ બીજાને ઉતારી પાડવા માટે કે વગોવવા માટે જ કરવામાં આવ્યું હોય છે. એટલા માટે પૈશુન્ય કે પરપરિવાદ કરતાં અભ્યાખ્યાનનું પાપ વધારે ભયંકર મનાય છે.
અભ્યાખ્યાન વચન યોગનું પાપ હોવા છતાં કેટલીક વાર માણસ મનમાં ને મનમાં કોઇક ઉપર વહેમ કે રોષથી આળ ચડાવે છે, પરંતુ બીજા આગળ તે વ્યક્ત કરવાની તેની હિંમત હોતી નથી. ખૂન, ચોરી, દુર્વ્યસન, વ્યભિચાર, બળાત્કાર, લાંચ લેવી, ગેરરીતિ- અનીતિ આચરવી, અન્યાયપૂર્વક વર્તન કરવું ઇત્યાદિ પ્રકારનાં અભ્યાખ્યાન મોટાં ગણાય છે. એવા અસત્ય-દોષારોપણો ક્યારેક ભયંકર સ્વરૂપ ધારણ કરે છે. ‘અમુક વ્યક્તિ તમારે માટે આમ કહેતી હતી' જેવાં ખોટાં દોષારોપણો પણ વર્ષોના ગાઢ સંબંધોને વિચ્છિન્ન કરી નાખે છે. આક્ષેપો મૂકવાનું કાર્ય સરળ છે, પરંતુ તે પુરવાર કરવાનું અધૂરું છે. વ્યક્તિગત અંગત સંબંધોમાં બધી જ વાતોની મોંઢામોંઢ સાબિતીઓ મંગાતી નથી. ઘણા માણસો કાચા કાનના હોય છે અને સાંભળેલી
