________________
તા. ૧૬-૧૦-૯૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
યુધિષ્ઠિર દરેક અનુજને તે વૈરાટરાયને ત્યાં કેવી રીતે ગુપ્ત રીતે રહેશે રમણલાલ ચી. શાહનાં પ્રવાસપુસ્તકો. “પ્રદેશે જય-વિજયના અને એમ પૂછે છે; તેમાં સહદેવનો જવાબ આ પ્રમાણે છે:
પાસપોર્ટની પાંખે' મેં વાંચ્યાં ત્યારે મને એવી પ્રેરણા મળી કે મને સહદેવ કહે વીરા મારા, સાંભળો વાતનો પાયો;
નાનકડો પ્રવાસ કરવાનું સદભાગ્ય પ્રાપ્ત થાય તો પ્રવાસવર્ણનનો એક
લેખ જાણે અવશ્ય લખું. પ્રવાસનાં પુસ્તકો લોકપ્રિય અને લોકભોગ્ય, વૈરાટરાયને ઘેર રહીશું, ચારશું એની ગાયો !
ન બને એવું માનવાને કારણ નથી. જેમાં ઓછા માણસો હાથ અજમાવે ધર્મ કહે ધ્યાન ન બેસે, ગાયો ચારે સહુ કોય;
તેવા વિષયોમાં હાથ અજમાવવો એ વિશિષ્ટ શક્તિના આવિષ્કાર વૈરાટને ઘેર ગાયો હશે, તો ગોવાળ શું નહિ હોય.
માટેનો સુંદર પ્રયાસ છે. તે વિષયને અનુરૂપ દષ્ટિ અને વ્યક્તિત્વ સહદેવ કહે વીરા મારા, મારી પાસે એક વિદ્યાય;
વિકસાવવાનો પુરુષાર્થ શ્રેયસ્કર અને ફળદાયી છે. ટકે શેર દૂધ દેતી હોય તો, બશેર દેતી થાય છે ? તેથી એ તો રાખશે મને, કરશું ગૌરક્ષા કામ;
વ્યવસાયનો પડકાર સહદેવની જેમ ઝીલી લેવાય તો પછી પ્રશ્ન સહદેવજી કોઇ ન કહેશો, પંથીજી મુજ નામ છે
રહે છે છોકરીની પસંદગીનો. આમાં મૂંઝવતો પ્રશ્ન એ છે કે કેવી છોકરી સહદેવજી જેવા પવિત્ર, નિઃસ્પૃહી ભક્ત ગાયોની પ્રેમભરી પસંદ કરવાથી સુખી થવાય. બની શૉની નવલકથામાં સેવાચાકરી કરે તો ગાય વધારે દૂધ આપે એ સત્ય બાબત છે. તેમણે | Immaturityમાં જ આ પ્રશ્ન છેડાયો છે. તેમાં ચિત્રકાર સિરિલસ્કોટ આવાં કાર્ય માટે પોતાની પાસે એક વિદ્યા છે તેનો અર્થ વર્તમાન મોટી ઉંમરના ચિત્રકાર જેઈમ્સ વેસેને સલાહ માટે પ્રશ્ન પૂછે છે, 'જે - સમયના સંદર્ભમાં વિશિષ્ટ જાણકારી કે આવડત થાય. દાખલા તરીકે, છોકરી કલાકાર ન હોય અને કલામાં રસ ન ધરાવતી હોય તો તેની : એક વેપારીને રોજ બે હજાર રૂપિયાનો વેપાર થતો હોય. તે કોઈ સાથે પરિણીત જીવન સારું ચાલે ?" આ મુરબ્બી જવાબ આપે છે, યુવાનને પોતાની પેઢીમાં સેલ્સમેન તરીકે રાખે. થોડા દિવસ તે વેપારી "Two of The trade never agree, much less two of યુવાનનાં કામ અને પ્રામાણિક્તાનો ખ્યાલ લઈ લે. પછી તેનામાં a fine art." અર્થાતુ એક જ વ્યવસાયનાં પતિ-પત્ની વચ્ચે કદી વિશ્વાસ રાખીને પોતે બીજાં કામકાજમાં વિશેષ ધ્યાન આપે. એક-બે સુમેળ થતો નથી, તેમાંય લલિત કળામાં પડેલાં પતિ-પત્ની વચ્ચે તો વાસ પછી શેઠ કેટલો વેપાર થયો છે તે જુએ. કોઇ કોઇ દિવસ બે ઘણો ઓછો મેળ થાય. આ અંગે તેઓ પોતાનો દાખલો આપે છે કે હજારથી વધારે વેચાણ હોય, પરંતુ એકંદરે નિરાશાજનક આંકડા જોવા તેમની આવી પસંદગીથી છૂટાછેડા લેવા પડ્યા. ચિત્રકાર સિરિલસ્કોટ મળે. શેઠને આ યુવાન પ્રત્યે કેટલાં માન અને વિશ્વાસ રહે? પરંતુ તેમની સલાહથી ત્વરિત નિર્ણય લઇને કપડાં સીવનાર છોકરી સાથે યુવાને પોતાની સેલ્સમેનશીપની કળા અજમાવીને સરેરાશ ત્રણથી લગ્ન કરવાનું નક્કી કરી લે છે. તેમાં તે સફળ થાય છે અને લગ્નજીવન ચાર હજારનો વેપાર કરી બતાવ્યો હોય તો? પહેલાં આવી કળા અને સુખી બને છે. આવડત દાખવનારને પેઢીમાં ભાગીદાર બનવાનું સદ્ભાગ્ય પ્રાપ્ત થતું.
શૉએ ઈ. સ. ૧૮૭૯ના સમયના ઈગ્લેંડના સમાજનું ચિત્ર આ સહદેવની વિદ્યાનો' બીજો અર્થ એમ લઇ શકાય કે વિદ્યાભ્યાસ નવલકથામાં રજૂ કર્યું છે. અગિયાર દાયકામાં સમગ્ર વિશ્વની જેમ દરમ્યાન અભ્યાસની દષ્ટિએ અથવા અંગત શોખની દષ્ટિએ એવી ભારતમાં તેમજ ગુજરાતમાં શિક્ષણનો ફેલાવો ખૂબ જ પ્રમાણમાં થયો વિશિષ્ટ જાણકારી મેળવવી કે જે સામાન્ય રીતે તરત નજરે ન ચડે. છે. ગુજરાતના સમાજમાં ગૃહજીવન એકંદરે શાંતિભર્યું ગણાય. તેથી . અભ્યાસમાં વિનયન, વિજ્ઞાન, વાણિજ્ય, શિક્ષણ, લલિતકળાઓ પતિપત્ની બંને એક જ વ્યવસાયમાં હોય તો પણ ઈગ્લેંડ-અમેરિકાના વગેરે પ્રકારની વિદ્યાશાખાઓ છે. તેમાં કેવળ સ્નાતક, અનુસ્નાતક કે સમાજ જેવા પ્રશ્નો દી થાય જ નહિ. તેમ છતાં. શૉનું સૂચન વિચારવા પી.એચ.ડી. થવું બસ નથી, પરંતુ આ ઉપરાંત એવો અભ્યાસક્રમ લેવો જેવું ખરું. બંનેનો એક જ વ્યવસાય હોય તો તેઓ પરસ્પર પૂરક બની જેમાં કંઈક વિશિષ્ટતા હોય. દાખલા તરીકે, મોટા વકિલો, શકે. પરંતુ કેટલીક વાર બિનજરૂરી ચડસાચડસી, તો કેટલીક વાર સોલિસિટરો, શ્રીમંતો, અભિનેતાઓ, અભિનેત્રીઓ, રાજકારણીઓ બંનેને થોડો તનાવ અથવા બંને વચ્ચે થોડી ગેરસમજ થાય. ત્યારે વગેરેને અંગત સેક્રેટરીઓની પણ જરૂર હોય છે. આ કામ તલભાર બંનેનો વ્યવસાય જુદો હોય તો એકબીજાને દખલગીરીનો પ્રશ્ન ન થાય, - હલકું નથી, પરંતુ સારા પગારવાળું અને સ્વમાનભર્યું હોય છે. બર્નાર્ડ બંનેને જરૂરી સ્વાતંત્ર્ય રહે અને બંનેને એકબીજાનાં સહવાસનો આનંદ
ની નવલકથા “Immaturity- અપરિપકવતા'માં સ્મિથ નામનું રહ્યા કરે. આજકાલ તાજા બહાર પડતા ડોક્ટરો મોટે ભાગે લેડી એક પાત્ર છે. તે વેપારી પેઢીમાં કામ કરતો હોય છે; ત્યાં તેનું સ્વમાન ડોક્ટરને જપત્ની તરીકે પસંદ કરતા હોય છે, તેમનાદામ્પત્ય જીવનના ઘવાય એવો પ્રસંગ બને છે, તેથી તે છૂટો થાય છે. સેક્રેટરીની અનુભવોની નિખાલસ વાતો સાંભળવા જેવી હોય છે. જાહેરખબર વાંચીને તે આઇરિશ સદ્દગૃહસ્થને મળવા જાય છે. તે
છેલ્લે, યુવાનોને આજની સમગ્ર પરિસ્થિતિનો પડકારઝીલવા માટે લોકસભાના સભ્ય હોય છે. તેને ત્યાં સેક્રેટરી તરીકે કોઇ ટકતો નહોતો.
આત્મવિશ્વાસની જેમજ ધાર્મિક દષ્ટિબિંદુ વિકાસવાની પણ તેની અંગત ઑફિસનું કામ એટલું બધું અવ્યવસ્થિત થઈ ગયું હતું કે
અનિવાર્યતા રહેલી છે. જે યુવાનો ધાર્મિક બાહ્યાચાર અપનાવતા હોય તેને સારા સેક્રેટરીની તીવ્ર જરૂર હોય છે. સ્મિથના જવાબોથી આઇરિશ
તે તો આવકાર્ય જ છે, પણ તે સાથે ધાર્મિક દષ્ટિકોણ અથતિ આંતરિક સદ્દગૃહસ્થને સંતોષ થાય છે. તેમણે જે પગાર કહ્યો તેથી સ્મિથ ખૂશ
દષ્ટિએ ધાર્મિક ઘડતર કરતા રહેવું એ સવિશેષ મહત્ત્વનું છે. દાખલા થાય છે અને તે જ પળથી તે કામ કરવાની તૈયારી બતાવે છે. તે એક કલાકમાં તેમનું મેજ વ્યવસ્થિત કરી નાખે છે અને પત્રોનો નિકાલ પણ
તરિકે, વિપ્ન આવે તો તેને વધાવી લેવું; વિનને વધારનાર વિદ્ગથી
જ લાભ પામે છે. પ્રેમથી વિપ્નનો સામનો કરનાર નવું પામે છે. કરી નાખે છે. પછી તો આ સદ્ગસ્થને સ્મિથ અનિવાર્ય લાગે છે. તેનાં
વિનથી ડરી જનાર કંઈ કરી શકતો નથી. તેવી જ રીતે પોતાને કંઈ કામ કરવાની વૃત્તિ, આવડત, સુઘડતા, રીતભાત વગેરેને લીધે, સ્મિથ
દુઃખ હોય તેથી નિરાશ થઈ જાય અને સુખી લોકો સાથે સરખામણી. તે કુટુંબનો વિશ્વાસપાત્ર માણસ બને છે. વેપારી પેઢી કરતાં તેને સારો
કરીને વધારે દુઃખી થાય. પરંતુ વધારે દુઃખી લોકો સાથે સરખામણી મા પગાર મળવા બદલ સ્મિથ ખુશ રહે છે. આજકાલ સેક્રેટરીની લાયકાત
કરીને પોતે બરાબર જ છે એવી દષ્ટિ રાખીને પુરુષાર્થ કર્યા કરે એ મેળવવાના અભ્યાસક્રમો પણ ચાલે છે. જરૂર છે માત્ર તેમાં રસ
ધાર્મિક અને તંદુરસ્ત દષ્ટિકોસ છે. જે માણસ આંતરિક રીતે ધાર્મિક લેવાની, વિશાળ વાંચનની, નિરીક્ષણ અને લેખનની કળાઓ
ઘડતર કર્યા કરે તેને નવું ચેતન પ્રાપ્ત થાય છે; સમગ્ર જીવનમાં અગવડો વિકસાવવાની,
હોય તો પણ આનંદ અને સંતોષ રહે છે. આ પાયાની બાબતો માટે. સાહિત્યનાં ક્ષેત્રની રીતે જોઈએ તો નવલકથાઓ, ટૂંકી વાર્તાઓ, વિઘાર્થિઓ અને જવાબદારીભર્યા જીવનમાં પ્રવેશતા યુવાનો સતત નાટકો અને કાવ્યો ઘણા લખે છે, પરંતુ પ્રવાસવર્ણન લખનારા ઓછા મથતા રહે એમાં તેમનાં ભાવિ જીવનમાં શ્રેય, પ્રગતિ અને સુખકારી છે. પ્રવાસવર્ણન લખવામાં વિશિષ્ટ દષ્ટિની જરૂર છે, કારણકે વાચકને રહેલાં છે.' રસ પડે તેવી રીતે પ્રવાસની સામગ્રી પીરસવાની હોય છે. ડૉ.
