________________
તા. ૧૬-૧૧-૯૨
પ્રબુદ્ધ જીવને
તેની ઉપરના મોહના-અજ્ઞાનના પડળો-આવરણ હઠાવવાની જરૂર ઉપયોગ પણ ઘટાડતો જાય. આ રીતથી જ નિશ્ચય દ્રષ્ટિ સ્થિર અને છે. જેમ માટી અને પથ્થર આઘા હઠાવતા પાણીના દર્શન થાય છે, તેમ હિતસ્વી રહી શકે. આત્મા ઉપરના આવરણ હઠાવતાં-પડળો દૂર થતાં કેવળજ્ઞાન વેદન - આપણો દેહ એ આપણો નથી. તે પગલદ્રવ્યનો છે. તેનો એટલે કે આનંદ વેદના થાય છે. આવરણ હઠાવવાનો-નિરાવરણ ઉપયોગ પોતાના માટે કેવી રીતે થાય? એનો ઉપયોગ પરાર્થે, અન્યના થવાનો જ-નિર્મોહી- વીતરાગ બનવાનો જ પુરુષાર્થ કરવાનો છે. હિતમાં થવો જોઇએ.
પુદ્ગલદ્રવ્યના ભૌતિક પદાર્થોમાં જેટલે અંશે સ્વરૂપ બુદ્ધિ ઘટે જ્યારે દેહ જ પોતાનો નથી ત્યાં એના વડે પોતાના જીવનનું એટલે અંશે આનંદ અનુભવાય. પંર-મિથ્યા-અસતુ-વિનાથી અસ્તિત્વ માનવું એ અજ્ઞાનદશા છે.-મિથ્યાત્વ છે. ખેર ! કર્મના ઉદયે તત્ત્વમાં-પદાર્થમાં સ્વબુદ્ધિ કરવી અર્થાત્ સ્વરૂપ બુદ્ધિ કરવી તેનું જ દેહમાં રહેવું પડે તો તે વાત જુદી છે. બાકી વાસ્તવિક તો, દેહના નામ મિથ્યાત્વ ! જેમાં જે નથી, તે છે એવી બુદ્ધિ કરવી તેનું નામ અસ્તિત્વ વિના જ આત્માનું ખરું અને સાચું અસ્તિત્વ છે. સિદ્ધદશા. મિથ્યત્વ ! રેતીમાં તેલ નથી છતાં તેમાંથી તેલ મળશે તેવી વાત એટલે દેહના અસ્તિત્વ વિનાની દશા. સિદ્ધભગવંતો દેહાતીત છે. એ. કરનારને અને રેતીમાંથી તેલ કાઢવાની પ્રવૃત્તિ કરનારને જ દશાને પોતાની શુદ્ધ દશા માને તે સમ્યગુદ્રષ્ટિ અને આગળ દેહભાવ મૂઢ-મુર્ખ-પાગલ કહીએ છીએ તેવી આ વાત છે.
રહિત જીવનવ્યવહાર તે સમ્યગુ ચારિત્ર્ય. સમ્યકત્વમાં પ્રવેશ કર્યા બાદ આનંદનો અનુભવ થવા લાગશે. આપણો દેહ પુદ્ગલ રાશિના એક અંશરૂપ છે. તે આપણો નથી. સંસાર પરત્વેનો રાગ ઉઠવા લાગશે. વૈરાગ્ય આવતો જશે. પછી જે આત્માઓ પુગલમાં સ્વરૂપ બુદ્ધિ રાખે છે, સુખબુદ્ધિ અને દુન્યવી-ભૌતિક વસ્તુઓના ગ્રહણમાં અને ઉપરનાં મોહમાં પડવાનું ભોગવૃત્તિ રાખે છે તે તેમની અનાત્મદશા અર્થાતુ અજ્ઞાનદશા છે અને મન નહિ થાય.
એવી બુદ્ધિને મિથ્યત્વબુદ્ધિ જણાવેલ છે. સમ્યગુ દ્રષ્ટિએ આ દેહનો, , સમ્યગ દર્શન દ્વારા મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવેશ કર્યા બાદ આત્માએ આનંદ સાધનામાં સાધન તરીકે ઉપયોગ કરી લેવો જોઈએ. સાધકની સાધના
દિનો જ અનુભવ કરવો જોઈએ. પ્રતિકૂળતામાં પણ સિદ્ધ થયા બાદ સાધના અને સાધન બને છૂટી જશે. આયુષ્ય પૂર્ણ થયે અનુકુળતાની અનુભૂતિ થવી જોઇએ. જ્ઞાન ઓછું હશે કે વધુ હશે તો અજન્મા થવાશે. નિર્વાણ થતાં દેહનો પરિત્યાગ થશે અને નવો દેહ તે ચાલશે. પણ દ્રષ્ટિ તો વાસ્તવિક સમ્યગુ જ જોઈશે અને સ્વરૂપાનંદની ધારણ કરવાનો નહિ રહેશે. નિર્વાણનો અર્થ નિ:વાન (શરીર) છે. -અનુભૂતિ કરતાં આવડતું જોઇશે. સ્વરૂપાનંદની અનુભૂતિ દ્વારા સાચી જેમ ચક્રવર્તી પુણ્યના ઉદય વખતે ભેદજ્ઞાનથી સમ્યકત્વ પામી શકે પાતરાગતા પ્રાપ્ત થશે અને વીતરાગતાથી જ્ઞાન નિરાવણ બનશે. છે તેમ નારકીનો આત્મા પોતાના પાપના ઉદય વખતે ભેદજ્ઞાનથી
પ્રતિક્ષણે વીતરાગતા ટકાવી રાખવા માટે આપણે જાગૃત રહેવું સમ્યકત્વ પામી શકે છે. ભલે પુણ્ય અને પાપ સામસામા વિરોધી તત્ત્વો જોઈએ. આવી સતત, સરળ અને સહજ જાગૃતિ એ જ સમ્યગુ દર્શન. હોય છતાં તેના ઉદય વખતે સમ્યકત્વ પામી શકાય છે, કારણકે આત્મા
"હું સિદ્ધ સ્વરૂપ છું.’ આવું જ્ઞાન તે નિશ્ચયનયનું જ્ઞાન કહેવાય. તો પુણ્ય અને પાપથી પર છે. માત્ર બદ્ધસંબંધે કરીને પુયપાપકર્મથી બુદ્ધિનો એક વિકલ્પ ગણાય, એની ખરી સાધના શું? "હું સિદ્ધ સ્વરૂપ જોડાયેલા છે. છું એની ખરી સાધના "હું દેહ નથી” એવી દષ્ટિમાં છે. એવી આંશિક જેમ આત્મા દેહથી ભિન્ન છે તેમ આત્મા પુણ્યકર્મ અને પાપકર્મથી અનુભૂતિમાં છે. એ વખતે દેહભાવો અંતઃકરણમાં ન આવવા જોઇએ, પણ પરમાર્થથી ભિન્ન છે. જેથી વીતરાગદશા આવતી જાય. છેવટે " હું સિદ્ધ સ્વરૂપ છું” એ વિકલ્પ પુણ્યના ઉદયમાં એટલે શતાવેદનીય આદિ શુભ પ્રકૃતિના પણ યાદ કરવો ન પડે એવી નિર્વિકલ્પ દશા આવે અને તે સ્થિર રહે ઉદયમાં સમ્યકત્વ, એટલે પર પદાર્થોમાં સુખબુદ્ધિ અને ભોગવૃત્તિ નહિ ત્યારે છેવટના સંજવલન કષાયો પણ ક્ષય પામે છે. મોક્ષની ખરી તેમ જ પાપના-અશાતાવેદનીય આદિ અશુભ પ્રકૃતિના ઉદયમાં સાધના સમ્યગુ દર્શન પછી ધ્યાન અને સમાધિમાં છે.
સમ્યકત્વ એટલે દુઃખમાં દુઃખ બુદ્ધિ નહિ અને દુઃખથી ઉદ્વેગની વૃત્તિ ધ્યાન એટલે પોતાના સ્વરૂપરસને પોતાના આત્માના સહજ નહિ. અખંડ આનંદને વેદવો-અનુભવવો અને સમાધિ એટલે આત્માના "ભેદજ્ઞાન એટલે સુખ અને દુઃખ એ બેયથી પોતાને પર એટલે કે અખંડ આનંદમાં ડૂબકી મારી પડ્યા રહેવું. આ પ્રક્રિયાથી મોહનીય કર્મ જુદો માનવો.” તૂટશે. મોહનીય કર્મ તૂટતાં, જ્ઞાનાવરણીય કર્મ પણ તૂટશે.
સમ્યકત્વ એટલે અંતરાત્મા ! અંતરાત્મા માટે પુણ્ય અને પાપથી આપણે જો ધ્યાન અને સમાધિ દ્વારા સ્વરૂપરસના આનંદનો પ્રાપ્ત થનારા બહિરંગ દ્રશ્ય પદાર્થો દ્રશ્યરૂપ નથી. એને તો એનું 'નુભવ નહિ કરીએ તો દેહભાવના ક્ષણિક આનંદમાં ગબડી તો અંતઃકરણ જ દ્રશ્યરૂપ છે. અંતરને જુએ તે અંતરાત્મા બને અને પડવાના જ ! અને પછી દુઃખમાં સબડવાના જ !
બાહ્યદ્રશ્યને જુએ તે બહિરાત્મા બને. આપણને પહેલાં તો બાહ્ય જગત, સ્વપ્રવતું, અનિત્ય અને મિથ્યા ના અંતરાત્મા પોતાના અંતરમાં થતાં મોહદિભાવો ખતમ કરે છે. લાગવું જોઈએ. જેથી આપણી દ્રષ્ટિ, સ્વરૂપદ્રષ્ટિ બને, સચ્ચિદાનંદમય આત્માએ પોતાના જ્ઞાનોપયોગ અને દર્શનોપયોગમાં ઉત્પન્ન થતાં બને આપણે જગતના દ્રષ્ય છીએ અને નહિ કે ભોક્તા!
મોહાદિભાવોને ખતમ કરવાના છે. ઉપયોગમાંથી મોહાદિભાવો સમ્યગુ દ્રષ્ટિ આત્મા ક્ષણિક જીવન જીવતો હોય. દેહમાં પૂરાયેલ ખતમ થયેથી ઉપયોગ શુદ્ધ બને છે, પૂર્ણ બને છે, નિત્ય બને છે. આનું છે એટલે ક્ષણિક જીવન જીવ્યા વિના ચાલે તેમ નથી. છતાં તે ક્ષણિક નામ જ "કેવળજ્ઞાન" અને "કેવળદર્શન". જીવનનો, નશ્વર દેહનો, પ્રાપ્ત કાળનો, એવો સદુપયોગ કરે કે દેહાતીત મોહાદિભાવો જીવના જ્ઞાનોપયોગ અને દર્શનોપયોગનો આધાર બની જાય, કાળાતીત બની જાય. અકાલ બની જાય.-નિત્ય બની જાય. લઈને રહે છે. આપની દ્રષ્ટિ જો જાગૃત બને, વિવેકી બને, સમ્યગુ બને જીવન ભલે વિનાશી હોય પણ તે જ જીવન જો જીવી જતાં આવડે તો તો મોહાદિભાવો હણાતા જશે. , તે અવિનાશી અજરામર પદની પ્રાપ્તિ કરાવી આપવા સમર્થ છે. મહેલાતોમાં મહાલતો પુણ્યવંત સમ્યગુ દ્રષ્ટિ ચક્રવર્તી અને રસ્તે વર્તમાનકાળ-પ્રાપ્ત સ્વસમયનો સદુપયોગ થાય તો સમયાતીત, રઝળતો પાપોદયવંત સમ્યગુ દ્રષ્ટિ ભિખારી પોતાના ઉદયને બદલવા અકાલ-ત્રિકાળ નિત્ય બની શકાય છે.
શક્તિમાન ન થઇ શકે પણ સમ્યકત્વના આધારે, ભેદજ્ઞાનના બળે સમ્યગુ દ્રષ્ટિ દ્રશ્યને ન જુએ, દ્રશ્યના પરિણામને જુએ. “ પોતાના મોહાદિભાવો ખતમ કરવા શક્તિમાન છે. પરિણામનું લક્ષ્ય તે જ નિશ્ચય દ્રષ્ટિ' અને એ જ નિશ્ચય નય ! - જીવ કદી પણ પોતાનાથી અભિન્ન એવાં જ્ઞાનદર્શન વિહોણો બની
નિશ્ચય દ્રષ્ટિને એટલે કે નિશ્ચય નયની દ્રષ્ટિએ પરદ્રવ્યમાં સ્વબુદ્ધિ શકતો નથી, પરંતુ પોતાથી પર-ભિન્ન એવાં મોહાદિ ભાવ વગરનો તે ન જ રખાય. અરે ! વ્યવહાર પણ એવો છે કે પારકાના ધનને પોતાનું અવશ્ય બની શકે છે જો તે પુરુષાર્થ કરે તો. જીવે પોતાને મોહાદિભાવથી નહિ મનાય કે નહિ ગણાવાય.પર પદાર્થનું સ્વામિપણું ન હોય. આવી મુક્ત કરવો એ જ સમ્યકત્વશીલ આત્માનું કર્તવ્ય છે. અંતઃકરણની વૃત્તિ એ જ પરમાર્થદ્રષ્ટિ છે. આવી નિશ્ચયનયપૂર્વકની સહુ કોઈ સમ્ય દ્રષ્ટિ પ્રાપ્ત કરી મોહાદિભાવોથી મુક્ત થઈ સિદ્ધ પરમાર્થદ્રષ્ટિ આવ્યા પછી પર વ્યક્તિઓ સાથેના મોહભાવપૂર્વકના સંબંધો, સાધક, ઓછાં ને ઓછાં કરતો જાય અને પર પદાર્થોનો
અવતરણકારઃ શ્રી સૂર્યવદન ઠાકોરદાસ ઝવેરી
