________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૧૧-૯૨.
આપણે પહેલાં કે શાસ્ત્ર પહેલાં? આપણે પહેલાં છીએ અને પછી શાસ્ત્ર છે. આપણા જીવનોત્થાન માટે શાસ્ત્ર રચાયા છે. આપણા હિત . માટે શાસ્ત્રો બનાવાયા છે. શાસ્ત્રોને બહુ તપાસવાની જરૂર નથી. શાસ્ત્રસંશોધનની લાંબી જરૂર નથી. વાસ્તવિક તપાસ તો પોતાના આત્માની કરવાની છે. રાંશોધન તો પોતાના અંતઃકરણનું કરવાનું છે.
શાસ્ત્ર શુદ્ધ નથી અને શાસ્ત્ર અશુદ્ધ ય નથી. ખરેખર તો સંસારી જીવો અશુદ્ધ છે અને એમને સ્વયં શુદ્ધ થવાનું છે. વ્યવહારની દ્રષ્ટિએ શાસ્ત્ર શુદ્ધ અને અશુદ્ધ ગણાય એમાં કાંઈ વાંધો નથી. પણ તાત્વિક રીતે શાસ્ત્ર શુદ્ધ કે અશુદ્ધ કાંઈ નથી. દા (જોનાર)ની દષ્ટિ પ્રમાણે શાસ્ત્ર પરિણમશે.
"જેવી દ્રષ્ટિ તેવું શાસ્ત્ર”
શાસ્ત્ર તો સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે કે સમ્યમ્ દષ્ટિ માટે જગતના તમામ શાસ્ત્ર સમ્યગ શાસ્ત્ર છે અને મિથ્યાદ્રષ્ટિ માટે જગતના તમામ શાસ્ત્ર મિથ્યા શાસ્ત્ર છે. આગમગ્રંથો અને ધર્મશાસ્ત્રો મિથ્યા દષ્ટિ આત્મા માટે મિથ્યા શાસ્ત્રો છે. સમ્ય દષ્ટિ ન હોય તો સાડા નવ પૂર્વ સુધીનું વિશાળ જ્ઞાન ધરાવનાર જ્ઞાનીનું પણ પતન થાય છે એવું શાસ્ત્રવિધાન છે. આ વિધાનનું રહસ્ય જ એ થયું કે દષ્ટાની જેવી દષ્ટિ તેવું શાસ્ત્ર! દાની દ્રષ્ટિનું મહત્ત્વ છે નહિ કે શાસ્ત્રની..!
તેથી જ તો શાસ્ત્રજ્ઞાન ભણી જ્ઞાનોપયોગ અને દર્શનોપયોગ રૂપ, સ્વયંની દષ્ટિને રૂપાંતરિત કરી શુદ્ધ બનાવવાની છે. આપણા આત્માના સ્વરૂપને નિરાવરણ બનાવવાનું છે. શાસ્ત્રજ્ઞાન સમ્યગુ પણ નથી હોતું અને મિથ્યા પણ નથી હોતું. આપણે પોતે સમ્યગુ અથવા મિથ્યા હોઈએ છીએ.
શાસ્ત્ર એ દશ્ય છે. દષ્ટિ અને દષ્ટા સ્વયં આત્મા છે. આપણી દષ્ટિમાં જે અશુદ્ધતા-દોગ છે, જે મિથ્યાભાવદુર્ભાવ-વિભાવ-વિપરીતતા છે તે દૂર કરવાની છે. આપણી દષ્ટિમાં જ ' પરિવર્તન કરવાનું છે, સ્વરૂપ દશામય દષ્ટિ કેળવવાની છે.
શાસ્ત્ર દ્વારા, દ્રશ્યથી–સાધનથી અસંગ થવાનું છે. શાસ્ત્ર એ આલંબન છે. સાધન છે. સાધન દ્વારા સાધના કરવાની છે. આગળ આગળની ભૂમિકાએ સાધનો ઓછાં ને ઓછાં થતાં જાય છે અને સિદ્ધિ સાંપડતા સાધક સાધનાતીત સિદ્ધ બની જાય છે. વાંદરીનું બચ્ચું વાંદરીને વળગી પડે તેમ સાધનને કાયમ વળગી રહેવાનું નથી. સાધના કરી એનાથી અલગ થવાનું છે.-અલિપ્ત થવાનું છે. હા... એટલું ધ્યાન રાખવું કે સાધના સિદ્ધ થયા પછી શાસ્ત્રથી અલિપ્ત થવાનું છે નહિ કે સાધના થયાં પહેલાં,
શાસ્ત્રમાં સાધનાના ચૌદ સોપાન અર્થાત ચૌદ ગુણ સ્થાનક દર્શાવેલ છે. તે કોઈ નામ, લિંગ કે વેષના સ્થાનકો નથી. એટલું જ નહિ અધિકરણ, ઉપકરણ કે કરણના સ્થાનકો નથી પણ મોહભાવ ઘટવાથી ગુણોના આધારે અકષાયભાવના સ્થાનકો છે. અર્થાત્ અંતઃકરણમાં આવિર્ભાવ થતાં ગુણોના સ્થાનકો છે. ગુણોની ઉપર ઉપરની કક્ષા છે. સાધનામાં જેમ સાધક ઉપલી કક્ષાએ પહોંચતો જાય છે, તેમ તેમ સાધનો ઓછાં ને ઓછાં થતાં જાય છે અને સાધનકાળ પણ ઘટતો જાય છે.
આ દેહમાં રહી આપણે મન દ્વારા દેહભાવને ભોગવીએ છીએ. પુદ્ગલદ્રવ્યના વેદનની સુખાનુભૂતિ કે દુઃખાનુભૂતિ કરીએ છીએ . તેને બદલે સાધકે સાધનામાં દેહમાં રહે છતાં મન દ્વારા અંતઃકરણ દ્વારા આત્મપ્રદેશે આત્મસ્વરૂપાનુભૂતિ-અનુભવવાની છે. સ્વરૂપવેદન કરવાનું છે. સ્વરૂપદશાના સ્વાદનો આનંદ માણવાનો છે. નિરાવરણ જ્ઞાનની વાનગી ચાખવાની છે. આ માટે આપણે અલ્પાંશય સંકલ્પ કર્યો છે ખરો?
ઘર્મક્ષેત્રે આપણે અંતર્મુખ થવાનું છે. અંતરાત્મા બનવાનું છે. બાહ્ય દશ્ય જગતથી વિમુખ-પર થવાનું છે. એટલે જેટલે અંશે આપણે દશ્ય જગતથી પર થતાં જઈશું અને એટલે જેટલે અંશે આપણો અંતર્મુખ થઈશું એટલે તેટલે અંશે સ્વાનુભૂતિ થતી જશે. દશ્ય જગતની સાથે આપણું મન જોડાયેલું રહે છે. તે જમાન સ્વરૂપાનુભૂતિમાં મહાવિન્નરૂપ બને છે.
શરીરમય અને ઇન્દ્રિમય બનેલું મન, સંકલ્પ, વિકલ્પ, તરંગ, વિમાસણ, વિચારણા, કલ્પના, વૃત્તિ, આકાંક્ષા, અભિલાષા આદિ કરે
છે અને અસ્થિર બને છે. આવું વૃત્તિઓથી ભરેલું અંતઃકરણ આત્મામાં દોષોનો ઉમેરો કરે છે અને આવરણ-પડળ ગાઢા બનાવે છે. આમ આત્મા સ્વરૂપાનુભૂતિથી-નિજાનંદથી-સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપથી દૂર ને દૂર થતો જઇ.પુદ્ગલાનંદી બની જાય છે.
બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તીનો આત્મા પૂર્વના ભવમાં ચારિત્રમાં વિહરતો હતો. સ્વરૂપાનંદના અચ્છા આસ્વાદમાં મસ્ત હતો. ત્યાં એક પ્રસંગે નગરમાં ગોચરીએ જતાં તીરસ્કૃત થયાં તેથી અણસણ સ્વીકારી દેહત્યાગની પ્રવૃત્તિ આદરી. એમાં ચક્રવર્તી વંદન કરવા આવ્યા. સાથે
સ્ત્રીરત્ન હતું. તે પણ વંદન કરે છે. વંદન કરતાં અંબોડો છુટી ગયો અને કેશની લટ મુનિને સ્પર્શી ગઈ. ખેલ ખતમ થયો ! મુનિના અંત:કરણમાં સ્ત્રીવૃત્તિએ સ્થાન લીધું. ભોગ ભાવનાએ હૃદયનો કબજો લીધો. સ્વરૂપાનુભૂતિ ચાલી ગઈ. પુદ્ગલવૃત્તિ આવી ગઈ. આનું જ નામ શરીરમય અને ઇન્દ્રિમય વૃત્તિ.
જ્યારે એ જ મન અંતઃકરણમાં ધારણા, ધ્યાન, સમાધિને સ્થાન આપે અને સ્વયં સ્થિર બનતું જાય, એકાગ્ર થાય ત્યારે શરીર અને ઇન્દ્રિયથી મન ઉપર ઊઠી જાય છે. નવી નવી કલ્પનાનાં ચિત્રામણો કરતું બંધ થાય છે અને દ્રશ્ય જગતને સાક્ષાભાવે જોવાની શરૂઆત કરે છે. ત્યારે એ મન-અંતઃકરણ પરમાત્માના સ્વરૂપમાં કહો કે સ્વની સ્વરૂપાનુભૂતિમાં કહો, એમાં લીન બને છે. આ રીતે ધીરે ધીરે ઉન્મતભાવ આવે છે. મન લય પામે છે -વિલય પામે છે. અર્થાતુ મનનો પ્રલય થાય છે-મન અમન બની જાય છે. તૃપ્ત થાય છે--પૂર્ણકામ બની જાય છે. અર્થાતુ આત્મા પૂર્ણતાને પ્રાપ્ત કરે છે. ૫ , અશુદ્ધતા-આવરણોની વિદ્યમાનતામાં મન અમન કદિ નહિ બને. એ માટે સાધકે અંતઃકરણના દોષો ટાળવા જ રહ્યાં !
મોહાદિ ભાવો એ જ ભાવદોષ છે ને ભવભ્રમણનું કારણ છે. આ મોહાદિભાવો જ આત્મા ઉપર આવરણ રચે છે. મોહાદિભાવો એ કારણ છે અને આવરણ એ કાર્ય છે.
આવરણ દૂર કરવા, આવરણ હઠાવવા માટે જીવે પોતે સેવેલા દોષો જોતાં શીખવું જોઇશે. દોષને દોષરૂપે જોયા જાણ્યા પછી દોષ દૂર કરવા પ્રયત્ન કરવો જોઇશે. આ આખીય પ્રક્રિયા નિષ્કપટભાવે અંતઃકરણમાં થવી જોઇએ. તે
આધ્યાત્મભાવે અર્થાતુ ધર્મભાવે દોષોને ટાળવાનું મન હોય તો દોષો જાય અને દોષ જતાં દુ:ખ પણ જાય. જ્ઞાની ભગવંતોએ સ્વદોષ દર્શન કરવા ફરમાવેલ છે. આ સ્વદોષ દર્શનને તપના બાહ્ય અભ્યતર બાર ભેદમાંનો એક અત્યંતર ભેદ જણાવેલ છે.
આવરણનું કારણ દોષ છે. દોષનું ઉદ્દભવક્ષેત્ર મોહાદિભાવ છે.મોહનીય કર્મ છે.
અન્યના દોષ જોવાં એ સ્વયંને માટે દોષરૂપ બની જાય છે, જ્યારે. સ્વયંના દોષ જોવાં, સ્વદોષ દર્શન કરવું તે સ્વયંને માટે ગુણરૂપ બ . જાય છે.
પરદોષ દર્શન અવગુણ છે, સ્વદોષ દર્શન ગુણ છે'
પોતાનામાં રહેલાં દોષો સતાવતા હોય, એની પીડા, દુઃખી બનાવતી હોય, એ દોષોના પ્રતિપક્ષી ગુણોનો અભાવ દિલમાં ખટકતો. હોય તો ગુણીજનોમાં રહેલા ગુણોને જોઈ ભૂરિ ભૂરિ અનુમોદના કરવી કે જેથી પોતામાં રહેલાં અવગુણો ટળે અને ગુણો ખીલે.
દોષ એ આશ્રવ છે.-બંધ છે.-પાપ છે.-અધર્મ છે.-આવરણ છે. દોષોને અટકાવવા વીતરાગ દેવભગવંતોએ સંવર બતાડેલ છે અને દોષને ટાળવા નિર્જરા બતાડેલ છે.
અનિત્યાદિ બાર ધર્મભાવનામાં દોષની ઓળખ માટે આશ્રવ ભાવના, ગુણ કેળવવા અને દોષ અટકાવવા માટે સંવર ભાવના તથા દોષ ટાળવા નિર્જરા બતાડેલ છે અને સમ્યગુ દર્શનના સ્થિરીકરણ માટે બોધિ દુર્લભ ભાવના બતાડેલ છે.
આ ભાવનાઓ દ્વારા આશ્રવ અટકે છે, નિર્જરા થાય છે. આવરણ ટળે છે. આ કારણે જીવનું મૂળભૂત આત્મસ્વરૂપ પ્રગટે છે. અસત્ અને અનિત્યપણું ટળે છે. સત અને નિત્યપણું પ્રાપ્ત થાય છે. , આત્મામાં સત્તામાં કેવળજ્ઞાન છે જ ! અખૂટ અને અખંડ આનંદનો ઝરો તો આત્મામાં છે જ ! ધરતીમાં પાણીના વહેણ-અખંડ ઝરા છે જ! પરંતુ તેની ઉપર માટીના અને પથ્થરના આવરણો છે. એમ આત્મામાં કેવળજ્ઞાન અને આનંદના વહેણ-ઝરા છે જ! પરંતુ
