________________
તા. ૧૬-૧૦-૯૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
Vijay Dharma Suri, in whom the Jain Community has lost an inspiring personality and India one of her meritorious sons.”
સાહિત્યસેવા:
મહારાજશ્રી એક કુશળ વક્તા અને સમર્થ વ્યાખ્યાતા હતા તેમ એક બહુશ્રુત લેખક પણ હતા. અલબત્ત, એમણે વ્યાખ્યાનો આપવાનું કાર્ય જેટલું કર્યું તેના પ્રમાણમાં તેમનું લેખનકાર્ય નથી થયું. તો પણ જૈન સાહિત્યના ક્ષેત્રે તેમના લેખનકાર્યની અવશ્ય નોંધ લેવી પડે એવી
મહારાજશ્રીનું એક સૌથી મહત્ત્વનું કાર્ય તે હસ્તપ્રતોને આધારે સંશોધન સંપાદન કરવાનું છે. એમણે હેમચંદ્રાચાર્ય યોગા સંપાદનકાર્ય કર્યું તેમ જ ઐતિહાસિક રાસસંગ્રહ-ભાગ ૧-૨નું સંપાદન કર્યું હતું. એ બંને ગ્રંથો સંશોધકો તથા વિદ્વાનોને માટે બહુ ઉપયોગી છે. યોગશાસ્ત્રના સંપાદને તો યુરોપીય વિદ્વાનોનું ઘણું ધ્યાન ખેંચ્યું હતું અને એના કેટલાક શબ્દોના અર્થની તથા પાઠાંતરોની પણ ઘણી ચર્ચા
1-1 TO
'LL SET C - SET
1
Eએ મનમા થ તા
મહુવાથી મહારાજશ્રી રાજકોટ, જૂનાગઢ, માંગરોળ વગેરે સ્થળે વિહાર કરી ચાતુર્માસ માટે અમરેલી પધાર્યા. વિ.સં. ૧૯૭૩ના આ ચાતુર્માસ દરમિયાન મહારાજશ્રીને સાંભળવા પાંચ-સાત હજાર માણસો આવતા હતા. મહારાજશ્રીના વાણીના જાદુઈ પ્રભાવથી વ્યાખ્યાનમાં પધારેલા મુસલમાનોમાંથી કેટલાયે જીવનભર માંસાહારનો ત્યાગ કર્યો હતો અને પર્યુષણના આઠ દિવસ દરમિયાન કોઈ મુસલમાનનાં ઘરે કાયમ માટે માંસાહાર રંધાય નહિ એવો ઠરાવ કર્યો હતો.
અમરેલી ચાતુર્માસ પછી જામનગરના સંઘનો ચાતુર્માસ માટે અત્યંત આગ્રહ થયો. એમનું ચાતુર્માસ બહુ ઉલ્લાસપૂર્વક જામનગરમાં થયું. મહારાજશ્રીને હવે કાશી પાછા ફરવું હતું. પરંતુ મુંબઈના સંઘનો બહુ જ આગ્રહ થયો. મહારાજશ્રી મુંબઈમાં ક્યારેય પથાર્યા નહોતા એટલે મુંબઈની જનતાનો આગ્રહ થાય એ સ્વાભાવિક હતું. છેવટે એવો નિર્ણય થયો કે મુંબઈ થઈને કાશી તરફ પ્રયાણ કરવું. ગુજરાતમાં ઠેર ઠેર ધર્મની પ્રભાવના કરતાં કરતાં વિહાર કરીને મહારાજશ્રી મુંબઈ પધાર્યા. મુંબઈમાં એમનાં ઉપરાઉપરી બે ચાતુર્માસ થયાં. મહારાજશ્રીની વાણી સાંભળવા જૈન-અજૈન એવા હજારો માણસો વ્યાખ્યાનમાં એકત્ર થતા. કેટલાયે વિદેશી મહાનુભવો એમને મળવા માટે આવતા. અંગ્રેજ ગવર્નર પણ એમને મુલાકાત આપેલી જે એ
નાની દૃષ્ટિએ મોટી ઐતિહાસિક ઘટના ગણાઈ હતી. મુંબઈમાં કેટલીક સંસ્થાઓની એમણે સ્થાપના કરાવેલી.
મુંબઈથી વિહાર કરી મહારાજશ્રી મહારાષ્ટ્રમાં ધુલિયા પધાર્યા અને ત્યાં ચાતુર્માસ કર્યું. વિહાર તથા અન્ય શ્રમને કારણે એમની તબિયત બગડવા માંડી હતી. ધુલિયાથી વિહાર કરીને મહારાજશ્રી - ગ્વાલિયર પાસે શિવપુરી પધાર્યા. અહીં તેમની તબિયત વધુ બગડવા લાગી. ગ્વાલિયરના મહારાજના આગ્રહથી મહારાજશ્રીએ શિવપુરીમાં ચાતુર્માસ કર્યું. આ ચાતુર્માસમાં પણ મહારાજશ્રીએ ઘણું કાર્ય કર્યું. અહીં પણ દેશવિદેશથી ઘણા વિદ્વાનો એમને મળવા આવતા. પર્યુષણ પર્વ સારી રીતે સંપન્ન થયાં. પરંતુ મહારાજશ્રીની અશક્તિ - ઉત્તરોત્તર વધતી ચાલી. એક ફ્રેન્ચ વિદ્વાન ડૉ. લેવી પોતાનાં પત્ની સાથે મહારાજશ્રીને મળવા આવ્યા. તેમની સાથે આખો વખત બેસી . શકાતું નહિ, પરંતુ મહારાજશ્રીએ પોતાના શિષ્ય વિદ્યાવિજયજી તથા હિમાંશુ વિજયજીને કહી રાખ્યું હતું કે જ્યારે જ્યારે પોતને સ્વસ્થતા લાગે ત્યારે ડૉ. લેવીને બોલાવી લાવવામાં આવે. ડૉ. લેવી ચારેક દિવસ શિવપુરીમાં રોકાઈ, મહારાજશ્રી પાસે વાસક્ષેપ લઈ વિદાય
મહારાજશ્રીએ “જૈન શાસન” નામના સામાયિકમાં દરેક અંકમાં “ઘદેશના નામની લેખનમાળા લખી હતી. એક દળદાર ગ્રંથરૂપે ધર્મદશના' નામથી તે પ્રસિદ્ધ થઈ હતી. મહારાજશ્રી ચર્ચાવિચારણા માત્ર જૈનો પૂરતી જ મર્યાદિત નહોતી રહેલી એટલે “ધર્મદિશના' ગ્રંથ અજૈન વાચકોમાં પણ એટલો લોકપ્રિય થઈ ગયો હતો. એના લેખો ઉપર નજર ફેરવતાં જ ખ્યાલ આવે છે કે એ જમાનામાં પણ કેવા કેવા વિષયોની ચર્ચાવિચારણા થતી હતી. મહારાજશ્રીનું વક્તવ્ય વિશદ, તર્કયુક્ત, આધારહિત, મહાપુરુષોનાં અવતરણો અને સુયોગ્ય દૃષ્ટાન્ત કથાઓ સાથે એવી રોચક શૈલીમાં રજૂ થતું કે સામાન્ય વાચકોને તે તરત ગમી જતું.
મહારાજશ્રીએ તદુપરાંત “અહિંસાદર્શન', જૈનતત્ત્વદિગ્દર્શન, જૈન શિક્ષાદિગ્દર્શન, પુરુષાર્થ દિગ્દર્શન, આત્મોન્નતિ દિગ્દર્શન, ઈન્દ્રિયપરાજય દિગ્દર્શન, બ્રહ્મચર્ય દિગ્દર્શન વગેરે ગ્રંથો પ્રકાશિત કર્યા છે. એમાં એમણે જૈન ધર્મના વિવિધ વિષયોની વિચારણા કરી છે. મહારાજશ્રી ઘણો સમંય ઉત્તર ભારતમાં રહ્યા હતા અને હિંદી ભાષા ઉપર તેમનું ઘણું પ્રભુત્વ હતું. એટલે તેમના ઘણાખરા ગ્રંથો હિંદી ભાષામાં લખાયેલાં હતાં. “અહિંસા-દિગ્દર્શન'ની તો હજારો નકલ ખપી ગઈ હતી અને એનો બંગાળીમાં પણ અનુવાદ પ્રગટ થયો હતો અને એની પણ હજારો નકલ પ્રગટ થઈ હતી.
મહારાજશ્રીએ “દેવકુલ પાટક” નામનો ઐતિહાસિક સંશોધનનો . એક ગ્રંથ પણ પ્રગટ કર્યો હતો. ઉદયપુર પાસે દેવલાડા નામના ગામમાં પ્રાચીન જૈન મંદિરોમાંથી મળેલા શિલાલેખો વિશે આ સંશોધનાત્મક ગ્રંથમાં વિચારણા કરવામાં આવી છે.
મહારાજશ્રીનું શિષ્યવૃંદ પણ એટલું જ વિદ્વાન હતું. ઈન્દ્રવિજયજી, મંગલવિજયજી, ભક્તિવિજયજી, વિદ્યાવિજયજી, ચંદ્રવિજયજી, જયંતવિજયજી, વિશાળવિજયજી, ન્યાયવિજયજી, હિમાંશવિજયજી વગેરેએ પોતાના ગુરુની પરંપરાને યથાશક્તિ શોભાવી છે. તેઓએ શિવપુરીમાં સિધિયા રાજાના સહકારથી મહારાજશ્રીના સ્મારકની સ્થાપના કરી અને એક વિદ્યાધામ ત્યાં વિકસાવ્યું હતું.
ઘયા.
મહારાજશ્રીને પોતાનો અંતિમ કાળ હવે જણાઈ ગયો હતો. હિમાંશુવિજય આદિ એમને ચઉશરણપયા” સંભળાવતા. ભાદરવા ' સુદ અગિયારસના દિવસે વસ્ત્ર બદલતી વખતી મહારાજશ્રીએ સૂચન કરી દીધું કે પોતે હવે ફક્ત ત્રણ દિવસ જ છે. તેઓ સ્થિર પદ્માસનમાં બેસી ગયા. બારસના દિવસે સાંજે પ્રતિક્રમણ કરતાં કરતાં તેઓ બેભાન થઈ ગયા. શુદ્ધિમાં આવતાં એમણે પ્રતિક્રમણ પૂરું કર્યું. તેરસની રાત એમણે ધ્યાનમાં પદ્માસનમાં જ વીતાવી. વચ્ચે એક વખદ પાટ ઉપરથી ઊતરી ઠલ્લે જઈ આવ્યા. અને પાછા સ્થિરાસને બેસી ગયા. સવારના છ વાગવામાં હવે કેટલો સમય બાકી છે એમ પૂછતા રહ્યા. પાંચ વાગે તેઓ ધ્યાનમાં સ્થિર થઈ ગયા અને બરાબર સવારના છ વાગે એમનું મસ્તક ઢળી ગયું. સંવત ૧૯૭૮ના ભાદરવા સુદ ચૌદસ, અનંદ ચૌદસના દિવસે તા. ૫મી સપ્ટેમ્બર ૧૯૨૨ના દિવસે સવારે છ વાગે પોતાના શિષ્ય સમુદાય વચ્ચે અને ભક્તો વચ્ચે તેમણે સમાધિપૂર્વક દેહ છોડ્યો.
મહારાજશ્રીના કાળધર્મના સમાચાર ઝડપથી દેશવિદેશમાં પ્રસરી ગયા. ગામેગામથી શોક સંદેશાના તાર-પત્રો આવ્યા. મુંબઈનાં વર્તમાનપત્રોનાં પહેલે પાને મોટા અક્ષરે સ્વર્ગવાસના આ સમાચાર છપાયા, સ્થળે સ્થળે ગુણાનુવાદની સભાઓ થઈ. વિદેશોમાં ઈગલેડ, ફ્રાન્સ, જર્મની, ઈટલી, નોર્વેનાં વર્તમાનપત્રોમાં મહારાજશ્રીના સ્વર્ગવાસના સમાચાર છપાયાં. લંડન ટાઈમ્સ દેનિક વિગતવાર સમાચાર આપતાં ‘Death Of a Great Jain Leader’ એવા શિર્ષક હેઠળ નોંધ્યું હતું. 'A telegram received in London announces the death, at the age of 55, of Shri
શ્રી વિજયધર્મસૂરિનું જીવન ઘણી રોમાંચક અને રૌમહર્ષણ ઘટનાઓથી સભર છે. જાહેર વ્યાખ્યાનોની એમની પ્રવૃત્તિ, દેવદ્રવ્ય વિશેના વિચારો ઈત્યાદિને કારણે ક્યારેક વિવાદ પણ સર્જાયા હતા. પરંતુ તેઓ ક્યારેય તેથી પોતાની શાંતિ અને સમતા ગુમાવતા નહિ. જેઓ તેમની પાસે આવતા તેઓ અવશ્ય સમાધાન મેળવીને જતા.
મહારાજશ્રી એક મહાન, સમર્થ યુગપુરુષ થઈ ગયા. એમના સ્વર્ગવાસ પ્રસંગે કેટકેટલા કવિઓએ પણ એમને અંજલિ આપી હતી. એ વખતે લખાયું હતું : ___अद्य जैना निराधारा, निरालंवास्तपोधना ।
धर्मसूरौ गते देवीभूयं धर्मस्य सारथौ ॥
