________________
તા. ૧૬-૧૦-૯૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
‘અલબત્ત, નાયડુના ગુણપક્ષે કહેવું જોઈએ કે આવા વધુ પડતા ઠપકા પછી પણ એમની સ્વસ્થતા ઓછી થતી નહિ. એમનામાં જડતા નહોતી; પોતાની ભૂલ અને પરિસ્થિતિનો પ્રમાણિકપણે સ્વીકાર રહેતો.'
થાકેલા કેડેટને ખભે ઊંચકીને ચાલવું, બીમાર કેડેટ માટે વેરાન જંગલમાં રાતે તબીબી સારવાર ઉપલબ્ધ કરાવવી, કેડેટને રસોઈ તેમ જ કૅમ્પફાયર જેવી પ્રવૃત્તિમાં ડગલે ને પગલે મદદરૂપ થવું-આવા સેવાભાવી તેમ જ પરોપકારી સ્વભાવને કારણે નાયડુ સાવ સરેરાશ વ્યક્તિત્વ ધરાવતા હોવા છતાં કૅમ્પના સઘળા કેડેટોની ચાહના પામે છે. પણ કમનસીબ એ છે કે ઉપરી અધિકારી એમની ઉપર કારણ-અકારણ ખફા રહે છે. આવી ખફગીનું પ્રમાણ મેજર ખન્નાનાં આ વાક્યો આપશે
‘તુમ ઈતના સમજતા નહી હૈ, તુમ ક્યા ગધા હૈ ? તુમકો બાર બાર ટોકના પડતા હૈ. હમ તુમકો ડિમોટ કર દેગા.'
આવા અત્યંત તિરસ્કારભર્યાં કટુવચનો સાંભળ્યા પછીય નાયડુની આત્મશોધનવૃત્તિ આથમતી નથી-‘ભૂલ મારી છે. સી.ઓ. સાહેબ થોડા મારા દુશ્મન છે ? એ તો મારા ભલા માટે કહે છે. આર્મીમાં તો આવું રોજ થાય, એથી કંઈ સિનિયર ઑફિસ૨તરફનો આપણો આદર ટવો ન જોઈએ. હું જાણું છું કે સી.સો. સાહેબ મારાથી બહુ નારાજ છે, પણ મારે તે જોવાનું ન હોય.’
કૅમ્પની કસોટીની ક્ષણોમાં આ સાવ સાધારણ દેખાતા મનુષ્યનું મૂળરૂપ પ્રગટ થાય છે. વાવાઝોડાની એ રાતે જ્યારે સૌ કોઈ સલામત સ્થળે ખસી જવા ભાગદોડ કરે છે ત્યારે નાયડુ જ મેજર ખન્નાની ભાળ કાઢવા એકલા જાય છે અને ઘવાયેલા મેજરનેં અણીની પળે બચાવી લઈ, વરસતા વરસાદમાં કાદવકીચડ ખૂંદતા, ખભે લાદી સલામત લઈ આવે છે. એ પ્રસંગથી નાયડુ માટે ઓશિંગણભાવ અનુભવતા થયેલા મેજરના શબ્દો :
‘હવાલદાર નાયડુ જો સમયસર ન આવી પહોંચ્યા હોત તો મારો તંબૂ મારા ઉપર એવી રીતે પડ્યો હતો કે અંધારામાં હું ગૂંગળાઈને મરી ગયો હોત.’
આવું જ વિરલ પણ લગીર વધારે સંકુલ ચરિત્ર છે નાયક નાઈકનું. એમની ઠીંગણી કદ-કાઠી પહેલી નજરે, એ લશ્કરમાં કેમ હોઈ શકે, એવો પ્રશ્ન જન્માવે છે. વળી એમની ઉમ્મર અને રૅન્કની અસંગતિ પણ ધ્યાન ખેંચે છે. પણ સૌથી મોટી સમસ્યા છે એમના એકલસૂરા અને દ્દન ઔપચારિક સ્વભાવની ! આવી ઘણી બધી વિષમતાઓ વચ્ચે પણ નાયક પોતાનાથી ઉપરની કક્ષાના અધિકારીઓને તાલીમ આપવાનું કપરું કામ સફળતાપૂર્વક પાર પાડે છે. પણ લેખકને એમની એકલસૂરી જિંદગીનું રહસ્ય પામ્યા વિના ચેન પડતું નથી. પોતાની તાલીમજન્ય તત્પરતા, આદર આપવાની કુનેહ, નિર્મળ જિજ્ઞાસાવૃત્તિ અને અનુકંપાશીલ સંવેદનશીલતાથી લેખક નારિયેળની કઠણ કાચલી ભેદવામાં સફળ થાય છે. અને એમ થતાં વાચકને હાથવગી બને છે, આસમાની–સુલતાની આપદા-વિપદાઓ વેઠી વેઠીને લગભગ જાતે કિલ્લેબંધી કરી બેઠેલા અદના માનવની કરમકહાણી. એની વિગતો, વિશ્રામની પળોમાં, ઝાડને છાંયે બેસીને પોતાના હોંશિયાર પણ ઑફિસર્સ-શાગિર્દોને આપવીતી કહેતા નાઈકના મોંએ જ સાંભળવાની લિજ્જત ઓર છે, એથી અહીં નથી આપવી. પણ આ ચરિત્રકથામાં સર્જકની સામાજિક નિસ્બત સ્પૃહણીય રીતે પ્રગટ થઈ છે, તે તો અવશ્ય નોંધવું જ રહ્યું !
અન્ડર ઑફિસ૨ એલન એ આ ચરિત્રમાળાનું સૌથી ઊજળું નક્ષત્ર છે. અપાર ઉદ્યમશીલતા, મળતાવડો સ્વભાવ અને મહેક થતી સંસ્કારિતાથી સામાન્ય કેડેટમાંથી અંડર-ઑફિસર લગી વિદ્યુતવેગે પહોંચી જનારા એલનની એક છબી આ છે
‘ઘણા કેડેટો ત્યારે આડા પડી આરામ લઈ રહ્યા હતા, પરંતુ એલન છસાત કૅડેટોનું વર્તુળ જમાવી બેઠો હતો, મને જોતાં જ તે ઊભો થઈ ગયો. પાસે જઈને જોતું તો એલન કેટલાક કૅડેટના બૂટને પૉલિશ કરી આપતો હતો. સામાન્ય રીતે અંડર-ઑફિસર પોતાના બૂટની પૉલિશ
i
૨૩
બીજા કૅડેટો પાસે કરાવે, તેને બદલે નવા આવેલા કૅડેટના બૂટની પૉલિશ અંડર-ઑફિસર પોતે કરી આપતો. કેવી રીતે બૂટને પૉલિશ કરવાથી ચમક વધારે આવે તેની પદ્ધતિ પણ તે કૅડેટોને શિખવાડતો હતો...[આટલું જ નહિ,] એલન કેટલાક કૅડેટોને યુનિફૉર્મનાં તૂટી ગયેલાં બટન નવાં ટાંકી આપતો. ઢીલા પડી ગયેલા ગાજ સરખા કરી આપતો. કેટલાય કૅડેટોના કમરપટ્ટાને બ્લૅકો લગાડી આપતો અને બટ્ટાનાં બકલોને બ્રાસો લગાડીને ચકચકિત કરી આપતો.’
યુવાન કૅડેટને ગાળો બોલવાની અને ચોરી કરવાની બદીઓમાંથી એમને ખબરેય ન પડે એવી રીતે મુક્ત કરાવનાર એલનને એના આવા સફળ નેતૃત્વના શિરપાવ રૂપે જ્યારે, કંપની કમાન્ડર જાદવ પાસેથી ‘યુ ઈડિયટ ! વૉટ આર યૉર કૅડેંટ્સ ડૂંઈંગ સ્ક્વૅર ? વ્હાઈ આરન્ટ ધે હીઅર ઈન લાઈન વિથ અધર્સ ?'-જેવા બૂમબરડા સાંભળવા પડે છે ત્યારે તેનું સંસ્કારી ખમીર જે રીતે ખીલી ઊઠે છે તે દૃષ્ટવ્ય છેઃ
‘સર, મેં કશું જ ખોટું નથી કર્યું. રિપોર્ટીંગનો ટાઈમ પણ હજુ થયો નથી. વળી તમે મારે માટે ‘ઈડિયટ' શબ્દ બોલ્યા તે પણ મને ગમ્યું નથી. તમારા મોઢામાંથી આવો શબ્દ નીકળે છે એથી શરમ આવે છે.
આવો જડબેસલાક ઉત્તર સાંભળીને ઓર ગિન્નાઈ ઊઠેલા જાદવે એલનને શિક્ષા ક૨વાની આપેલી ધમકીનો એલને આપેલો એવો જ ઠંડો આ ઉત્તર પણ આકર્ષક છે ઃ
‘સ૨, વધુમાં વધુ શિક્ષા તમે શી કરી શકો ? મારી રેન્ક લઈ શકો, મને ડિમોટ કરી શકો, મને કૉલેજમાંથી ડિસમિસ કરાવી શકો; એ જ ને ? તો એ બધાં માટે હું અત્યારથી જ તૈયાર છું. તમે મને ડિમોટ કરો તે પહેલાં રાજીખુશીથી હું રૅન્ક અહીં જ પાછી આપી દઉં છું...સર, આ લો તમારી રૅન્ક પાછી. તમને ઈચ્છા થાય તો મને કૉલેજમાંથી પણ ડિસમીસ કરાવી શકો છો. એનો જરાય ડર નથી.'
મેજર શાહ આખા પુસ્તકમાં લશ્કરી શિસ્ત અને એના પાલન અંગે ગુસ્સા તોછડાઈની અનિવાર્યતા વિશે એકાધિક વાર વકીલાત કરી છે . પરંતુ એમની સર્જકતાએ એલનના ચરિત્રાંકન વેળા, એમની મિલિટરી-ડિસિપ્લિનને વળોટી જઈને, સઘળું જતું કરીનેય સ્વમાન જાળવવાની એલનની ખુમારીને ખુલ્લા ખુલ્લા બિરદાવી છે. એલનનું ચરિત્ર અહીં એવું તો રોમાંચકારી અને આકર્ષક નીવડે છે કે મારી જેવા પિસ્તાલીસે પહોંચવા આવેલા વાચકનેય, એલનને સાંપડેલી કૅડેટોની ચાહના તેમ જ તેણે અન્યાયના કરેલા પ્રતિકારની મીઠી ઈર્ષા કરવા પ્રેરે છે.
મેજર શાહનું ગદ્ય અહીં બહુધા વિશદ બની રહ્યું. જો મૂળ વસ્તુ જ મનીહારી હોય તો, સ૨ળ ગદ્યમાં પણ એની રજૂઆત કેવી સ્પર્શક્ષમ બને-તેનું આ પુસ્તક સુભગ દૃષ્ટાંત બને છે. પણ લેખકે ધાર્યું હોત તો આ ગદ્ય છટાદાર પણ બની શક્યું હોત તેની સાહેદી આ પંક્તિઓ પૂરશે-
‘તે દિવસે સાંજે બ્રિગેડિયરે ક્વાર્ટર ગાર્ડની સલામી લઈ ડોગરા રેજિમેન્ટની વિદાય લઈ લીધી. એક મોટા દરિયાઈ મોજાની જેમ તેઓ આવ્યા અને ચાલ્યા ગયા, પણ દરેકના મનમાં લશ્કરી સૂવાસનું સુમધૂર સ્મરણ મૂકતા ગયાં.'
નાનીમોટી પ્રસંગકથાઓ રૂપે થયેલા આ ચરિત્ર સંકીર્તન દરમ્યાન સોળ-સત્તર વ્યક્તિ-પ્રતિમાઓ તો ઊપસી આવે જ છે, પરંતુ મર્મગ્રાહી વાચક જો સહેજ ઝૂકીને ઝીણું જોશે તો, દરેક ચરિત્રકથા, તેના લેખકની પણ નાનીમોટી લાક્ષણિકતા ઉપસાવે છે, તે લક્ષિત થશે. દૃષ્ટાંત રૂપે નાયક નાઈકના શુષ્ક–વેરાન આંતરજીવનમાં ડોકિયું કરવાની લેખકની સંવેદનશીલતા નોંધી શકાય. માણસ નર્યો વ્યક્તિવાદી થતો જાય છે-એવા આ દેશકાળમાં, આમ કોઈના મનનાં બંધ કમાડ ખોલવાની નિષ્ઠા પોતે જ વિરલ બની રહે છે.
માનવજીવનનાં તેજ-તિમિરને આલેખતું આ પુસ્તક સહૃદયી સૌને વાંચવું ગમે છે, પણ એન.સી.સી.માં પ્રવેશનારા સૌ કૅડેટોમાટે તો એ નર્યું બાઈબલ નીવડે એવી ક્ષમતા ધરાવે છે.
✰✰✰
