________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
[દાન ધનથી અપાય છે, શીલ સત્ત્વથી પળાય છે. તપ કષ્ટથી થાય છે, પરંતુ ઉત્તમ ભાવના તો સ્વાધીન છે.]
‘બૃહત્કલ્પ'માં કહ્યું છે કે ભાવનાઓ બે પ્રકારની છે. दुविहाओ भावणाओ - संकिलिट्ठा य, असंकिलिट्ठा य । ભાવનાઓ બે પ્રકારની છે : સંક્લિષ્ટ અર્થાત્ અશુભ અને સલિષ્ટ અર્થાત્ શુભ]
કંદર્પી, કિલ્કિષી, આભિયોગિકી, દાનવી અને સંમોહી એ પાંચ પ્રકારની ભાવના તે અશુભ ભાવના છે. આર્તધ્યાન અને રૌદ્ર ધ્યાન એ બે અશુભ પ્રકારના ધ્યાન સાથે સંકળાયેલી ભાવનાઓ અશુભ પ્રકારની ભાવના છે.
મૈત્રી, પ્રમોદ, કરુણા અને માધ્યસ્થ એ ચાર ભાવનાને ધર્મધ્યાનની ભાવના અથવા પરા ભાવના તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે અને તે શુભ ભાવનાઓ છે.
હેમચંદ્રાચાર્યે ‘યોગશાસ્ત્ર'માં અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ એ પાંચ મહાવ્રતોની પ્રત્યેકની પાંચ પાંચ શુભ ભાવનાઓનું મહત્ત્વ દર્શાવતાં કહ્યું છે :
भावनाभिभावितानि पचमि पचमि क्रमात् । महाव्रतानि नो कस्य साधयन्त्य व्ययं पदम् ॥
ક્રમાનુસાર પાંચ પાંચ ભાવનાઓ વડે ભાવિત કરાયેલાં મહાવ્રતો કોને અવ્યયપદ (મોક્ષ) નથી સાધી આપતાં ?]
આવી રીતે દર્શનવિશુદ્ધિ ભાવના, વિનયસંપન્નતા ભાવના, વગેરે પ્રકારની સોળ શુભ ભાવનાઓને કા૨ણ ભાવના તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે .
આ શુભ ભાવનાઓ ઉપરાંત જૈન ધર્મમાં અનિત્યાદિ બાર ભાવનાઓનું મહત્ત્વ સૌથી વિશેષ છે. આત્મચિંતન માટેની એ ભાવનાઓને વૈરાગ્યની ભાવના અથવા સમત્વની પ્રાપ્તિ માટેની ભાવના તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે.
‘તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર’માં વાચક ઉમાસ્વાતિ કહે છે : अनित्याशरणसंस्तरैकत्वान्यत्वाशुचित्वास्रवसंवर ।
निर्जरालोक बोधिदुर्लभधर्मस्वाख्यातत्त्वानुचिंतनमनुप्रेक्षा ॥ નીચે પ્રમાણે બાર ભાવનાઓ-અનુપ્રેક્ષાઓ બતાવવામાં આવે છેઃ (૧) અનિત્ય ભાવના, (૨) અશરણ ભાવના, (૩) સંસાર ભાવના, (૪) એકત્વ ભાવના, (૫) અન્યત્વ ભાવના, (૬) અશુચિ ભાવના, (૭) આશ્રવ ભાવના, (૮) સંવર ભાવના, (૯) નિર્જરા ભાવના, (૧૦) લોક ભાવના, (૧૧) બોધિદુર્લભ ભાવના અને (૧૨) ધર્મ ભાવના.
[છેલ્લી ચાર ભાવનાઓના ક્રમમાં કેટલાંક ગ્રંથોમાં ફેર જોવા મળે છે. કોઇકમાં બોધિદુર્લભ ભાવના અગિયારમી બતાવવામાં આવી છે, તો કોઇકમાં તે બા૨મી બતાવવામાં આવી છે.]
મન અને પાંચ ઇન્દ્રિયો એ જેમ મનુષ્યજન્મની મોટામાં મોટી સિદ્ધિ-ઉપલબ્ધિ છે તેમ એ જ મન અને પાંચ ઇન્દ્રિયો મનુષ્યજન્મની મોટામાં મોટી ક્ષતિરૂપ નીવડવા સંભવ છે. મનુષ્યને દુર્ગતિની ખીણમાં ગબડાવી દેવાની શક્તિ પણ તેમાં રહેલી છે. માણસ જો પોતાની આ પાંચ ઇન્દ્રિયોને સંયમમાં રાખી શકે, ઇન્દ્રિયો ઉપર વિજય મેળવી શકે તો ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ એ ચાર કષાયો ઉપર વિજય મેળવી -શકે. કષાયો શાંત થતાં ચિત્ત પણ શાંત થાય છે. ચિત્ત ઉપર વિજય મળતાં મનઃ શુદ્ધિ થાય છે. મનઃ શુદ્ધિ થતાં રાગ અને દ્વેષ પાતળા પડવા લાગે છે. એથી નિર્મમત્વ આવવા લાગે છે. નિર્મમત્વ માટે અનિત્યાદિ ભાવનાઓનું સેવન આવશ્યક છે. નિર્મમત્વ આવતાં સમતા-સમત્વ આવવા લાગે છે. માટે જ કહ્યું છે ઃ
साम्यं स्यान्निर्ममत्वेन तत्कृते भावना श्रयेत् । .... આમ, સમતાનું બીજ ભાવનાઓમાં રહેલું છે.
તા. ૧૬-૧૦-૯૨
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રમાં (૧૫/૫) કહ્યું છે : भावनाका सुद्धप्पा जले नावा व आहिया । नावा व तीरसंपन्ना सव्वदुखा विमुच्चई ॥
[ભાવનાયોગથી શુદ્ધ થયેલો આત્મા જલમાં નાવની જેમ તરે છે. જેમ નાવ કિનારે પહોંચે છે, તેવી રીતે શુદ્ધાત્મા સર્વ દુઃ ખોમાંથી મુક્ત થઇને લક્ષ્યસ્થાને પહોંચે છે.]
‘અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમ’માં મુનિસુંદરસૂરિએ કહ્યું છે : चित्त बालक मा त्याक्षीरजस्त्रं भावनौषधी । यत्त्वां दुर्ध्यानभूता न च्छलयाति छलान्विष ||
[હે ચિત્તરૂપી બાળક ! તું ભાવનારૂપી ઔષધિનો ક્યારેય ત્યાગ કરતો નહિ, જેથી છળને શોધનારા દુર્ધ્યાનરૂપી ભૂતો-પિશાચો તને છેતરી શકે નહિ. ]
ભાવનાઓનું કેવું ફળ હોય છે તે દર્શાવતાં ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર (૨૯/૫૦)માં ભગવાન મહાવીરે કહ્યું છે :
भावसच्चेणं भावविसोहिं जणयई भावविसोहिओ वट्टमाणे अरिहंतपन्नतस्स धम्मस आराहणायाओ अब्भुट्ठेई-अन्भुट्ठेोईशा पर लोगधम्मस आसहऐ भवई ।
[ભાવસત્યથી જીવ ભાવની વિશુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે. વિશુદ્ધ
ભાવનાવાળો જીવ અરિહંતપ્રણીત ધર્મની આરાધનામાં તત્પર થઇને પારલૌકિક ધર્મનો આરાધક બને છે.]
સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતા જીવોનું જ્યારે અવલોકન કરીએ છીએ અને તેમના વિકાસક્રમની ગતિનો વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે સમજાય છે કે કેટલો બધો કાળ જ્યારે પસાર થઇ જાય ત્યારે જીવ વિકાસનું એકાદ પગથિયું ઉપર ચડે તો ચડે, વળી, કેટલાયે જીવો થોડે ઉપર ચડી પાછા નીચે પડતા હોય છે. જૈન દર્શન પ્રમાણે જીવ સૂક્ષ્મ નિગોદ (અવ્યવહા૨૨ાશિ)માંથી નીકળીને વ્યવહારરાશિમાં આવે છે. ત્યાર પછી એકેન્દ્રિયપણુ, ત્રસપણુ, બેઇન્દ્રિયપણુ, તેઇન્દ્રિયપણુ, ચઉરન્દ્રિયપણુ એમ પ્રાપ્ત કરતાં કરતાં સંક્ષીપંચેન્દ્રિયપણુ પ્રાપ્ત કરે છે. એમ કરતાં કેટલી બધી મુશ્કેલીથી જીવ મનુષ્યપણુ પ્રાપ્ત કરે છે. આમ ઉત્તરોત્તર એક એક તબક્કામાંથી પસાર થઇ ઉપર ચડવું એ જ ઘણું દુર્લભ છે અને તેમાં મનુષ્યપણુ પ્રાપ્ત કરવું એ તો એથી પણ વધુ દુર્લભ છે. વળી, મનુષ્યપણુ પ્રાપ્ત થયું એટલે બધું જ આવી ગયું એવું નથી.
મનુષ્યપણામાં રાજ્ય મળવું કે ચક્રવર્તીપદ મેળવવું એટલું દુ નથી જેટલું બોધિબીજ મેળવવું દુર્લભ છે.
મનુષ્યપણુ મળ્યા પછી આર્યદેશમાં જન્મ, સંસ્કારી કુટુંબમાં જન્મ, ધર્મજિજ્ઞાસા, ધર્મશ્રવણનો યોગ, ધર્મબોધ થવો, ધર્મમાં ઉદ્યમ કરવાના સંયોગ સાંપડવા ઇત્યાદિ ઉત્તરોત્તર દુર્લભ થતાં જાય છે. એટલા માટે જ કહેવાયું છે ઃ
चतारि परमंगाणि दुल्लहाणीह जंतुणो । माणुसंत्तं सुई सद्धा संजमम्मि च वीरिअं ॥
[જીવોને માટે ચાર મુખ્ય બાબતો અત્યંત દુર્લભ છે : (૧) મનુષ્યપણુ, (૨) શ્રુતિ (ધર્મશ્રવણ), (૩) ધર્મમાં શ્રદ્ધા અને (૪) સંયમમાં વીર્ય (ત્યાગવૈરાગ્ય માટેનો પુરુષાર્થ)].
ઉત્તરાધ્યનના ‘દુમપત્તયં' નામના દસમા અધ્યયનમાં ઉત્તરોત્તર એક પછી એક વસ્તુઓ પ્રાપ્ત થવી કેટલી દુર્લભ છે તે દર્શાવતાં ભગવાન મહાવીરે કહ્યું છે :
वि माणुसत्तणं आयरियत्तं पुणरावि दुल्लहं । बहवे दसुया मिलऽखुया समयं गोयम, मा पमायसे ॥ लहूण वि आयरियत्तणं अहीणपंचिंदियता हु दुल्लहा । विगलिंदियता हु दीसई समयं गोयम, मा पमायओ || अहीणपंचेदियत्तं पि से लभे उत्तमधम्म सुई हु दुल्लहा ।
