________________
તા. ૧૬-૧૦-૯૨
પ્રબુદ્ધ જીવન -
कुतित्थिनिसेवओ जणे समयं गोयम, मा पमायो । लहूण वि उत्तमं सुई सद्दहणा पुणरावि दुल्लहा । मिच्छत्तनिसेवओ जणे समयं गोयम, मा पमाय ॥
[દુર્લભ એવો મનુષ્યજન્મ મળ્યા પછી પણ આર્ય દેશમાં જન્મ મળવો દુર્લભ છે. ઘણા લોકો મનુષ્ય હોવા છતાં દસ્યુ અને બ્લેર હોય છે. માટે, હે ગૌતમ ! સમય માત્રનો પ્રમાદ ન કર. - આ દેશમાં જન્મ મળ્યા પછી પણ પાંચે ઈન્દ્રિયોની પૂર્ણતા મળવી દુર્લભ છે. ઘણા જીવો વિકલેન્દ્રિય જોવા મળે છે. માટે હે ગૌતમ! સમય માત્રનો પ્રમાદ ને કરે. - પાંચ ઇન્દ્રિયોની પૂર્ણતા મળ્યા પછી પણ ઉત્તમ ધર્મનું શ્રવણ દુર્લભ છે. ઘણા લોકો કુતીર્થિઓની સેવા કરનારા હોય છે. માટે હે ગૌતમ, સમય માત્રનો પ્રમાદ ન કર.
ઉત્તમ ધર્મનું શ્રવણ પ્રાપ્ત થયા પછી તેમાં શ્રદ્ધા થવી તે ઘણી દુર્લભ વાત છે. ઘણા લોકો મિથ્યાત્વનું સેવન કરનારા હોય છે. માટે છે - ગૌતમ! સમય માત્રનો પ્રમાદ ન કર.]
ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રના ત્રીજા અધ્યયનમાં પણ આ જ વાત ઉપર ભાર મજવામાં આવ્યો છે:
माणुस्सं विग्गहं लटुं सुई धम्मस्स दुल्लहा । जं सोच्चा पडिवज्जति तवं खंतमहिंसयं ।। आहच्च सवणं लटुं सद्धा परमदुल्लहा । सोच्चा णेयाउणं मग्गं बहवे पअिभस्सई ॥
[મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત થયા પછી પણ ધર્મનું શ્રવણ અત્યંત દુર્લભ છે, કે જે ધર્મશ્રવણ કરીને જીવ તપ, ક્ષમા અને અહિંસાનો સ્વીકાર કરે છે. કદાચ ધર્મશ્રવણ પ્રાપ્ત થયા પછી તેમાં શ્રદ્ધા થવી અત્યંત દુર્લભ છે. મોક્ષમાર્ગ પ્રતિ લઈ જનારા ધર્મનું શ્રવણ કર્યા પછી ઘણા લોકો એ માર્ગથી ભ્રષ્ટ થઈ જાય છે.]
ઉમાસ્વાતિ મહારાજ “પ્રશમરતિ'માં કહે છે : मानुष्य कर्मभूम्यार्यदेश कुल कल्पता SSयुरुपलो । श्रद्धाकथक श्रवणेषु सत्स्वपि सुदुर्लभा बोधिः ॥ . [મનુષ્યપણું, કર્મભૂમિ, આર્યદેશ, સારું કુળ, નીરોગીપણું, દીર્થ આયુષ્ય-એ સર્વ પ્રાપ્ત થવા છતાં ધર્મ કહેનાર ઉપર શ્રદ્ધા રાખવી અને બોધિ” (સમક્તિ) પામવું એ ઘણી દુર્લભ વાત છે.] હેમચંદ્રાચાર્યે ‘યોગશાસ્ત્ર'માં પણ કહ્યું છે : अक्रामनिर्जरारुपात् पुण्याज्जन्तोः प्रजाय । स्थावरत्वात्ररसत्वं वा तिर्यकत्वं वा कथंचन ॥ मानुष्यमार्यदेशश्च जातिः सर्वाक्षपाटवम् । आयुश्च प्राप्यते तत्र कथच्चित्कर्मलाघवात् ॥ प्राप्तेषु पुण्यतः श्रद्धाकथक श्रवणेष्वपि । तत्त्वनिश्चयरुपं तद्धोधिरत्नं सुदुर्लभम् ।। विषयेभ्यो विरक्तानां साम्यवासितचेतसाम् । उपशाम्येत कषायाग्निर्बोधिदीपः समुन्मिषेत् ॥
(અકામ નિર્જરારૂપ પુણ્યથી જીવને સ્થાવરપણામાંથી ત્રસપણ અથવા તિર્યચપણ કોઈક રીતે પ્રાપ્ત થાય છે. મનુષ્યપણુ, આર્યદિશ, ઉત્તમ જાતિ, સર્વ ઈન્દ્રિયોની પૂર્ણતા, દીર્ઘ આયુષ્ય કંઈક હળવાં કર્મથી પ્રાપ્ત થાય છે. પુણ્યને ઉદયથી શ્રદ્ધા, સદ્ગુરુ, ધર્મશ્રવણ પ્રાપ્ત થવા છતાં તત્ત્વનિશ્ચયરૂપ બોધિરત્નની પ્રાપ્તિ દુર્લભ છે.) *
વિષયોથી વિરક્ત થયેલાં અને સમત્વથી વાસિત થયેલાં ચિત્તવાળા સાધુપુરુષોનો કષાયરૂપી અગ્નિ શાન્ત થઈ જાય છે. તથા બોધિ (સમ્યત્વ) રૂપી દીપક પ્રગટ થાય છે. ‘શાન્તસુધારસ'ના ગેયાષ્ટકમાં વિનયવિજયજી મહારાજ લખે છેઃ बुध्यता बुध्यतां बोधिरतिदुर्लभा । जलधिजलपतित सुररत्न "
सम्यगाराध्यतां स्वहितमिह साध्यतां । बाध्यतामधरगतिआत्मशऽत्या ॥
[હે જીવ! બોધિ અત્યંત દુર્લભ છે એ તું સમજ, સમજ! સમુદ્રના જળમાં ચિંતામણિરત્ન પડી ગયું હોય તો તે મેળવવાનું જેટલું દુર્લભ છે એટલું દુર્લભ બોધિ મેળવવાનું છે. એટલા માટે તું સમ્યગુ આરાઘના કર અને તારું હિત સાધી લે. તું તારી આત્મશક્તિથી નીચી ગતિને, દુર્ગતિને અટકાવી દે.]. આ બોધિને મેળવવામાં ચાર મોટા અંતરંગ શત્રુઓ તે ચાર સંજ્ઞાઓ છે: (૧) આહારસંજ્ઞા, (૨) ભયસંજ્ઞા, (૩) મૈથુનસંજ્ઞા અને (૪) પરિગ્રહસંજ્ઞા.
આ બોધિરત્ન મેળવવું અને સાચવવું એ સહેલી વાત નથી. કેટલીયે વાર મળ્યા પછી પાછું એ ખોવાઈ પણ ગયું છે.
બોધિરત્ન મેળવવા માટે ઘણી બધી તૈયારી કરવી પડે છે અને મેળવ્યા પછી એને સાચવવા માટે ઘણો મોટો પુરુષાર્થ કરવો પડે છે. બોધિપ્રાપ્તિને એટલા માટે જ શાસ્ત્રકારોએ અત્યંત દુર્લભ તરીકે ઓળખાવી છે. “બોધિદુર્લભ છે” એમ ઉતાવળે ઉપરઉપરથી કહી દેવું એ એક વાત છે અને એની દુર્લભતાની સાચી આત્મપ્રતીતિ થવી એ બીજી વાત છે. સમગ્ર સંસારના જીવોની ચાલતી સતત ગતિનું અવલોકન કરી તે વિશે આત્મચિંતન કરનારને બોધિની દુર્લભતાની પ્રતીતિ થયા વગર રહેતી નથી.
ઉમાસ્વાતિ મહારાજે પ્રશમરતિ’માં કહ્યું છેઃ तां दुर्लभा भवशतैर्लब्धवाऽप्यतिदुर्लभा पुनर्विरतिः । मोहादागात् कापथविलोकनाद् गौरववशाच्च ।।
[આવી દુર્લભતાથી મળતી બોધિને સેંકડો ભવે મેળવ્યા પછી પણ વિરતિ (ત્યાગ-સંયમ) મળવી અત્યંત દુર્લભ છે. મોહમાં પડી જવાને કારણે, રાગને વશ થઈ જવાને કારણે, જાતજાતના ખોટા પંથોના અવલોકનને કારણે અને ગૌરવને વશ થવાને કારણે માણસને વિરતિમાં રસરુચિ થતાં નથી.]
આવું અત્યંત દુર્લભ એવું બોધિરત્ન પ્રાપ્ત થયું હોય તો તે વેડફી નાખવા જેવું કે ગુમાવી દેવા જેવું નથી.
ઉપાધ્યાય શ્રી જયસોમે બોધિદુર્લભ ભાવનાની રચનામાં સરસ દષ્ટાન્તો આપતાં કહ્યું છે:
લોકલકને કારણે, યાન જલધિમાં ફોડે રે: ગુણકારણ કોણ નવલખો હાર હીરાનો ત્રોડે રે?
એક લોઢાના ખીલા ખાતર આખું વહાણ કોણ દરિયામાં ડુબાવી દે? દોરો જોઇતો હોય તો એટલા માટે નવલખો હાર કોણ તોડી નાખે?
બોધિરપણ ઉવેખીને કોણ વિષયારસ દોડે રે ? કંકર મણિ સમોવડ કરે, ગજ વેચે ખર હોડે રે ?
બોધિરત્નને ઉવેખીને વિષયારસ પાછળ, ભૌતિક સુખ પાછળ કોણ દોડે ? કાંકરો અને મણિ એ બંનેને સરખાં કોઇ ગણે ? ગધેડાના બદલામાં હાથીને કોણ વેચી દે?
વિનયવિજયજી મહારાજ બોધિદુર્લભ ભાવનાના ગેયાષ્ટકમાં અંતે ભલામણ કરતાં કહે છે:
अवमतिदुर्लभात् प्राप्य दुर्लभतमं- . बोधिरलं सकलगुणनिधानम् । कुरु गुरुप्राज्यविनयप्रसादोदितं शान्तरससरसपीयूषपानम् ॥
હે જીવ ! આ રીતે અત્યંત દુર્લભથી દુર્લભ એવું તથા સકલ ગુણોના ભંડારરૂપ બોધિરત્ન મેળવીને, ઊંચા પ્રકારના વિનયના પ્રસાદથી પ્રાપ્ત થયેલા શાન્ત રસરૂપી સરસ અમૃતનું તું પાન કર.]
આમ, વૈરાગ્યની અને આત્મચિંતનની બાર ભાવનાઓમાં બોધિદુર્લભ ભાવનાનું મહત્ત્વ વિશિષ્ટ પ્રકારનું છે.
Dરમણલાલ ચી. શાહ
