________________
- પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૧૦-૯૨
દોઢ બે મહિના તો લાગી જતા. એટલે ડૉ. થોમસનો પત્ર કેલ્વિન સાહેબને મળી જાય તે પછી પોતે તેમને મળે. - ડૉ. થોમસનો જવાબ મહારાજશ્રીને મળી ગયો. તેમણે સર કેલ્વિન સાહેબને પત્ર લખી દીધો છે, એવું જણાવ્યું ત્યાર પછી મહારાજશ્રીએ સર કેલ્વિન સાહેબને પત્ર લખીને મુલાકાત માટે સમય માગ્યો. ઇ.સ. ૧૯૧૩ના માર્ચ મહિનાની ૨૦મી તારીખે પોણા અગિયાર વાગે અજમેરમાં મુલાકાતનો સમય આપવામાં આવ્યો. મહારાજશ્રી પોતાના કેટલાક શિષ્યો સાથે તથા રાજસ્થાનના કેટલાક અગ્રણીઓ સાથે કેલ્વિન સાહેબને મળવા ગયા, - સર કેલ્વિને મહારાજશ્રીને કહ્યું કે આબુના જિનમંદિર અંગે ઇન્ડિયા ઑફિસ લાયબ્રેરીના મુખ્ય ગ્રંથપાલ ડૉ. થોમસનો પત્ર મારા ઉપર આવ્યો છે. તેમણે ભલામણ કરી છે એટલે એ બાબત જરૂર કરવા યોગ્ય જ હોય. આબુના જિનમંદિર અંગે તમારી શી ઇચ્છા છે?
મહારાજશ્રીએ કહ્યું કે અમારા જિનમંદિરની પવિત્રતા સચવાય એટલા માટે કોઈપણ વ્યક્તિ બુટ-ચંપલ પહેરી મંદિરમાં દાખલ થાય નહિ એ માટે સરકારે કાયદો કરવાની જરૂર છે.
કેલ્વિન સાહેબે કહ્યું, “તમે મને એક વિગતવાર અરજી લખીને આપો. એની સાથે ડૉ. થોમસનો ભલામણ પત્ર હું જોડીશ અને સાથે. મારી ભલામણ પણ લખીશ અને એ તમારો પત્ર દિલ્હી વાઈસરોયને હું મોકલી આપીશ એટલે તમારું કામ થઈ ગયું જ સમજો.”
મહારાજશ્રીએ એક શ્રેષ્ઠી પાસે અરજી લખાવીને આપી. સર કેલ્વિને તે પોતાની ભલામણ સાથે દિલ્હીની અંગ્રેજ હકુમતને મોકલી આપી. થોડા દિવસમાં જ લેખિત હુકમ આવી ગયો કે આબુના જિનમંદિરમાં કોઈ પણ યુરોપિયન કે અન્ય કોઈ વ્યક્તિ બુટ-ચંપલ પહેરીને પ્રવેશી શકશે નહિ.
મહારાજશ્રીના પ્રયાસથી આ કાર્ય સફળ થયું. આજે જે કાર્ય બહુ મહત્ત્વનું ન લાગે એ કાર્ય એ જમાનામાં કેટલું બધું કઠિન હતું કે ચાર-પાંચ દાયકા જૈન શ્વેતામ્બર કોન્ફરન્સ અને સંસ્થાઓએ કરેલા પ્રયાસો છતાં અન્ય તેનું કોઈ પરિણામ આવ્યું નહોતું. મહારાજશ્રીની દુરંદેશી અને વિદેશીઓ સાથેના સુવાસભર્યા સંપર્કને પરિણામે એ કાર્ય સરળતાથી પાર પડ્યું. પછીથી તો ભારતના તમામ જિનમંદિરો માટે આ કાયદો વિદેશીઓને- અન્ય ધર્મીઓને લાગુ પડી ગયો હતો.
મહારાજશ્રી અજમેરથી બાવર પધાર્યા અને ચાતુર્માસ ત્યાં કર્યું. બાવરમાં મહારાજશ્રીના વિદ્વાન શિષ્યો શ્રી ઇન્દ્રવિજયજીને ઉપાધ્યાયની પદવી તથા શ્રી મંગલવિજયજીને પ્રવર્તકની પદવી આપવાનો તથા મહારાજશ્રીના એક વિદ્યાર્થીને દીક્ષા આપવાનો અઠ્ઠા મહોત્સવ યોજવામાં આવ્યો હતો.
વ્યાવરમાં મહારાજશ્રીની વાણી સાંભળી એક પારસી એન્જિનિયર શ્રી ધનજીભાઈ મહારાજશ્રીના પરમ ભક્ત થઇ ગયા હતા અને જૈન ધર્મના અનુરાગી બની શાકાહારી થઈ ગયા હતાં. તદુપરાંત શ્રી ભગવાનદાસ ઓઝા નામના એક બ્રાહ્મણ પંડિત પણ મહારાજશ્રીના ભક્ત બન્યા હતા. તેઓ પણ રોજ વ્યાખ્યાનમાં પધારતા. ખ્યાવરમાં મહારાજશ્રીના ચાતુર્માસે જૈન-જૈનેતર વર્ગમાં ઘણો મોટો ઉત્સાહ જન્માવ્યો હતો. બાવરમાં મૂર્તિપૂજક કરતાં સ્થાનકવાસીઓની વસતી ઘણી મોટી હતી, પરંતુ મહારાજશ્રીનાં વ્યાખ્યાનોમાં રોજ ઘણા સ્થાનકવાસીઓ પણ ઉપસ્થિત રહેતા. મહારાજશ્રીએ ચાતુર્માસ પછી ખ્યાવરથી વિહાર કર્યો ત્યારે સમગ્ર શહેરના નાગરિકો તરફથી એક વિશાળ વિદાય સમારંભ યોજાયો હતો અને શહેરના અગ્રગણ્ય જૈન-જૈનેતર મહાનુભાવોએ સરસ વક્તવ્યો રજૂ કર્યા હતાં. - જોધપુરમાં જૈન સાહિત્ય સંમેલન:
બાવરમાં ચાતુર્માસ કરી મહારાજશ્રી અજમેર થઈ બિલાડા વગેરે ગામોમાં વિહાર કરતા કરતા સોજત પધાર્યા. મહારાજશ્રી જ્યારે સોજતમાં હતા ત્યારે જર્મનીના પ્રકાંડ વિદ્વાન, જૈન ધર્મના અભ્યાસી ડૉ. જેકોબી ભારતમાં આવવાના છે એવો એમને પત્ર મળયો, ડૉ. જેકોબી જેવા વિદેશી વિદ્વાન આવવાના હોય તો તેમને અનુકૂળ એવા સમયે જૈન સાહિત્ય સંમેલન યોજવામાં આવે તો ઘણા લેખકોને અને અન્ય લોકોને લાભ મળે. જૈન સાહિત્ય સંમેલન યોજવાનું મહારાજશ્રીએ નક્કી કર્યું, સોજતના સંધે એ માટેની બધી આર્થિક
જવાબદારી અનું વ્યવસ્થા માટે ઉત્સાહપૂર્વક તૈયારી બતાવી, પરંતુ મહારાજશ્રીને લાગ્યું કે આટલા વિશાળ સમુદાયની સગવડ સોજત જેવા નાના ગામમાં નહિ થઈ શકે. વળી રેલવે સ્ટેશન ગામથી ઘણું જ દૂર છે એટલે પણ અગવડ પડવાનો સંભવ હતો. દરમિયાન જોધપુરના સંઘનો આગ્રહ થયો કે સંમેલન જોધપુરમાં યોજવામાં આવે. એટલે. 'મહારાજશ્રીએ ત્યાં જ યોજવાનો નિશ્ચય કર્યો અને તે મુજબ વિહાર કરી તેઓ જોધપુર પધાર્યા,
વિ.સં. ૧૯૭૦ (ઇ.સ. ૧૯૧૪)માં માર્ચ મહિનાની તારીખ ત્રણ, ચાર, પાંચના રોજ આ સંમેલન યોજવાની જોહરાત થઈ, ડૉ. જેકોબીને સોજત નહિ પણ જોધપુર પધારવા માટે વિનંતી થઇ,
જોધપુરમાં આવીને મહારાજશ્રીએ ઉપાશ્રયમાં પોતાનાં વ્યાખ્યાનો ચાલુ કર્યા, પરંતુ બહાર જાહેરમાં વ્યાખ્યાનો આપવા માટે એટલી બધી અન્ય લોકોની માગણી થઈ કે રોજ સાંજે એમનાં જાહેર વ્યાખ્યાનો ગોઠવાયાં. તેમને સાંભળવા માટે પાંચથી સાત હજાર માણસ આવતા. માઈક્રોફોન વગરના એ દિવસમાં મહારાજશ્રીનો અવાજ કેટલો પહાડી હશે અને સારી રીતે સાંભળવા માટે લોકો કેવી શિસ્ત જાળવતા હશે તે આના ઉપરથી સમજી શકાય છે. આ વ્યાખ્યાનોમાં જોધપુરના મહારાજા ફતેહસિંહજી પોતે પધારતા હતા. અને એમણે પોતાના પરિવાર માટે રાજમહેલમાં પણ વ્યાખ્યાન, આપવા માટે મહારાજશ્રીને વિનંતી કરી હતી. મહારાજશ્રીએ પોતાની શિષ્યો સાથે રાજમહેલમાં જઈને વ્યાખ્યાન આપ્યું હતું. વળી જોઘપુરનરેશ પોતે મહારાજશ્રી પાસે બપોરે ઉપાશ્રયે આવતા અને આત્મતત્ત્વ, મોક્ષ વગેરે વિશે પોતાના પ્રશ્નોનું સમાધાન મેળવતા.
આ સંપર્કનું એક શુભ પરિણામ એ આવ્યું જોધપુરનરેશ અને એમના પરિવારના સભ્યોએ શિકાર અને માંસાહારનો ત્યાગ કર્યો. બીજું શુભ પરિણામ એ આવ્યું કે જોધપુરમાં કેટલાક લોકો કબૂતર મારીને ખાતા. મહારાજશ્રીના ઉપદેશથી જોધપુરમાં કબૂતરોની હિંસા ઉપર કાયદેસર પ્રતિબંધ આવી ગયો. ત્રીજું શુભ પરિણામ એ આવ્યું કે જોધપુરનરેશે જાહેર કર્યું કે જોધપુરમાં જૈન સાહિત્યસંમેલન યોજવામાં આવ્યું છે, તેનો તમામ ખર્ચ જૈન સંઘ તરફથી નહિ પણ રાજ્ય તરફથી આપવામાં આવશે અને તેની વ્યવસ્થાની જવાબદારી પણ રાજ્ય ઉપાડી લેશે.
જોધપુરના આ જૈન સાહિત્ય સંમેલનમાં બહારગામથી એક હજાર જેટલા પ્રતિનિધિઓ આવ્યા હતા. તે દરેકની ઉતારા-ભોજનની વ્યવસ્થા જુદે જુદે સ્થળે રાજ્ય તરફથી કરવામાં આવી હતી. સંમેલનમાં પ્રતિનિધિઓ ઉપરાંત શહેરના શ્રોતાવર્ગ સહિત દસ હજાર માણસોની સંખ્યા થઈ ગઈ હતી. તે બધાને બેસવા માટે ખુલ્લા મેદાનમાં વિશા* મંડપ બાંધવામાં આવ્યો હતો.
મહારાજશ્રી રાજપુતાનાના એજન્ટ કેલ્વિન સાહેબને અજમેરમાં મળ્યા હતા. એમને મહારાજશ્રીએ આ સંમેલમાં પેટ્રન તરીકે પધારવા નિમંત્રણ આપ્યું અને કેલ્વિન સાહેબે તે સ્વીકાર્યું. ડૉ. સતીશચન્દ્ર વિદ્યાભૂષણને પણ નિમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું.. મહારાજશ્રીનું નિમંત્રણ સ્વીકારી તેઓ પણ જોધપુર પધાર્યા હતા. તેમણે એક સરસા વિદ્વતાપૂર્ણ સંમેલનના અધિવેશનમાં આપ્યું હતું..
ત્રણ દિવસના સંમેલનમાં જુદી જુદી બેઠકોમાં જુદા જુદા વિષયો ઉપર નિબંધો વંચાયા હતા. તદુપરાંત કેટલીક વિશિષ્ટ વ્યક્તિઓનાં પ્રવચનો પણ ગોઠવાયાં હતાં. પ્રત્યેક સભાને અંતે મહારાજશ્રી તે બેઠકના ઉપસંહાર રૂપે પોતાનું વકતવ્ય રજૂ કરતા. છેલ્લે દિવસે છેલ્લી બેઠકમાં મહારાજશ્રીનું “મુક્તિ'ના વિષય ઉપર સ્વતંત્ર વ્યાખ્યાન પણ રાખવામાં આવ્યું હતું.
આમ મહારાજશ્રીની નિશ્રામાં જોધપુરમાં મળેલું જૈન સાહિત્ય સંમેલન એક અભૂતપૂર્વ ઐતિહાસિક ઘટના બની ગયું.
જોધપુરના સાહિત્ય સંમેલન પછી મહારાજશ્રી ત્યાંથી વિહાર કરી ઓસિયાં પધાર્યા. ઓસિયાં પ્રાચીન ઐતિહાસિક નગરી છે. ત્યાં રહી મહારાજશ્રીએ કેટલું સંશોધન કાર્ય કર્યું . તદઉપરાંત ત્યાં એક માતાજીનાં મંદિરમાં ચડાવાતા પશુ બલિની પ્રથા બંધ કરાવી. ' ઓસિયાંથી વિહાર કરતાં કરતાં મહારાજશ્રી પાલી નગરમાં પધાર્યા. અહીં અન્ય એક સંપ્રદાયના મુનિઓ સાથે દાન અને દયાના પ્રશ્નની શાસ્ત્રચર્ચા થઈ. એ વખતે મહારાજશ્રીના વિદ્વાન શિષ્ય, શ્રી
