________________
તા. ૧૬-૮-૯૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
હાંસી કરે છે, પણ મુનિ તો ગુરુમહારાજની શિખામણને પાદ રાખીને, પોતાનામાં જ મગ્ન બનીને એવી ઊંચી ભાવપરિણતિએ પહોંચે છે કે એમને કેવળજ્ઞાન થાય છે. આમ, ઉપાધ્યાય મહારાજ પાત્રાનુસાર અધ્યયન કરાવીને યોગ્ય જીવને કેવળજ્ઞાન સુધી પહોંચાડી શકે છે.
ઋતશાસ્ત્રનું અધ્યયન અને અધ્યાપન એ ઉપાધ્યાય મહારાજના કર્તવ્યરૂપે છે. એટલા માટે પોતાનું અધ્યયન કરવામાં અને શિષ્યોને અધ્યયન કરાવવામાં તેઓ જો પ્રમાદ સેવે અથવા મન વગર, કંટાળા કે ઉગ સાથે તેઓ અધ્યયન કરાવે તો તેમને દોષ લાગે છે અને તેનું તેમને પ્રાયશ્ચિત્ત લેવું પડે છે.
ન ઉપાધ્યાય મહારાજનો આદર્શ તો એ છે કે એમની પાસે અધ્યયન કરવા આવનારને પણ થાક ન લાગે, પણ તેમના અધ્યયનમાં રસ, રુચિ અને
ભવધે. શિષ્ય તરફથી આદરભાવ, પૂજ્યભાવ નૈસર્ગિક રીતે પામવો એ સહેલી વાત નથી. જ્ઞાનદાનની સાથે સાથે અપાર વાત્સલ્યભાવ હોય તો જ એ પ્રમાણે બની શકે. ઉપાધ્યાય મહારાજ શિષ્યોના શ્રદ્ધેય ગુરુ ભગવંત હોવા જોઈએ. આવા ઉપાધ્યાયે મહારાજ મૂર્ખ શિષ્યને પણ જ્ઞાની બનાવી દે. તેઓ પથ્થરમાં પણ પલ્લવ પ્રગટાવી શકે. ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી શ્રીપાળ રાસંમાં લખે છે :
મૂરખ શિષ્ય નિપાઈ જે પ્રભુ, પહાણને પલ્લવ આણે; તે ઉવજ્ઝાય સકલજન પૂજિત, સૂત્ર અરથ સવિ જાણે.
જૈન શાસનની પરંપરામાં શિષ્યોને વાચના આપી ઉત્સાહિત કરવામાં કિશોર વયના શ્રી વજસ્વામીનું ઉદાહરણ અદ્વિતીય છે. એમની પાસે વાચના લેનાર સાધુઓ એમના કરતાં ઊંમરમાં ઘણા મોટા હતા. કેટલાક અલ્પબુધ્ધિના કે મંદબુધ્ધિના હતા. તેઓને પણ વજસ્વામી પાસે વાચના લેતાં બધું આવડી જતું. કેટલાક શિષ્યોને ધાર્યા કરતાં ઘણા ઓછા સમયમાં સમજાઈ જતું અને યાદ રહી જતું. વજસ્વામી પાસે અધ્યયન કરાવવાની એક વિશિષ્ટ લબ્ધિ હતી.
આમ ઉપાધ્યાય પદનો મહિમા ઘણો મોટો છે. ઉપાધ્યાય પદના નમસ્કારનું, જાપ અને ધ્યાનનું મહત્ત્વ શાસ્ત્રકારોએ સુપેરે સમજાવ્યું છે :
શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામી આવશ્યક નિર્યુક્તિમ ઉપાધ્યાય ભગવંતને નમસ્કાર કરવાનો મહિમા સમજાવતાં કહે છે :
उवज्झायनमुक्कारो जीवं मोएई भवसहस्साओ । भावेण कीरमाणो होई पुणो बोहिलाभाए । उवज्झायनमुक्कारो धन्नाणं भवक्खयं कुर्णताणं । हिअयं अणुम्मुयंतो विसोत्तियावारओ होई ॥ उवज्झायनमुक्कारो एस खलु वन्निओ महत्थोत्ति । जो मरणम्मि उवग्गे अभिक्खणं कीरई बहुसो ॥ उवज्झायनमुक्कारो सव्वपावप्पणासणो । मंगलाणं च सव्वेसिं पढम हवई मंगलं ॥
(૧) ઉપાધ્યાય ભગવંતને કરેલો નમસ્કાર જીવને હજારો ભવથી મુક્ત કરાવે છે. વળી ભાવપૂર્વક કરાતો નમસ્કાર તો બોધિલાભને માટે થાય છે. (૨) ઉપાધ્યાય ભગવંતને કરેલો નમસ્કાર ધન્ય માણસોને માટે ભવક્ષય કરનારો થાય છે તથા હૃદયમાં અનુસ્મરણ કરાતો નમસ્કાર અપધ્યાનને નિવારનારો થાય છે. (૩) ઉપાધ્યાય ભગવંતને કરાતો નમસ્કાર મહાન અર્થવાળો હોય છે એવું વર્ણવવામાં આવે છે તથા મૃત્યુ પાસે આવ્યું હોય ત્યારે તે નમસ્કાર બહુ વાર કરાય છે. (૪) ઉપાધ્યાય ભગવંતને કરાયેલો નમસ્કાર સર્વ પાપનો વિનાશ કરનાર છે અને સર્વ મંગલોમાં પ્રથમ મંગલ
सुत्तत्ववित्थारणतप्पराणं, नमो नमो वायगकुंजराणं । गणस्स साधारण सारयाणं सव्वक्खणा वज्जियमंथराणं ॥
સૂત્રાર્થનો વિસ્તાર કરવામાં તત્પર અને વાચકમાં કુંજર (હાથી) સમાન ઉપાધ્યાય મહારાજને નમસ્કાર કરવાનું કહેવામાં આવ્યું છે. ઉપાધ્યાય મહારાજ સૂત્ર અને તેના અર્થનો વિસ્તાર કરીને સમજાવે છે. વળી તેઓ દ્વારા સૂત્રાર્થની પરંપરા વિસ્તરતી ચાલે છે. ઉપાધ્યાય મહારાજસૂત્રોનો અર્થ સામાન્યથી સમજાવે છે અને આચાર્ય ભગવંત વિશેષથી અર્થ સમજાવે છે અર્થાત્ જ્યાં જપ અવકાશ હોય ત્યાં ત્યાં તેનું ગૂઢ રહસ્યો પ્રકાશે છે. ' 'પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર અને સાધનામાં પંન્યાસ શ્રી ભદ્રંકર વિજયજી ગણિવર લખે છે, “શ્રી ઉપાધ્યાય ભગવંતનો નમસ્કાર કેવી રીતે ભાવનમસ્કાર બને છે તે જોઈએ. શબ્દ, રૂપ અને ગંધ એ જેમ અનુક્રમે શ્રોત, ચણુ અને ઘાણના વિષયો છે, તેમ રસ અને સ્પર્શ અનુક્રમે રસનેન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષયો છે અને તેનું આકર્ષણ જીવને અનાદિનું છે. તે ટાળવાના ઉપાય તરીકે અને તે દ્વારા ઉપાધ્યાયના નમસ્કારને ભાવનમસ્કાર બનાવવું માટે શ્રી ઉપાધ્યાય ભગવંતોનો સ્વાધ્યાય અને તેથી ઉત્પન્ન થતો એક પ્રકારનો રસ તે બંનેનું પ્રણિધાન આવશ્યક છે. દ્વાદશાંગીરૂપ પ્રવચનનો સ્વાધ્યાય નિરંતર કરવો અને અન્યને કરાવવો એ શ્રી ઉપાધ્યાય ભગવંતનું સર્વશ્રેષ્ઠ કર્તવ્ય છે..એ સ્વાધ્યાયનો રસ અતીન્દ્રિય નૃતિને આપે છે, કે જે તૃમિ પડ રસયુક્ત ભોજનનો નિરંતર સ્વાદ કરનારને પણ કદી થતી નથી.... શ્રુતજ્ઞાનના અભ્યાસથી શ્રી ઉપાધ્યાય ભગવંતોને થતી તૃમિ ને અનાદિવિષયની અતૃમિને શમાવનારી છે અને અતીન્દ્રિય તૃતિના નિરુપમ આનંદને આપનારી છે. રશેખરસૂરિની ગાથાને અનુસરી ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી કહે છેઃ દ્વાદશ અંગ સઝાય કરે છે, પારગ ધારક તાસ; સૂત્ર અરથ વિસ્તાર રસિક ને, નમો ઉવજઝાય ઉલ્લાસ.
વળી તેઓ ઉપાધ્યાય પદના જાપનો મહિમા સમજાવતાં કહે છે : .
નામ અનેક વિવેક, વિશારદ પારદ પુણ્ય; પરમેશ્વર-આજ્ઞામૃત, ગુણ સુવિશુદ્ધ અગણ્ય; નમિએ શાસન-ભાસન, પતિત પાવન ઉવજઝાય, નામ જપતાં જેહનુંનવ વિધિ મંગલ થાય.
પંન્યાસ શ્રી ભદ્રંકર વિજયજી મહારાજ આ વિશે કહે છે, 'ઉવજઝાય શબ્દ પણ ઉપયોગકરણમાં તથા ધ્યાનના નિર્દેશમાં વપરાયેલો છે. અર્થાત્ શ્રી ઉપાધ્યાય ભગવંતો સદા ઉપયોગી અને નિરંતર ધાની હોય છે."
શ્રી રત્નશેખરસૂરિએ શ્રીપાળરાજાની કથા 'સિરિ-સિરિવાલ કહા' માં ઉપાધ્યાય પદનું ધ્યાન ધરવાનું કહ્યું છે :
गणतित्तीसु निउत्ते सुत्तत्थज्झावर्णमि उज्जुते । सज्झाए लीणमणे सम्मं झाएह उज्झाए ।
[ગણ (ગચ્છ-ધર્મસંઘ)ની તૃમિ (સારસંભાળ)માં નિયુક્ત ( ગચ્છની સારાવારણાદિ કરવાના અધિકારથી યુક્ત), સૂત્ર તથા અર્થનું અધ્યયન કરાવવામાં તત્પર અને સ્વાધ્યાયમાં લીન મનવાળા શ્રી ઉપાધ્યાય ભગવંતનું સમ્યફ પ્રકારે ધ્યાન કરો]
સિરિસિરિવાલકહાંમાં નીચેની ગાથાઓમાં પણ ઉપાધ્યાય પદના ધ્યાનનું મહત્ત્વ સમજાવતાં કહ્યું છે :
जे बारसंघसज्झाय पारगा धारगा तयत्थाणं । तदुभय वित्थाररया ते हं झाएमि उज्झाये ।। अन्नाणवाहि विहुराण पाणिणं सुअ रसायणं सारं । जे दिति महाविज्जा तेहं झाएमि उज्झाए ॥ मोहादि दठ्ठनठ्ठप्प नाण जीवाण चेयणं दिति । जे केवि नरिंदा ईव ते हं झाएमि उज्झाये ॥ શ્રી રત્નશેખરસૂરિ ઉપાધ્યાય ભગવંત માટે વળી લખે છે : સૂથ સંવેકામi સુi, સંગીતમય વિમુળ ' तम्हा हु ते उवज्झायराये, झाएह निच्चंपिकयप्पसाए ।
[સારા- શુદ્ધ જલ સમાન સુત્રમય, ખીર સમાન અર્થમય અને અમૃત સમાન સંગમય એવા પ્રસિદ્ધ શ્રુતજ્ઞાન વડે જે ઉપાધ્યાય રૂપી રાજા કૃપાપ્રસાદ આપી ભવ્યાત્માને પ્રસન્ન કરે છે તેમનું હંમેશા ધ્યાન કરો.]
શ્રત એટલે આગમસૂત્રો. એ સૂત્રો શબ્દમય છે, તેમ જ અર્થમય છે. " એમાં નિરૂપાયેલા પદાર્થનો બોધ સંગ જમાવે એવો છે. આવા શ્રત જ્ઞાનના દાતા ઉપાધ્યાય મહારાજ પોતાના શિષ્યોના ચિત્તને વિશુદ્ધ બનાવી એની પુષ્ટિ
શ્રીપાળ રાસના ચોથા ખંડમાં ઉપાધ્યાય ભગવંત વિશે વળી કહેવાયું છે બાવના ચંદન સમ રસવયણે, અહિત તાપ સવિ ટાળે, તે ઉવજઝાય નમીજે જે વલી, જિનશાસન અજુઆલે રે.
જેઓ બાવના ચંદનના રસ જેવાં પોતાનાં શીતળ રસવચનો વડે લોકોના અહિતરૂપી સધળા તાપને ટાળે છે તથા જેઓ જિનશાસનને અજવાળે છે તેવા ઉપાધ્યાય ભગવંતને ભાવપૂર્વક નમસ્કાર કરો]
ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ ‘નવપદની પૂજામાં ઉપાધ્યાય પદની પૂજામાં રત્નશેખરસૂરિનું ગાથા આઘકાવ્ય તરીકે નીચે પ્રમાણે આપે
