________________
તા. ૧૬-૯-૯૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
સ્પર્ધો જો અંગૂઠો, તો અધ્યાત્મમાં ઊઠો !
[] હેમાંગિની જાઇ
જૈનોમાં રોજ ગવાય છે
અંગૂઠે અમૃત વસે, લબ્ધિ તણા ભંડાર શ્રી ગુરુ ગૌતમ સમરીએ, મનવાંછિત ફળ દાતાર. અંગૂઠાનું કેટલું બધું માહાત્મ્ય છે, તે આ પંક્તિઓ દર્શાવે છે. મોટરની lift માગવી હોય તો બતાવે ઉપર ઊઠેલો અંગૂઠો અને અધ્યાત્મમાં uplift માટે સૂતેલાં આત્માને ઊઠાડવા, ઊઠેલાંને જગાડવા (વૃત્તિવ્ઝ ! ખાવ્રત !) ઉપયોગી અંગૂઠો,
અંગૂઠાના નખથી બ્રહ્માંડ ભેદી બ્રહ્મદેવ સૃષ્ટિનું સર્જન પણ કરી શકે અને વિસર્જન સમયે-પ્રલયકાળે માર્કંડેય ઋષિને ઇશ્વરનો સાક્ષાત્કાર થાય, વટપત્ર ૫૨ પોઢેલા શ્રીકૃષ્ણના બાલસ્વરૂપનો અને તે ય અંગૂઠો ચૂસતા ! અંગૂઠામાંથી કેવા રસ ઝરતાં હશે એ ક્યાં તો પરમાત્માના ચરણામૃતનું પાન કરનારા કૃષ્ણભક્તો જાણે અથવા તો કૃષ્ણવર્ણા પીણાં-Thums upને પીનારા જાણે !!
એક કૈકેયી અંગૂઠા પરથી રાવણ ચીતરી શકે. એક જ્યોતિષી અંગૂઠા પરથી સ્વભાવ પારખી શકે. એક પોલીસ અંગૂઠાની છાપ ૫૨થી ગુનેગા૨ને પકડી શકે. એક એક્યુપ્રેશરિસ્ટ અંગૂઠો દબાવી શારીરિક ૫ દૂર કરી શકે. એક દ્રોણ એકલવ્યનો અંગૂઠો માગી ઉદાત્ત ગુરુ પરંપરાને પ્રદૂષિત કરી શકે.
લખતાં-વાંચતાં ન આવડે તે અંગૂઠાછાપ અને ભણીગણીને વિશેષ અભ્યાસ માટે ૫૨દેશ જવું હોય તોય પાસપોર્ટમાં છાપ અંગૂઠાની.
જીવન-વન વટાવીને પરલોક સિધાવેલા ‘સદ્ગત મોટાભાઇને’ અંજલિ આપતાં શ્રી ઉમાશંકરભાઇ જોશી જેવા મૂર્ધન્ય કવિ મૃત્યુની વેદનાને વાચા અંગૂઠા દ્વારા આપે છે.
"કાળને તે કહીએ શું, જરીયે નવ ચૂકિયો પાંચ આંગળીઓમાંથી અંગૂઠે વાઢ મૂકિયો,”
એક વ્યાપારી અંગૂઠો બતાવી ગ્રાહકને દુ:ખી દુ:ખી કરી શકે. એક બાળક તૈયો બતાવી નિર્દોષ આનંદ માણી શકે. બાલસહજ નિર્દોષતાયુક્ત એક પ્રાજ્ઞ હૃદયગુહામાં સ્થિત અંગૂઠા જેવડા અંતરાત્માના (અંગુષ્ઠમાત્ર પુરુષોઙન્તાત્મા-ત/શ્વેતામ્બર્ ૩પનિષદ્) દર્શન ક૨ી પ૨માત્માના સચિન્મય આનંદસ્વરૂપમાં તન્મય બની શકે.
સ્વામી રામતીર્થ મેડે તપ કરવા બેઠા, શિષ્યોને તેની ખબર નહીં. એટલી વારમાં કાંઇક અગત્યનું કામ આવી પડ્યું. સ્વામીજીના ... શિષ્ય એવા નારાયણસ્વામી તેમને શોધતાં શોધતાં મેડા ૫૨ ચડ્યા. મડો સાંકડો, તેમાં વળી અંધારો, તે થયું એવું કે તપોધની રામતીર્થજીની ચરણનો અંગૂઠો અજાણતાં નારાયણસ્વામીની છાતીને સ્પર્ષે. અંગૂઠાના સહેજ સ્પર્શથી નારાયણસ્વામીનું સમૂળું સંવેદનાતંત્ર સહજ જાગ્યું. સાક્ષાત્કાર થયો જ સમજો. સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપમાં તરબોળ, આનંદના ભાવોદ્રેકમાં નાચતાં નાચતાં નારાયણસ્વામી મેડા પરથી છાપરે ચડી ગયા. નાચતાં જાય અને બોલતાં જાય મહં બ્રહ્માસ્મિ | મ બ્રહ્માસ્મિ । તમાશાને તેડું નહીં. નીચે લોક ટોળે મળ્યું. ટોળાંમાંનો એક ટીખળી કહે-‘સ્વામીજી ! ઉપરથી નીચે કૂદો. પગ જો ના ભાંગે તો માનું કે સાક્ષાત્કારી જીવ છો. સ્વયં બ્રહ્મ છો.' નારાયણસ્વામી કહે, ‘પણ ક્યાં પરું કે જ્યાં બ્રહ્મ નથી?' સર્વ હત્વિયં દ્ર -જગત સમગ્ર બ્રહ્મમય છે. આ પ્રસંગ ૨જૂ ક૨વાનું તાત્પર્ય એ કે તે સદ્ગુરુના અંગૂઠાના સ્પર્શે હૃદયગુહામાં સ્થિત અંગુષ્ઠમાત્ર પુરુષનો-અંતરાત્માનો સાક્ષાત્કાર સહજ કરાવ્યો.
અંગૂઠો એ ચાવી છે. અંગૂઠો કળ છે. તિજોરી ગમે ત્યાંથી ખૂલે નહીં. કળથી જ ખૂલે, દેહરૂપી તિજોરી અંગૂઠાની કળથી ખૂલે. ચેતનાતંત્ર જાગૃત કરવામાં અંગૂઠાનું માન અનોખું. નારાયણસ્વામી જેવો બીજો એક પ્રસંગ છે મગધ દેશના રાજવીનો, મગધનરેશને અમુક સાધુસંત પર અપાર શ્રદ્ધા. વૈયક્તિક જીવનમાં અને રાજ્યવહિવટમાં એમના સલાહસૂચનો લે. આ સાધુભગવંત બહુધા સમાધિસ્થ જ રહે.
૧૫
સમાધિમાં જતાં પહેલાં રાજાને એમણે સૂચના આપેલી. જો કોઇ અનિવાર્ય કારણસર સમાધિમાંથી જગાડવો હોય તો જમણા પગનો અંગૂઠો દબાવવો.
સૂતેલાંને ઊઠાડવા કે ઊઠેલાંને જગાડવા, પછી એ ઊંઘમાંથી હોય કે આધ્યાત્મિક જાગૃતિના સંદર્ભમાં-અંગૂઠાએ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવ્યો છે. નરસિંહ મહેતાના ‘નાગદમન’ની પંક્તિઓ યાદ આવે છે. ‘ચરણ ચાંપી મૂછ મરડી નાગણે નાગ જગાડિયો.' યમુનાને કાંઠે ગોપબાળકો ગેડીદડે રમતાં હતાં. શરત એવી કે દડો જેનાથી પાણીમાં પડે તે બહાર કાઢે, રમતાં રમતાં કૃષ્ણ કનૈયાથી દડો પાણીમાં પડ્યો, ખરું પૂછો તો-જાણીબૂઝીને નાખ્યો, કાલિયાનાગને નાથવા સારું. કૃષ્ણ પાણીમાં ઊતર્યાં, સૂતેલાં કાલિયા નાગને જગાડવા નાગણોને સૂચના આપી. અનેક કાલાવાલા અને પ્રલોભનો સામે પણ કૃષ્ણ ઝૂક્યા નહીં, ત્યારે હારી-થાકીને નાગણીઓએ નાગને જગાડ્યો. કેવી રીતે ? ‘ચરણ ચાંપી-મૂછ મરડી.' જગાડવા માટે સ્પષ્ટ શબ્દોમાં અહીં અંગૂઠાનો ઉલ્લેખ તો નથી છતાં અછડતો અણસાર છે.
અંગૂઠાનો ખાસ કરીને પગના અંગૂઠાનો ઉપયોગ ભગવાન મહાવીરે મેરુ પર્વત ઉપર કર્યો હતો. પગના અંગૂઠાનો ઉપયોગ (કે પછી ઉપ યોગ) યોગમાર્ગમાં થતો આવ્યો છે. જેમ પ્રમુખ અને ઉપપ્રમુખ તેમ યોગ અને ઉપ-યોગ. જેમ યોગમાર્ગમાં કુંડલિની શક્તિની જાગૃતિ માટે અંગૂઠો ઉપયોગી છે, તેમ અધ્યાત્મમાં આત્મજાગૃતિ માટે અંગૂઠાનો ઉપયોગ થતો આવ્યો છે.
પુરાણોની કથા છે--શંકરની અવગણના કરીને ય પાર્વતી પિતા દક્ષના યજ્ઞમાં ગઇ, ત્યાં શંકરનું આસન ન જોતાં અપમાનિત પાર્વતીએ યોગબળે પગનાં અંગૂઠામાંથી અગ્નિ ઉત્પન્ન કરી દેહ ભસ્મીભૂત કર્યો.
જે પોષે છે, તે મારે પણ છે, એ કુદરતનો ક્રમ છે. કવિશ્રી કલાપિની પંક્તિઓ છે, ‘જે પોષતું તે મારતું શું એ નથી ક્રમ કુદરતી ?' જે અંગૂઠાની ચેતના યોગમાર્ગમાં ઉર્ધ્વગતિ વધે છે, તે જ ચેતના ભોગમાર્ગમાં દુ:ખની ગર્તામાં પણ ધકેલી શકે છે.
આપણામાં એક કહેવત છે, ‘અંગૂઠ પરથી રાવણ ચીતરવો.’ આ કહેવતનું મૂળ છે. અદ્ભુત રામાયણની કથામાં (૬.૨૪૫) રાવણને સંહારીને રામ-સીતા લંકાથી અયોધ્યા પાછાં આવ્યાં. રામ ગાદીએ બેઠા. સીતા ગર્ભવતી હતી. બધી રીતે સુખાકારી હતી. કૈકેયીથી તે સહન થાય ? પ્રતિદિનની જેમ સીતા આજે પણ કૈકેયીને પ્રણામ કરવા આવી. ‘સીતે !' કૈકેયી ઉવાચ, ‘કેટલાય વખતથી મનમાં થતું હતું કે, પૂછ્યું, પૂછું, તે સીતે ! સાંભળ્યું છે કે રાવણ બહુ રૂપાળો હતો ?’
‘એનું મુખ પણ મેં જોયું નથી, માતા ! એ આવતો ત્યારે હું મારી દૃષ્ટિ નીચી ઢાળી દેતી.'
‘એના મુખનું નહીં તો એના પગનાં અંગૂઠાનું વર્ણન નું કરી શકે કે નહીં, સીતે ?'
કૈકેયીના પેટનું કપટ ભોળી સીતા શું જાણે ? એણે રાવણના પગના અંગૂઠાનું વર્ણન કર્યું. અંગૂઠાના વર્ણન, કેવળ વર્ણન પરથી કૈકેયીએ રાવણનું ચિત્ર ચીતર્યું. નખશિખ આબેહુબ રાવણ !
કપટી કૈકેયીએ ચિત્ર લઇને રામને બતાવ્યું. આખરે પુરુષ ! રામને વિસ્મય સાથે સંશય ઊપજ્યો. આટલી બારીકાઇથી સીતાએ રાવણને નિહાળ્યો હશે ! આટલો સમય વિત્યા પછી ય રાવણનું આવું આબેહુબ વર્ણન સીતા કરી શકે ? અને બસ, રામ-સીતાના સુખી સંસારમાં કૈકેયીએ હોળી પ્રગટાવી.
એક અંગૂઠાના વર્ણન પરથી કૈકેયી જો રાવણ ચીતરે, તો સીતાની આંખોમાંથી શ્રાવણ નીતરે. અંગૂઠા પરથી સ્વભાવનું પારખું જ્યોતિષવિદો, હસ્તરેખાશાસ્ત્રીઓ અને અંગવિદ્યાશાસ્ત્રીઓ આજે પણ કરે છે.
૧૫
