________________
તા. ૧૬-૮-૯૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
બધા પ્રભાવિત થઈ ગયા હતા કે ચુકાદો આપ્યા પછી તેઓ મહારાજશ્રીને રોજ ઉપાશ્રયે મળવા આવતા અને એમની સાથે જ્ઞાનગોષ્ઠી કરતા. એથી લોકોમાં પણ મહારાજશ્રી પ્રત્યે ઘણો આદરભાર વધી ગયો હતો.
અંતરીક્ષજીની યાત્રા પછી મહારાજશ્રી યેવમલ પધાર્યા અને ચાતુર્માસ ત્યાં કર્યું. ત્યારપછી તેઓ ગુજરાતમાં પધાર્યા અને સુરતમાં બે ચાતુર્માસ દરમિયાન આગમગ્રંથોના મુદ્રણની યોજના આગળ વધારી, ઉપધાન તપની આરાધના પણ કરાવી અને “જૈન તત્ત્વબોધ પાઠશાળા'ની સ્થાપના કરાવી. સં. ૧૯૬૮માં ખંભાતમાં અને ૧૯૬૯માં છાણીમાં ચાતુર્માસ કરી તેઓ પાટણ પધાર્યા. પાટણના આ ચાતુર્માસમાં ઘણી સારી ધર્મજાગૃતિ આવી હતી. ચાતુર્માસ પછી મહારાજશ્રીની નિશ્રામાં પાટણથી ભીલડિયાજીનો છરી પળતો સંઘ નીકળ્યો હતો. પાછા ફરતાં ભોયણી તીર્થની યાત્રા સૌએ કરી હતી. એ વખતે એમની પ્રેરણાથી મોટા પાયા ઉપર “આગમોદય સમિતિ'ની ૨ચના કરવામાં આવી હતી, જેમાં વેણીચંદ સૂરચંદ, કુંવરજી આણંદજી કાપડિયા, જીવણચંદ સાકરચંદ ઝવેરી, હીરાલાલ બકોરદાસ વગેરે તે સમયના નામાંકિત વિદ્વાનોને આ સમિતિમાં લેવામાં આવ્યા હતા.
આગમવાચના મહારાજશ્રીના જીવનનું એક અત્યંત મહત્ત્વનું કાર્ય તે આગમવાચનાનું હતું. મહારાજશ્રીએ યુવાન વયે ઉદયપુરમાં યતિવર્ય શ્રી આલમચંદજી પાસે આગમસૂત્રોનો અભ્યાસ કર્યો હતો. ત્યારપછી જુદાં જુદાં આગમસૂત્રોની પ્રતિઓ મેળવીને તથા તેના ઉપરની ટીકાઓની પ્રતિઓ મેળવીને તેમણે સ્વયમેવ અભ્યાસ વધાર્યો હતો. સંસ્કૃત અને અર્ધમાગધી ભાષા ઉપરનું એમનું પ્રભુત્વ અસાધારણ હતું અને આગમિક સાહિત્યના સંશોધન-અધ્યયનનો એમનો રસ ઉત્તરોત્તર વધુ ઉત્કટ બનતો જતો હતો. એ જમાનામાં સાધુ સમુદાયમાં પણ અભ્યાસ પ્રમાણમાં અલ્પ હતો. આથી મહારાજશ્રીએ મથુરા, પાટલીપુત્ર અને વલભીપુરની પ્રાચીન પરિપાટીએ આગમવાચનાના કાર્યક્રમો યોજવાનું વિચાર્યું. કોઈપણ એક આગમસૂત્ર લઈ તેનો શબ્દ શબ્દ વાંચવામાં આવે, તેના ઉપરની પંચાંગી ટીકા વાંચવામાં આવે અને દરેક શબ્દ છૂટા પાડી તેના અર્થ વિચારવામાં આવે અને તેનાં રહસ્યો સમજાવવામાં આવે. આવી રીતે એક આગમસૂત્રની વાચના પૂરી કરતાં ચારથી છ મહિના લાગે.
મહારાજશ્રી વિ.સં. ૧૯૭૦માં અને સં. ૧૯૭૧માં પાટણમાં ચાતુર્માસ માટે પધાર્યા હતા. પાટણના જ્ઞાન ભંડારોમાં ઘણી હસ્તપ્રતો જોવાનો એ મને અવસર સાંપડ઼યો. એ વખતે એમણે આ આગમવાચનાના કાર્યક્રમની જાહેરાત કરી. એ માટે સારી સંખ્યામાં સાધુ-સાધ્વીઓ પાટણમાં આવી પહોંચ્યાં. પૂર્વેની પ્રાચીન સમયની આગમવાચનાની સ્મૃતિ તાજી કરાવે એવું વાતાવરણ સર્જાયું હતું.
પછી તો આગમવાચનાના કાર્યક્રમની વાતો એટલી બધી પ્રસરી ગઈ કે વિ.સં. ૧૯૭૨માં કપડવંજની બીજી વાચના વખતે અને અમદાવાદની ત્રીજી વાચના વખતે ઉત્તરોત્તર મુનિ મહારાજોની સંખ્યા વધતી ગઈ. અઢીસોથી વધુ સાધુભગવંતો અને સવાસોથી વધુ વિદુષી સાધ્વીઓ આવી વાચનામાં ઉપસ્થિત રહેવા લાગ્યાં હતાં. મહારાજશ્રીએ ત્યાર પછી વિ.સં. ૧૯૭૩માં સૂરતમાં ચોથી અને પાંચમી વાચના, છઠ્ઠી વાચના વિ.સં. ૧૯૭૬માં પાલીતાણામાં અને ૧૯૭૭માં સાતમી વાચના રતલામમાં આપી.
મહારાજશ્રીએ આપેલી આગમવાચનાઓ વિષે તેમના એક વિદ્વાન કવિ ભક્ત કરેલી કાવ્યરચનામાંથી નીચેની પંક્તિઓ જુઓ :
આગમવાચના પ્રાચીન રીતિ, ચલવી અવચીન કાળે રે,
આગમ અર્થ અપૂર્વ શ્રવણમાં, મુનિમંડળ નિત્ય મહાલે રે; - અગમ અગોચર પદના અર્થ, સ્પષ્ટ પ્રગટ વિસ્તારી રે;
અનુપમ રહસ્ય સિધ્ધાંત પ્રકાશી, શંકા સંશય ધ્વંસકારી રે. અલૌકિક ગુણ બ્રહ્મચર્ય જસ, અદ્ભુત ઉદ્યમ કરણી રે; આનંદવાણી અમૃતઝરણી, જ્ઞાને તેજસ્વી તરણી રે, આનંદરસના રસમિલણથી રતિપ્રીતિ ઘટઘટ જાગી રે; તજી પ્રમાદ પ્રમોદ ભજીને, રસિક ઋત લય લાગી રે,
XXX
પાટણ, કપડવંજ, રાજનગર, સૂર્યપુરે દોય વારી રે. પાલીતાણા, રતલામ મુકામે, વાચના સુજ્ઞ ચિર ઠારી રે.. - આમ, મહારાજશ્રીએ આગમવાચનાના કાર્યક્રમો દ્વારા પોતાના જમાનામાં સાધુભગવંતોમાં આગમસૂત્રોના અર્થ અને રહસ્ય સમજવા માટે અને તેવા પ્રકારની સતા કેળવવા માટે ખૂબ ઉત્સાહ વધારી દીધો હતો.
મહારાજશ્રીએ આગમવાચનાના આવા કુલ સાત કાર્યક્રમો જુદે જુદે સ્થળે યોજ્યા હતા. એવા કાર્યક્રમો યોજવાનો તેમનો સવિશેષ અધિકાર હતો. - આ આગમવાચનાઓમાં મહારાજશ્રીએ દશવૈકાલિકસૂત્ર, અનુયોદ્ધારસૂત્ર, આવશ્યકસૂત્ર, ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર, વિશેષાવશ્યક સૂત્ર, સ્થાનાંગસૂત્ર, ઔપપાકિસૂત્ર, આચારાંગસૂત્ર, નંદીસૂત્ર, ભગવતીસૂત્ર, ઓધનિયુક્તિ, પિડનિર્યુક્તિની વાચનાઓ આપી હતી. એમાંની કેટલીક વાચનાઓની નોંધ એમના શિષ્યો કરી લેતા હતા. એવી કેટલીક નોંધો પ્રગટ પણ થઈ છે.
આગમસૂત્રો ઉપરાંત મહારાજશ્રીએ પૂર્વાચાર્યોના પ્રશમરતિ', જ્ઞાનસાર' વગેરે ગ્રંથો ઉપર પ્રવચનો આપ્યાં હતાં. એમના પ્રવચનોની નોંધના કેટલાંક ગ્રંથો પણ પ્રગટ થયા છે. અલબત્ત, વ્યાખ્યાનની નોંધરૂપે એ ગ્રંથો છે. વ્યાખ્યાનની શૈલી અને સ્વતંત્ર ગ્રંથ લેખનની શૈલી જુદી હોય એ તો દેખીતું છે.
આચાર્યની પદવી મહારાજશ્રી અંતરીક્ષજીથી વિહાર કરતાં કરતાં સં. ૧૯૭૪માં સૂરત તરફ પધાર્યા. સૂરત મહારાજશ્રીનું એક મોટું ક્ષેત્ર બની ગયું હતું. મહારાજશ્રીનું સ્વાગત સૂરતના સંઘોએ ભવ્ય રીતે કર્યું. સૂરતના સંઘોએ વર્ષો પહેલાં મહારાજશ્રીને સૂરતમાં આચાર્યની પદવી આપવામાં આવે એવી ભાવના દર્શાવી હતી. એ પ્રસ્તાવને ફરી પુનરુચ્ચારણ કરવામાં આવ્યું. દેશકાળનો વિચાર કરતાં છેવટે મહારાજશ્રીએ એ પ્રસ્તાવનો સ્વીકાર કર્યો, પરંતુ સાથે સાથે એવી શરત કરી કે સૂરતના કેટલાક સંઘો વચ્ચે નાના નાના મતભેદો છે અને ઝઘડાઓ છે તે મટી જવા જોઈએ. એ માટે બધા સંઘોના આગેવાનોની સભા બોલાવવામાં આવી અને તેમાં સૌએ સર્વાનુમતે સહર્ષ જણાવ્યું કે સૂરતના સંઘો વચ્ચે હવે કોઈ બાબતમાં કુસંપ રહેશે નહિ અને સાથે સાથે હળીમળીને શાસનની શોભા વધે એ રીતે તેઓ કામ કરશે.
મહારાજશ્રીને આચાર્યની પદવી વૈશાખ સુદ દસમના રોજ આપવાનું નક્કી થયું. આઠ દિવસનો આચાર્યપદ પ્રદાનનો ઉત્સવ ગોઠવાયો. ૫. પૂ. તપગચ્છનાયક શ્રી મુક્તિવિજયજી (મૂળચંદજી) મહારાજના શિષ્ય પ.પૂ. શ્રી કમલસૂરીશ્વરજી મહારાજના વરદ હસ્તે આચાર્ય પદવી અપાય એ માટે શ્રી કમલસૂરીશ્વરજીને સૂરત પધારવા માટે વિનંતી કરવામાં આવી. તેઓ સૂરત પધાર્યા અને તેમના હસ્તે મહારાજશ્રીને આચાર્યની પદવી આપવામાં આવી. આ પ્રસંગે સૂરતમાં અભૂતપૂર્વ ભવ્ય રથયાત્રા કાઢવામાં આવી હતી. એ જોવા માટે હજારો માણસો શેરીએ શેરીએ એકત્ર થયા હતા. આચાર્ય પદવીનો કાર્યક્રમ પણ સાંગોપાંગ સરસ રીતે પાર પડ્યો હતો. એ પ્રસંગે શ્રી કમલસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ તથા મહારાજશ્રીએ-નૂતન આચાર્યશ્રીએ વિશાળ જનસમુદાય સમક્ષ પ્રેરક પ્રવચનો કર્યો હતો. વૈશાખ સુદ ૧૦, વિ. સં. ૧૯૭૪ના રોજ પંન્યાસ શ્રી આનંદસાગરજી મહારાજ આચાર્ય શ્રી સાગરાનંદસૂરિ થયા. ત્યારથી સૂરતના લોકોમાં સાગરજી મહારાજ' તરીકે તેઓ વધુ ભાવભરી રીતે ઓળખાવા લાગ્યા. આચાર્યની પદવી પછી મહારાજશ્રી મુંબઈમાં ચાતુર્માસ કરી . ૧૯૭૫ના ચાતુર્માસ માટે સૂરત પધાર્યા હતા. એ સમયે જૈનાનંદ પુસ્તકાલયની સ્થાપના કરાવી તથા ચાતુર્માસ પછી ઉપધાન તપ કરાવી ધર્મની સારી પ્રભાવના કરી હતી. ત્યાર પછી તેમણે સૂરતથી પાલીતાણાનો સંઘ કાયો હતો.
માલવામાં-ૌલાનાના નરેશ - મહારાજશ્રીના વિહાર અને ઉપદેશનું બીજું એક મોટું ક્ષેત્ર તે માલવા અને મધ્ય પ્રદેશનું રહ્યું હતું. રતલામમાં સાતમી આગમવાચના આપ્યા પછી એમણે વિ.સં. ૧૯૭૭નું ચાતુર્માસ રૌલનામાં કર્યું અને ત્યારપછીના બે ચાતુર્માસ રતલામમાં કર્યાં હતાં. મહારાજશ્રીએ
