________________
તા. ૧૬-૮-૯૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
શત્રુંજય તીર્થ-યાત્રા કર
મહારાજશ્રીનો જમાનો એટલે ભારતની સ્વતંત્રતા પૂર્વેનો બ્રિટિશ રાજ્ય અને દેશી રાજ્યોનો જમાનો. એ વખતે કેટલાંક દેશી રાજ્યો પોતાની આવક વધારવા માટે જાતજાતના કરવેરા પ્રજા પર નાખતાં. ઘણાં રાજાઓ પ્રજાના કરવેરામાંથી થતી આવક પ્રજાકલ્યાણ માટે ન વાપરતાં પોતાના અંગત મોજશોખ અને ભોગવિલાસ માટે, શિકાર, જુગાર, મહેફીલો, કીમતી ઘરેણાં અને શોખની વસ્તુઓની ખરીદી માટે તથા રંગરાગભર્યા જીવન માટે વાપરતા. કેટલાક તો કાયમ માટે ઈંગ્લૅન્ડ (વિલાયત)માં રહેતા અને રાજ્યના પૈસા ત્યાં મંગાવી વાપરતા. પોતાના રાજ્યમાં કરવેરા નાખવા માટેનાં ક્ષેત્રોમાંનું એક તે તીર્થયાત્રા ઉપર યાત્રિક-કર, (મુંડકાવેરો શબ્દ ત્યારે વધુ પ્રચલિત હતો) નાખવાનું હતું. પાલીતાણા નરેશે એ રીતે શત્રુંજય તીર્થની યાત્રાએ આવતા યાત્રિકો ઉપર મુંડકાવેરો નાખવાનું જહેર કર્યું. આથી જૈન સંઘોમાં ખળભળાટ મચી ગયો. આ મુંડકાવેરાને કારણે અનેક ગરીબ જૈનો યાત્રા ક૨વાનું માંડી વાળશે એવી ભીતિ ઊભી થઈ.
એ વખતે ગામેગામના જૈન સંઘોએ આ મુંડકાવેરાનો વિરોધ કર્યો. પૂ. નેમિસૂરિ વગેરે આચાર્યોએ પાલીતાણા નરેશને સમજાવવા ઘણા પ્રયાસો કર્યા. પૂ. સાગરજીમહારાજે પણ પ્રયાસ કરી જોયા, પણ પાલીતાણા નરેશનું હૃદય પીગળ્યું નહિ. પરિણામે પૂ. નેમિસૂરિ તથા બીજા આચાર્યોના આદેશથી લોકોએ શત્રુંજયની યાત્રાએ જવાનું બંધ કર્યું. પાલીતાણા રાજ્યની હદની બહાર, શત્રુંજયની ટુંક બરાબર કદમ્બગિરિ તીર્થ પૂ. નેમિસૂરિએ વિક્સાવ્યું અને યાત્રિકોનો પ્રવાહ એ તરફ વાળ્યો. વળી આ અન્યાયી કરની સામે બ્રિટિશ અદાલતમાં કેસ માંડવામાં આવ્યો કારણ કે દેશી રાજયો બ્રિટિશ શાસનને આધિન હતાં. અદાલતે વાર્ષિક પંદર હજાર રૂપિયાના કરમાંથી ચાર હજારનો કર મંજુર કર્યો. યાત્રિકો વ્યક્તિગત ક૨ આપે એમાં ઘણી કનડગત થઈ શકે. એટલે આ રકમ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી પ્રતિવર્ષ આપે એવું ઠરાવવામાં આવ્યું. પણ પેઢી એ રકમ ક્યાંથી લાવે ? પૂ. સાગરજી મહારાજ તે વખતે અમદાવાદમાં બિરાજમાન હતાં. એમણે જાહેર સભાઓમાં ઉદ્બોધન કરી આ કાર્ય માટે મોટી રકમ લખાવા શ્રીમંત જૈનોને ભલામણ કરી. મહારાજશ્રીના ચારિત્રનો અને એમની વાણીનો એટલો બધો પ્રભાવ હતો કે જે ચાર લાખ રૂપિયાની ટહેલ નાખવામાં આવી હતી તેને બદલે બાર લાખ રૂપિયા એકત્ર થઈ ગયા કે જેથી એના વ્યાજમાંથી પ્રતિવર્ષ યાત્રિકકર ભરાતો રહ્યો.
રાજ્ય સાથે સમાધાન થયું એટલે લોકોની યાત્રા રાજ્યની કનડગત વિના ચાલુ થઈ, ભારતને આઝાદી મળ્યા પછી આ યાત્રિકકર નીકળી ગયો હતો.
આ વર્ષ દરમિયાન મહારાજશ્રીના મુખ્ય શિષ્ય શ્રી માણિક્યસાગરજી મહારાજને અનુક્રમે ગણિપદ, પંન્યાસપદ તથા ઉપાધ્યાયપદ આપવાનો મહોત્સવ યોજાયો હતો. ત્યાર પછી જામનગરમાં ચાતુર્માસ કરી મહારાજશ્રી સૂરત પધાર્યા હતા. ત્યાં ‘રત્નસાગરજી જૈન વિદ્યાશાળા', તથા ‘નગીનભાઈ મંછુભાઈ જૈન સાહિત્યોધ્ધાર ફંડ' જેવી સંસ્થાઓના નિર્માણમાં મહત્ત્વનું યોગદાન આપ્યું હતું અને ‘નવપદ આરાધક સમાજ’, ‘ દેશિવરતી આરાધક સમાજ’ તથા ‘યંગ મેન જૈન સોસાયટી' જેવી મહારાજશ્રીની પ્રેરણાથી સ્થપાયેલી સંસ્થાઓના સભ્યોનું એક વિશાળ સંમેલન સૂરતમાં મહારાજશ્રીની નિશ્રામાં યોજવામાં આવ્યું હતું.
મુનિ સંમેલન
વિ.સં. ૧૯૮૯માં સૂરતમાં ચાતુર્માસ કરી ૧૯૯૦માં મહારાજશ્રી અમદાવાદ પધાર્યા હતા, એ દિવસોમાં સુધારાવાદી અસરને કારણે જૈન સંઘોમાં કેટલાક સળગતા પ્રશ્નોના નિરાકરણ માટે આવશ્યકતા ઊભી થઈ હતી. કેટલાક સંઘોમાં પણ કુસંપ, મતભેદ, કદાગ્રહ, વગેરે પ્રવર્તતાં હતાં. એક જ ગચ્છમાં અને ગચ્છ-ગચ્છ વચ્ચે કેટલીક સમાચા૨ીની બાબતમાં મતભેદ અને વિવાદ ચાલતા હતા. એ વખતે તપગચ્છના આચાર્યોમાં શ્રી વિજયનેમિસૂરિ, શ્રી સાગરાનંદસૂરિ, શ્રી વિજયસિધ્ધિસૂરિ, શ્રી વિજયદાનસૂરિ વગેરે મુખ્ય હતા. વડિલ આચાર્યોમાં શ્રી વિજયનેમિસૂરિ અને શ્રી સાગરાનંદસૂરિની ગણના થતી હતી. બાળદીક્ષા, દેવદ્રવ્ય, સ્વપ્રદ્રવ્ય, માળારોપણ વગેરેના પ્રશ્નો અંગે એકતા જો સ્થાપવામાં ન આવે તો અને સંગઠન મજબૂત ન થાય
૧૯
તો પ્રબળ બનતાં જતાં વિરોધી પરિબળો જૈન સંઘોને અને સાધુ સંસ્થાને છિન્નભિન્ન કરી નાખે એવાં હતાં. એ વખતે મહારાજશ્રીએ આગેવાની લઈ. શ્રી વિજયનેમિસૂરિ સાથે વિચારવિનિમય કરીને, તથા અમદાવાદ અને અન્ય મોટાં શહેરોના શ્રેષ્ઠીઓ અને સંઘના આગેવાનોનો સહકાર મેળવીને અમદાવાદમાં એક મુનિ સંમેલન યોજવાનું વિચાર્યું, શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સમુદાયના માત્ર તપ ગચ્છના જ નહિ, ખરતર ગચ્છ, પાયચંદ ગચ્છ અને અંચલ ગચ્છના સર્વ મુનિ મહારાજોને પણ નિમંત્રણ આપવામાં આવ્યું. એ પ્રમાણે અમદાવાદમાં આશરે સવા ચારસો જેટલા મુનિઓ પધાર્યા.
શ્રી વિજયનેમિસૂરિ અને શ્રી સાગરાનંદસૂરિએ અમદાવાદમાં સાથે પ્રવેશ કર્યો અને બંને સાથે પાંજરાપોળના ઉપાશ્રયે ઊતર્યા. નગરશેઠના વંડામાં મુનિ સંમેલન યોજવામાં આવ્યું હતું. મહારાજશ્રીએ મુનિસંમેલનની કાર્યવાહી વ્યવસ્થિત કરવા સરસ પ્રયાસો કરી લીધા હતા. જુદા જુદા ગચ્છ અને સમુદાયના નવ આચાર્યો સર્વસંમતિથી જે નિર્ણયો કરે તેટલાંજ માન્ય કરવા, ઉગ્ર વિવાદના પ્રશ્નો ટાળવા. બધાજ મુનિ ભગવંતો હાજ૨ ૨હે, પરંતુ ચર્ચામાં જો બધા જ બોલે તો પાર ન આવે. માટે ચર્ચામાં ભાગ લેવા માટે, પોતાનું વક્તવ્ય રજૂ કરવા માટે પ્રતિનિધિરૂપ સિત્તેર મુનિઓની પસંદગી થઈ. બાકીનાઓએ પોતાના વિચારો પોતાના પ્રતિનિધિને જણાવવાના રહે. ઠરાવો ઘડવા માટે એક સમિતિની અને છેલ્લે ચાર મુનિઓની એક પ્રવર સમિતિની નિમણૂંક થઈ હતી.
સંમેલનની કાર્યવાહી સરસ ચાલતી હતી. પરંતુ ક્યારેક મદભેદોમાં આગ્રહ પણ વધી જતો એમ છતાં એકંદરે સરળતાપૂર્વક કાર્યવાહી ચાલતી હતી. અલબત્ત, એક વખત મદભેદ એટલો ઉગ્ર બની ગયો કે શ્રી વિજયસિધ્ધસૂરિ અને શ્રી વિજયદાનસૂરિ સંમેલન છોડીને ચાલ્યા ગયા. એટલે સર્વસંમતિ તૂટી પડવાનો પ્રશ્ન ઊભો થયો. એમ જો થાય તો આટલી તૈયારી કરીને બોલાવેલા મુનિસંમેલનની ફળશ્રુતિ શૂન્યમાં આવે. એ વખતે મહારાજશ્રી આનંદસાગરસૂરિ એ બંને આચાર્યો પાસે પહોંચ્યા અને એ બંનેને સમજાવીને પાછા બોલાવી લાવ્યા. જો તેઓ તેમને ન મનાવી શક્યા હોત તો મુનિસંમેલન તૂટી
જાત.
આમ અમદાવાદમાં મળેલા મુનિસંમેલનમાં નવે આચાર્યોએ સર્વસંમતિથી જે ઠરાવો કર્યા તેના ખરડા ઉપર તેઓ દરેકની સંમતિની સહી થઈ અને એથી શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સમુદાયમાં એકતા સધાઈ. સમાચા૨ીના મદભેદો તથા શિથિલાચાર દૂર થયાં. આ મુનિસંમેલનનો પ્રભાવ જૈન સાધુસંસ્થા ઉપર ઘણો મોટો પડ્યો અને એનાં સારાં પરિણામ ઘણાં લાંબા સમય સુધી જોવા મળ્યાં.
બાળદીક્ષા અંગે વડોદરા રાજ્યનો કાયદો
મહારાજશ્રીના સમયમાં એક મોટો પ્રશ્ન તે બાળદીક્ષાનો હતો. જૈન શાસનમાં બાળદીક્ષિત હોય એવાં ઘણાં મહાત્માઓ થઈ ગયા છે કે જામણે શાસનને વધુ ઉજ્જવલ બનાવ્યું છે. અલબત્ત, જૈન શાસનમાં આઠ વર્ષ પૂરાં થયા પછી દીક્ષા આપવાનું ફરમાવાયું છે. અપવાદરૂપે વજ્રસ્વામી જેવાને એથી ઓછી ઉંમરે દીક્ષા આપવાનું તે કાળના આચાર્યોને યોગય લાગ્યું હતું, જે સર્વથા ઉચિત હતું એમ સિધ્ધ થયું હતું. સિધ્ધાંતોની દ્રષ્ટિએ જૈન શાસન અયોગ્ય વ્યક્તિને દીક્ષાની વિરૂધ્ધ છે, પછી તે બાલ હોય કે યુવાન હોય. પૂર્વ જન્મના સંસ્કારને કા૨ણે, જ્ઞાનાવરણીય કર્મના તેવા ક્ષયોપશમને કારણે કોઈક જીવો બાલવયમાં પણ પુપ્તવયની વ્યક્તિ કરતામ વધુ સમજણ-ડહાપણ,
ન્યાય-બુધ્ધિ, નીતિપરાયણતા, ધર્મારાધના દાખવતા હોય છે, તેવા બાલજીવીને વેળાસર દીક્ષા આપવામાં કશું અયોગ્ય નથી. બલ્કે એ ગ્માણે દીક્ષા આપવાથી એમનું અને સમાજનું વધુ કલ્યાણ થાય છે. માત્ર જૈન પરંપરામાં જ નહિ, હિંદુ અને બૌધ્ધ પરંપરામાં પણ બાલદીક્ષા આપવાની પરંપરા ઠેઠ પ્રાચીન કાળથી ચાલી આવે છે.
આમ છતાં અયોગ્ય બાલદીક્ષાઓ પણ અપાતી આવી છે. નાનાં છોકરાંઓને ભગાડીને લઈ જઈ સંન્યાસી બનાવી દેવાનાદાખલા ઘણા બનતા રહ્યા છે. પરંતુ તેથી બાલદીક્ષા ઉપર સર્વથા પ્રતિબંધ મૂકી શકાય નહિ. જ્યારે અયોગ્ય બાલદીક્ષાના બનાવો વધે છે તે વખતે સમાજમાં ખળભળાટ મચે છે. અને આ વિષયનો ઝીટવટથી અભ્યીસ ન કરનારા અધૂરી સમજણવાળા ઉતાવળિયા સુધારાવાદીઓ રાજ્ય પાસે કાયદો
