________________
તા. ૧૬-૬-૯૨ અને તt. ૧૬-૭-૯૨
પ્રબુધ્ધ જીવન
(૪) ઇ. સ. ૧૬૬૦-૬૧માં સૌરાષ્ટ્રમાં વિહાર કરતા હશે કારણકે નાટ્યાત્મકતાવાળો, રણહાક જેવો અહીં બની જાય છે. સાગર સં. ૧૭૧૭માં (સં. ૧૬ ૬૦૬ ૧)માં ઘોઘા બંદરે હતા ત્યારે વહાણને કહે છે કે હવે જો બોલ્યો તો મારા પવનને છૂટો મૂકીશ, ‘સમુદ્રહાણા' સંવાદ રચાયાનો ઉલ્લેખ મળે છે.
' પર્વતવિદારક ભમરીઓ છૂટ્ટી મૂકીશ, મારી તળેના શેષશૈયાનો નાગ (૫) ઈ. સ. ૧૬૬ ૨માં આડત્રીસેક વર્ષની વયે અમદાવાદમાં છુટ્ટો મૂકીશ : આવ્યા. મહોબતખાન સૂબાના દરબારમાં અઢાર અવધાનનો પ્રયોગ * પવન ઝકોલે દિએ જલભમરી, માનું મદ-મદિરાની ઘુમરી, કર્યો અને વિજયદેવસૂરિની અધ્યક્ષતામાં ‘ઉપાધ્યાય' પદ પામ્યા ત્યારે તેહમાં શૈલશિખર પણિ સુટે, હરિ શય્યા ફણિબંધ વિછૂટે. (ઢાલ (‘ભાસ' પ્રમાણે) ઉંમર આડત્રીસેકની હોય.
૧૧, કડી ૭). (૬) ૧૬ ૬૩ થી ૧૬૮૭ (એટલે કે ૩૯ની ઉંમરથી ૬૪ની ઉંમર દસમાં ઢાળમાં જે ઝુલણા પ્રયોજ્યા, છે તેય સબળ ઉક્તિ માટે ! સુધીની) કૃતીતર કોઈ પ્રસંગગત માહિતી મળતી નથી. ૧૯૮૭માં નરસિંહમાં જે પ્રભાતિયું છે તે અહીં દાહક ઉંબાડિયું છે ! ચોમાસામાં ડભોઇમાં અનશનથી તેઓ કાળધર્મ પામ્યા. તે પહેલા લોકપરંપરાઓમાં, ચારણપરંપરામાં આવું જોવા મળે છે ! ૧૬૮૩માં એમની સાહિત્યિક ગુણે ઓપતી પqશૈલીની કથા મળી ચોરે કરિ સોર મલબારિયા ધારિયા, 'જબૂસ્વામી રાસ.
ભારિયા ક્રોધ આવે હંકાર્યા; આટલી શ્રદ્ધેય કાળક્રમિક માહિતી મળે છે. આ ઉપરાંત મહત્ત્વની ભૂત અવધૂત યમદૂત જિમ ભયકરા ઘટના તે આનન્દધનજી સાથેનો એમનો મેળાપ. એ મિલનને એમણે
અંજના-પૂત નૂતન વકાર્યા. (૧૦,૩) મોકળા મને ને મસ્તીથી ગાયું છે. જીવનનાં છેલ્લાં વર્ષમાં, એમની અપૂર્ણ રહેલી છેલ્લી કૃતિ (શ્રીપાળરાસ)ના છેલ્લાં ઢાળમાં પ્રત્યક્ષ ઢાળ સાતમોમાંનું હરિગીત જુઓ : અનુભૂતિનો આનંદ છલકાય છેઃ
જલધાર વરસે તેણી સઘળી હોઈ નવ-પલ્લવ મહીં; "માહરે તો ગુરુચરણપસાથે
સર કૂપ વાવિ ભરાઈ ચિહું દિશિ, નીકરણ ચાલે વહી; અનુભવ દિલમાંહિ પેઠો
મુદ-મુદિત લોકા ગલિત શોકા કેક કેકારવ કરે; (દ્વિવૃદ્ધિ પ્રગટી ઘટમાંહે
જલધાન સંપતિ હોઇ બહુલી, કામ જગજનના સરે. (૭,૧) સાતમુરતિ હુઈ બેઠો રે
આમ ઢાળમાં બધે જ વૈવિદ્ય એવું છે કે આખીય કૃતિ વચમાં વચમાં મુઝ સાહિબ જગનો તૂઠો."
દુહાવાળી ગીતોની માળા જેવી બની રહે છે. ખંભાતમાં પ્રવચન દરમિયાન આવી ચડેલા એક વૃદ્ધ બ્રાહ્મણને મધ્યકાળમાં આ જાતના સંવાદો ઘણા છે. એમાં ‘રાવણ મંદોદરી” ઓળખી જઈ, “આ તો મારા ગુરુ' કહી, એમનું કેવું બહુમાન કરેલું છેજેવા પૌરાણિક પાત્ર પ્રસંગોવાળા સંવાદો, વડછડ વગેરે છે; તો કેવળ સઝાય સાભળવા ઉત્સુકને કહેવું પડ્યું “સTઝાય કંઠસ્થ નથી” ત્યારે ભાવોના રૂપકવાળાં કે અન્યોક્તિ પ્રકારના પણ છેઃ સમયસુંદરકત એણે સંભળાવ્યું, ‘તો કાશીમાં શું બાર વરસ પુળા બાંધ્યા'તા ?તે ‘દાનશીલ-તપભાવના સંવાદ (૧૦૬) સુધિનહર્ષકૃત “મોતી એવું કહ્યું કે બીજે જ દિવસે એને એક લાંબી સઝાય સંભળાવવા કપાસિયા સંવાદ” (૧૬૩૩) ઉદયવિજયકૃત “સમુદ્રકલશ સંવાદ” બેઠા, ને પેલાથી જ્યારે બોલાઇ ગયું કે “હજી કેટલી બાકી છે? ત્યારે વગેરે પરંપરાની રચનાઓમાં આ કૃતિ કાવ્યગુણે જુદી તરી આવે એવી હસીને કહે “ બાર વરસ ઘાસ કાપ્યું તેના આજે પુળા બંધાય છે.” તે, આવી આવી દેતકથાઓ પણ એમને વિશે છે. એમણે ગુજરાતીમાં ઉપાડ એકાએક થાય છે. નમન કરીને તરત કાવ્યપ્રયોજનનો રચેલાં ગ્રંથો પણ હજી અભ્યાસવા બાકી છે. પ્રેમાનંદના સમકાલીન નિર્દેશ કરે છે. કૃતિ શા માટે છે? તો આરંભે તો આટલું જ કહ્યું છે: આ સાહિત્યકારના પોતાના હસ્તાક્ષર એમની અનેક હસ્તપ્રતોમાં મળે કરસ્યું કૌતુક કારણે વહાણ-સમુદ્ર વૃત્તાંત. છે; એ કારણે એ જમાનામાં ગુજરાતી કેમ લખાતું તેનો સારો ખ્યાલ ' બસ, મોજ માટે આ વાત માંડી છે. કોને માટે એ શો બોધ? એ આપે છે, એમની કૃતિઓમાંથી અહીં "સમુદ્રવહાણ સંવાદ” મોટા નાનાં સાભળો મત કરો કોઈ ગુમાન...પણ શું થયું? ઘોઘા આસ્વાદર્થે લીધી છે.
બંદરેથી એકવાર વહાણ ઉપડ્યાં. સઢ તાણ્યા, તૂરી બજી, નાળિયેર કુતિ ઠીકઠીક લાંબી છે, છતાં રસ જળવાઈ રહે છે તેમાં એમની વધેરાયાં, આવજો-આવજો -ને લાવજો લાવજો થયું. ને વહાણો તર્ક કુશળતા ને કાવ્યકુશળતા બન્ને કામ લાગે છે. યોજના એવી છે કે ઉપડ્યાં. જાણે પાંખળા પર્વતો, જાણે હાલતાં ચાલતાં નગરો. હલેસાને પહેલા દુહા આવે પછી ઢાળ, પછી દુહા પછી ઢાળ-એમ કુલ સત્તર પાણી બંને એકબીજાને મદદ કરવા લાગ્યા : ખંડો છે. અપવાદે છેલ્લા દુહાને સ્થાને છે ચોપાઇ. કાવ્યસંગ્રહની ૭૦૦ ' સાહ્ય દિએ જિમ સજજન, તિમ બેહ મિલે રે! પંક્તિઓ છે; દુહા-ચોપાઈ ૮૯ છે. કાવ્ય રૂપકાત્મક છે, અન્યોક્તિ પણ જેવાં એ મધદરિયે પહોંચ્યાં કે સાગર ઉછળવા લાગ્યો. પણ બને છે. મૂળ વિવાદ ભલે સાગર અને વહાણ વચ્ચે હોય એ છે ધમપછાડા કરવા લાગ્યો. ગરજવા લાગ્યો. એ જોઇને એક વહાણથી માણસોને માટે. દુહા સંખ્યાને ઢાળમાંથી કડીઓની સંખ્યા નિશ્ચિત ન રહેવાયું. કહે ભાઈ વૃથા આ કકળાટ શો? લવારો શો ? ગર્વ શો? નથી, પ્રસંગનુસાર વધતી- ઓછી છે. ઢાળમાં આરંભે કેમ ગાવું તેના તો સાગર કહે તારે પારકી પંચાત શી ? વહાણ અને સાગર વચ્ચે એમ જ ઈશારા-નિર્દેશો છે તે આજે ભલે આપણાં માટે તુંબડીમાં કાંકરા, પણ વાદ ચાલ્યો. સાગર કહે, મારે ગર્વ કરવા જેવું ઘણું છે. મારા દ્વીપોને ત્યારના લોકપ્રચલિત ગીતોના ફોસિલર છે- બચેલા ચિહ્નો ! એનો એની સમૃદ્ધિ જો. રાજા રાવણને મારા કારણે સોનાની લંકા થઈ એ યાદ અલગ અભ્યાસ, કોઇ સંગીતજ્ઞ-ગીતપ્રેમી વિદ્વાન કરે તો રસિક બને રાખ પેલો ઈન્દ્ર બધા પર્વતોની પાંખો કાપવા આવ્યો ત્યારે પેલા મોનાર્ક એમ હું ધારું છું.
પર્વતને મેં આશરો આપ્યો'તો. હું ખુદ વિષ્ણુની શૈચા, ને તું દુહાના બંધ પર કવિનો સારો કાબૂ છે. હેમચંદ્રાચાર્ય પહેલાંનું હળવો-કુંક માર્યો ઊડી જાય. એટલે જ આમ હલકટ વાણી વદે છેઃ લોકમુકતક, ઉપદેશને ચિંતન બન્ને માટે ઉપયોગી. અહીં, કથન, વર્ણન વહાણ કહે : તેં સજજનોને મૂકીને દુર્જનોનો સંગ કર્યો, માટે પણ પ્રયોજાય છે. પાત્રને પ્રસંગના મુખમાં રહ્યું છતાં એ મુક્ત રાવણનો ! રહીને સૌને કામનુંયે બને છે. દા. ત. સાગર વહાણને કહે છે કે તું હલુઆ પિણ અહે તારુજી, સાયર સાંભળો. પારકી પંચાત કેમ કરે છે ? એનો દુહો જુઓ: -
બહુજનને પાર ઉતારુજી, સાયર સાંભળો. આપકાજ વિણ જે કરે, મુખરી પરની તાતિ; પર અવગુણ-વ્યસને હુએ, તે દુઃખીઆ દિનરાતિ.
હું નાનો; પણ મોટા તો ઉકરડાય હોય છે. હીરો નાનો, પણ સૌને દેશીઓમાં લોકપ્રચલિત ગીતો ઉપરાંત સુત્રેય માત્રામેળ છંદો પણ જોઇએ. દીવો ખ્યાનો, અંધારું નાસે, ચંદ્ર નાનો કાળી રાત ઊજળી છે. દા. ત. ઢાલ ૧૧માં સવૈયા છે. એ વી૨૨સાનુકુળ, થાય, આંખ મોટી છે પણ કીકી નાની છે. આ દ્રષ્ટાન્તોની હારમાળા :
