________________
૧૩
તા. ૧૬-૫-૯૦૨
પ્રબુદ્ધ જીવન મુંબઈ દિલ્હી, લખનૌ અને અલ્હાબાદમાં તેમના ચિત્રોના પ્રદર્શનો થયાં. પરિભાષામાં ‘શૂન્ય’ શબ્દથી ઓળખાવવામાં આવે છે તે શૂન્યતાની પ્રતિપતિ તિબેટનું પરિભ્રમણ કરીને ત્યાંના ભીંતચિત્રોનું સંશોધન અને આલેખન - સાક્ષાત્કાર. આ સ્થિતિને “પ્રજ્ઞા-પારમિતા'ની સ્થિતિ તરીકે બૌદ્ધ તેમણે કર્યું અને એ ચિત્રોની પ્રતિકૃતિઓ તેમણે તૈયાર કરી હતી; એને પરિભાષામાં ઓળખવવામાં આવે છે. તેનો અર્થ છે પારને પામેલી પ્રજ્ઞા - લગતી તેમની એક સચિત્ર લેખમાળા lllustrated Weekly માં પ્રગટ ઉત્કૃષ્ટતાની કોટિએ પહોંચેલી પ્રજ્ઞા. થઈ હતી.
“ અને બીજું તત્ત્વ છે “ઉપાય'. ઉપાય એટલે પ્રેમ અને કરુણારૂપી. - તેમણે જર્મન તેમજ અંગ્રેજી ભાષામાં અનેક સંશોધનાત્મક ગ્રંથો અને સાધન. આ વડે જ પ્રજ્ઞાની સિદ્ધિ શકય બને છે. ઉપરોકત યુગલ પ્રતિમામાં લેખો લખ્યાં છે. એમના પ્રગટ થયેલા કેટલાક ગ્રંથોના નામ નીચે મુજબ છેઃ જે નારી છે તે પ્રજ્ઞાનું પ્રતીક છે. અથવા તો અક્રિયાત્મક સ્ત્રી સિદ્ધાંત છે. (૧) રીમિક એફોરીઝમ્સ
અક્રિયાત્મક એટલે કે જ્ઞાન પ્રાપ્તિમાં કશું કરવાપણું હોતું નથી, માત્ર પ્રત્યક્ષનું (૨) થોટ્સ એન્ડ વીઝન્સ..
જાણવાપણું જ હોય છે અને આ યુગલમાં જે પુરુષ છે તે ઉપાયનું પ્રતીક છે. (૩) અભિધમ્મક્ક સંગ્રહ
અથવા તો ‘ક્રિયાત્મક પુરુષ-સિદ્ધાંત છે. ક્રિયાત્મક એટલા માટે કે પ્રેમ - (૪) સમ આસ્પેકટ્સ ઓફ સ્તુપ સીમ્બોલીઝમ
કરુણારૂપ ઉપાયમાં હંમેશા કિયાકારિત્વ રહેલું છે. ' (૫) આર્ટ એન્ડ મેડિટેશન
આ બંનેનો સતત વિકાસ એ જ પૂર્ણત્વની પ્રાપ્તિ તરફ લઈ જતી (૬) ટિબેટન મિસ્ટિસિઝમ.
સાચી પ્રક્રિયા છે. પ્રેમ વિનાનું જ્ઞાન અને કરુણ વિનાની તર્કશીલતાનું ? લામા ગોવિંદના પત્ની લી-ગોતીમીની જીવન કારકીર્દી પણ જાણવા પરિણામ સ્થગિતતામાં – આધ્યાત્મિક અવસાનમાં આવે, જયારે જ્ઞાન જેવી છે. તેમનો જન્મ મુંબઈમાં એક પારસી કુટુંબમાં થયેલો અને નાનપણમાં વિનાનો પ્રેમ, તર્કશીલતા વિનાની કરુણા, તેનું પરિણામ વ્યામોહમાં, અભ્યાસ તેમણે ઈગ્લેન્ડમાં કરેલો. પોતાના માતાપિતા સાથે યુરોપમાં તેમણે બુદ્ધિનાશમાં આવે. પરંતુ જયારે બંને એકમેકને વીંટળાઈને પરસ્પર વિકસતાં ખૂબ પ્રવાસ કરેલો. ચિત્રકળા તરફ તેઓ બાળપણથી જ આકષાયેલા હતા. ચાલે છે ત્યારે મસ્તિષ્ક અને હૃદયનો, કરુણા અને બુદ્ધિનો, ઉત્કૃષ્ટ પ્રેમ અને નૃત્ય અને અભિનયકળામાં પણ તેમનો રસ ઊંડો હતો. સમયાંતરે તેઓ ગૂઢતમ જ્ઞાનનો સંગમ-સમન્વય થાય છે. ત્યારે જ વિકાસની સાચી સીડી શાંતિનિકેતનમાં જોડાયા અને ત્યાં તેમણે ભારતીય કળા તથા નૃત્યની પ્રાપ્ત થાય છે, અને તે દ્વારા પૂર્ણતાની પરમ કોટિએ પહોંચાય છે. અપૂર્વ અભ્યાસ કર્યો. શાંતિનિકેતનમાં તેમણે પોતાનું ઘર વસાવ્યું હતું. અને ત્યાં તેજ વડે ઝળહળતા જ્ઞાન સૂર્યનો અન્તરતમ પ્રદેશમાં ઉદય થાય છે, ન તેઓ સતત બાર વર્ષ સુધી રહ્યા હતા. ટાગોરની તેમના ઉપર ખૂબ કૃપા કલ્પી શકાય, ન વર્ણવી શકાય એવા આનંદનો અનુભવ થાય છે. આ
પી. ચિત્રકાર અવનીન્દ્રનાથ ટાગોરના હાથ નીચે તેમણે ઘણા વર્ષો કામ : આનંદનો ખ્યાલ શી રીતે આપવો ? આ ખ્યાલ આપવા માટે સ્ત્રીપુરુષના. કર્યું હતું. અવનીન્દ્રનાથે જ એમને તિબેટન આર્ટના ક્ષેત્રમાં આગળ વધવા ભૌતિક મિલનમાં કલ્પાયેલો આનંદાતિરેકને એક પ્રતીકરૂપે આગળ ધરવામાં પ્રેરણા આપી હતી. તેમના શાંતિનિકેતનના નિવાસ દરમ્યાન તેઓ ગોવિંદ આવે છે. પ્રસ્તુત પ્રતિમામાં દર્શાવાયેલાં જાતીય મિલનનો માત્ર આટલો જ લામાના સંબંધમાં આવ્યા હતા, અને આમ તેઓ ગોવિંદ લામા સાથે લગ્ન અર્થ અથવા તો હતું છે. વસ્તુતઃ આ યુગલ-પ્રતિમાં સ્ત્રી-પુરુષના સ્થળ સંબંધીથી જોડાયા. એમનું મૂળ નામ રતી પીટીટ હતું. ગોવિંદ લામા સાથે મિલનને રજૂ કરતી નથી. પણ માનવીય જીવનની પૂણવિસ્થાને એટલે લગ્ન થયા બાદ તેમણે લી ગોતમી નામ ધારણ કર્યું હતું. તેમનું નામ ઉત્તમ બુદ્ધત્વને પ્રાપ્ત કરવા માટેની દ્વિમુખી આધ્યાત્મિક પ્રકિયાને રજુ કરે છે.” કોટિના ચિત્રકાર, લેખિકા, કવયિત્રી અને બાળવાર્તાઓના કુશળ નિમતિ ' લામા ગોવિંદ કહે છે કે આ પ્રકારના નિરૂપણનો આશય જીવ અને તરીકે છે. લામા ગોવિંદ અને લી ગોતમી અલમોરા પ્રદેશમાં કાસાર દેવીના શિવના મિલનને અથવા તો શિવ અને શકિતના અદ્વૈતને અથવા તો પુરુષ સ્થાન નજીક એક નાનકડું સુંદર મકાન બનાવીને સ્થિર થયા.
અને પ્રકૃતિના સાયુજયનેને પ્રતીકરૂપે અભિવ્યકત કરવાનો છે. જેવી રીતે લામાં એટલે બૌદ્ધ સાધુ. બૌદ્ધ ધર્મના કેટલાંક સંપ્રદાયોમાં લામાઓ, માનવીની આંખ જ્ઞાનની દ્યોતક છે, હાથ શ્રમનો ધોતક છે, પગ ગતિના બે પ્રકારના હોય છે: (૧) બ્રહ્મચારી અને (૨) ગૃહસ્થાશ્રમી. લામા ગોવિંદ દ્યોતક છે, સ્ત્રીના સ્તન વાત્કાલ્પના ધોતક છે, હૃદય પ્રેમનું દ્યોતક છે, તેવી ગૃહસ્થાશ્રમી હતા.
તે રીતે સ્ત્રી-પુરુષ મૈથુનની સ્થળ પ્રક્રિયા સ્ત્રી -પુરુષના - પ્રકૃતિ પુરુષના લામાં દંપતિના બેઠક ખંડમાં પ્રવેશ દ્વારની બરાબર સામેની દિવાલના આધ્યાત્મિક અદ્વૈતની દ્યોતક છે. બીજી રીતે કહીએ તો, મિથુન ભૌતિક કક્ષા મધ્ય ભાગમાં એક લંબચોરસ ટેબલ ઉપર નાના કદના ચોરસ સ્કૂલ ઉપર ઉપર સરજાતાં એક મી અને પુરુષના અદ્વૈતની પ્રક્રિયા છે. એ જ પ્રક્રિયા ભગવાન બુદ્ધની એક નાની સરખી પણ અત્યંત ભાવવાહી લાવયમૂર્તિ છે. ઉચ્ચતમ ભૂમિકા ઉપર સરજાતાં તે આધ્યાત્મિક અદ્વૈતનું પ્રતીક બને છે. બાજુએ તેમજ નીચે બીજી નાની નાની મૂર્તિઓ અને અશોભનો છે. સૌથી સ્ત્રી પુરુષના શારીરિક સંબંધને એકાંગી જુગુપ્સાની દૃષ્ટિએ જોવો વિચારવો નીચે મધ્યમાં ગોઠવેલી દેવદેવીની સંલગ્ન એવી એક મૂર્તિ આપણું ધ્યાન યોગ્ય નથી. કુદરતમાં જે પ્રવર્તે છે તે કશું હીન કે જુગુપ્સાલાયક નથી. તેની અવશ્ય ખેંચે. સ્ત્રી-પુરુષ ઊભાં ઊભાં અમુક રીતે ગોઠવાઈને મૈથન આચરતાં પાછળ ઘણી વખત ઊંડો આશય-ગૂઢ સૂચન રહેલ હોય છે, તે શોધી કાઢવું
ય એવા દેવદેવીના યુગલની આ મૂર્તિ છે. એક બૌદ્ધ ધર્મગુરુના સ્થાનમાં અને તે રીતે તે પ્રક્રિયાને ઘટાવવી તે બુદ્ધિમાનનું કર્તવ્ય છે. પૂજા સ્થાને મૂકેલી આવી મૂર્તિને શું સ્થાન હોઈ શકે એ પ્રશ્ન મુલાકાતીને (ઋણ સ્વીકારઃ આ લેખની કેટલીક સામગ્રી શ્રી પરમાનંદ કાપડીઆ થાય જ. લામાં ગોવિંદ આ પ્રશ્નનો વિસ્તારથી ખુલાસો નીચે મુજબ કરે છે. કૃત 'ચિંતનયાત્રા’ માંના લામાં ગોવિંદ સાથેના વાર્તાલાપની નોંધને આધારે આ પ્રકારની યુગલ પ્રતિમાનું નિમણિ અને આરાધના હિંદુ તંત્રશાસ્ત્ર આપી છે.)
D D . તેમજ બૌદ્ધ તંત્રશાસ્ત્રમાં દીર્ધકાળથી પ્રચલિત છે, તેમ છતાં હિન્દુ તંત્રશાસ્ત્રમાં આ યુગલ પ્રતિમાનું જે અર્થઘટન - ખુલાસો કરવામાં આવે છે, શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ દ્વારા તેનાથી બૌદ્ધ તંત્રશાસ્ત્રોમાં કરવામાં આવતું, અર્થઘટન - ખુલાસો તદ્દન જુદા જ પ્રકારનો છે.
આર્થિક સહાય હિંદુ તંત્રશાસ્ત્ર પ્રમાણે શિવ અને શકિતના સંયોગમાંથી આ આખા . સંઘને નીચે પ્રમાણે આર્થિક સહાય જુદા જુદા હેતુ માટે પ્રાપ્ત || વિશ્વનો પ્રાદુભવિ થયો છે. તેમાં શિવ દુષ્ટ છે - અકત છે, શકિત સમગ્ર - થઈ છે તેનો સાભાર સ્વીકાર કરીએ છીએ. પ્રકિયાનું મૂળ છે, કત છે, કિયાધાર છે. આ પ્રતિમામાં જે પુરષ રૂપે છે તે શિવ છે. એટલે કે વિશ્વનો અક્રિયાત્મક પુરુષ સિદ્ધાંત છે. અને આ પ્રતિમામાં
રૂ. ૨૫૦૦૦/- શ્રી પદ્મ ફૂલ ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટ દ્વારા ચિખોદરા જે સ્ત્રીરૂપે છે તે વિશ્વનો ક્રિયાત્મક સ્ત્રી સિદ્ધાંત છે. સાંખ્ય દર્શનમાં નિરૂપાયેલ
આંખની હોસ્પિટલમાં મેડિકલ ચેકઅપના પુરુષ અને પ્રકૃતિનું સાયુજય આ શિવશકિતના સાયુજયનો જ આ
મશીન માટે હ. શ્રી જયંતીભાઈ પી. શેઠ કલ્પનાપયિ છે.
-- તથા શ્રી નગીનભાઈ પી. શેઠ પણ બોદ્ધ ધર્મમાં કે બૌદ્ધ તંત્રશાસ્ત્રોમાં આવા શિવશકિતના કે || રૂ. ૨૫૦૦૦/- શ્રી પદ ફૂલ ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટ દ્વારા શ્રી દરબાર પુરુષ-પ્રકૃતિના સાયુજયની અને તેના સંયોગની અને તેમાંથી સમગ્ર વિશ્વના
ગોપાલદાસ ટી.બી. હોસ્પિટલ-આણંદ માટે || ઉદ્ભવની તેમજ સંચાલનની કલ્પનાને કોઈ સ્થાન નથી. હિંદુ તંત્ર શાસ્ત્રમાં
હ. શ્રી જયંતીભાઈ પી. શેઠ તથા આવી પ્રતિમાની આરાધના દ્વારા શકિતની ઉપાસના કરાયેલ છે. બૌદ્ધ ધર્મ
શ્રી નગીનભાઈ પી. શેઠ' ' , શકિતલક્ષી નથી, જ્ઞાનલક્ષી છે. '
રૂા. ૩૦૦૦/- શ્રી સુરેશચંદ્ર કાંતિલાલ પટ્ટણી બૌદ્ધ તંત્રશાસ્ત્ર પ્રમાણે આવી યુગલ પ્રતિમાં પ્રજ્ઞા’ અને ‘ઉપાય'નો ,
શ્રી સહયોગ કુષ્ઠયજ્ઞ દ્રસ્ટ, સંગમ સૂચવે છે. પ્રજ્ઞા એટલે જ્ઞાન. તેની અંતિમ કોટિ એટલે જેમાંથી આ વિશ્વ પ્રાદુર્ભાવ પામ્યું છે, અને જે આ વિસ્વથી પર છે, અને જેને બૌદ્ધ :
રાજેન્દ્રનગર માટે '
--
-
