________________
તા. ૧૬-૫-૯૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
દસ્તાવેજી પત્રોનું ઐતિહાસિક મૂલ્ય
સના સંગ્રહ ‘યશોધર્મ રામાન્ય રીતે જૈન સાધુભગવંતો તિ
પત્રપરિમલ ન કર અને પ્રકૃતિ ઉપર કેટલીય ચીજ-વસ
એ નવી વસ્તુઓ ઉત્પની
મલ’ નામથી તાજેતરમાં
વચ્ચે એક પત્ર બેમાંથી એક જ વ્ય
કિતન
1 રમણલાલ ચી. શાહ પ. પૂ. શ્રી યશોદેવસૂરિજી મહારાજ સાહેબે યુગદિવાકર ૫. જણાશે. સામાન્ય રીતે જૈન સાધુભગવંતો નિસ્પ્રયોજન પત્રવ્યવહાર પૂ. સ્વ. શ્રી વિજયધર્મસૂરિજી મહારાજના પત્રોના સંગ્રહ “ યશોધર્મ - રાખતા નથી. કેટલાકે તો આખી જિંદગીમાં આઠ-દસ વખત પત્રો
લખ્યા હશે કે કેમ ! તે પણ પ્રશ્ન છે. પત્ર વ્યવહાર પણ અનાવશ્યક માનવજીવન અને પ્રકૃતિ ઉપર કાળની અસર ઘણી મોટી છે. પરિગ્રહરૂપ ન બનવો જોઈએ અને આત્મસાધનામાં તે વિક્ષેપરૂપ ન જેમ જેમ સમય પસાર થતો જાય તેમ તેમ કેટલીય ચીજ-વસ્તુઓ બનવો જોઈએ એવી જૈન સાધુ મહાત્માઓની વિશિષ્ટ દૃષ્ટિ હોય છે. જીર્ણશીર્ણ થતી જાય છે. સમયે સમયે નવી વસ્તુઓ ઉત્પન્ન થતી ગુરુ-
શિષ્ય વચ્ચે, પિતા-પુત્ર વચ્ચે, પતિ-પત્ની વચ્ચે, બે મિત્રો જાય છે. થોડો વખત ટકે છે અને પછી નષ્ટ થઈ જાય છે, અને વચ્ચે એમ પત્ર વ્યવહાર જુદા જુદા પરસ્પર સંબંધો અને વિષયોને ભૂતકાળમાં વિલીન થઈ જાય છે. જેમ ચીજ-વસ્તુઓની બાબતોમાં આધીન હોય છે. કેટલીકવાર બેમાંથી એક જ વ્યકિતના પત્રો મહત્ત્વના તેમ જીવનની બાબતમાં પણ આવું સતત બન્યા કરે છે. માનવજાતની હોય એવું પણ બને છે. એવા પત્રો વાંચતા જ સામી વ્યકિતના પત્રમાં ચીજ-વસ્તુઓને સંઘરવાની શકિતને મર્યાદા હોય છે. માણસ બધી જ શું લખ્યું હશે તેનો અણસાર તે આપી દે છે. વસ્તુઓ સાચવી શકતો નથી. સાચવવા જેવી કેટલીક વસ્તુઓને પણ આ ગ્રંથમાં પ. પૂ. આચાર્ય ભગવંત શ્રી વિજય ધર્મસૂરીશ્વરજી પૃથ્વી, પાણી, વાયુ, અગ્નિ, તેજ વગેરેનો ઘસારો લાગતાં તે જીર્ણ થવા. મહારાજ સાહેબના પાંત્રીસેક જેટલા પત્રો આપવામાં આવ્યા છે. લાગે છે. એટલે પોતાના જીવનની સાચવવા જેવી સામગ્રીની બાબતમાં એમાંના કેટલાક પત્રો તો આઠ દસ લીટીના જ છે. કોઈ કોઈ પત્રો પણ માણસે અગ્રતાક્રમ રાખવો પડે છે. ઘરમાં આગ લાગે ત્યારે સવિસ્તર પણ છે. અહીં આપવામાં આવેલા પત્રોમાંના ઘણા ખરા કંઈવસ્તુ લઈને આપણે બહાર નીકળી જઈશું ? દરેક માણસની પત્રો એમણે પોતાના પટ્ટશિષ્ય મુનિશ્રી યશોવિજયજી (હાલ આ. શ્રી સાચવવા જેવી પોતાની અત્યંત પ્રિય એવી વસ્તુ જુદા જુદા પ્રકારની યશોદેવસૂરિજી) ને લખેલા છે. તેમાંનો એક ટૂંકો પત્ર મુનિશ્રી હોઈ શકે છે.
યશોવિજયજીને આચાર્યની પદવી મળી અને તેઓ પૂ. શ્રી યશોદેવસૂરિ કેટલીક ચીજ-વસ્તુઓ લાંબા કાળ સુધી અજાણતાં સચવાયેલી થયા તે પછી લખાયેલો છે. એ પત્ર શ્રી વિજયધર્મસૂરીશ્વરજીએ પોતાને પડી રહી હોય અને ફરી પાછી તે પ્રકાશમાં આવે ત્યારે અનેરો ઉત્સાહ લકવાની અસર થઈ તે પછી ધ્રુજતા હાથે લખેલો છે. આ સંગ્રહમાં એ અને આનંદ અનુભવાય છે એ વસ્તુ સાથે સંકળાયેલા પોતાના પત્રની આપેલી ફોટો કોપી ઉપરથી એ જોઈ શકાશે. '' અનુભવો અને સંવેદનો તાજા થાય છે. કેટલીકવાર એવી રીતે મુનિશ્રી યશોવિજયજીએ કિશોરવયે દીક્ષા લીધી હતી. તેમની સચવાયેલી ચીજ-વસ્તુઓ વિસ્મૃત થયેલા ઈતિહાસને માટે ખૂટતી તબિયત નાજુક રહ્યા કરતી હતી. તેમ છતાં તેમણે નાની વયમાં કડીરૂપ બનીને તેને ફરી સજીવન કરી આપે છે. આ પત્રસંગ્રહમાં શાસ્ત્રોનું ગહન અધ્યયન કરવા ઉપરાંત સાહિત્ય, સંગીત, નૃત્યકલા, અપાયેલા પત્રો એ દૃષ્ટિએ ઐતિહાસિક મૂલ્ય ધરાવે છે.
ચિત્રકલા, શિલ્પકલા, ઈતિહાસ વગેરેનો પણ ઊંડો અભ્યાસ કરી લીધો માનવ જીવનમાં શબ્દનું મૂલ્ય ઘણું મોટું છે. પારસ્પરિક હતો. એટલે કેટલાયે વિષયોમાં એમની જાણકારીનો લાભ સમગ્ર. સંબંધમાં શબ્દ સેતુરૂપ બની જાય છે. બોલાયેલા કે લખાયેલા કેટલાક સમુદાયને કેવો મળતો રહ્યો હતો તે આ પત્રો ઉપરથી જણાશે. ગુરુ મહત્ત્વના શબ્દો વર્ષો સુધી સ્મૃતિસંવેદનાને જાગૃત રાખ્યા કરે છે. ભગવંત પોતે પણ કેટકેટલા વિષયોમાં શ્રી યશોવિજયજીના પત્રરૂપે લખાયેલા શબ્દોનું મૂલ્ય તો એથી પણ વધુ છે. એમાં પણ અભિપ્રાયને છેવટનો ગણતા. તેઓ કેટલાયે વિષયોમાં તેમની સંમતિ સ્વહસ્તે લખાયેલા શબ્દો વ્યકિતના વ્યકિતત્વના પ્રતીકરૂપ અને ' અનિવાર્ય માનતા. આ જેવી તેવી સિદ્ધિ નથી. ગુરુ ભગવંતની શિષ્ય પ્રતિબિંબરૂપ બની જાય છે, કારણ કે અક્ષરોના મરોડ ઉપરથી અક્ષર- પ્રત્યેની વાત્સલ્યપ્રીતિની અને ગુણગ્રાહિતાની એ સાક્ષી પૂરે છે. શાસ્ત્રના નિષણાતો એ લખનાર વ્યકિતના ગુણલક્ષણોની આગાહી પણ ભારતીય ગુરુ-શિષ્ય પરંપરાનો આદર્શ 'શિર્થાત્ જીંત પSIનયમ્' કરી શકે છે. આ પત્રસંગ્રહમાં નમૂનારૂપે અપાયેલા સ્વ. ૫. પૂ. આચાર્ય નો છે. પોતાના કરતાં પોતાના શિષ્યો વધુ તેજસ્વી બને એવી ભાવના, ભગવંત શ્રી વિજય ધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના પત્રોમાં એમના હદયમાં અપાર વાત્સલ્યના ભાવ વગર આવી શકે નહિ, હસ્તાક્ષરના મરોડ એમના પવિત્ર વ્યકિતત્વની ઝાંખી કરાવી જાય આ પત્રો વાંચતા ગુરુભગવંતને પોતાના પટ્ટશિષ્ય મુનિશ્રી
યશોવિજયજી પ્રત્યે કેટલો બધો વાત્સલ્યભાવ અને સાથે સાથે છેલ્લા એક બે સૈકામાં સાહિત્યના વિવિધ સ્વરૂપોમાં આદરમાન પણ કેવાં હતાં તે બીજી રીતે પણ જોવા મળે છે. પત્રસાહિત્ય પણ અનોખું સ્થાન પ્રાપ્ત કરી લીધું છે. સાહિત્યસર્જકો ગુરુભગવંત પોતાના શિષ્ય શ્રી યશોવિજયજીને પત્રમાં ‘ભાઈશ્રી’ સાહિત્યકૃતિનું જે સર્જન કરે છે તેમાં એક સર્જક તરીકેની સભાનતા કહીને સંબોધે છે. ગૃહસ્થોના વ્યવહારનું એ સંબોધન કેટલી બધી હોય છે, પરંતુ પત્રલેંખનમાં એકંદરે તો કેવળ સાહજિકતા જ હોય છે, આત્મીયતા દશર્વિ છે ! વળી કેટલાક પત્રોમાં તેમને માટે કારણકે પોતાના પત્રો સચવાશે અને ભવિષ્યમાં છપાશે એમ જવલ્લે ‘સગુણસંપન્ન’ એવું વિશેષણ પણ તેઓ પ્રયોજે છે. એટલે પૂ. શ્રી જ પત્ર લખતી વખતે માણસ વિચારે છે. પરંતુ મહાપુરુષોનાં કોઈપણ વિજય ધર્મસૂરિના આ પત્રો વાંચતા તેમાંથી શ્રી યશોવિજયજી (શ્રી નિમિત્તે બોલાયેલા કે લખાયેલા શબ્દો વિશિષ્ટ સંદર્ભમાં મહત્ત્વના યશોદેવસૂરિ) ના વ્યકિતત્વની એક વિશિષ્ટ પ્રકારની મુદ્રા ઉપસી આવે બની જાય છે અને સમય જતાં તે ઐતિહાસિક દસ્તાવેજી મૂલ્ય ધરાવવા છે. લાગે છે. મહાન વ્યકિતઓએ લખેલા પત્રોના સંગ્રહ કરવા તરફ હવે આ પત્ર સંગ્રહમાં ફકત ગુરુભગવંતના પત્રો જ આપવામાં સાહિત્ય-જગતનું વલણ વધતું જાય છે, કારણકે એવા પત્રો આવ્યા છે. એ પત્રોના સંદર્ભના પૂવપર સમયે મુનિશ્રી વિચારોની મૌલિકતા અને સત્ત્વશીલતા ઉપરાંત વિવિધ સંબંધો અને યશોવિજયજીએ પોતાના ગુરુભગવંતને જે પત્રો લખ્યા હશે તે સંદર્ભો ઉપર વિશિષ્ટ અર્થપ્રકાશ પાડે છે. એટલે જગતના આપવામાં આવ્યા નથી. એવા પત્રો કે તેની કોઈ નકલ પણ ઉપલબ્ધ મહાપુરુષોનું પત્રસાહિત્ય હવે પ્રગટ થવા લાગ્યું છે. અને પત્રસાહિત્ય નથી. બીજી રીતે જોઈએ તો તેની કોઈ આવશ્યકતા આ ગ્રંથ પૂરતી ઉપર યુનિવર્સિટીઓમાં શોધપ્રબંધો પણ લખાવા લાગ્યા છે. નથી, કારણ કે આ પત્રો તો ગુરુભગવંતના વાત્સલ્યપૂર્ણ, ઉદાર, ઉદાત્ત. - પ. પૂ. યુગદિવાકર અને શ્રી વિજયધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજ અને પવિત્ર વ્યકિતત્વને સમજવા માટે આપવામાં આવ્યા છે. સાહેબે પોતાના જીવનકાળ દરમિયાન જે કેટલુંક પત્રલેખન કર્યું હતું આ સંગ્રહમાં મુનિશ્રી યશોવિજયજીને સંબોધીને લખાયેલા તેમાંનું થોડુંક તો પ્રાસંગિક ચિઠ્ઠીરૂપ હતું. એ આ સંગ્રહના પત્રો જોતાં પત્રોનો સમયગાળો ત્રણ દાયકાથી પણ વધુ છે. એ ઉપરથી પણ જોઈ
