________________
૧૦
જૈન પરંપરા પ્રમાણે ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી પ્રત્યેક દસ ક્રોડાકોડ સાગરોપમની હોય છે. તે દરેકમાં ત્રીજા અને ચોથા આરામાં ચોવીસ તીર્થંકરો તીર્થં પ્રવર્તાવ છે. આપણી આ અવસર્પિણીના ત્રીજા તીર્થંકર અજીતનાથ ભગવાન થયા. તે સમયે ઉત્કૃષ્ટ તીર્થંકરોની સંખ્યા એકસો સિત્તેરની ગણાવાય છે. ભરત, ઐરાવત અને મહાવિદેહ ક્ષેત્રોમાં અજિતનાથના સમયમાં ભરતક્ષેત્રમાં પાંચ, ઐરાવત ક્ષેત્રમાં પાંચ અને મહાવિદેહક્ષેત્રની બત્રીસ વિજયોમાં પ્રત્યેકમાં પાંચ પાંચ એટલે ૩૨૪૫=૧૬૦ + ૫ + ૫ = ૧૭૦ ની સંખ્યામાં તીર્થંકરો થયા હતા.
આ માટેના કેટલાંક ઉલ્લેખો જોઈએ. શ્રી જગચિંતામણિ ચૈત્યવંદન કે જે રાઈપ્રતિક્રમણમાં કરાતું હોય છે તેની બીજી ગાથામાં આ પ્રમાણે ઉલ્લેખ છે ઃ
કર્મભૂમિઓ જે ૧૫ છે તેમાં પઢમસંઘયણિવાળા ઉત્કૃષ્ટ, ૧૭૦ જિનવરો થયા હતા. રાઈપ્રતિક્રમણમાં બોલતા ' તીર્થવંદના ' - ‘સકલતીર્થ ' સૂત્રમાં તારંગે શ્રી અજિતજુહાર એવો ઉલ્લેખ છે.
નવસ્મરણ જે અત્યંત પ્રભાવક ગણાવાય છે અને જેનો નિત્ય પાઠ ભાવિકો ઉલ્લાસપૂર્વક કરે છે તેમાં ચોથું સ્મરણ તિજયપહુત્ત સ્મરણ તરીકે સ્થાન પામ્યું છે. તેની નવમી ગાથામાં આ પ્રમાણે ઉલ્લેખ છે : “પંચદસકમ્મભૂમિસ ઉપ્પન સત્તર્ષિં જિણાણસયં ” પંદરકર્મભૂમિમાં એકસો સિત્તેર (સિત્તેર અને સો) જિનેશ્વરો ઉત્પન્ન થયા છે.
આજ સ્મરણમાં ૧૭૦ સંખ્યા બધી રીતે જેનો સરવાળો ૧૭૦ થાય તેવો ઉલ્લેખ એક સુંદર યંત્ર રૂપે આ પ્રમાણે કરાયો છે ઃ - (ગાથા ૨ થી ૫) પણવીસા (૨૫) ય અસીઆ (૮૦) પન્નરસ (૧૫) પન્નાસ (૫૦) જિનવર સમૂહો નાસેઉ સયલદૂરિએ ભવિયાણં ભત્તિજુત્તાણું ||૨||
વીસા (૨૦) પણયાલાવિ (૪૫) ય તીસા (૩૦) પન્તરિ (૭૫) જિણવરિંદા । ગહવ્યૂઅરકખસાઈણિ - ધોરગ્વસગ્ગ પણાસંતુ ॥ ૩॥
સંત્તરિ પણમાલાવિ (૪૫) ય સઢી (૬૦) પંચેવ (૫) જિણગણો એસો વાહિજલજલણ હરિકરિ - ચોરી મહાભયં હરઉ | ૪ ||
. પણપન્ના (૫૫) ય દસેવ (૧૦) ય પત્નઢિ (૬૫) તહય ચેવ ચાલિસા (૪૦) ૫ ૨૬ખંતુ મે સરીર દેવાસુર પણમિયા સિદ્ધા ૧પ ॥
વળી, આ સંખ્યાનો બનાવેલો યંત્ર કે જેમાં ૐૐ હરહુંહઃ સરસૢસઃ તથા હરહુંહઃ સરસુંસઃ લખી કેન્દ્રમાં નામ લખી સ્વાહા સહિત ચંદન-- કપૂરથી વિધિપૂર્વક લખી તેનું પ્રક્ષાલિત જલ જે પીએ તથા આ (૧૭૦ ના) યંત્રને સમ્યક રીતે દ૨વાજે લિપિબદ્ધ કરાવે તો ભવનપતિ, વાણવ્યંતર, જોઈસવાસી, વિમાનવાસી તથા દુષ્ટદેવો બધાં ઉપશાંત થઈ જાય છે.
ફરીથી આ સ્મરણની નવમી ગાથા વળી કહે છે ઃપંચદસકમ્મ ભૂચિસ ઉપ્પન્ન સત્તરિજિણાણ સર્ય । વિવિહરયણાઈવજોવસોહિએ હરઉ દુરિઆઈ || ૯ | પંદર કર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયેલાં વિવિધ રત્નોથી ઉપશોભિત એકસોસિત્તેર જિનેશ્વરો દુરિત (ઉપસદિ) દૂર કરો. આ યંત્ર આ પ્રમાણે બને છે ઃ
૨૫
જીરું
કમ્મભૂમિહિં કમ્મભૂમિહિં, પઢમસંઘયણિ, ઉકોસયસત્તરિસય, ણિવરાણ વિહરંત લબ્બઈ.
૨૦
સ
૨૦
ક્ષિ
७०
2]
ગૌ
= નવુ
|9 » 9] ]]TM « |9 »
નવ
ગાં
અવ
ક્ષિ
C
પ્રબુદ્ધ જીવન
તિજયહુત્તમાં આંકડાની યોજના
n ડૉ. બિપિનચંદ્ર હીરાલાલ કાપડિયા
૫
3
સ્વા
ایه .
ૐ . 919 » |x19 | »
» |z |૩||
કા
મહ
૬૫
મા
૫૦
40
સઃ
મ
૪૦
સઃ મ
તા.૧૬-૫-૯૨
જેવી રીતે આડી લીટીની સંખ્યાનો સરવાળો ૧૭૦ થાય છે તેવી રીતે ઉભી તથા તીરછી લીટીનો સરવાળો પણ ૧૭૦ થાય છે જેમ કે :- ૨૫+૨૦+૭૦+૫૫= ૧૭૦ : ૨૫+૪૫+૬૦+૪૦ = ૧૭૦; ૫૦+૩૦+૩૫+૫૫=૧૭૦. બધી બાજુથી ૨કમનો સરવાળો ૧૭૦ થાય છે એવી ગણિતની યોજના આ યંત્રમાં દૃષ્ટિગોચર થાય છે.
વળી, આ યંત્રમાં દરેક ખાનાની ત્રીજી લીટીમાં રોહિણી અને પ્રજ્ઞપ્તિથી માણસી, મહામાણસી સુધી એમ સોળ વિદ્યાદેવીઓને યાદ કરીને સ્થાન અપાયું છે.
તિજયપદ્યુત્ત સ્મરણની પાંચમી છઠ્ઠીગાથામાં આ સોળ દેવીઓ રક્ષણ કરે તેની માંગણી કરાઈ છે ઃ
રકખંતુ મમ (મ) રોહિણી પન્નત્તી જ, ક્રૃિખલા ય સયા । વજજંબુસી ચકકેસરી નરદત્તા કાલિ મહાકલિ | પ ગોરી તહ ગંધારી મહજાલા માણવી અ વઈરુટ્ટા ! અચ્યુત્તા માણસિઆ મહામાણસિઆઉ દેવીઓ ॥ ૬॥ ફરી પાછું, ૭-૮ ગાથામાં આ દેવીઓ રક્ષણ કરે તેવી વાત કરી છે. દૈવસિક પ્રતિક્રમણમાં નમુન્થુણં પછી ચાર ખમાસમણા દઈ ભગવાન વગેરે બોલાય છે. બીજીવાર નમુન્થુણં પછી નમોડર્હસિદ્ધાચાર્યોપાધ્યાયસર્વસાધુભ્યઃ કહી કોઈ પણ પૂર્વાચાર્યવિરચિત સ્તવન કહી નીચેની ગાથા બોલાય છે ઃ
વરકનકખવિદ્યુમમરકતધનસંન્તિભં વિગતમોહમ્ । સપ્તતિશતં જિનાનાં, સમિરપૂજિતં વંદે
ઉત્તમ સુવર્ણ, શંખ, પરવાળાં, લીલમ સજળ મેઘ એટલે કે પાંચ રંગ છે જેના તથા મોહરહિત સર્વ દેવો વડે પૂજિત એકસો સિત્તેર તીર્થંકરોને હું વંદન કરું છું.
આ ગાથામાં પણ ૧૭૦ તીર્થંકરોનો ઉલ્લેખ છે. લોગસ્સમાં બે વાર ‘ચઉવિસંપિ' એમ નિર્દેશ કરાયો છે. વર્તમાન અવસર્પિણીના ૨૪ તીર્થંકરો ઉપરાંત બીજાની પણ હું સ્તુતિ કરું છું. “અરિહંતે કિન્નઈસ્સું ચઉવીસંપિ કેવલી ” (૧)......" ચઉવીસંપિ જિણવરા તિત્યયરા મેં પસિયંતુ ” (૫) તેથી વધુ તીર્થંકરોનો ઉલ્લેખ ૧૭૦ ની સંખ્યાનો આપણે ઉપર જોઈ ગયા. તેવી રીતે ‘તીર્થવંદના’ સકલતીર્થ વંદુ ક૨ જોડ માં ૧૩ મી ગાથામાં “ સિદ્ધ અનંત નમું નિશદિન ” એમ અનંત સિદ્ધોને વંદનની સ્પૃહા સેવી છે. “ સિદ્ધાણં બુદ્ધાણં ’’માં માં “ નો સયા સવ્વસિદ્ધાણં '’ (૧) બધાં સિદ્ધોને નમસ્કાર કરાયો છે.
મહાનિસીહ (મહાનિશીથ) માં વિવિધ વિષયો પૈકી વજ્રસ્વામીએ પંચમંગલમહાસૂત્ર સ્કંધ એટલે કે નવકાર કે નમસ્કારમંત્રની સ્થાપના કરી હતી. ૧૪ પૂર્વેના સારભૂત નવકાર કે જેની રટણા દીર્ધ તપસ્વીઓ પણ મરણ સમયે કરે છે તેમાં નમો અરિહંતાણં સિદ્ધાણં, આયરિયાણં, સાણં શબ્દો માગધીમાં બહુવચનના રૂપો છે. અનંત અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય સાધુને નમસ્કાર થાવ તેમ અભિપ્રેત હોઈ અભિષિત છે. એકને કરેલો નમસ્કાર અનેકને અભિપ્રેત હોઈ અભિલષિત છે, કેમકે કહેવાય છે કે ઃ‘એક દેવો નમસ્કારો સર્વ દેવં પ્રતિ ગચ્છુતિ. ' વળી, તિજયપદ્યુત્તમાં નિર્દિષ્ટ દેવો વિષે સરેમિ ચકક જિશિંદાણું ” (જિનેશ્વરોના સમૂહચક્રને હું સ્મરું છું. એમ પ્રથમ ગાથામાં કહ્યું છે.) ૧૦મી ગાથા કહે છે : “તિત્યયરા ગયમોહા શાએઅવ્વા પયત્તેણ " (નષ્ટ થયો છે સંમોહસંભ્રમ એવા તીર્થંકરોને પ્રયત્નપૂર્વક ધ્યાનના વિષય બનાવવા જોઈએ. લોગસ્સમાં પણ બહુવચનમાં “ સિદ્ધા સિદ્ધિં દિસત્તુ મેં ” એમ કહ્યું છે.
નવસ્મરણના છેલ્લા નવમા બૃહત્ક્રાંતિસ્મરણમાં : યે યાત્રાયાં ત્રિભુવનગુરારાહતા ભકિતભાજઃ અને આગળ ઈંહ હિ ભરતૈરાવતવિદેહ સમ્ભવાનાં સમસ્તતીર્થંકૃતાં...વિહિત જન્માભિષેક - શાન્તિમુદ્ધીષયતિ એવો ઉલ્લેખ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એટલું જ છે કે આ બધાં સ્થળોએ એકાધિક તીર્થંકરોનો સમુદાય કે ચક્ર લેખકના માનસપર પર છવાયેલો છે.
DDE
1
