________________
તા. ૧૬-૩-૯૨
પ્રભુ
વિનિમય અને પત્રવ્યવ્યહાર ઇષ્ટ હેતુ પ્રાપ્ત કરી શકે.” (જૈનયુગ, જ્યેષ્ઠ ૧૯૮૩) મોતીચંદભાઇએ કમિટીના ઠરાવ અંગે ગેરસમજણ-ઊભી કરી છે એમ કહી તેના ખુલાસા રૂપે શા ટીકાટિપ્પણ વગર આ માહિતી મોહનભાઇ જાહેરમાં મૂકે છે તે પરથી તેમનો અભિપ્રાય જણાઇ આવે છે કે આ પ્રશ્ન પરત્વે લોકમત ઊભો કરવામાં અને યોગ્ય સત્તામંડળો સમક્ષ રજૂઆત કરવામાં કશું અનુચિત નથી, બલકે એ આવશ્યક છે. આ ઠરાવમાં મુનશીને મત ન આપવાની તો કોઇ વાત જ નથી. મોહનભાઇને ઇષ્ટ આ માર્ગ બૌદ્ધિક સમાજને શોભે એવો એક તંદુરસ્ત માર્ગ નથી એમ કોણ કહેશે ? અને આ માર્ગનું સૂચન પણ મુનશીએ આ પ્રશ્ન પરત્વે ગંભીરતાથી લક્ષ નહોતું આપ્યું તેથી જ થયું હતું એ ભૂલવું ન જોઇએ.
પાલીતાણાના દરબારે ૧૯૨૬માં શત્રુંજય પર યાત્રા વેરો નાખવાનું નક્કી કર્યું ત્યારે એની સામે જૈનોએ આંદોલન ઉપાડયું. આ આંદોલન યાત્રાત્યાગ સુધી પહોંચ્યું હતું અને મોહનભાઇ એ યાત્રાત્યાગના અનુમોદક - પ્રોત્સાહક હતા, એમને તો એમાં ગાંધીજીએ ઊભા કરેલા વાતાવરણનો પ્રભાવ જણાયો હતો. શત્રુંજયના પ્રશ્ન પરત્વે આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી તરફથી જે કાર્યવાહી કરવામાં આવતી હતી તે ઘણાંને ઢીલી લાગતી હતી અને પેઢી તથા કૉન્ફરન્સ વચ્ચે કેટલુંક અંતર ઊભું થયું હતું. વાયસરૉયની મધ્યસ્થીથી થયેલુ અંતિમ સમાધાન પણ પૂરતું સંતોષકાર નહોતું. આ બધા પ્રસંગોએ મોહનભાઇ બધી હકીકતોને તટસ્થતાથી જોઇ, કશા પૂર્વગ્રહ વિના, અનાકુલ ભાવે પોતાનાં મંતવ્યો રજૂ કરે છે અને જૈન સમાજની એક્તાને હાનિ થાય એવું કશું પસંદ કરતા નથી. શત્રુંજય તીર્થના પ્રશ્નને કારણે પેઢીએ કૉન્ફરન્સનું અધિવેશન ભરવા સામે વિરોધ કરેલો અને અધિવેશન મુલતવી રાખવું પડેલું તે સંબંધે મોહનભાઇના ઉદ્દગાર જુઓ :
“આવી રીતે અધિવેશન ભરવા સામે વિરોધ બતાવનારા સર્વને કૉન્ફરન્સના શત્રુ નહીં કહી શકીએ. તેમને વિઘ્નસંતોષીઓ પણ કેમ કહેવાય? જુદાજુદા દ્રષ્ટિકોણથી જોનારાને જુદુંજુદું પ્રતિભાસે અને એ જુદુંજુદું એકત્રિત કરી વિચારવામાં વ્યાવહારિક બુદ્ધિ છે. તેથી જ સત્યશોધન થાય છે. અમને તો એક બાજુથી અધિવેશન ન ભરાયું તેથી એક મહા તક ગુમાવવામાં આવી છે એવું જૈન સમાજનો ભવિષ્યનો ઇતિહાસકાર જરૂર લખશે એમ લાગે છે. બીજી બાજુ આ અધિવેશન નહીં ભરવામાં કુદરતનો કોઇ ગુપ્ત સંકેત હશે તો ? એવો પ્રશ્ન હૃદયમાં થાય છે.” (જૈનયુગ, જયેષ્ઠ ૧૯૮૨)
મુલતવી રહેલું ખાસ અધિવેશન, પછી તો, ભરાયું, પેઢીનો સહકાર પણ મળી રહ્યો, અને જૈન સમાજની એક્તા ટકી રહી. એમાં મોહનભાઇ જેવા તટસ્થ વિચારકોની દ્રષ્ટિનો વિજય હતો.
૧૯૨૭માં કેસરિયાજી તીર્થમાં દિગંબરો અને શ્વેતામ્બરો વચ્ચે ઝઘડો થાય છે ત્યારે મોહનભાઈ ઐતિહાસિક હકીકતોની સ્પષ્ટતાપૂર્વક શ્વેતામ્બરોનો પક્ષ લે છે પણ દિગમ્બરોની રજૂઆતો પ્રત્યે મન ખુલ્લું રાખે છે અને આ પ્રશ્ન પરત્વેના પોતાના અહેવાલમાં મોતીચંદભાઇએ દિગંબર મુનિ માટે એકવચન વાપર્યુ હતું તેનો અણગમો વ્યક્ત કરે છે. (જૈનયુગ, વૈશાખ ૧૯૮૩)
છેવટે તો મોહનભાઇ જૈનોના બધા ફાંટાઓ એકબીજાની નજીક આવે અને જૈન એકતા સિદ્ધ થાય એ માટે મથનારા પુરુષ હતા. બધા ફિરકાઓ માટેની સંયુક્ત જૈન હૉસ્ટેલની એમણે હિમાયત કરેલી અને વાડીલાલે એવું વિદ્યાર્થીગૃહ સ્થાપ્યું ત્યારે એને ટેકો આપ્યો. ૧૯૩૬માં સ્થાનકવાસી મુનિ મિશ્રીલાલજીએ જૈન સાધુ- સાધ્વીઓની એકતા માટે ઉપવાસ કર્યો ત્યારે એ અંગે મળેલી સભામાં મોહનભાઇ હાજર રહ્યા હતા અને એકતાના ઠરાવને ટેકો આપ્યો હતો.કૉન્ફરન્સનું નાવ અનેક વાર હાલકડોલક થયું છે. એવે પ્રસંગે એને સ્થિર કરવામાં જે કેટલીક વ્યક્તિઓએ ભાગ ભજવ્યો છે. એમાં મોહનભાઇનું પણ સ્થાન છે. ૧૯૨૫માં કૉન્ફરન્સના પાયા હચમચવા લાગ્યા હતા ત્યારે શેઠ મોહનલાલ હેમચંદ ઝવેરી, શ્રી મોતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડિયા સોલિસિટર, સાક્ષરવર્ય શ્રી મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઇ અને મકનજી જૂઠાભાઇ મહેતા બૅરિસ્ટર અને શેઠ દેવકરણ મૂળજીએ હિંમતપૂર્વક આ નાજુક
જીવો
પરિસ્થિતિનો સામનો કરી શેઠ કસ્તૂરભાઇ લાલભાઇના પ્રમુખપણે કન્વેશન બોલાવી કૉન્ફરન્સનો ડગમગતો પગ સ્થિર કર્યો હતો." ( શ્રી જૈન શ્વેતામ્બર કૉન્ફરન્સનો ઇતિહાસ, પૃ. ૧૯૭)
૧૫
મોહનભાઈનું મહત્ત્વનું કાર્યક્ષેત્ર તો વિદ્યા અને સાહિત્યનું હતું અને સ્વાભાવિક રીતે એ ક્ષેત્રે એમણે કૉન્ફરન્સને સક્રિય કરી અને પોતે કોન્ફરન્સ દ્વારા આગવું પ્રદાન કર્યું. બનારસ હિન્દુ યુનિવર્સિટીમાં જૈન ચેર સ્થાપવાનો વિચાર અમલી બન્યો એમાં મોહનભાઇનો હિસ્સો હતો. પંડિત સુખલાલજી આ બાબતમાં તટસ્થ હતા, તો મોહનભાઇએ એમની પાસેથી કાશીની સ્થિતિ જાણી કઈ શરતો મૂકવી જોઇએ તે જાણ્યું અને પત્રવ્યવહાર કરી એ શરતો કબૂલ કરાવડાવી. પછીથી યોગ્ય માણસને અભાવે જૈન ચેરનું તંત્ર ડામાડોળ થયું ત્યારે ૧૯૩૩માં પંડિત સુખલાલજી કાશી જવા તૈયાર થયા તેની પાછળ, એમના કહેવા મુજબ જ, "બળ હતું કૉન્ફરન્સનું અને કૉન્ફરન્સ એટલે મારી દ્રષ્ટિએ તે વખતે સજીવ કાર્યકર્તા બે મોહનભાઇ : એક દેશાઇ અને બીજા ઝવેરી. એમણે સુખલાલજી માટે બધી વધારાની સગવડ કરી આપવાનું બીડું ઝડપ્યું. આનાં દૂરગામી પરિણામો આવ્યા. કાળક્રમે જૈન ચેરને પોષક એવી પાર્શ્વનાથ વિદ્યાશ્રમ જેવી સંસ્થાઓ પણ ત્યાં ઊભી થઇ અને વર્ષો સુધી અધ્યયન-અધ્યાપન, લેખન, સંશોધન અને પ્રકાશનની ઘણી મહત્ત્વની પ્રવૃત્તિઓ થઇ.
“જૈન શ્વેતામ્બર કૉન્ફરન્સના કાર્યને પંડિત સુખલાલજી કહે છે તેમ “સ્થાયી કીર્તિકળશ ચડાવનાર કાંઇ હોય તો તે મોહનભાઇની કૃતિઓ જ છે. આ કૃતિઓ એટલે મોહનભાઇએ ચલાવેલાં કૉન્ફરન્સમાં માસિકો - ‘હેરલ્ડ' અને ‘જૈનયુગ. એમાં એમણે લખેલા સંખ્યાબંધ લેખો અને કૉન્ફરન્સ દ્વારા પ્રકાશિત એમના જૈન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ' તથા 'જૈન ગૂર્જર કવિઓ' એ ગ્રંથો. સમય પસાર થાય તેમ જેનું મૂલ્ય વધે એવી આ કૃતિઓ છે. આ આમ તો, ગણાય મોહનભાઇની સાહિત્યસેવા (જેની હવે પછી, વીગતે વાત કરવાની છે), પરંતુ અહી એ ઉલ્લેખનીય એટલા માટે બને છે કે મોહનભાઇની સાહિત્યસેવા જાહેર સેવા રૂપે પ્રગટ થઇ છે - એમાં જૈન સંપ્રદાય અને સમાજ એમની નજર સામે રહ્યા છે તથા પોતાની એ સેવા એમણે કૉન્ફરન્સ જેવી સંસ્થાને અર્પિત કરેલી છે.
આ થયું કૉન્ફરન્સ જેવી સંસ્થા દ્વારા સમાજસેવાના એક મહાન યજ્ઞમાં મોહનભાઇએ કેવો ફાળો આપ્યો હતો એનું દિગ્દર્શન.
જાહેરજીવનના બીજા ઘણા પ્રસંગોએ પણ મોહનભાઈનો અભિપ્રાય માર્ગદર્શક બનેલો દેખાય છે. ધર્મવિજ્યજી સોઝતમાં હતા અને હર્મન જેકોબી એમને ત્યાં મળવા જનાર હતા તેથી જૈન સાહિત્ય સંમેલન સોઝતમાં ભરવાનું વિચારાયું ત્યારે મોહનભાઇએ એવા નાના ગામમાં સાહિત્યસંમેલન ભરવામાં મુશ્કેલીઓ રહેશે અને એનો હેતુ સરશે નહીં એમ સ્પષ્ટ અભિપ્રાય આપેલો. સંમેલન, પછીથી, જોધપુર રખાયું એમાં મોહનભાઇ જેવાના દ્રષ્ટિબિંદુનો સ્વીકાર હતો. આ સંમેલનને સફળ બનાવવા મોહનભાઇ કેટલાક ઠરાવોની ભલામણ પણ કરે છે- એ દ્વારા કરવા યોગ્ય કામોનું સૂચન કરે છે.
સન્નિષ્ઠા, સ્વસ્થતા અને નિષ્કામતા એ મોહનભાઇની જાહેર સેવાનાં અત્યંત નોંધપાત્ર લક્ષણો છે.
***.
નેત્રયજ્ઞ
સ્વ. ચંદુલાલ જેથંગલાલ ભણશાલીના સ્મરણાર્થે તેમના પરિવાર તરફથી નેત્રયજ્ઞ માટે રૂ. ૧૫,૦૦૦/-ની રકમ શ્રી વસુબહેન ભણશાલી હસ્તક મળી છે તેનો સાભાર સ્વીકાર કરીએ છીએ.
આ નેત્રયજ્ઞ સંઘના ઉપક્રમે શ્રી રવિશંકર મહારાજ આંખની હૉસ્પિટલ - ચિખોદરાના સહયોગથી શનિવાર, તા. ૪-૪-૧૯૯૨ના રોજ વાલીઆ (જિ. ભરૂચ) મુકામે યોજવામાં આવનાર છે.
D મંત્રીઓ
