________________
તા. ૧૬-૫-૯૨
પહેલો ભાગ ઈ.સ. ૧૯૪૮ માં મને બીજો ભાગ ઈ. સ. ૧૯૪૯ માં પ્રસિદ્ધ થયો હતા. જે સમય ૧૯૫૦ ની આસપાસનો જ છે. કલાની દૃષ્ટિએ આ નવલકથા સામાન્ય કક્ષાની છે પણ સ્વરાજ પછીનો જે રાજકીય અસંતોષ હતો એ તેમાં સુપેરે પ્રગટ થાય છે.
બીજા એક પત્રમાં તો એક જાણીતા લેખકે જે લેખ લખ્યો છે તેમાં એટલા બધા મુદ્રણદોષો રહી ગયા છે કે કયાંયથી પણ લેખકનું વકતવ્ય સ્પષ્ટ રીતે પકડી શકાતું નથી. જેમ કે, .........જયારે વાતાવરણ ગાંધીના ગ્રામ અભિમાને સરચાર્જ થયેલું છે. અને પ્રગતિશીલ વડોદરા રાજયના મણિલાલ બાલાભાઈ નાણાવટી સરખા વડા વહીવટકારો ગ્રામ પુનઘટના શકય છે એવું ચીંધી એને નવલવિજય સુદ્ધાં બનાવી શકાય એમ માનનારા છે......’
પ્રબુદ્ધ જીવન
રમણલાલ દેસાઈ ઉપર જે લેખકો લખવા તત્પર થયા હોય એ બધા ઉચ્ચકક્ષાના વિદ્વાનો કે વિવેચકો ન હોય એમ સ્વીકારીને ચાલીએ તો પણ સામાન્ય લેખકની પણ લેખક તરીકેની જવાબદારી ઓછી રહેતી નથી. એવું જ બધા અખબારો ને સામયિકો વિશે કહી શકાય. અખબારોને સામયિકોએ સામાન્ય વાચકો સુધી પહોંચવાનું હોય છે. પણ લેખકના વકતવ્યને જ સંદિગ્ધ બનાવે એ રીતે વાચકો સમક્ષ ન મૂકવું જોઈએ.
અંગ્રેજી ભાષામાં પ્રગટ થતું કોઈ અખબાર રમણલાલ દેસાઈ ઉપર લેખ પ્રગટ કરે ત્યારે કોને આનંદ ન થાય ? અને એ લેખ પણ એક ગુજરાતી લેખિકા લખે ત્યારે એ ઘટના ગૌરવશીલ જ ગણાય. પણ જેવો એ લેખ વાંચવા લાગીએ છીએ કે એ આનંદ ઓસરતો જાય છે. આ અંગ્રેજી લેખમાં લેખિકાએ જે બેજવાબદારી ભર્યાં વિધાનો કર્યાં છે અને મહદ્અંશે ખોટી માહિતી આપી છે એથી તો ઘણી ગ્લાનિ થાય છે. એટલું જ નિહ પોતાના જ લેખમાં લેખિકા જયા૨ે વિરોધી મંતવ્યો પ્રગટ કરે છે ત્યારે તો દુઃખની પરાકાષ્ટા આવી જાય છે જેમકેઃ 'JhanJhawat' and 'Bharelo Agni' were also based on the independence struggle."
તેના વિરોધમાં આગળ ઉપર તેમના જ શબ્દો જોઈએ :
'Pralay' and Jhanjhawat express doubts about dangerous effects of modern science.'
” પહેલાં ‘ઝંઝાવાત’ને સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામની ભૂમિકા ઉપર મંડિત થયેલી નવલકથા તરીકે તેઓ ઓળખાવે છે અને પછી તે જ નવલકથાને આધુનિક વિજ્ઞાનનાં ભયાનક ભયસ્થાન તરીકે ઓળખાવે
છે !
પ
નહિ પણ ચાર વર્ષોમાં જ લેખકે લખી હતી. ઈ.સ. ૧૯૩૩ થી ૧૯૩૯. એ પછી લેખિકા લખે છે : ' His Kshitis (ક્ષિતિજ) and shachi_Paulomi (શચી પૌલોમી) had 'devas' and asuras' as characters.'
ઉકત અંગ્રેજી લેખમાં લેખિકા એક નવું સંશોધન કરી બતાવે છેઃ .........he had wiffen a few plays including Nana Fadnavis, Pavagadh and Rana Pratap. There were staged all over the state in the twenties.
લેખિકાનો, અહીં ગંભીર વિગત દોષ રહેલો છે, કારણ કે આ પ્રકારનાં નાટકો રમણલાલે લખ્યાં નથી. વસ્તુતઃ એ ગ્રંથ નાટકનો ગ્રંથ નથી પણ ચરિત્ર અને ઈતિહાસનો છે. રમણલાલ પોતે પોતાની જ આત્મકથામાં આવાં નાટકોનો કોઈ ઉલ્લેખ કર્યો નથી. તેમની આરંભની સાહિત્યકૃતિઓ નાટયરૂપે અવતરી હતી. ‘સંયુકતા’ અને ‘શંકિતહૃદય’વિશે તેમણે સ્પષ્ટતાથી લખ્યું છે તેવું ઉકત નાટયકૃતિઓ વિશે લખ્યું નથી. એટલું જ નહિ, રમણલાલની છપાતી ગ્રંથ શ્રેણીમાં પણ આ પુસ્તકોનાં કયારેય સમાવેશ થયો હોવાનું યાદ નથી. તેમણે જે કંઈ લખ્યું છે એ બધું ગ્રંથસ્થ થયું છે તો ઉકત રચનાઓ ગ્રંથસ્થ કેમ થઈ નથી ? આવા પ્રશ્નો સહેજે ઊઠે છે. અને એ માટે લેખિકાએ પોતાનાં સંશોધનને યોગ્ય પ્રમાણો પૂરાં પાડવાં જોઈતાં હતાં તેમ લાગ્યા વિના રહેતું નથી.
‘ગ્રામલક્ષ્મી’ વિશે તેઓ લખે છે : ‘Among his notable works is gram-Lakashmi. The Four volume work took him a decade fo wife.....' વાસ્તવમાં આ નવલકથા દસકામાં
‘શચીપૌલોમી’માં દેવો અને અસુરો પાત્રો તરીકે ચોકકસ આવે છે, પણ ‘ક્ષિતિજ’ તો તેમની પુરાણ કાલીન નવલકથા છે. તેમાં આવતાં પાત્રો મુખ્યત્વે સાગરજીવન જોડે સંકળાયેલા છે. સુબાહ, સુકેતુ, ઉલુખી, ઉત્તુંગ, ક્ષમા વગેરે પાત્રોમાંથી કોઈ દેવ કે અસુર નથી. બધા માનવો છે.
ગુજરાત અને હવે સૌરાષ્ટ્રમાંથી પણ પ્રગટ થતાં એક અગ્રણી દૈનિકમાં તેના અધ્યાપકી પત્રકાર લેખકે રમણલાલ સંબંધે જે લેખ લખ્યો છે તે પુષ્કળ મુદ્રણદોષોથી ભરેલો છે. તેમાં સ્થળે સ્થળે નવલકથા ‘પ્રલય’ ને બદલે ‘પ્રણય’ છપાયું છે. આજનો વાચક રમણલાલની 'પ્રણય' નામે નવલકથા કયાં શોધવા જશે ? આ સમગ્ર લેખ ભારે અદ્ભુકિતઓથી ભરેલો છે એ બધુ જવા દઈએ પણ તેમણે ઘણી તો ખોટી જ વિગતો આપી છે. લેખકના મિત્રો તેમને લાડથી ને વહાલથી ‘સીને સાહિત્યના આંતરરાષ્ટ્રીય પંડિત' તરીકે ઓળખાવે છે. તેમણે ભારતીય ચિત્રપટો વિશે એકાદ ગ્રંથ લખ્યો છે તેના અહોભાવથી પ્રેરાઈને – આ આંતરરાષ્ટ્રીય પંડિતે એવા તો ગબારા ચડાવ્યા છે કે જે વાંચીને શ્વાસ પણ અદ્ધર થઈ જાય. તેમણે લખ્યું છેઃ
‘સાહિત્ય કરતાં ફિલ્મઉદ્યોગે રમણલાલની શકિતઓને પિછાણી હતી. ૧૯૫૦ ના દાયકામાં ૨.વ.દેસાઈની સંખ્યાબંધ કૃતિઓ ઉ૫૨થી ફિલ્મો બની હતી. તેમાં એમની ‘ગ્રામલક્ષ્મી'નો પણ સમાવેશ થાય છે. ‘કોકીલા’ (કોકિલા) પરથી પણ ફિલ્મ બની હતી. રણજીત અને મિનરવા જેવી કંપનીઓ ત્યારે સારી સાહિત્યકૃતિઓની શોધમાં રહેતી.......
ઉપરોકત પરિચ્છેદમાંથી એકાદ વાકય બાદ કરતાં લેખકે બધું જ ખોટું લખ્યું છે. ‘કોકિલા’ ઉપરથી ચોકકસ ફિલ્મ બની હતી, પણ ‘ગ્રામ લક્ષ્મી’ઉપરથી ફિલ્મ બની હતી ? જો એવી કોઈ ફિલ્મ બની હતી તો તે કયારે બની હતી ? કોણે બનાવી હતી ? તેના દિગ્દર્શક કોણ હતાં ? તેમાં કયા કલાકારોએ ભૂમિકા ભજવી હતી ? વાસ્તવમાં ‘ગ્રામ લક્ષ્મી’ ૫૨થી ફિલ્મ કદી બની જ નથી. ‘કોકિલા’ ત્યારની સાગર કંપનીએ બનાવી હતી અને રમણલાલની ‘પૂર્ણિમા' ઉ૫૨થી ત્યારની પ્રકાશ કંપનીએ ફિલ્મ તૈયાર કરી હતી. રમણલાલની ફકત આ બે નવલકથાઓ ઉપર થી જ ચિત્રપટોનું નિર્માણ થયું હતું અને તે બન્ને ચિત્રપટો મેં જોયાં હતા. સંખ્યાબંધ કૃતિઓ ઉ૫૨થી ફિલ્મો બનવાની હકીકત તદ્દન ખોટી છે, અને ઉકત બન્ને ફિલ્મો ૧૯૫૦ ના નહિ પણ ૧૯૪૦ ના દાયકામાં બની હતી. બન્ને ચિત્રપટોના નિર્માતાઓ અને દિગ્દર્શકો ગુજરાતી હતા કેમકે બન્ને ગુજરાતી માલિકોની સંસ્થાઓ હતી. રણજીત કે મિનરવા જેવી કંપનીઓ ત્યારે સારી સાહિત્ય કૃતિઓની શોધમાં રહેતી જ નહોતી. રણજીતની ફિલ્મો બહુ સાધારણ બનતી હતી અને મિનરવા કંપની મહદ્ અંશે ઐતિહાસિક ફિલ્મો બનાવતી હતી. હા, મુનશીની ‘ પૃથિવી વલ્લભ’ ઉપરથી તે કંપનીએ ચિત્રપટનું નિમણિ જરૂર કર્યું હતું. અને રણજીત કંપનીમાં ગુણવંતરાય આચાર્ય વાલિખક તરીકે નોકરી કરતા હતા એ જુદી વાત છે.
રમણલાલ દેસાઈની નવલકથાઓ વિશે કે સમગ્ર ગુજરાતી નવલકથા સાહિત્ય વિશે સ્વર્ગસ્થ સુરેશ જોષીનો અભિપ્રાય બહુ ઊંચો નહોતો એ તો જાણીતી વાત છે. નવલકથા વિશે તેમણે પોતાના વિવેચન સંગ્રહ ‘ કથોપકથન'માં વિસ્તૃત અભ્યાસપ્રચુર લેખ લખ્યો છે એ પણ બહુ પ્રસિદ્ધિ છે. સુરેશ જોષીનો પ્રભાવ એ સમયમાં, એટલે કે ૧૯૬૦ ના દાયકામાં એટલો જોરદાર ને વ્યાપક હતો કે તેમણે નવલકથાની જે વિભાવના આપી હતી. તેની વિરુદ્ધ જવાનું કોઈને ગમતું નહોતું. જેમને વિરુદ્ધ જવા જેવું લાગતું હતું તેઓ એવી હિંમત પણ કરી શકતા નહોતા. નવલકથા વિશે સુરેશ જોષીની વિભાવનાનો
