________________
તા. ૧૬-૪-૯૨
પ્રબુદ્ધ
પ્રશંસાનો અને કાં તો નિંદાનો ધોધ એક જ વ્યકિત કે વિષયને માટે તેઓ વહેવડાવી શકે છે. આવા મુખરી માણસોના સાચા અભિપ્રાયને પામવાનું કે એના આંતરમનને સમજવાનું કે પારખવાનું અઘરું હોય છે. કેટલીકવાર તો તેઓ પોતે પોતાની જાતને બરાબર સમજી શકયા. છે કે નહિ તેની તેમને પોતાને ખબર હોતી નથી, કેટલાક ચિંતકો કહે છે કે જો કોઈ વ્યકિત તમારે મોઢે તમારી અતિશય કૃત્રિમ પ્રશંસા ક૨વા લાગે તો સમજવું કે એના હૃદયમાં કે અસંપ્રજ્ઞાત ચિત્તમાં (subconcious mind માં) તમારે માટે એટલો જ ધિકકાર પડેલો છે. એ ધિકકારને છૂપાવવા માટે તેનું વાચાળપણુ પ્રશંસારૂપે પ્રગટ થાય છે. માટે એવા માણસોથી સાવધ રહેવાની અને એમની પ્રશંસાથી ભોળવાઈ ન જવાની સલાહ આપવામાં આવે છે.
જે માણસ ઘડીકમાં પ્રશંસા અને ઘડીકમાં નિંદા એમ બંને રીતે પોતાની વાણીને વાપરી જાણે છે એવા માણસો બે જીભવાળા કહેવાય છે. સર્પને બે જીભવાળો દ્વિજિવ કહેવામાં આવે છે કારણ કે સાપની જીભમાં ફાટ હોય છે. પરંતુ સંસ્કૃત સુભાષિતકારે કહ્યું છે તેમ સાપ તો કયારેક જ કરડે છે. પરંતુ બે જીભવાળો દુર્જન વાચાળ માણસ તો ડગલે ને પગલે કરડે છે અને સત્યનું ખંડન કરે છે.
મુખરી માણસને ચાવી ચઢાવવાનું સહેલું હોય છે. કેટલાક સ્વાર્થી, મીંઢા માણસો પોતે બોલતા નથી હોતા, પરંતુ વાચાળ માણસની ખુશામત કરીને, પ્રલોભનો આપીને, ચાવી ચઢાવીને એની પાસે પોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે બોલાવડાવે છે. એવે વખતે વાચાળ માણસોને, પોતે બીજાના હાથા બની જાય છે એનો ખ્યાલ આવતો નથી. મીંઢા માણસ મૂંગા રહીને પોતાના સ્વાર્થનું કામ વાચાળ માણસો પાસે કરાવી લે છે
અક્ષર વ્યાકરણની કળ છે. અક્ષર બ્રહ્મ સકળ છે.
તો યે ક્ષર જીવનમાં, અક્ષર આત્મા અકળ છે. અક્ષર વ્યાકરણનું મૂલ છે. અક્ષર અધ્યાત્મનું કુલ છે.
અક્ષરમાં રત ભારતમાં, નિરક્ષરતા જીવનનું શૂલ છે. જીવનને આપણે ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે નિહાળ્યું છે અને ભિન્ન ભિન્ન રૂપકોથી નવાજયું છે, અલંકૃત કર્યું છે. જીવન વૃક્ષ છે, જીવન ૠક્ષ છે.
જીવન પ્રવાસ છે, ઈશ તણો આવાસ છે. જીવન કવિતા છે, જીવન સરિતા છે. જીવન નૈયા છે, ભુલભુલૈયા છે. જીવન રંગમંચ છે, નટવ૨નો પ્રપંચ છે. જીવન ક્રીડાંગણ છે, જીવન સમરાંગણ છે. જીવન વજ્રકુંજ છે, જીવન જયોતિપુંજ છે. જીવન સંગીત છે, જીવન ઉદ્દગીથ છે. જીવન દર્પણ છે, જીવન કૃષ્ણાર્પણ છે. જીવન સમીકરણ છે, જીવન વ્યાકરણ છે.
અથ ગધ્યાત્મન્ । સમીકરણ એટલે જીવનમાં સમત્વ સ્થાપવું. આ સમત્વ અધ્યાત્મ - યોગનું ‘અનન્વય · અલંકરણ છે. અધ્યાત્મ - જીવનનું અનવદ્ય ઉપકરણ છે. અધ્યાત્મ એટલે (ગાત્માનમ્ ધિકૃત્ય) આત્મવિદ્યા 'કિંવા બ્રહ્મવિદ્યા એને અક્ષરાધ્યાત્મ પણ કહે છે.
1
અધ્યાત્મ - જીવનનું વ્યાકરણ : અક્ષર બ્રહ્મ પરમમ્
E હેમાંગિની વી. જાઈ
ગીતાના આઠમા અધ્યાયના પ્રારંભિક શ્લોકમાં અર્જુને કૃષ્ણ ૫૨ પ્રશ્નોની જડી વરસાવી છે. બ્રહ્મ શું છે ? અધ્યાત્મ શું છે ? અધિભૂત શું છે ? અધિદેવ શું છે ? અધિયજ્ઞ શું છે ? અને આટલા પ્રશ્નો ઓછા હોય તેમ ફરી પૂછે છે, મરણની ક્ષણે તમારું સ્મરણ સંયમી કેવી રીતે કરે છે ? એકી શ્વાસે આટલા બધા અને આટલા ગંભીર પ્રશ્નો પૂછવાનો
જીવન
૩
પરંતુ જયારે ખરાબ પરિણામ ભોગવવાનાં આવે છે ત્યારે વાચાળ માણસનો ભ્રમ તૂટી જાય છે.
સત્યના પણ હિત, મિત અને પથ્ય એવા ગુણો બતાવવામાં આવે છે. સત્ય હિતકારી, મિતસ્વરૂપી અને બીજાને તે ગ્રાહ્ય તથા પથ્ય હોય એવું બોલવું જોઈએ.
જૈન સાધુ ભગવંતો માટે ભગવાને પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ -ના પાલન ૫૨ બહુ ભાર મૂકયો છે. એ આઠને અષ્ટ પ્રવચન માતા તરીકે ઓળખાવામાં આવે છે. સાધુ ભગવંતોએ સંયમની આરાધના માટે આ સમિતિ-ગુપ્તિનું બહુ જયણાપૂર્વક પાલન કરવાનું હોય છે. એમાં વાણીનું મહત્ત્વ કેટલું બધું છે તે સમિતિ અને ગુપ્તિ એમ બંનેમાં એને સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે તે ૫૨થી જોઈ શકાશે.
પાંચ સમિતિમાં એક સમિતિ તે ભાષા સમિતિ છે અને ત્રણ ગુપ્તિમાં એક ગુપ્તિ તે વચનગુપ્તિ છે. આમ ભાષા અને વચનના સંયમ ઉપર ભગવાને સાધુ ભગવંતો માટે સવિશેષ ભાર મૂકયો છે.
વળી ભગવાને શું ક૨વાથી પાપકર્મ ન બંધાય એ માટે આપેલા બોધ માટેની અર્થાત્ ' જયણા ' વિશેની સુપ્રસિદ્ધ ગાથામાં ‘ નયમ્ મુંબતો ખાસંતો પાવમ્ મમ્ ન વ{ । ' એમ કહ્યું છે. ભાસતો એટલે બોલતો. માણસ જો જયણાપૂર્વક બોલે તો તે પાપ કર્મ બાંધતો નથી.
આમ, ભગવાન મહાવીરે એક વાકયમાં જ વાણીના સંયમનો મહિમા સમજાવી દીધો છે. D રમણલાલ ચી. શાહ
વિક્રમ કોઈએ તોડયો જાણ્યો નથી !
શ્રી કૃષ્ણના જવાબો સચોટ છે, સૂત્રાત્મક છે. એક વૈયાકરણીને છાજે તેવું લાઘવ તેમાં છે. વૈયાકરણી અર્ધમાત્રાનું પણ જો લાઘવ કરી શકે અર્થાત્ અડધી માત્રા ઓછી કરી શકે તો તેને પુત્રના જન્મ જેટલો આનંદ થાય છે. અર્ધમાત્રા છાપવેન પુત્રોત્સવં મન્યતે તૈયાર
લાઘવની (brevity) બાબતમાં અધ્યાત્મશાસ્ત્ર વ્યાકરણશાસ્ત્રને ય ટપી જાય. સર્વવ્યાપક, સર્વગત અક્ષરબ્રહ્મને અધ્યાત્મશાસે એક અક્ષરમાં સમાવી લીધું. આ એકાક્ષર બ્રહ્મ તે ૐ કાર. ગોમિત્તેાક્ષર વ્રજ્ઞ (ગીતા ૮.૧૩)
અર્જુનના અનેકાનેક પ્રશ્નોમાંનો પહેલો પ્રશ્ન છે જિ તત્ બ્રા મિથ્યાત્મન્ ! બ્રહ્મ શું છે ? અધ્યાત્મ શું છે ? એનો શ્રીકૃષ્ણે આપેલો લાઘવયુકત લાજવાબ જવાબ જુઓ.
अक्षरं ब्रह्म परमम् स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते ॥
અર્થાત, અક્ષર પરબ્રહ્મ છે, બ્રહ્મનો સ્વ-ભાવ તે અધ્યાત્મ. ભાવ અને સ્વભાવમાં ભેદ છે. રૂપ અને સ્વરૂપમાં અંતર છે. બાળપણની નજાકત અને નિર્દોષતા યૌવનમાં નથી અને યૌવનનું સૌષ્ઠવ પાકટ વયે હોતું નથી. અવસ્થાએ અવસ્થાએ દૈહિકરૂપ બદલાય છે, પરંતુ આત્મરૂપ, સ્વ-રૂપ શાશ્વત છે. પ્રસંગે પ્રસંગે ભાવ બદલાય છે પણ આત્મભાવ - સ્વ-ભાવ અક્ષર છે, અવિનાશી છે. બ્રહ્મનો આ સ્વ-ભાવ તે અધ્યાત્મ.
અધ્યાત્મ એટલે અક્ષરની અનુભૂતિ વ્યાકરણ એટલે અક્ષરની સંભૂતિ.
અક્ષર એટલે અ થી ક્ષ સુધીના વર્ણોની અભિવ્યકિત. અક્ષરરૂપે વ્યાકરણ અને અધ્યાત્મ બન્ને ૫રમાત્માના વિભૂતિમત્વથી વ્યાવૃત છે, પરિપ્લુત છે.
વ્યાકરણ એટલે વ્યાકારવું. નિરાકાર અક્ષરબ્રહ્મનો બારાક્ષરી (બારાખડી) રૂપે સાકાર આવિષ્કાર - વ્યાકાર એટલે વ્યાકરણ: સાકારની સહાયથી પુનઃ મૂલસ્રોત સુધીની મૂલાક્ષર’ ધામ સુધીની
