________________
તા. ૧૬-૪-૯૨
પણ ભવ્ય હતો. આવા જૈન મહાત્માઓ સ્વેચ્છાપૂર્વક દેહનું વિસર્જન કરતા હોય છે.
પ્રબુદ્ધ જીવન
મહારાજશ્રી કુંથલગિરિમાં ઈ. સ. ૧૯૫૩ માં ચાનુસિ કર્યા પછી ફલટણ પધાર્યા હતા. ફલટણમાં ચાતુર્માસ કરી તેઓ ફરી પાછા કુંથલગિરિ પધાર્યા. ત્યારે તેમની ઉપર ૮૩ વર્ષની થઈ ગઈ હતી. તેમનું સ્વાસ્થ્ય પહેલાં જેવું હવે સારું રહેતુ ન હતું. આંખે મોતિયો આવી ગયો હતો. ઓપરેશન કરાવવામાં કદાચ બંને આંખો જાય એવું જોખમ હતું. મહારાજશ્રી બારામતીમાં હતા ત્યારે જ તેમને લાગ્યું હતું કે હવે પોતાનું શરીર ધમરાધના માટે પહેલાં જેવું સારું રહ્યું નથી. શરીર જયા૨ે સારું ન રહેતું હોય ત્યારે આચારધર્મના પાલનમાં પણ બળ અને ઉત્સાહ ઓછાં થાય. આચાર્યશ્રી નિરતિચાર સાધુ જીવન જીવ્યા હતા અને અંત સુધી તે પ્રમાણે જીવવા ઈચ્છતા હતા. એટલે જ પોતાના આચારમાં શિથિલતા આવે તેના કરતાં દેહ ત્યાગ કરવો એ એમને મતે વધુ સારો અને સાચો વિકલ્પ હતો એટલે ઈ. સ. ૧૯૫૫ માં તેઓ જયારે કુંથલગિરિ પધાર્યા ત્યારે સંલેખનાવ્રત લેવાની પોતાની ઈચ્છા એમણે જાહેર કરી, પહેલાં 'નિયમ સંલેખના' વ્રત લીધું. આ વ્રત મર્યાદિત કાળનું હોય છે અને આમરણાંત સંલેખનાવત માટેની પૂર્વ તૈયારી રૂપે હોય છે. એથી વ્યકિતને પોતાને ખ્યાલ આવી જાય છે કે પોતે સારી રીતે આમરણાંત સંલેખના વ્રત પાળી શકશે કે કેમ ? એ દિવસો દરમિયાન મહારાજશ્રી ઉપવાસ કરતા અને વચ્ચે વચ્ચે કોઈ કોઈ દિવસ બે કોળિયા જેટલો આહાર કરતા. ત્યાર પછી મહારાજશ્રી એ ૧૫ મી ઓગસ્ટ, ૧૯૫૫ ના દિવસે યમ સંલેખના વ્રત (મારણાંતિક સંલેખના વ્રત) જાહેર કર્યું. સંલેખનામાં સત્તર પ્રકારના જે મરણ શાસ્ત્રકારોએ ગણાવ્યાં છે તેમાંથી પોતે ‘ઈંગિની મ૨ણ ’ના પ્રકારનું વ્રત સ્વીકાર્યું હતું.
આ પ્રકારના સંલેખના વ્રતમાં ઊઠબેસ ક૨વાની તથા ઈશારો વગેરે કરવાની તથા જરૂર પડે બોલવાની છૂટ હોય છે. સંલેખનાની જાહેરાત થતાંની સાથે મહારાજશ્રીના ભકતો એમના અંતિમ દર્શનને માટે ચારે બાજુથી આવવા લાગ્યા.
ઉપવાસ ચાલુ થતાં મહારાજશ્રીની તબિયત ધીમે ધીમે ક્ષીણ થવા લાગી. તેઓ રોજ યથાશકિત ઉપદેશ આપતા. આ સમય દરમિયાન એમણે પોતાના પછી સમુદાયના વડા તરીકે પોતાના પ્રથમ શિષ્ય વીરસાગર મહારાજને આચાર્ય તરીકે ઘોષિત કર્યા. વીરસાગર મહારાજ ત્યારે જયપુરમાં ચાતુર્માસ અર્થે બિરાજમાન હતા. એમને ત્યાં સંદેશો પહોંચાડવામાં આવ્યો. મહારાજશ્રીના અન્ય કેટલાક શિષ્યો એમની સેવા - સુશ્રૂષામાં લાગ્યા હતા.
(મહાદેવી વર્મા - પૃષ્ઠ - ૬ થી ચાલુ)
સંકેત કરનાર સહચરીનું સખીકાર્ય પણ કરે છે.
કયારેક આ પ્રેયસીને પ્રીતમના મિલનની ઘડી આવેલી લાગે છે ત્યારે રૂદન કરતું આકાશ કેવું હસી ઊઠે છે ઃ મુસ્કાતા સંકેત ભરા નભ,
અલિ, કયા પ્રિય આનેવાલે હૈં?
ને
પ્રકૃતિ જોડેના એમના આ રાગાત્મક સંબંધે તથા એમના આભિનવ કલ્પના વૈભવે એક તરફ મહાદેવીને પ્રકૃતિમાં મોહક, માદક, વિશદ ને સૂક્ષ્મ આલેખન માટે પ્રેર્યા છે તો બીજી તરફ ચિત્રલેખા મહાદેવીને એવાં જ મોહક, અનુભૂતિ ભર્યાં ચિત્રોની રેખાઓ આલેખવા પણ પ્રેર્યાં છે. કવિના હૈયાના ભાવો કવિની જ પીંછીની રેખાઓમાં સાકાર સ્વરૂપ પામે એ અત્યંત સુખદ છતા આશ્ચર્યજનક સંયોગ છે
ને!
મહાદેવીની સર્જનાત્મકતા કેવળ કાવ્યો અને ચિત્રોમાં સીમિત નથી રહી. પ્રકૃતિના અનંત વૈભવ તથા જીવનમાં અપરિમિત દુઃખોનું કંદન અને કવયિત્રીની અંતર્મુખી વૃત્તિ, લેખિકા મહાદેવીના ગદ્યમાં બહિર્મુખી બની યથાર્થતાની નકકર પાર્થિવ ભૂમિપર અવતરણ પણ કરે છે.
‘સ્મૃતિ કી રેખાએ ’, ‘અતીત કે ચલચિત્ર ’, ‘ શૃંખલા કી કડિયાં' વગેરે દ્વારા આ લેખિકા હ્રદય સ્પર્શી ચિત્રો ઉપસાવે છે. સામાન્ય જનતાના પીડિત જીવનને એમાં વાચા મળે છે, સમાજમાં પ્રસરેલાં દૈન્ય, દુઃખ, સ્વાર્થ અને અભિશાપોનો પ્રતિકાર કરતા બળવાખોર
૧૫
મહારાજશ્રી કુંથલગિરિમાં રોજ સવારે ડુંગર ઉપર દર્શન કરવા જતા. સંલેખનાવ્રતની જાહેરાત પછી ત્રણેક દિવસ પછી તેઓ ઉ૫૨ જ એક ગુફામાં સ્થિર થઈ ગયા. ત્યાં સંલેખના દરમિયાન તેઓ સામાયિક, ભકિતપાઠ, અભિષેક દર્શન વગેરે ક્રિયાવિધિ કરતા - કરાવતા. તેમણે સર્વ લોકોની સાથે ક્ષમાપના કરી લીધી. વચમાં એક દિવસ એમણે બ્રહ્મચારી ભરમાપ્પાને ક્ષુલ્લકની દીક્ષા આપી. એમનું નામ સિદ્ધસાગર રાખવામાં આવ્યું. મહારાજશ્રી ઘણું ખરું પદ્માસનસ્થ રહેતા. તેઓ ધ્યાનમાં રહેતા અથવા સ્તોત્ર સાંભળતા કે જાપ કરાવતા. આ રીતે એક પછી એક દિવસ ઉલ્લાસપૂર્ણ ધર્મમય વાતાવરણમાં પસાર થતો હતો. એમ કરતાં કુલ પાંત્રીસ દિવસ થયા. તા. ૧૮ મી સપ્ટેમ્બર, ૧૯૫૫ ના રોજ સવારે સૂર્યોદય પછી સવારે ૬=૫૦ વાગે એમણે દેહ છોડયો. એ વખતે મહારાજશ્રીના મુખમાં પણ મંદ સ્વરે ૐ કારનું રટણ ચાલતું હતું. આસપાસ.બેઠેલા ભકતો તે વખતે ભકતામરસ્તોત્રના શ્લોકોનું ઊંચે સ્વરે પઠન કરાવતા હતા. ‘કુંદાવદાત * શ્લોકના પઠન વખતે મહારાજશ્રીએ દેહ છોડયો. જયોતિષની દ્દષ્ટિએ રવિવારના એ દિવસે અમૃતસિદ્ધિ યોગ હતો.
મહારાજશ્રી કાળધર્મ પામ્યાના સમાચાર સમગ્ર ભારતમાં પ્રસરી ગયા. નજીકનાં ગામોમાંથી હજારો લોકો આવી પહોંચ્યા હતા. એમની પાલખી તૈયા૨ ક૨વામાં આવી અને બપોરે બે અને પાંચ મિનિટે એમના પાર્થિવ દેહને ચંદનકાષ્ઠની ચિતા ઉપર વિધિપૂર્વક અગ્નિદાહ દેવામાં
આવ્યો.
મહારાજશ્રીનો પાર્થિવ દેહ ભૂતકાળમાં વિલીન થઈ ગયો. મહારાજશ્રીના સ્વર્ગારોહણ પછી કુંથલગિરિમાં પાંચ સપ્તાહનો સમાધિમરણ મહોત્સવ ઊજવવામાં આવ્યો હતો. તે વખતે મહારાજશ્રીના ઘણા ભકતોએ ત્યાં આવીને પોતાની શ્રદ્ધાંજલિ આપી. હતી.
આમ, આચાર્ય શ્રી શાન્તિસાગરજી મહારાજે પોતાના સુદીર્ઘ ચારિત્રપયિ દરમિયાન જૈન ધર્મની ઘણી મોટી પ્રભાવના કરી. સ્વાધ્યાય, તપશ્ચર્યા, જપ, ધ્યાન અને સંલેખના દ્વારા આત્મકલ્યાણ
સાધવા સાથે તેમણે દિગંબર મુનિનું ઉત્તમ, આદર્શરૂપ દ્દષ્ટાન્ત પૂરું પાડયું. એમણે પોતે તો પોતાનું કોઈ સ્મારક રચવાની ના પાડી હતી, છતાં એમના ઋણના સ્વીકારરૂપે એમના નામથી સ્થળે સ્થળે સંસ્થાઓ સ્થપાઈ.
· ગત શતકના મહાન આચાર્યોમાં સ્વ. પૂ. શ્રી શાન્તિસાગરજી મહારાજનું અપ્રતિમ જીવન અને કાર્ય સૌને માટે પ્રેરણારૂપ બની રહે એવું છે. !
G ] ]
u n h
આત્માનું એમાં રુદન છે. અનુભૂતિથી રસાયેલા એમના ચિંતન જોડે એમની ભાવનાશીલતા ને સંવેદનશીલતા પણ એમના ગદ્યમાં સતત સજાગ રહે છે.
ઘણીવાર લાગે છે કે આદર્શ અને યથાર્થ, ભાવના અને ચિંતન અંતર્મુખી અને બહિર્મુખી વૃત્તિઓની અભિવ્યકિત જુદી પાડી, મહાદેવી એમને માટે પઘ અને ગદ્યમાં ભિન્ન ભિન્ન માધ્યમો પસંદ કરે છે. જે ભાવ, જે વિચાર લેખિત મહાદેવીના ગદ્યમાં સુરેખ અભિવ્યકિત પામે છે તે જ ભાવ કે વિચાર કવયિત્રી મહાદેવીને કાવ્યરચના વખતે કેમ નહીં સ્પમાં હોય એનું સહેજે આશ્ચર્ય થાય છે.
વિષય દ્દષ્ટિ, નિરૂપણ વગેરેની નજરે જોતાં એમનાં પદ્ય ને ગદ્ય કેવાં ભિન્ન લાગે છે ! એમની કાવ્ય રચના વાંચ્યા પછી, એમનું ગદ્ય વાંચતાં સહેજે થાય છે કે કવયિત્રી મહાદેવી ને લેખિકા મહાદેવી ભિન્ન હશે?
મહાદેવી સ-૨સ વકતા પણ છે. મેં જયારે જયારે એમને સાંભળ્યાં - છે ત્યારે એમના ગદ્યમાં રણકતું સંગીતમય પદ્ય પણ અનુભવ્યું છે. લેખનમાં ભલે ન હોય, વાણીમાં તો એમણે ગદ્ય ને પદ્યનો સંગીતમય સમન્વય સાધ્યો જ છે.
સદાયે ખાદીનાં શ્વેત વસ્ત્રોમાં શોભતાં, મુખપર સાત્ત્વિકતા ધરાવનાર, અત્યંત પ્રભાવશાળી વ્યકિતત્વ છતાં સૌમ્ય પ્રકૃતિના મહાદેવી હિંદી સાહિત્યને ગદ્ય અને પઘની સમર્થ, મર્મસ્પર્શી રચનાઓથી સમૃદ્ધ કરનાર સવ્યસાચી મહાદેવી, શબ્દના સાચા અર્થમાં હિંદી સાહિત્યનાં મહા કવયિત્રી છે !
n n d
