________________
૧
પ્રબુદ્ધ જીવન
સભર શ્રીફળ
D જયંત કોઠારી
કોરાસાહેબને સૌ પ્રથમ મળવાનું, હું ભૂલતો ન હોઉં તો, સોનાગઢના જૈન સાહિત્ય સમારોહ વખતે બનેલું, પણ એ તો અલપઝલપ. મારો સ્વભાવ સંકોચશીલ અને કોરાસાહેબ પડ્યું, હું માનું છું કે, જલદી ઉમળકો અનુભવે એવા નહીં. એ ઓછું બોલે અને એમનો પહેલો વ્યવહાર ઔપચારિક હોય.
એ ઔપચારિકતાનો અનુભવ સાહિત્યકોશના કામ માટે મુંબઈ જવાનું થયું ત્યારે થયો. સાહિત્યકોશ માટે અમારે જયાં મધ્યકાલીન સાહિત્યનાં પ્રકાશનો, સચવાયાં હોય એવાં ગ્રંથાલયો અને ગ્રંથસંગ્રહો જોવાનાં હતાં. શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયનું ગ્રંથાલય એમાં આવે જ. કોરાસાહેબ એના ડાયરેકટર પણ એમના વધારે પરિચયમાં આવવાનું થયેલું નહીં એટલે મેં ડૉ. રમણલાલ શાહને કહ્યું કે તમે કોરાસાહેબને ભલામણ કરો કે અમને ગ્રંથાલય જોવાની સગવડ કરી આપે અને કોઈ પુસ્તક અમદાવાદ લઈ જવાની જરૂર લાગે તો લઈ જવા દે, રમણભાઈએ મને કહ્યું કે તમે એમની સાથે સીધી વાત કરો. એ જ એમને ગમશે.
મેં કોરાસાહેબને ફોન કર્યો. એમણે જવાબ આપ્યો કે બહારગામનો યાત્રાળુસંઘ આવ્યો છે એને ગ્રંથાલયના ખંડમાં ઉતારો આપ્યો છે એટલે પુસ્તકો જોવા દેવાનું શકય નથી. કોરાસાહેબની તો કામ પૂરતી, ટૂંકીટચ ને સીધી વાત. આગળ પાછળ કશું નહીં. ન સાહિત્યકોશ જેવા મહત્ત્વનાં કામમાં પોતે મદદરૂપ થઈ શકતા નથી એની દિલગીરી, ન બીજો શું માર્ગ નીકળી શકે એનો કોઈ વિચાર. મારે જ એમને સૂચવવું પડયું કે પુસ્તકોનું રજિસ્ટર અમને જોવા મળે એવું કરી શકો ખરા ? અમે અમને કામનાં લાગે એવાં પુસ્તકોની યાદી કરી લઈશું. એમણે એ માટે હા પાડી પણ ઉમેર્યું કે પુસ્તકો અમે બહાર નહીં આપીએ.
પુસ્તકો બહાર લઈ જવા દઈ નહીં શકાય એવું તો અમને બધાં ગ્રંથાલયોમાંથી કહેવામાં આવતું હતું ને અમે અંતે બહાર લઈ જવાની સંમતિ મેળવી લેતા. કોરાસાહેબ તો સ્વભાવે અક્કડ, એ કામ પૂરતી વાત કરનારા એટલે એમની સાથે ઝાઝી વાત ન થઈ શકે, કોશપ્રવૃત્તિનો મહિમા ગાઈ ન શકાય. એમને પીગળાવવા મુશ્કેલ. પણ જે મુશ્કેલ લાગતું હતું તે આશ્ચર્યજનક રીતે આસાન બની ગયું. રજિસ્ટરમાંથી અમને ઉપયોગી જણાતાં પુસ્તકોની યાદી કરી લીધા પછી મેં એમને જણાવ્યું કે અમારા એક સાથીદાર અહીં રોકાવાના છે, ગ્રંથાલય-ખંડ છૂટો થયા પછી તમે એમને પુસ્તકો બતાવો તો એ ખરેખર ઉપયોગનાં પુસ્તકો જુદાં તારવી લેશે, જેમાંથી અહીં જ નોંધ લઈ શકાય એવું હશે એની નોંધ લઈ લેશે. બાકીનાં પુસ્તકો તમે જો અમદાવાદ લઈ જવા દો તો અમને ઘણી મદદ થશે. કોરાસાહેબે હા પાડી - ટૂંકીટચ હા. અમારે કશી દલીલ કરવાની પણ ન રહી. એમ લાગે છે કે એમણે અમારી પરીક્ષા કરી લીધી હતી, અમારી સન્નિષ્ઠાની ખાતરી કરી લીધી હતી. પછી તો એમણે અમે પત્ર લખીને પુસ્તકો મંગાવ્યાં ત્યારે પણ મોકલ્યાં.
તા.૧૬-૪-૯૨
હકીકતની જાણ તો કરી જ દે, અને કોઈ વખત કામ અટકે એવું હોય તો પોતાના તરફથી કામચલાઉ નિર્ણય આપી દે, કાર્યક્ષમતા જાણે એમનો જીવનઆદર્શ હોય એમ લાગે,
પત્રો જ નહીં, · જૈન ગૂર્જર કવિઓના વેપારીઓ માટેનાં બિલો વગેરે ઘણું કોરાસાહેબના હસ્તાક્ષરમાં આવતું. વૃદ્ધ ઉંમરે પણ એ કેટલો પરિશ્રમ ઉઠાવતા હતા એનો અંદાજ એ પરથી આવતો. પછીથી મને જાણવા મળ્યું કે કોરાસાહેબ સવારે સૌથી પહેલાં પોતાના ટેબલ પર પહોંચી જતા. સાદા નાનકડા ટેબલ પરથી એમનો સઘળો વહીવટ ચાલતો. પોતાને પાગર મળતો હોય એનાથી ઘણું વધારે કામ આપવાની લગની, બીજા કર્મચારીઓ પાસે પણ એ આવી અપેક્ષા રાખે. એ સમજી શકાય એવું છે કે આવી અપેક્ષા ભાગ્યે જ સંતોષાય. એવી અપેક્ષા રાખવાથી તો નિરાશ થવાનું આવે.
વિદ્યાલયના વાર્ષિક અહેવાલો મારી પાસે આવવા લાગ્યા ત્યારે એમાંની માહિતીની પ્રચુરતા અને ગોઠવણી, એના સુઘડ સુંદર મુદ્રણ ને એની કલાત્મકતાથી મન પ્રસન્ન થઈ ઊઠયું. આની પાછળ કોરાસાહેબની સૂઝ અને લગની હતી, જે વિદ્યાલયનાં બીજાં અનેક પ્રકાશનોમાં પણ જોવા મળે છે. આપણી મોટી સાહિત્યસંસ્થાઓ પણ પુસ્તક નિર્માણનાં આવાં ધોરણો નિપજાવી શકતી નથી તે સંયોગોમાં કોરાસાહેબ અને વિદ્યાલય માટે માન ઉપજયા વિના ન રહે, આવું કામ ઘણાં ચીવટ, જાતસંડોવણી ને પરિશ્રમ માગી લેતાં હોય છે. મને યાદ છે કે કોરાસાહેબે એક વખત અહેવાલાના છેલ્લા પૂંઠા પર મૂકવા માટે આપણા ખ્યાતનામ છબીકાર જગ મહેતા પાસેથી દેલવાડાના કે એવા કોઈ કલાત્મક શિલ્પકામની છબી મેળવી મોકલવા મને લખેલું. એમની અભિરુચિ અને એમના ખંતનું એ પ્રમાણ છે.
કોરાસાહેબ ‘જૈનયુગ' ના પુનરવતારના એક સંપાદક હતા. એની સુઘડતા પણ ઊડીને આંખે વળગે એવી હતી. મોહનલાલ દલીચંદ દેશાઈના ‘જૈનયુગમાં એ નહોતી. કોરાસાહેબના સાહિત્ય અને વિદ્યા-પ્રેમનો ‘જૈનયુગ' પરિચય આપે છે અને અનેક વિદ્વાનો સાથેના એમના સંબંધો એને સમર્થિત કરે છે.
કેટલાક સમય કોરાસાહેબ સાથે માત્ર પત્રવ્યવહારનો જ સંબંધ રહ્યો.
મુંબઈ જવાનું થતું પણ કોરાસાહેબને રૂબરૂ મળવાનું મને સૂઝયું નહોતું. ડૉ. રમણભાઈએ મને એક વખત સૂચવ્યું કે ‘ કોરાસાહેબને મળવામાં સંકોચ ન રાખશો. આપણે ધારીએ તેવા તેઓ કડક નથી. અંદરથી બહુ મૃદુ છે.' એકાદ વખત રમણભાઈ પણ સાથે આવ્યા. અને ધીમે ધીમે તો એવું બનવા લાગ્યું કે મુંબઈ જાઉં એટલે કો૨ાસાહેબને અચૂક મળે. જેમને મેં કાર્યદક્ષ પણ રુક્ષ વહીવટી માણસ તરીકે ઓળખ્યા હતા તેમના એક જુદા જ સ્વરૂપનું અહીં દર્શન થયું. - વત્સલ વડીલ તરીકેના સ્વરૂપનું. એ પ્રેમથી આવકારે, જમવાનું રાખવાનું કહે અને કશુંક લીધા વિના તો જવા જ ન દે, ‘જૈન ગૂર્જર કવિઓ' ની કામગીરીમાં રસ લે, એને એક ઉત્તમ કાર્ય તરીકે બિરદાવે અને એના વેચાણની જે વ્યવસ્થા મેં ગોઠવી આપી હતી એની ઊંડી કદર કરે. હવે તો અવારનવાર એમના અંગત પત્રો આવવા લાગ્યા. એકે એક પત્રમાં * જૈન ગૂર્જર કવિઓ ' પાછળના મારા પરિશ્રમના, મારી નિષ્ઠાના તથા મારી ભાવનાના બે મોઢે વખાણ હોય. એ આમાં મારી વિદ્યાપ્રીતિ અને વિદ્યાલય પ્રત્યેની પ્રીતિ જુએ, એમાં વિદ્યાલયનું સદ્ભાગ્ય માને, મારે માટે તો આ બધા ઉદ્ગારો અપાર ધન્યતા ઉપજાવનારા હતા. કોઈ પ્રેમસાગરમાં હું ઝીલા રહ્યો હોઉં, અંગેઅંગ તરબોળ થઈ રહ્યો હોઉં એમ મને લાગતું હતું. કોરાસાહેબ મારામાં એટલો બધો રસ લેતા હતા કે બેન્ડરના એમના પર પત્રો આવે, ડો. અર્નેસ્ટ બેન્ડર ' શાલિભદ્ર રાસ' પરના પોતાના કામની પ્રગતિની માહિતી મોકલે તો કોરાસાહેબ એ બધુ મને પણ મોકલે.
કોરાસાહેબ સાથે એવી આત્મીયતા બંધાઈ કે કોઈ વાર એમની વેદના પણ મારી સમક્ષ પ્રગટ થઈ જતી. કોરાસાહેબને વિદ્યાલય માટે અપાર આસકિત, એવી કે વિદ્યાલય જાણે એમનો પ્રાણ. બીજી બાજુથી એ પોતાની ચોકકસ દ્દષ્ટિ, માન્યતાઓ અને પ્રતીતિઓ ધરાવનાર પુરુષ હતા. આવા પુરુષને ઘણી વાર આગ્રહી બની જવાનું થતું હોય છે.આસકિત અને આગ્રહીપણું બે ભેગાં થાય એટલે સંઘર્ષને અવકાશ મળે અને વેદનાનાં નિમિત્તો ઊભાં થાય. કોરાસાહેબની વેદના ઉચ્ચાશયી વેદના હતી. આ વેદના પણ એમની એક મૂડી હતી એમ કહેવાય.
કોરાસાહેબ મેં અનુભવ્યા - સભર શ્રીફળ જેવા. ઉપરથી રુક્ષ, પણ અંદરથી ભીના ભીના.
ખંભાતના જૈન સાહિત્ય સમારોહ વેળા ‘જૈન ગૂર્જર કવિઓની'ની સંશોધિત આવૃત્તિ પ્રકાશિત કરવાનો શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયનો નિર્ણય જાહેર થયો અને એ કામગીરી મને સોંપવામાં આવી. આ નિર્ણય ડૉ. રમણલાલ શાહે કોરાસાહેબની સંમતિથી જાહેર કર્યો હતો. આ રીતે શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય સાથે સંકળાવાનું થયા છતાં એ સમારોહ પ્રસંગે મારે કોરાસાહેબની નિકટ આવવાનું ન થયું.
એ તો થયું · જૈન ગૂર્જર કવિઓ' ની કામગીરી શરૂ થયા પછી, ‘ જૈન ગૂર્જર કવિઓ' માટે કાગળ ખરીદવાના, પ્રેસ નકકી કરવાનું, એડવાન્સ રકમો મંગાવવાની,બિલો મોકલી ચેક મંગાવવાના વગેરે અનેક નાની મોટી બાબતો માટે મારે વિઘાલય સાથે પત્રવ્યવહાર આરંભાયો. હું જોતો હતો કે કોરાસાહેબ આ બધામાં રસ લેતા હતા અને એમની સૂઝ તથા ચીવટ વારંવાર પ્રગટ થયા કરતી હતી. કાગળ, બાઈન્ડિંગ વગેરે વિશે એમની પસંદગીઓ હોય અને એ પસંદગીઓ લાંબી દ્દષ્ટિની હોય, સુઘડતાના ખ્યાલવાળી પણ હોય. શરૂઆતના તબકકે જ એમણે મને જણાવ્યું કે મોહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ પોતે ‘દેશાઈ’ લખતા, ‘દેસાઈ’ નહીં. એમણે ધ્યાન ન ખેંચ્યું હોત તો આ ભૂલ રહી જ ગઈ હોત. વિદ્યાલય પોતાના અંગ્રેજી નામાક્ષરોમાં “ Mohvir Jain' એમ નહીં પણ Mahvira Jaina' એમ લખે છે એ તરફ પણ એમણે ધ્યાન દોરેલું.
und
કોરાસાહેબનાં કાળજી, સન્નિષ્ઠા અને પરિશ્રમનો પણ પરિચય થતો ગયો. પત્રનો જવાબ તરત જ હોય. અને તે પણ એમના પોતાના હસ્તાક્ષરમાં. Official જવાબ આપવામાં વિલંબ થાય તેમ હોય તો એ માલિક : શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંસ્થા " મુદ્રક, પ્રકાશક : શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહે, • - સ્થળઃ ૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૪. ફોનઃ૩૫૦૨૯૬મુદ્રસસ્થાન રિલાયન્સ ઓફસેટ પ્રિન્ટર્સ, ૬૯, ખાર્ડિયા સ્ટ્રીટ, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૮. ફોટોટાઇપસેટિંગ- મુદ્રાંકન, મુંબઈ-૪૦૦૦૯૨.
