________________
વર્ષ : ૩ ૦ અંક : ૪
તા. ૧૬-૪-૧૯૯૨
૭ શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘનું માસિક મુખપત્ર ૭
પ્રબુદ્ધ જીવ
પ્રબુદ્ધ જીવન પાક્ષિક ૧૯૩૯ થી ૧૯૮૯ : ૫૦ વર્ષ તંત્રી : રમણલાલ ચી. શાહ
ચૈત્ર સુદ તેરસ અને તા. ૧૫ મી એપ્રિલે ચરમ તીર્થંકર ભગવાન મહાવીરસ્વામીના જન્મકલ્યાણકની ઉજવણી નિમિત્તે એમણે પ્રબોધેલાં વચનો વાંચતા વર્તમાન સમયને પણ સવિશેષ લાગુ પડે એવા ઉ૫૨ના એક વચનનું સ્મરણ થયું.
સ્થાનાંગ સૂત્રના છઠ્ઠા અધ્યયનમાં (કંડિકા ૫૨૯માં) ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ કહ્યું છે ઃ મોીિતે સ—વયાણ વણિમંથૂ અર્થાત્ મુખરતાથી સત્યવચનનો ઘાત થાય છે.
मोहरिते सच्चवयणस्स पलिमंथू
સ્થાનાંગ સૂત્રમાં દસ અધ્યયન છે. તેમાં એક, બે, ત્રણ, ચાર એમ અનુક્રમે દસ અધ્યયનમાં તે પ્રત્યેકમાં તેની સંખ્યાનુસાર તેવી તેવી વસ્તુઓ ગણાવવામાં આવી છે. છઠ્ઠા અધ્યયનમાં છ છ ના પ્રકારો બતાવવામાં આવ્યા છે. આ કંડિકામાં માણસ કઈ છ વસ્તુઓનો ઘાત કેવી કેવી રીતે કરે તે બતાવવામાં આવ્યું છે. એમાં કહ્યું છે કે મુખરતાથી
માણસ સત્યવચનનો ઘાત કરે છે.
મુખરતા એટલે વાચાળપણું, બહુ બોલબોલ કરવું, બડબડ કરવું, બૂમરાણ મચાવવી અથવા બોલીને ઘોંઘાટ કરવો.
બોલવું એ એક વાત છે અને બોલબોલ કરવું એ બીજી વાત છે. વિચારપૂર્વક, સંયમપૂર્વક, યોગ્યતાનુસાર માણસ પોતાની વાતને વાણીદ્વારા રજૂ કરે એ સારી વાત છે. પોતાની વાણીને દિવ્યતા સુધી માણસ પહોંચાડી શકે છે. તીર્થંકર ૫૨માત્માની વાણી ઉત્તમ પ્રકારના પાંત્રીસ ગુણથી યુકત હોય છે.
સામાન્ય માણસોની વાત કરીએ તો કેટલાક માણસોનું બોલવું આપણને ગમે છે અને કેટલાકનું બોલવું ગમતું નથી. કોયલનો ટહૂકાર પ્રિય લાગે છે અને કાગડાનો અવાજ કર્કશ લાગે છે. મુખરતા એટલે કાગડાના અવાજના જેવી કર્કશતામાં સરી પડતી વાણી એવો પણ એક અર્થ થાય છે.
Regd. No. MH.By / South 54 Licence No. : 37
એકની એક વાતનું પુનરુચ્ચારણ એ મુખરિતતા નથી. કેટલીક સારી, સાચી વાત ફરી ફરી કહેવા જેવી હોય છે અને ફરી ફરી તે સાંભળતાં માણસને ચીડ ચડતી નથી. ગીત-સંગીતમાં કેટલીયે પંકિતઓ ફરી ફરી ગાવામાં આવે છે. ધ્રુવપદની પંકિતઓ તો વારંવાર ગવાય છે, જો પુનકિત એ વાચાળપણું ગણાય તો સમગ્ર શાસ્ત્રીય સંગીત ઉપર વાચાળતાનો દોષ આવે. પરંતુ તેનો તેવો દોષ ગણાતો નથી, બલકે તેની ગણના શાસ્રીય કલામાં થાય છે.
'
કેટલાક માણસોને બીજાની સાથે વાત કરતી વખતે મૂંગા બેસી રહેવા કરતાં એકની એક વાત બેત્રણ વા૨ ક૨વાની ટેવ હોય છે. કેટલાકને વિસ્મૃતિ દોષને કા૨ણે એકની એક વાત બેત્રણ વા૨ ક૨વાની ટેવ પડી જાય છે, પણ એ મુખરતા નથી. પરંતુ કેટલાક માણસનો સ્વભાવ જ એવો હોય છે, તેઓ કારણ વગર બોલ બોલ કર્યા કરતા હોય છે. કયારેક એકની એક વાત એક જ રીતે બોલબોલ કર્યા કરતા
વાર્ષિક લવાજમ રૂ. ૩૦
-- ભગવાન મહાવીર
હોય છે, તો કેટલીક વાર એક જ વાત વળી વળીને જુદા જુદા શબ્દોમાં બોલ્યા કરતા હોય છે. બીજાનું સાંભળવાનું તેમને ગમતું નથી. એમની વાણી અસ્ખલિત વહ્યા કરે છે. વચ્ચે પૂર્ણવિરામ કે અર્ધવિરામ જેવું હોતું જ નથી કે બીજાને વાત કરવાની તક મળે. વળી પોતે બોલે છે તે બીજાને ગમે છે કે નહિ અથવા બીજા ધ્યાનથી સાંભળે છે કે નહિ તે જોવા જાણવાની તેમને દરકાર હોતી નથી. પોતાના બોલવાની કેવી પ્રતિક્રિયા થશે, પોતાની પ્રતિષ્ઠાની કેટલી હાનિ પહોંચશે તેની પણ તેઓને ચિંતા કે ખેવના હોતી નથી.
આવા મુખરી માણસોનો અનુભવ ઘણાને થતો હોય છે. જેમ એક બાજુ મૂંગા કે ઓછાબોલા અને મીંઢા માણસો અનર્થ ઉપજાવે છે તેમ મુખરી માણસો પણ અનર્થ ઉપજાવે છે. ભગવાન મહાવીર કહે છે કે તેઓ સત્યનો ઘાત કરે છે.
શાંસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે બે ઈન્દ્રિયો ઉપર વિજય મેળવવાનું ઘણું જ દુષ્કર છે ઃ એક જિવા અને બીજી ઉપસ્થ. ઈન્દ્રિયોમાં સ્વાદેન્દ્રિય અને વ્રતોમાં બ્રહ્મચર્ય વ્રત ઉપર વિજય મેળવવા માટે મોટો પુરુષાર્થ ક૨વાની જરૂ૨ ૨હે છે. જીભ એક છે અને એણે કામ બે ક૨વાનાં હોય છે - ખાવાનું કામ અને બોલવાનું. માણસને ખાતાં ન આવડે તો પેટ બગડે અને બોલતાં ન આવડે તો સંબંધો બગડે, જીવન બગડે. બગડેલા પેટને સુધારતાં વાર નથી લાગતી, પણ બગડેલા સંબંધને સુધારતાં ઘણી વાર લાગે છે.
અર્થયુકત વાણી એ બીજા પ્રાણીઓ કરતાં મનુષ્યની વિશેષતા છે. પોતાને મળેલી આ વિશિષ્ટ શકિત કેટલું બધું કાર્ય કરી શકે છે એનો જયારે વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે વિસ્યમ થાય છે. પોતાને મળેલી શકિતનો માણસને વારંવાર ઉપયોગ કરવાનું મન થાય એ દેખીતું છે. નાનું બાળક થોડાક શબ્દો કે વાકયો બોલતાં શીખે છે ત્યારે એ ઘણું બોલવા લાગે છે. એ બોલવામાં એકના એક પ્રકારના શબ્દો કે વાકયોનું પુનરુચ્ચાર ઘડીએ ઘડીએ કરે છે. વાણી એ અભિવ્યકિતનું માધ્યમ છે અને નાના બાળકને પોતાની જાતને વ્યકત કરવા માટે વાણીનો ઉપયોગ કરતાં આવડી જાય એથી એને અતિશય આનંદ અને વિસ્મય થાય છે, પોતાની એ શકિતનો પ્રયોગ તે વારંવાર ક૨વા લાગે છે. નાના બાળકની વાણીમાં મુખસ્તા આવે છે, પણ તે મધુર હોય છે. તેની મુખરતાનો બીજો કોઈ આશય હોતો નથી, માટે તે પ્રિય લાગે છે. આમ, મુખરતાનું લક્ષણ મનુષ્યમાં એના બાલ્યકાળથી જ આવી જાય છે. પરંતુ એ જ બાળક પાંચ - પંદર વર્ષનું થયા પછી એ જ રીતે બોલબોલ કરે તો સ્વજનોને તે દોષરૂપ લાગે છે.
મુખરનો એક અર્થ બહુ અવાજ કરવો એવો થાય છે. સંસ્કૃત કવિઓએ પગના ઝાંઝરમાં મુખરતાનો ગુણ રહેલો છે એમ વર્ણવ્યું છે. ઝાંઝરની ઘૂઘરીઓ પોલી હોય છે અને પોલી હોવાથી તે વધારે અવાજ કરે છે. આથી જયાં વધુ અવાજ હોય ત્યાં પોલાણ હોય તેવો
