________________
તા. ૧૬-૪-૯૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
અભિવ્યકિતની સ્વતંત્રતા અને મર્યાદા
D પન્નાલાલ ૨. શાહ
અભિવ્યકિતના સ્વાતંત્ર્યના આ યુગમાં પ્રત્યેક વ્યકિતએ એ ખ્યાલ રાખવો જરૂરી છે કે કોઈ પણ પક્ષે જયારે મત બંધાય તેનો ઉદ્ભવ હંમેશાં પૂર્ણ સત્યમાંથી જ થતો હોય તેમ બનતું નથી. કારણ જે તે વસ્તુ તે વ્યકિતની સમજણ અને વિવેકશકિત તેમ જ તેની ચિત્તની શુદ્ધિ ૫૨ ઘણું ખરું આધારિત હોય છે. મંતવ્ય ઘડતી વખતે રાગ-દ્વેષ યુકત માનસ હોય તો તેનો રંગ પણ તેમાં ભળતો રહે છે. વળી, ચોકકસ પ્રસંગના પ્રત્યાઘાતો મંન પર ઝીલાતા હોય ત્યારે ચિત્તની સ્વસ્થ અસ્વસ્થ કઈ ભૂમિકા છે તેની છાયા પણ મંતવ્યો પર પડતી હોય છે. એટલે કોઈ પણ મંતવ્યો કે માન્યતા તદ્દન નિરપેક્ષ કે નિરાળા ન હોઈ શકે. એકને જે લાગ્યું તે બીજાને જુદું લાગે; ત્રીજાનું મંતવ્ય એથી નિરાળું આવે આ બધા સાથે વિચાર વિનિમય કરીને મનને કેળવીએ અને શકય તેટલા ખુલ્લા દિલથી વિચા૨ ક૨ી સમન્વય કરીએ તો ચિત્તકલેશ ઓછો થાય. અને સામી વ્યકિતને અન્યાય થવાનો ભય ઘટે તેમજ મતમતાંતર રહે અને છૂટા પડવાનું થાય ત્યારે કડવાશની લાગણી ઘટે એટલું જ નહિ પરંતુ પ્રારબ્ધ કે નિમિત્ત કે અંજળને આગળ લાવીને તેમાં ઈશ્વરી સંકેત સમજીને મનનું સમાધાન પણ સાધી શકાય. અભિવ્યકિતનું સ્વાતંત્ર્ય માનનારે આથી ખૂબ જ જવાબદારીપૂર્વક વર્તવું જોઈએ એવું એમાં ઈંગિત છે. વૈચારિક દ્દષ્ટિએ સતત જાગૃતિ, સતત અપ્રમત્ત અવસ્થા એ અભિવ્યકિતની સ્વતંત્રતાની પૂર્વશરત છે. ભગવાન મહાવીરે ગૌતમ ગણધરને એક ક્ષણ પણ પ્રમાદ ન સેવવાનો વારંવાર ઉપદેશ આપ્યો છે તે અભિવ્યકિતની સ્વતંત્રતાના ભોગવટાના સદર્ભમાં સતત સ્મરણમાં રાખવા યોગ્ય છે.
એક સર્જકની મુલાકાત લેવામાં આવી. એમને ઘણાં રસપ્રદ પ્રશ્નો પૂછવામાં આવ્યા. તેમાં એક પ્રશ્ન આવો હતો; ‘તનાવયુકત દશામાં આપના મોઢેથી ગાળ સરે ખરી ?' સર્જકે બેધડક કહ્યું * હા, એથી તનાવ મુકત થવાય છે અને એ નિર્દોષ છે.' સર્જકનો આવો ઉત્તર એમની પ્રમત્તતાનો ઘોતક છે. તનાવયુકત દશામાં માનવીના મોઢેથી અપશબ્દ સરી પડે એ એની મર્યાદા છે એનો સ્વીકાર સહ્ય જરૂર બને. પણ વાણીના અસંયમથી માનવી તનાવમુકત થઈ શકે અને એ સંયમ નિર્દોષ છે એવું અર્થઘટન કરવામાં અભિવ્યકિતના સ્વાતંત્ર્યની જવાબદારી ૫૨ જનોઈવઢ ઘા સમાન લેખાવી શકાય, સર્જક જયારે આજના સમૂહ માધ્યમ દ્વારા પોતાના વિચારો રજૂ કરે છે ત્યારે એ લાખો વાચકો કે દર્શકો સુધી પહોંચવાના એટલે એની પાસે જાગૃતિ અને અપ્રમત્તતાની વિશેષ અપેક્ષા રહે છે, એના વિચારોની વ્યાપક સમાજ ૫૨, વ્યકિતના ઘડતર ૫૨, એના ચિત્ત ૫ર કેવી અસર પડશે એનો વિચાર કરીને, શબ્દોને તોળી તોળીને સતત અપ્રમત્ત અવસ્થામાં રજૂ કરવાં જોઈએ. અન્યથા વાણીના અસંયમથી શરૂ થતાં હિંસાના દોરથી સમાજ કેવી અવનતિ પામશે એની કલ્પના કરવી દુષ્કર છે.
સમૂહ માધ્યમોના આ યુગમાં દૂરદર્શન પર કેટલાક ઉત્તમ કાર્યક્રમો ઔદ્યોગિકગૃહો સ્પોન્સર કરે એવી ચાલ આપણને હવે તો કોઠે પડી ગઈ છે. પ્રિન્ટ મીડિયા એટલે કે અખબારો અને સામયિકોમાં ઉત્તમ લખાણોના સ્પોન્સર તરીકે હવે ઔદ્યોગિક ગૃહો આગળ આવે તો નવાઈ નહીં. આપણને એ પ્રથમ દૃષ્ટિએ એ આવકાર્ય લાગે. પરંતુ અભિવ્યકિતના સ્વાતંત્ર્યની દૃષ્ટિએ, એ લાંબે ગાળે જોખમી કે તીવ્રપણે કહેવું હોય તો ઘાતક પુરવાર થાય. ' વાણી સ્વાતંત્ર્યની ધ્રૂજતી દિવાલો’ એ શીર્ષક હેઠળના પોતાના એક લેખમાં શ્રી હરીન્દ્ર દવેએ એક સરસ ઉદાહરણ આપ્યું છે. કોઈ કંપનીના વ્યવહા૨ - વેપારને જેની સાથે લેવાદેવા ન હોય એવા લેખને કેવળ ઉત્તમ સાહિત્યને ઉત્તેજન આપવા સ્પોન્સ૨ ક૨વામાં શ્રી ઈ.બી. વ્હાઈટે અસંમતિનો અવાજ ઊઠાવ્યો હતો. એણે કહ્યું હતું ઃ · કોઈ મોટી કંપની કે શ્રીમંત વ્યકિત કોઈ સામયિકમાંના લેખને પોતાની રજૂઆત તરીકે ગણે છે ત્યારે ચિત્ર બદલાઈ જાય છે. એ સામયિકની માલિકી એટલા પૂરતી નાશ પામે છે. આ રીતે સ્પોન્સર કરાતાં લેખની બાબતમાં એ સામયિક સ્પોન્સર
કરનાર ઉદ્યોગ - ગૃહની દયા પર જીવતું સામયિક બની રાહતનું પહેલું દાન મેળવતું હોય તેવું લાગે છે. તંત્રી એ લેખની સંપૂર્ણ જવાબદારી સ્વીકારતા હોવા છતાં તંત્રી એ લેખના પૈસા ચૂકવતા નથી. જયારે પૈસા હાથ બદલે એ સાથે જ કશુંક બદલાતું હોય છે. સામયિક સ્પોન્સર૨ અને લેખક સામયિક તથા તેમના સ્પોન્સ૨૨ કંપનીના ઓશિંગણ બને જ છે. અખબારોમાં સ્પોન્સરશિપ ભ્રષ્ટાચાર તથા દુરુપયોગને નિમંત્રણ આપવા સમાન છે. આવા પ્રલોભનો ઘણાં છે અને પ્રત્યેક વાડની પાછળ એક તકવાદી છુપાયેલો હોય છે, બહારથી ચુકવાઈને મળતો લેખ બે છેડા એકઠાં કરવા મથતા સામયિક માટે મીઠો કોળિયો બનીને આવે છે અને લેખક માટે નિયમ કરતાં વધારે પુરસ્કાર લાવતું મિષ્ટાન્ન બની જાય છે, સમાચા૨ની, કટારોમાં જગા ખરીદવા - વેચવાનો રોગ એટલી હદે વકર્યો છે કે એ પ્રિન્ટ મીડિયાનો નાશ કરીને જ જંપશે. ઢગલા બંધ નાણાં આપી કોઈ ઉદ્યોગ-ગૃહ લેખ લાવી આપે એ કરતાં તંત્રી અને પ્રકાશક પોતાની મેળે જે મેળવી શકે અને જેનો પુરસ્કાર ચૂકવી શકે એ અભિવ્યકિતના સ્વાતંત્ર્યની દૃષ્ટિએ જરૂરી અને મહત્ત્વનું છે. હવે તો પ્રચ્છન્ન રીતે અખબારમાં લેખો સ્પોન્સર થાય છે. એટલે અભિવ્યકિતના સ્વાતંત્ર્યનો આટલો સૂક્ષ્મરીતે વિચાર કરતાં એક પણ જાહેર ખબર વિના ચલાવાયેલાં ‘નવજીવન' 'હરિજન બંધુ ' કે ‘પ્રબુદ્ધ જીવન' પાછળની આર્ષ દ્દષ્ટિ અને આગ્રહ એથી સંતર્પક બની રહે છે.
અભિવ્યકિતના સ્વાતંત્ર્યમાં મળેલી માહિતીનો યોગ્ય વિનિયોગ એ મહત્ત્વનું પાસું છે. એની ચર્ચા આપણને એક તરફ સાધન શુદ્ધિ અને બીજી તરફ એના વિનિયોગના યોગ્ય સમય તરફ દોરી જાય છે, અહીં સાધનશુદ્ધિનો એક રસિક પ્રસંગ યાદ આવે છે. સ્વ. ઝીણાભાઈ દેસાઈએ એમની આત્મકથા ‘ સાફલ્યટાણુ' માં આ પ્રસંગ નોંધ્યો છે. તેઓ લખે છે. * સરદાર એ વખત બારડોલીથી પોતાના બધાં કાર્યો કરતા. આથી અમારે એમના સંતત સંપર્કમાં રહેવું પડતું. સરકારી તંત્રોમાં કોંગ્રેસને માટે સહાનુભૂતિ ધરાવતા કેટલાક અધિકારીઓ અમારી મા૨ફત સ૨દા૨ને કેટલીક ખાનગી માહિતીઓ પહોંચાડતા. એ પૈકી સુરતના એક અધિકારી અમારી સાથે પરોક્ષ રીતે સંબંધમાં રહેતા. તેમને મળતી, તેમના દ્વારા આવતી કેટલીક ગુપ્ત માહિતી અમને પહોંચાડતા. એ વખતે મને વારંવાર થતું કે નૈતિક રીતે આ કેટલું ઉચિત લેખાય ? અમે આ માટે કોઈ નાણાં વેરતા નહીં, કોઈ પ્રલોભન આપતા નહીં. દેશ માટેની પોતાની ભકિતથી પ્રેરાઈને જ આ ભાઈઓ એ કામ કરતા હતા. પરંતુ એથી એમની ફરજમાંથી એ ચલિત નહોતા થતા ? નિર્ભેળ સત્ય કેવળ વિરાક વ્યકિત જ આચરી શકે અને તે પણ બધા સ્વાર્થ અને રાગદ્વેષથી પર હોય તેવી જ, અહીં માહિતી મેળવવા માટેના સાધન શુદ્ધિનો સવાલ છે.
ગાંધીજી કહેતા કે યુકિત – પ્રયુકિતથી માહિતી મેળવવી કે ઉઘાડી પાડવી તેમાં પત્રકારની સફળતા નથી. હાથમાં આવે તે જાહેર માધ્યમ દ્વારા પ્રસારિત કરવું તેમાં માધ્યમની સફળતા નથી. સાચી વિગતો હોવા છતાં જાહેર હિતનો વિચાર કરી, તે જે પ્રગટ કરતો નથી તે સાચો પત્રકાર.
સૌરાષ્ટ્રની રાજદ્વારી વાત છે. ત્યાંના એક પોલિટિકલ એજન્ટે કાંઈક પગલું ભર્યું હશે અને જાહેરમાં એણે એની ના પાડી. એક વ્યકિતએ એ ગોરાનો એક ખાનગીમાં મળેલો કાગળ ગાંધીજીને બતાવ્યો, જેના ઉપરથી પેલા પોલિટિકલે એજન્ટનું જુઠાણું સહેજે ઉઘાડું પાડી શકાય તેમ હતું. ગાંધીજીએ આ પત્ર પ્રગટ કરી શકાય નહીં એમ કહ્યું. ખાનગીમાં મળેલો કાગળ આમ જાહેર ન કરાય. પેલો માણસ જુઠું બોલીને ભલે જીતી જાય. આપણે સહન કરીશું પણ ખાનગી રીતે મળેલો કાગળ આપણાથી પ્રગટ ન જ કરાય.
બરાબર એથી ઊલટો દાખલો છે. સરકારનો એક ખાનગી પરિપત્ર ગાંધીજીના હાથમાં આવ્યો. જાહેર મહત્ત્વનો હતો એટલે ગાંધીજીએ પોતાના છાપા દ્વારા પ્રગટ કર્યો. સરકારે કેસ કર્યો.
