________________
તા. ૧૬-૩-૯૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
મોહનલાલ દલીચંદ દેશાઇનું જાહેરજીવન
Dયંત કોઠારી
મોહનભાઈની સમિાતા અને સેવાનાં ક્ષેત્રો ત્રણ : જાહેરજીવન, એસોસિએશિન ઑફ ઇન્ડિયામાંથી રાજીનામું આપ્યું છે, છતાં તેઓ બાકીની પત્રકારત્વ અને સાહિત્યલેખન. જાહેરજીવનના ક્ષેત્રમાં એમની કામગીરીની શી સઘળી સંસ્થાઓમાં સભાસદ છે, એટલે લાગવગ ધરાવે છે. તેઓએ પોતાના વિશેષતાઓ હતી અને એમનું પ્રદાન કેવું મૂલ્યવાન હતું તે જોઈએ. હેરલ્ડમાસિકમાં પોતાના મિત્ર રા રા વાડીલાલ મોતીલાલ શાહના ઘણા
મોહનભાઈનું જાહેરજીવન શુદ્ધ સેવાભાવનાનો એક આદર્શ આપણી લેખો પ્રગટ કર્યા છે અને રા. ર. વાડીલાલભાઈએ પોતાના આ વફાદાર મિત્રની સમક્ષ મૂકે છે. એમાં નિષ્ઠા હતી. પોતે જે સંસ્થા સાથે સંકળાયા હોય તેની આ સેવાની કદર બૂઝી પોતાના હસ્તકના વિદ્યાર્થીગૃહના કારોબારી ખાતામાં સઘળી કાર્યવાહીમાં એ અચૂક ભાગ લે, એનાં સભાસંમેલનોમાં અચૂક હાજરી ર. રા. મોહનલાલ દલીચંદ દેશઈની નિમણૂક કરી છે. (જૈન રિવ્ય, મે-જૂન આપે; એમાં જાતસંડોવણી હતી એ નિષિ સભ્ય બની ન રહે, પોતાના ૧૯૧૮, પૃ.૫૪-૫૫) વિચારો નિર્ભીકતાથી રજૂ કરે અને જવાબદારી વહન કરવાની આવે ને પ્રેમપૂર્વક ધર્મધ્વજે પણ મોહનભાઈને મોતીચંદભાઈ મખ્ખા પાર્ટીના મેમ્બર એવી. અને શ્રમપૂર્વક પણ વહન કરે; એમાં સ્થાનમાનની કશી અપેક્ષા નહોતી- ગાળ આપેલી. આમ, આ ત્રિપુટી અને મમ્મી પાર્ટી કેટલાક લોકોની આંખે સામાન્ય કાર્યકર્તા તરીકે કર્તવ્ય બનાવવાનું હોય તોયે એ આનંદથી બજાવે. પડેલી એમ સ્પષ્ટ દેખાય છે. જૈન રિબૂએ જે ટીકા કરી છે તે મોહનભાઈને મોતીચંદભાઇ ઇંગ્લેન્ડ ગયેલા ત્યારે ત્યાંથી મોહનભાઈને લખેલું કે તમારી કન્ફરસન્સના નરરી આસિસ્ટન્ટ જનરલ સેક્રેટરી તરીકે નિમણૂક નિષ્કામ સેવા ઘણી વાર યાદ આવે છે. આવી નિર્મળ જાહેર સેવાવૃતિના દાખલા આપવામાં આવી તેને અનુલક્ષીને કરવામાં આવી છે. એમાં પ્રથમ કારણ તો બહુ વિરલ હોય છે. કદાચ એમ પણ કહી શકાય કે મોહનભાઇની આ વૈધાનિક છે. કારણ વીગતે મુકાયેલું છે તે સમજવા જેવું છે. નિર્મળતાને કારણે જાહેર સેવામાં એમણે જે ભોગ આપ્યો છે એના પ્રમાણમાં ગયા એપ્રિલ માસમાં કૅન્ફરન્સના ઓનરરી આસિસ્ટન્ટ જનરલ એમનું ગૌરવ થઈ શક્યું નથી.
સેક્રેટરી તરીકે રા, ર, મકનજી જૂઠા બૅરિસ્ટરે રાજીનામું આપ્યું એટલે હાલના મોહનભાઈ વિશાળ જાહેરજીવન સાથે પણ સંકળાયેલા હતા. કોંગ્રેસ, બંધારણ પ્રમાણે આ નિમણૂક પૂરવાનું કાર્ય કૅન્ફરન્સની સ્ટેન્ડિંગ કમિટ પર સાહિત્ય પરિષદ, સાહિત્યસસંદ વગેરેના એ સભ્ય હતા. પણ ત્યાં ખાસ કશો આવ્યું. આ ન્ડિંગ કમિટીમાં ધંણા સભાસદો છે અને તેમાં રા. રા. મોહનલાલ અસરકારક ભાગ ભજવવાનું એમને આવ્યું હોય એમ જણાતું નથી. એમણે દલીચંદ દેશાઈ પણ એક સભાસદ છે. કૅન્ફરન્સનું સઘળું કામ આ સ્ટેન્ડિંગ અસરકારક ભાગ તો જૈન સમાજનો પ્રકોમાં ભજવ્યો છે અને ઘણીબધી જૈન કમિટી, આસિસ્ટન્ટ જનરલ સેક્રેટરી મારફતે કરે છે. કૉન્ફરન્સના સધળા સંસ્થાઓમાં એ મહત્વના કાર્યકર્તા તરીકે છવાયેલા રહ્યા છે. આ હકીકતનું ખાતાઓ, કૅન્ફરન્સના ફંડો અને કૅન્ફરન્સના હોદેદારો પર પર દેખરેખ સચોટ ચિત્ર તો ટીકાત્મ ભાવે લેવાયેલી એક નોંધમાં જડે છે:
રાખનારું આ સત્તાધિકારી મંડળ છે. એક નિયમની ખાતર તેથી કૅન્ફરન્સના "રા રા દેશાઈ મુંબઈની સઘળી આગેવાન સંસ્થાઓનીં કરોબારી કારોબારી ઓદારની નિમણૂક સ્ટેન્ડિંગ કમિટીમાં નહીં જ થવી જોઈએ, તેમજ કમિટીના સભાસદ છે. મુંબઇમાં આવું માન જે કોઇબી ધરાવતું હોય તો આ સ્ટેન્ડિંગ કમિટીના કોઇબી સભાસદનો કૉન્ફરન્સના કોઇબી ખાતામાં નરરી 'ત્રિપટ' છે. આ ત્રિપુટી' ત્રણ નામચીન જૈન ગ્રહસ્થોની બનેલી છે. આ કે પગારદાર ઓધા પર નહીં જ નીમવામં આવવા જોઇએ. આ નિયમ , 'ત્રિપુટીંના રા. રા. મોહનલાલ દલીચંદ દેશાઇ, રા. રા. મકનજી જૂઠા બૅરિસ્ટર જાળવવામાં આવે તો જ અને તો જ કૅન્ફરન્સની ઍન્ડિંગ કમિટી
અને ડે. નાનચંદ કસ્તુરચંદ મોદી સભાસદો છે. દરેક તકરારી બાબતોમાં આ કોન્ફરન્સના નાનામોટા ખાતાઓ પર અસરકારક અને ચાંપતી દેખરેખ રાખી ‘ત્રિપુટી હંમેશાં એકમત જ છે. અને આ ત્રિપુટી'ક્યાં નથી ? મુંબઇ માંગલોર
શકે અને કોઈ પણ ખાતાની નિરંકુશ રાજનીતિ અટકાવી શકેં અને નિયમમાં જૈન સભા, મુંબઈ મહાવીર જૈન વિદ્યાલય, જૈન એસોસિએશન ઓફ
રાખી શકે. હિંદના આગેવાનો ન્યાયખાતું અને કારોબારી ખાતું જ રાખવાની ઈન્ડિયા-દરેક ઠેકાણે, દરેક કમિટીમાં આ વકીલ, બૅરિસ્ટર અને દાક્તરની
જે લંડન વરસોથી ચલાવે છે તે આ જ મુદાસર ચલાવે છે. એક બાજુ જયારે ત્રિપુટી કાંઈ ઓર જ ચમત્કાર કરી બતાવે છે. કોઇ ઠેકાણે. કૅન્ફરન્સના પ્રમુખના માટે આમંત્રણ કરવા ડેપ્યુટેશન જાય તો તેમાં પણ મુખ્ય સભાસદો
આપણા લોકનાયકે ન્યાયખાતું અને કારોબારી ખાતું જુદું પાડવા સખત તરીકે આ ત્રિપુટી જ નજરે પડશે. જૈન ગ્રેજ્યુએટ્સ એસોસિએશન, કૅન્ફરન્સ,
હિલચાલ કરે છે ત્યારે આપણી કૉન્ફરન્સ જેવી સંસ્થા આ લડતે ટેકો આપવાને એજ્યુકેશન બૉર્ડ વગેરે વગેરે નાના કે મોટા કે સારા કે ખોટા કોઇબી અગત્યના
બદલે લડતના મુખ્ય મુદા તરફ બેદરકારી બતાવે છે એ અફસોસભરેલું જ ખાનાને આ ત્રિપુટીના ટેકા વગર જીવવું કે નભવું મુશ્કેલ જણાય છે. આ ગણી શકાય. સ્ટેન્ડિંગ કમિટીએ રા. રા. મકનજી બૅરિસ્ટરની જગાએ રા. રા. ત્રિપુટી વગર કોઈ સભા શોભતી નથી અને કોઇ હિલચાલ વજનદાર બનતી મોહનલાલ દલીચંદ દેશાઈની નિમણૂક કરી એક ગંભીર ભૂલ કરી છે, કારણકે નથી. મુંબઈના રાજદ્વારીઓ સર ફિરોજશાહ મહેતા, નામદાર જસ્ટિસ મિ. તેલંગ રરા. દેશાઇ કૅન્ફરન્સના વાજિંત્રરૂપ મનાતા હેરલ્ડ માસિકના તંત્રી છે. અને મિ. બદરૂદીન તૈયબજીની ત્રિપુટી જેમ મુંબઈની રાજદુરી તવારીખમાં કૅન્ફરન્સના ઘણા ખાતાઓ છે, અને તેમનું એક ખાતું હેરલ્ડ છે. આ અમર છે તેવી રીતે મુંબઈની સાંપ્રત જૈન તવારીખમાં આ ત્રિપુટી પણ તેવું ખાતા પર દેખરેખ રાખવાની હેરલ્ડની રાજનીતિ કૅન્ફન્સના આશયો અને જ અગત્યનું નામ મેલી જાય તો આપણે અજાયબ થઇશું નહીં. આ ત્રિપુટીના ઠરાવથી વેગળી ન જાય તે જોવાની કોન્ફરન્સના આસિસ્ટન્ટ જનરલ સેક્રેટરીની સભાસદો તેથી વ્યાજબી રીતે એકબીજાની પડખે હંમેશા ઊભા રહી, એકબીજાને ઘણી કરમાંથી મુખ્ય કરજ છે. જે હેરલ્ડના તંત્રી. અને કન્ફરન્સના ટેકો આપે છે. અને તેમ કરી એકબીજાને જાહેરમાં આગળ પાડે છે. ત્રિપુટીના પ્રિન્ટ જનરલ સેના બે ઓપ્પાન કાર્ય એક જ માણસ છે તો દરેક સભાસદમાં બળ છે, કારણકે ત્રિપુટીના બાકીના સભાસદોના ટેકાની ને
. 'હેરલ્ડની રાજનીતિ પર અંકુશ રાખવાનું કાર્ય પહેલાં કરતાં ઘણું જ મુશ્કેલ
, સભાસદને ખાતરી છે. અત્યારે મુંબઈની જૈન કોમમાં આ ત્રિપુટી' જે સત્તા
બને અને બન્યું છે....જો આસિસ્ટન્ટ જનરલ સેક્રેટરીનો ઓળો રા. રા. અને લાગવગ ધરાવે છે તેનું કારણ ઉપર જણાવ્યું તે છે. મુંબઈ માંગલોર જૈન સભા જયારે આ ત્રિપુટીની મદદથી ભાષણશ્રેણી તૈયાર કરે છે. ત્યારે ત્રિપુટીનો
મોહનલાલને આપવો હતો તો હેરલ્ડ ના તંત્રી તરીકે તેઓને રાજીનામું એક સભાસદ વક્તા તો બીજે પ્રમુખ અને બીજો વક્તા તો ત્રીજો પ્રમુખ
Sઓ આપવાની ફરજ પાડવી જ જોઈતી હતી.” (પૃ. પર-પ૩). અને ત્રીજો પ્રમુખ તો પહેલો વક્તા આ પ્રમાણે સુંદર ગોઠવણ ભાષણશ્રેણમાં
દલીલ નો ધણી તાર્કિક છે, પણ પણ એ બિનવિવાદાસ્પદ નથીખાસ થાય છે. અને વિપરીતો એક સભાસદ જયારે એક બીજાની તારીં હૈ છે. કરીને રાજ્યતંત્રની બે સ્વતંત્રકલ્પ ઘટકોની પદ્ધતિ જાહેર સેવા સંસ્થામાં હોવી ત્યારે ઘણી વખતે હસવાનું રોકવું અશક્ય થઈ પડે છે.
તે જોઈએ કે કેમ એ મતભેદનો વિષય બને. જાહેર સેવાસંસ્થાઓમાં આવી ર. રા. મોહનલાલ દલીચંદ દેશાઇની લાયકાત તપાસતાં જૈન કોમે જાણવું પદ્ધતિનો આગ્રહ આજેયે જોવા મળતો નથી. નરરી હોદેદાર માટે તો નહીં જોઇએ કે ર. રા. દેશાઈ આ બળવાન ત્રિપુટીના એક અગ્રગણ્ય સભાસદ છે જ, સ્ટેન્ડિંગ કમિટીના સભાસદ કારોબારી હોદો ધરાવતો હોય તો એના પર અને હાલમાં જેકે ત્રિપુટીના એક રા. ર. મકનજી બૅરિસ્ટર સાથે તેઓએ જૈન સ્ટેન્ડિંગ કમિટીનો અંકુશ ન જ રાખી શકે એમ માનવા માટે કશું કારણ જણાતું
