________________
તા. ૧૬-૩-૯૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
પં. હીરાલાલે જૈન તથા હિન્દુ અને બૌદ્ધ ધર્મગ્રથોનું ઊંડું અધ્યયન કર્યું હતું. જૈનધર્મમાં પણ શ્વેતામ્બર અને દિગમ્બર એમ બંને પરંપરાના સાહિત્યનો તેમનો અભ્યાસ ઘણો ગહન હતો. તેઓ મધ્યસ્થ દષ્ટિના હતા. દિગમ્બર પરંપરા પ્રત્યે તેમને કોઈ પૂર્વગ્રહ નહોતો, કારણકે તેમનાં પત્ની દિગમ્બર સંપ્રદાયનાં હતાં. તેઓ પોતે પણ દિગમ્બર આચાર્યો અને મુનિઓના સતત સંપર્કમાં રહેતા. ઈ.સ. ૧૯૩૫માં અજમેરમાં એક મોટો વિવાદ ઊભો થયો હતો. અજમેનિવાસી એક દિગમ્બર વિદ્રાને શ્વેતામ્બર પરંપરા વિરુદ્ધ ચાલીસ પ્રશ્નો ઉપસ્થિત કર્યા હતા. એ વખતે પં. હીરાલાલે અજમેરથી પ્રગટ થતા જૈનધ્વજ નામના સામાહિકમાં એ ચાલીસ પ્રશ્નોના એવા સચોટ તર્કયુક્ત અને આધાર સહિત ઉત્તરો આપ્યા હતા કે જેથી એ દિગમ્બર વિદ્વાન નિરુત્તર થઈ ગયા હતા. પં. હીરાલાલે એ પ્રસંગે પોતાની જે વિદ્રતા અને તર્કશક્તિનો પરિચય સમાજને કરાવ્યો તેથી પ્રભાવિત થયેલા જૈન અને જૈનેતર વિદ્વાનોની ભલામણથી અયોધ્યા સંસ્કૃત કાર્યાલય તરફથી `ન્યાયમનીષી'ની પદવી આપીને એમનું મોટું સન્માન કરવામાં આવ્યું હતું.
પં. હીરાલાલ પ્રત્યે શ્વેતામ્બર તથા દિગમ્બર એમ બંને પરંપરાના સમાજને ઘણો આદર હતો અને તેથી જ કેટલીક વાર જયાં સાધુ-સાધ્વીનો યોગ ન હોય ત્યાં પર્યુષણ પર્વ દરમિયાન વ્યાખ્યાનો આપવા માટે જેમ એમને શ્વેતામ્બરો તરફથી નિયંત્રણો મળતાં તેમ દિગમ્બરો તરફથી પણ દસ લક્ષણી પર્વ પ્રસંગે વ્યાખ્યાનો આપવા માટે નિમંત્રણો મળતાં,
કેટલાંક વર્ષ પહેલાં કેટલાક અજૈન વિદ્વાનોએ ભગવાન મહાવીરે માંસાહાર કર્યો હતો એવો આક્ષેપ કર્યો હતો ત્યારે પં. હીરાલાલે એ આક્ષેપનો એવો તો સચોટ રદિયો વેદપુરાણો, ઉપનિષદો તથા આગમો અને આયુર્વેદના ગ્રંથોનો આધાર લઈને આપ્યો હતો કે એ વિશે કોઈના પણ મનમાં શંકા રહે નહિ. એમના આ ગ્રંથથી જ પ્રભાવિત થઈને ઉત્તર ભારતની આત્માનંદ જૈન મહાસભાએ ઈ.સ. ૧૯૬૫માં હસ્તિનાપુરમાં અક્ષય તૃતીયાના દિવસે બહુ મોટો સમારંભ યોજીને એમનું પુરસ્કાર સહિત ભવ્ય સન્માન કર્યું હતું.
ઈ.સ. ૧૯૬૬માં પં. હીરાલાલનાં ધર્મપત્ની ક્લાવતીરાણીનો સ્વર્ગવાસ થયો. વિધુર થયેલા પં. હીરાલાલે ત્યાર પછી આચાર્ય ભગવંત પૂ. વિજય સમુદ્રસૂરિ પાસે જઈને આજીવન બ્રહ્મચર્ય વ્રત અંગીકાર કરી લીધું હતું. તદુપરાંત તેઓ નિયમિત પ્રતિક્રમણ, જિનપૂજા, સામાયિક, અભક્ષ્મ ત્યાગ, રાત્રિ ભોજનત્યાગ વગેરેના નિયમો સ્વીકારીને એક સાધુ જેવું જીવન જીવવા લાગ્યા
હતા.
ઈ.સ. ૧૯૭૬માં હિમાચલ પ્રદેશમાં કાંગડાતીર્થમાં જૈનદર્શન માટે એક શિબિરનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. આ શિબિરના મુખ્ય સૂત્રધાર તરીકે પં. હીરાલાલને નિમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું. એ વખતે એમણે વિદ્યાર્થીઓને પોતાની વક્તૃત્વ શક્તિ અને તર્કશક્તિથી આશ્ચર્યચક્તિ કર્યા હતા. વિદ્યાર્થીઓની વિવિધ પ્રકારની શંકાઓનું સમાધાન તેમણે સરસ રીતે કરાવ્યું હતું. જૈન દર્શન ઉપરાંત અન્ય દર્શનોના એમના જ્ઞાની પણ વિદ્યાર્થીઓ બહુ જ પ્રભાવિત
થયા હતા.
પં. હીરાલાલ દુગ્ગડના ચાર્લીસેક જેટલા ગ્રંથો પ્રકાશિત થયા છે. એમાંના કેટલાક પોતાના મૌલિક સંશોધનના પ્રકારના છે, કેટલાક સંપાદનના પ્રકારના છે, કેટલાક અનુવાદના પ્રકારના છે. 'નિર્ગન્ધ ભગવાન મહાવીર તથા માંસાહાર પરિહાર', ‘વલ્લભજીવન જયોતિ ચરિત્ર, ‘વલ્લભકાવ્ય સુધા (સંપાદન), 'હસ્તિનાપુર તીર્થંકા ઈતિહાસ', 'સદ્ધર્મ સંરક્ષક મુનિ બુદ્ધિવિજયજી, ` મધ્ય એશિયા ઔર પંજાબમેં જૈન ધર્મ વગેરે ગ્રંથોમાં એમની અભ્યાસનિષ્ઠ સંશોધન દષ્ટિ જોવા મળે છે. મધ્ય એશિયા ઔર પંજાબમેં જૈનધર્મ નામનો એમનો દળદાર ગ્રંથ તો એમની તેજસ્વી વિદ્વદ્ પ્રતિભાનો સરસ પરિચય કરાવે છે. બહુ જ પરિશ્રમપૂર્વક ઘણી માહિતી એકત્ર કરીને એમણે આ ગ્રંથની રચના કરી છે. એમાં ઘણી ઘણી બાબતો ઉપર એમણે નવો સુંદર પ્રકાશ પાડયો છે.. ભગવાન મહાવીરના જીવન વિશે એમણે બીજા બે ગ્રંથોની પણ રચના કરી છે. એકમાં ભગવાન મહાવીરના જન્મસ્થાનની વિચારણા કરવામાં આવી છે. બીજા એક ગ્રંથમાં એમણે ભગવાન મહાવીર વિવાહિત હતા કે નહિ એની ચર્ચા વિચારણા કરી છે. આ વિષયમાં સંશોધન કરીને એમણે પ્રમાણો આપીને
૧૧
બતાવ્યું છે કે ભગવાન મહાવીર વિવાહિત હતા. આ બંને ગ્રંથોમાં એમણે ભગવાન મહાવીર વિશેના દિગમ્બર મતનો પરિહાર કરીને શ્વેતામ્બર મતનું સમર્થન કર્યું છે.
પં. હીરાલાલ દુગ્ગડે પંચપ્રતિમણસૂત્ર, નવસ્મરણ, નવતત્ત્વ જીવવિચાર, આત્મજ્ઞાન પ્રવેશિકા વગેરે પ્રકારના શાસ્ત્રગ્રંથોનું સંપાદન-સંક્લન પણ કર્યું છે. એમણે ' જિનપૂજાવિધિ' તથા 'જિન પ્રતિમા પૂજા રહસ્ય' વગેરે વિશે પણ શાસ્ત્રીય ગ્રંથો લખેલા છે.
પં. હીરાલાલ દુગ્ગડે શાસ્ત્રીય પ્રકારના અન્ય કેટલાક જે ગ્રંથોની રચના કરી છે તેમાં ‘શકુન વિજ્ઞાન', ‘સ્વરોદય વિજ્ઞાન,‘સ્વપ્નવિજ્ઞાન, ‘જયોતિષ વિજ્ઞાન, સામુદ્રિક વિજ્ઞાન, ‘પ્રશ્નપૃચ્છા વિજ્ઞાન,' યંત્ર મંત્ર તંત્ર ત્પાદિ સંગ્રહ, ‘ઔષધ ઔર તોટકા વિજ્ઞાન વગેરે પ્રકારના ગ્રંથો છે. એમના ગ્રંથો પરથી જોઈ શકાય છે કે પં. હીરાલાલ દુગ્ગડ જયોતિષ, આયુર્વેદ, યોગવિદ્યા, મંત્ર તંત્ર, સ્વપ્નશાસ્ત્ર વગેરે ભિન્ન ભિન્ન શાસ્ત્રોના ઊંડા અભ્યાસી હતા. પ્રાચીન ભારતીય શાસ્ત્રોની વિભિન્ન શાખાઓના તેઓ ઘણા સારા જાણકાર હતા. એમની સાથે વાતચીત કરતાં આ વાતની તરત ખાત્રી થતી. એમની સાથે કોઈપણ વિષયની વાત કરીએ તો એ વિષય ઉપર અભ્યાસપૂર્વક અને અધિકારપૂર્વક તેમને કશુંક કહેવાનું હોય જ. એમની સાથે ગોષ્ઠી કરવાથી ઘણી નવી નવી વાતો જાણવા મળતી.
સમેતશિખરમાં પ. પૂ. શ્રી ગુણસાગરસૂરિજી તથા પ. પૂ. શ્રી ક્લાપ્રભસાગરજીની નિશ્રામાં ભગવાન મહાવીરની જન્મભૂમિ વિશે એક વિદ્રોષ્ઠિનું આયોજન થયું હતું. એમાં ઉપસ્થિત રહી મારે પણ એક નિબંધ વાંચવાનો હતો. એ વખતે પં. હીરાલાલ દુગ્ગડ પણ દિલ્હીથી પધાર્યા હતા. અન્ય વિદ્વાનો તો હતા જ, પરંતુ એ વખતે બે વડીલ વિદ્રાનો શ્રી ભંવરલાલજી નાહટા અને પં. હીરાલાલ દુગ્ગડ સાથે એક જ રૂમમાં ત્રણેક દિવસ સુધી સાથે રહેવાનું પ્રાપ્ત થયું હતું. મારે માટે એ અત્યંત આનંદની વાત હતી. એ વખતે ફાજલ સમયમાં સાથે બેસીને વાતો કરવામાં મને એ બંને વિદ્વાનો પાસેથી જૈન સાહિત્ય, ઈતિહાસ વગેરેને લગતી ઘણી માહિતી મળી હતી. પં, હીરાલાલ દુગ્ગડ સ્વભાવે અને રહેણીકરણીમાં કેટલા બધા સાદા અને સરળ હતા તેની તરત ખાતરી થઈ હતી.
દિલ્હીમાં વલ્લભસ્મારકમાં પ. પૂ. મહત્તરા શ્રી મુગાવર્તીશ્રીજીની નિશ્રામાં કયારેક સંક્રતિ પર્વના કાર્યક્રમો તથા ક્યારેક અન્ય જાહેર કાર્યક્રમો યોજાતા. કોઈ કોઈ વાર મને એમાં ઉપસ્થિત રહેવાની અને પં. હીરાલાલને સાંભળવાની તક મળી હતી. પં. હીરાલાલ અત્યંત સરળ સ્વભાવના હતા. પોતાના જ્ઞાનનો . અહંકાર તેમનામાં જરાપણ નહોતો. તેઓ સભામાં આવીને એક સામાન્ય જનની જેમ શ્રોતાઓ વચ્ચે ગમે ત્યાં બેસી જતા સંચાલકોનું જો તેમના પર ધ્યાન પડે અને તેમને આગ્રહપૂર્વક બોલાવીને મંચ ઉપર બેસવા ક્યે તો તેઓ ત્યાં બેસતા. તેમને પોતાનું વક્તવ્ય રજૂ કરવાનું જો કહેવામાં આવે તો તેઓ
શ્રી જયપ્રકાશ નારાયણ અને ડૉ. રામમનોહર લોહીયા વિશેનાં વ્યાખ્યાનો
સંઘના ઉપક્રમે નીચે મુજબનાં બે વ્યાખ્યાનોનો કાર્યક્રમ યોજવામાં આવ્યો છે. વ્યાખ્યાનો હિંદી ભાષામાં રહેશે. ) સોમવાર, તા. ૨૩મી માર્ચ, ૧૯૯૨ વ્યાખ્યાતા : શ્રી કાંતિ શાહ (તંત્રી : ભૂમિપુત્ર) વિષય : શ્રી જયપ્રકાશ નારાયણ: રાજકારણના ક્ષેત્રે એક સંત D મંગળવા૨, તા. ૨૪મી માર્ચ, ૧૯૯૨ વ્યાખ્યાતા : શ્રી ગણેશ મંત્રી (તંત્રી : ધર્મયુગ) વિષય : ડૉ. રામમનોહર લોહિયાનું ક્રાંતિ દર્શન Q સ્થળ : ઈન્ડિયન મરચન્ટસ્ ચેમ્બર, કમિટિરૂમ, મુંબઈ-૨૦. D બંને દિવસનો સમય : સાંજના ૬/૧૫ કલાકે
ડૉ. રમણલાલ ચી. શાહ આ કાર્યક્રમનું પ્રમુખસ્થાન લેશે. સર્વેને મિત્રમંડળ સહ પધારવા વિનંતી છે. અમર જરીવાલા સુબોધભાઈ એમ. શાહ
સંયોજકો
નિરુબહેન એસ. શાહ પ્રથીણચંદ્ર કે. શાહ મંત્રીઓ
