________________
તા. ૧૬-૨-૯૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
કરવાની અનુકૂળતા રહે છે. ભોંયરું એ જૈન મંદિરની લાક્ષણિકતા છે. આપત્તિના કાળમાં પ્રતિમાજી પધરાવી દેવા માટે એની ઉપયોગિતા છે. ચાલુ દિવસોમાં પ્રતિમા સન્મુખ બેસી ધ્યાન ધરવા માટે પણ એવા શાન્ત, એકાન્ત સ્થળની ઉપયોગિતા છે. પછીના કાળમાં ભોંયરા અહીં પૂરી દેવામાં આવ્યાં હશે. હાલ પાંચ ભોંયરા છે એમાં સુંદર પ્રતિમાઓ છે.
મંદિર માટે આ સ્થળની પસંદગી થયા પછી ત્યાં પાસે જ નગર વસાવવાનો પણ નિર્ણય લેવાયો હતો. એ માટે કુંભા રાણાએ વિશાળ જમીન ફાળવી આપી હતી. કુંભા રાણાના સહકારથી ત્યાં નગર વસાવવામાં આવ્યું હતું. એટલે 'રાણા' નામ પરથી તે નગરનું નામ રાણાપુર' રખાયું હતું. એ માટે ત્યારે લોકોમાં રાણપુર- રાણિગપુર, રાણિકપુર, રાણકપુર જેવાં નામો પણ વપરાવા લાગ્યાં હતાં. સમય જતાં 'રાણકપુર' નામ વિશેષ પ્રચલિત બની ગયું હતું અને આજે એજ નામ પ્રચલિત રહ્યું છે.
પંદરમી સદીના અંતમાં રાણકપુર ઘણું આબાદ અને સમૃદ્ધ નગર બની ચૂક્યું હતું. એ સમયે માત્ર જૈનોનાં જ ત્રણ હજાર જેટલાં ઘરો ત્યાં હતાં આ તીર્થસ્થળાની યાત્રા કરનાર મેહ કવિએ સં . ૧૪૯૯ની આસપાસ રચેલા 'રાણિગપુર ચતુર્મુખ પ્રાસાદ સ્તવનમાં નગરનું વર્ણન કરતાં કહે છે કે રાણકપુર જોઇને અત્યંત ઉલ્લાસ અને સંતોષ થાય છે. આ નગર અણહિલપુર પાટણ જેવું છે, તેના ગઢ, મંદિર અને પોળો અત્યંત સુંદર છે. વચ્ચે સરિતાનાં સલિલ વહે છે. ત્યાં કૂવા, વાવ, વાડી, હાટ અને જૈન મંદિર ઘણાં છે. તેમાં અઢાર વર્ણના લોકો, લક્ષ્મીવંત વેપારીઓ અને પુણ્યશાળી માનવીઓ વસે છે. તેમાં યશસ્વી દાનીશ્વર ધરહિંદ (ધરણા) નામનો સંઘવી મુખ્ય છે. તે જૈનમંદિરનો ઉદ્ધારક છે,
આ વર્ણન ઉપરથી રાણકપુરની સમૃદ્ધિનો વાસ્તવિક પરિચય મળે છે. વળી, એજ કવિએ રચેલી ‘તીર્થમાળા’ પ્રમાણે આ સ્થળે નાનાં મોટાં સાત જિનમંદિરો હતાં. સંભવ છે કે એકાદ બે મંદિરો પછીના સમયમાં ન રહ્યા હોય; કારણ કે ત્રણેક સૈકા પછી અહીં યાત્રાએ આવેલા શ્રીજ્ઞાનવિમલસૂરિ તથા પં કે મહિમાવિજયજીએ અહીં પાંચ જિનમંદિર હોવાની નોંધ પોતાની તીર્થમાળામાં કરી છે. આજે તો અલબત્ત અહીં ત્રણ જ જિનમંદિરો છે. રાણકપુર નગરી અને ચારેક જિનમંદિરો કયારે નાશ પામ્યાં હશે તેનો કોઇ કડીબદ્ધ વિગતવાર ઇતિહાસ મળતો નથી. એમ કહેવાય છે કે મોગલ બાદશાહ ઔરંગઝેબ ઘણો ઝનૂની હતો અને એના આક્રમણોના કાળ દરમિયાન આ વિશાળ અને સમૃદ્ધ નગર નષ્ટ થવા લાગ્યું હતું. તદુપરાંત દુકાળ વગેરે પડતાં અને અન્ય સુવિધાઓ ઓછી થતાં તથા સલામતીનો અભાવ થતાં નગરની વસ્તી ક્રમે ક્રમે સ્થળાંતર કરી ગઇ હતી અને એ રીતે કાળક્રમે આખા નગરનો વિધ્વંસ થઇ ગયો હતો. ઘણાયે અવશેષો દટાઇ ગયા હશે. આ વિસ્તારમાં ખોદકામ થાય તો જૈન પ્રતિમાઓ અને અન્ય બીજા અવશેષો મળી આવવાનો સંભવ છે.
રાણકપુરના આ દેવવિમાન સમાન મંદિરમાં જયારે પ્રતિષ્ઠામહોત્સવ સં. ૧૪૯૬ માં ઊજવાયો હતો ત્યારે શ્રી સોમસુંદરસૂરિ પોતાના પાંચસો શિષ્યો સાથે પર્યાયા હતા. એમના શિષ્યોમાં ચાર આચાર્ય ભગવંત અને નવ ઉપાધ્યાય મહારાજ હતા. તેઓ બધાને ઊતરવા માટે સરસ પૌષધશાળાનું બાંધકામ કરવામાં આવ્યું હતું. આ પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવની સાથે શ્રી સોમસુંદસૂરિએ પોતાના એક શિષ્ય વાચક શ્રી સોમદેવને આચાર્યની પદવી આપવાનો ઉત્સવ પણ જોડી દીધો હતો. જિનમંદિરની પ્રતિષ્ઠા અને આચાર્ય પદવીપ્રદાન એમ બંને ઉત્સવમાં શેઠ ધરણાશાહે પુષ્કળ દ્રવ્ય ખર્યું હતું.
મુખ્ય મંદિરના ગભારામાં શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનની પાંચ ફૂટ. ઊંચી એવી શ્વેત સ્વચ્છ આરસની ચાર સુંદર મનોહર પ્રતિમાની ચાર દિશામાં પરિકર સાથે સ્થાપના કરવામાં આવી છે. એમાં ત્રણ પ્રતિમા ઉપર સં. ૧૪૯૮ ની અને એક પ્રતિમા ઉપર સં. ૧૬૭૯ ની સાલ વંચાય છે. સંભવ છે કે સત્તરમા સૈકામાં શ્રી હીરવિજયસૂરિના સદુપદેશથી મંદિરનો જીર્ણોધ્ધાર થયો ત્યારે આ એક પ્રતિમાજી નવાં પધરાવવામાં આવ્યા હોય. (આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી દ્વારા જયારે જીર્ણોધ્ધાર કરવામાં આવ્યો ત્યારે ચારે પરિકર નવાં કરાવવામાં આવ્યાં હતાં.) આ ગભારામાં એક ખૂણામાં આ મંદિરની પ્રતિષ્ઠા કરવનાર,
:
૧૧
શેઠ ધરણાશાહના ગુરુભગવંત શ્રી સોમસુંદરસૂરિની એક નાની પ્રતિમા બિરાજમાન છે.
પશ્ચિમ દિશાના મુખ્ય ગર્ભદ્વારની બહાર, બારસાખ પાસેની ભીંતમાં પ્રતિષ્ઠા સમયનો સં. ૧૪૯૬ ની સાલનો શિલાલેખ કોતરેલો છે, જે સ્પષ્ટ વાંચી શકાય એવી સ્થિતિમાં હજ રહ્યો છે. આ શિલાલેખમાં ગોહિલવંશી રાજાઓની કુંભારાણા સુધીની એકતાલીસ જેટલી પેઢીની વંશાવલિ આપવામાં આવી છે. મુસલમાન સુલતાનોનો પણ તેમાં ઉલ્લેખ છે. શેઠ ધરણાશાહ માટે 'પરમ આર્હત' એવું બિરુદ એમાં વપરાયું છે. શિલાલેખમાં દર્શાવ્યા પ્રમાણે તે સમયે નગરનું નામ રાણપુર' હતું. (રાણકપુર પછીથી થયું.) આ શિલાલેખ ઉપરથી જણાય છે કે શેઠ ધરણાશાહે અજારી (અજાહરી), પિંડવાડા (પિંડરવાટક), સાલેર વગેરે કેટલાંક સ્થળે નવીન જિનાલયોનું નિર્માણ કરાવ્યું હતું તથા પ્રાચીન જૈનમંદિરોનો જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યો હતો. શ્રી સોમસુંદરસૂરિનો ઉલ્લેખ બૃહત્ તપગચ્છના શ્રી જગતચંદ્રસૂરિના સમયથી કર્યો છે. ધરણાશાહનાં પત્ની ધારલદે તથા પુત્રો જાજા અને જાવડનો તથા મોટાભાઇ રત્નાશાહ અને એમનાં પત્ની રત્નાદે તથા પુત્રો લાખા, મજા, સોના અને સાલિગનો ઉલ્લેખ પણ આ શિલાલેખમાં કરવામાં આવ્યો છે.
ૠષભદેવ ભગવાન મૂળનાયક તરીકે આ જિનમંદિરમાં છે અને મંદિર ચૌમુખીના પ્રકારનું છે. એટલે ઋષભદેવ ભગવાની ચાર પ્રતિમાં ચારે દિશાની સન્મુખ રહે એ પ્રમાણે સ્થાપવામાં આવી છે. ઋષભદેવ ભગવાનની પ્રતિમા મૂળનાયક તરીકે હોય એવા કેટલાક વિશાળ મંદિરોમાં મૂળ ગભારાની બહાર હાથી ઉપર અંબાડીમાં મરુદેવા માના બેઠાં હોય અને ઋષભદેવ ભગવાનનાં દર્શન કરતાં હોય એવી શિલ્પરચાના કરવામાં આવે છે. રાણકપુરના આ જિનમંદિરમાં ત્રણ દિશામાં ત્રણ હાથીની મરુદેવા માતાની સાથે રચના કરવામાં આવી છે. ચોથી દિશામાં રચના કરવામાં કેમ નહિ આવી હોય એવો પ્રશ્ન થાય છે. સંભવ છે કે મંદિરના પાછળના ભાગનું બાંધકામ પછીથી ઉતાવળે પૂરું કરવામાં આવ્યું હોય અને એને લીધે ચોથા હાથીની રચના કરવાની રહી ગઇ હોય, અથવા કરી હોય પરંતુ અવાવરુ અવસ્થામાં એ ખંડિત થઇ હોય અને પહેલા કે બીજા જીર્ણોદ્ધાર વખતે તે કાઢી નાખવામાં આવી હોય. !
એક હાથી ઉપર તો સં. ૧૭૨૪નો લેખ છે એટલે જીર્ણોદ્ધાર થયો હોવાની ખાતરી તે કરાવે છે.
આ મંદિરની વિશાળતા અને ઉંચાઈને લક્ષમાં રાખીને એના સભામંડપની રચના એવી રીતે કરવામાં આવી છે કે તેવી અન્યત્ર કર્યાય જોવા મળતી નથી.. ચારે દિશામાં ચાર ઊંચા મેઘમંડપ અને તે પ્રત્યકની કલાકારીગીરી તરત દર્શકનું ધ્યાન ખેંચે છે. મેઘમંડપ (અથવા મેઘનાદમંડપ) એના નામને સાર્થક કરે એવા અદ્વિતીય છે. અહીં મુખ્ય રંગમંડપમાં એક ઘુમ્મટની અંદર બીજો ઘુમ્મટ સોળ સ્તંભ ઉપર કરવામાં આવ્યો છે. જે મુખ્ય ઘુમ્મટ છે તેમાં નવગ્રહ તથા સોળ વિદ્યાદેવીઓની મૂર્તિઓ ગોઠવવામાં આવી છે અને અતીત, વર્તમાન અને અનાગત એવી ત્રણ ચોવીસીના બોંતેર તીર્થંકરોની નાની પ્રતિમા વર્તુળાકારે કોતરવામાં આવી છે.
મંદિરના મુખ્ય ગર્ભદ્રારની બહારની બાજુમાં દિક્પાલોની મૂર્તિઓ છે અને પશ્ચિમ બાજુના મુખ્ય ગર્ભારની બહારની બાજુ ભૈરવ યક્ષ અને યક્ષિણીની મૂર્તિ છે.
મંદિરમાં સભામંડપમાં પ્રવેશતાં જ એના ઊંચા ઊચર્ચા ઝીણા કોતરકામવાળા સ્તંભો તથા ઠેર ઠેર હાથી, હંસ, ઘોડા, ઊંટ, અસુરમુખ, વિવિધ પ્રકારનાં ફૂલની વેલ તથા વર્તુળાકાર કે અર્ધવર્તુળકાર આકૃતિઓની ઊભી કે આડી હારમાળા બારીક નકશીકામ સાથે જોવા મળે છે જે પ્રેક્ષકને આશ્ચર્યમાં ગરકાવ કરી દે છે.
રાણકપુરના આ મંદિરના સુશોભનની બીજી એક વિશિષ્ટતા એ જયારે બંધાયું ત્યારે એ હતી કે અત્યંત બારીક તથા આરપાર કોતરકામવાળાં અને એક પથ્થરમાંથી બનાવેલાં મનોહર તોરણો . સ્તંભ ઉપર વચ્ચે એવી રીતે ગોઠવવામાં આવ્યાં હતાં કે જેથી મંદિરના સૌદંર્ષમાં તે અત્યંત વૃદ્ધિ કરે. આવાં ફકત ત્રણ તોરણ અત્યારે સભમંડપમાં છે. મંદિર જયારે બંધાયું હતું ત્યારે એવાં કુલ ૧૦૮ તોરણો હતાં એમ કહેવાય છે. અન્ય એક ઉલ્લેખ પ્રમાણે
