________________
તા. ૧૬-૩-૯૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
વસુદેવહિંડી
Q ડૉ. રણજિત પટેલ (અનામી) ‘ઇસપની વાતો,''પંચતંત્ર,' 'હિતોપદેશ,' અરેબિયન નાઇટસ (અરબરાત્રિઓ) સિંહાસન બત્રીશી' 'કથાસરિત્સાગર' વગેરે કથાગ્રંથો તથા ‘લઘુરામાયણ' ‘લઘુમહાભારત' આપણે જરૂર રસપૂર્વક વાંચ્યાં હશે ! પરંતુ આપણા એક અલ્પપરિચિત અદ્ભૂત-વિરલ ગ્રંથનું નામ છે ‘વસુદેવ-હિંડી શ્રી સંધદાસગણિ વાચક એના કર્તા છે. એમના જીવન સંબંધે ઝાઝું જાણવા મળતું નથી પણ લગભગ સાડા દશ હજાર શ્લોક-પ્રમાણનો આ દળદાર ગ્રંથ, આંતરબાહ્ય પ્રમાણોને આધારે કહી શકાય કે તેમણે વિક્રમના છઠ્ઠા દાયકા કરતાંયે એકાદ-બે શતાબ્દી પૂર્વે રચ્યા લાગે છે.
આમ તો શ્રી સંધદાસગણિ વાચક-વિરિચિત આ પ્રાકૃત -ગ્રંથના અનુવાદની પ્રથમ આવૃત્તિ ઈ.સ. ૧૯૪૬માં પ્રગટ થયેલી. કેટલાક મુદ્રણદોષોવાળી એ પ્રથમ આવૃત્તિનું સંસ્કરણ કરીને ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી, ગાંધીનગરે ઇ. સ. ૧૯૮૮માં એની દ્વિતીયાવૃત્તિનું પ્રકાશન કર્યું છે. આમ લગભગ ૪૩ સાલથી અનુપલબ્ધ રહેલ વસુદેવહિંડીનું સંસ્કરણ-પ્રકાશન કરીને સાહિત્ય અકાદમીએ તથા ડૉ. ભોગીલાલ સાંડેસરાએ ગુજરાતી કથાસાહિત્યની મૂલ્યવાન સેવા બજાવી છે. વર્ષો પૂર્વ, આ ગ્રંથના પ્રથમ ખણ્ડના સંપાદકો પૈકીના એક પૂજય પુણ્યવિજયજી મહારાજ, જે ડૉ. સાંડેસરાના વિદ્યાગુરુ થાય, તેમની પાસે અનુવાદકે પ્રાકૃત ભાષાઓના અભ્યાસ અંગે 'વસુદેવહિંડીનું વાચન કરેલું ત્યારે જ એ વિરલ ગ્રંથનું ભાષાન્તર કરવાનો તેમણે સંકલ્પ કરેલો.
αγ
અત્યાર સુધીમાં આ ગ્રંથ માટે મેં ત્રણેકવાર 'વિલ' વિશેષણનો ઉપયોગ કર્યો તેનાં અનેક કારણો છે. ઇ. સ. પ્રથમ યા દ્રિતીય શતાબ્દીમાં પૈશાચી પ્રાકૃતમાં રચાયેલી ગુણાઢય કવિની લુમ ‘બૃહત્કથાની રચના પદ્ધતિ જેવી અસાધારણ રચના-પદ્ધતિ આ ગ્રંથની પણ છે. સોમદેવકૃત ‘કથાસરિત્સાગર' અને ક્ષેમેન્દ્ર કૃત ‘બૃહત્કથામંજરી ' જેવી ભારતીય કથા સાહિત્યની વિશિષ્ટ કૃતિઓ પણ ગુણાયની બૃહત્કથા'ની ૠણી છે. વસુદેવીહિંડી, પણ તેમાં અપવાદરૂપ, નથી; છતાં એની રચનાપદ્ધતિ સાચેજ વિશિષ્ટ છે. બીજું, ‘કથાસરિત્સાગર' અને ‘બૃહત્કથામંજરી' જેવા સંસ્કૃત કથા ગ્રંથો અને પ્રાકૃત કથાગ્રંથ ‘વસુદેવહિં’ કુળ રૂપે, રંગે સમાન લાગે પણ કથાનકે ભિન્ન અને કેટલીક બાબતોમાં ઉપયુર્ણત સંસ્કૃત-કથાગ્રંથોના પૂરક પણ લાગે. ત્રીજું, તુલનાત્મક લોકસાહિત્યના અધ્યયન માટે વસુદેવ- હિંડી' અનિવાર્ય લાગે તો નવાઇ નહીં. ચોથું વસુદેવ-હિંડી જૈન સાહિત્યના સર્વ ઉપલબ્ધ આગમેતર કથાગ્રંથોમાં પ્રાચીનતમ છે. એટલે ભાષા શાસ્ત્રની દ્રષ્ટિએ પણ એનું મહત્વ વિશેષ છે. પાંચમુ, એમાંથી પ્રાપ્ત થતી સામાજિક-સાંસ્કૃતિક માહિતીનું ઐતિહાસિક મૂલ્ય સ-વિશેષ છે. છઠ્ઠ, આ ગ્રંથમાં બૃહત્કથા જેવી શૃંગારકથાઓ હોવા છતાં શૃંગારકથાના વ્યપદેશથી એમાં ભારોભાર ધર્મોપદેશ સંભર્યો છે અને છેલ્લે કહું કે કોઈ મહાવિની અદાથી આ ક્થાઓ કહેવાઇ છે.
સંક્ષેપમાં કહું તો, જયાં જયાં તક મળી ત્યાં ત્યાં કર્તાએ અનેક ધર્મકથાઓ, લોકક્થાઓ અને વાદસ્થળો તેમજ તીર્થંકરો, ધર્મપરાયણ સાધુઓ અને ધાર્મિક પુરુષોનાં ચરિત્રો તથા બીજી અનેક વસ્તુઓનું નિરૂપણ કરીને ક્વચિત સાહિત્યિક સપ્રમાણતાનો ભોગ આપીને પણ આ ગ્રંથને એક મહાકાય ધર્મકથા તરીકે રજૂ
કર્યો છે.
વસુદેવહિંડીની વાત તો સાવ સાદી છે. યોગેશ્વર શ્રી કૃષ્ણના પિતા વસુદેવ પોતાના વડિલ ભ્રાતા સાથે લહ કરી યુવાવસ્થામાં જ ગૃહત્યાગ કરી પરિભ્રમણ આદરે છે. એ પરિભ્રણ દરમિયાન તેઓ અનેક માનવ અને વિદ્યાધર કન્યાઓના પરિચયમાં આવે છે અનો અસામાન્ય પરાક્રમ કરી અનેક કન્યાઓ સાથે લગ્ન કરે છે. પરિભ્રમણ બાદ ગૃહાગમન ટાણે જાણવા મળે છે કે સત્યભામાના પુત્ર સુભાનું માટે ૧૦૮ કન્યાઓ એકત્ર કરવામાં આવેલી તેમનું લગ્ન રુકિમણીના પુત્ર સાંબ સાથે થયું: આ બંને ઘટનાઓને તુલનાવીને પ્રદ્યુમ્ન દાદાને ટોણો મારે છે: “આર્ય ! તમે સો વર્ષ સુધી ભમ્યા ત્યારે અમારી દાદીઓને મેળવી પણ સાંબના અંત:પુરમાં જુઓ; સુભાનુ માટે એકત્ર કરેલી કન્યાઓ એકી સાથે સાંબને પરણી ગઈ' (પૃ. ૧૭૨) આ ટોણાનો યથાયોગ્ય
૭
પ્રત્યુત્તર આપતાં વસુદેવ પ્રદ્યુમ્નને કહે છે, ‘સાંબ કૂવાના દેડકાની જેમ સહેલાઇથી પ્રાપ્ત થયેલા ભોગથી સંતુષ્ટ થયેલો છે. હું તો માનું છું કે મેં પરિભ્રમણ કરતાં કરતાં જે સુખ અથવા દુ:ખ અનુભવ્યાં છે તે બીજા કોઈ પુરુષે ભાગ્યે જ અનુભવ્યા હશે’ (પૃ. ૧૭૨) પછી વસુદેવ પ્રદ્યુમ્નને એમનાં સાહસિક પરિભ્રમણો અને અસામાન્ય પરાક્રમની ક્યા અરે આત્મકથાજ કહોને-હે છે તે રમ્ય ભવ્ય વૃત્તાન્ત તે વસુદેવ-હિંડી. શબ્દોમાં પ્રાકૃત્ત હિંડ' ધાતુ છે. પ્રાચીન જૈન સાહિત્યમાં હિંડી’ શબ્દમાં ‘પરિભ્રમણકક્થાના અર્થમાં પ્રચલિત અને સુપરિચિત છે...મતલબ કે ‘વસુદેવ-હિંડી' એટલે વસુદેવનું પરિભ્રમણ. આત્માથારૂપે એ પરિભ્રમણ નિરૂપાયુ હોય અતિ પ્રતીતિકર લાગે છે. પણ દાદાને મુખે પૌત્રોને કહેવાતી કેટલીક શૃંગારક્થા એ વખતે કેટલાકને ઔચિત્યભંગ સમી લાગે તો નવાઇ નહીં !
હું આ ગ્રંથમાંથી કેટલીક ઉપમાઓ અને ઉત્પ્રેક્ષાઓથી મુગ્ધ છું અને એમાંનાં અનેક વર્ણનો કવિ બાણની સ્મૃતિ જગવે તેવાં છે. કેટલાક અલંકારો અને એકાદ વર્ણનના નિદર્શનથી મારું વક્તવ્ય વધુ સ્પષ્ટ થશે. દા.ત. 'આ સાધુ ઘી વડે છંટાયેલા અગ્નિ જેવા પ્રતાપી અને મનોહર શરીરવાળા દેખાય છે' શિરપરના શ્વેત કેશ જોઇને પત્ની કહે છે' સ્વામી ! આ ધર્મદૂત આવ્યો છે. જે નવી માતાનું દૂધ પીવા ઇચ્છતા હોય તે મારી આગળ આવે' 'નવી શીખેલી વિદ્યા, જો તેનો અભ્યાસ ચાલુ રાખવામાં ન આવે તો તેલ વગરના દીવાની જેમ નાશ પામે છે,' કુટુંબનું વિપુલ ધન દૈવયોગે જેમ સૂકી અને ઝીણી રેતી મૂઠ્ઠીમાં ભરતાં જ સરી પડે તે પ્રમાણે નાશ પામી ગયું. " આળસૌના ફૂલ જેવી કાળી તીક્ષ્ણ તલવાર' `શુષ્ક કોટરવાળુ વૃક્ષ જેમ દાવાનળથી સળગે તેમ મનમાં જ દાઝવા માંડી’ ‘ વર્ષાકાળમાં પ્રફુલ્લિત થયેલા કદંબવૃક્ષની જેમ મારું શરીર અત્યંત રોમાંચિત થયું, પાડો..-અડદનામોટા ઢગલા જેવો, ક્ષૌણ કર્મવાળા આત્માઓ જેમ નિર્વાણમાં જાય તેમ એ માછલાં પણ શીઘ્રતાથી પાણીમાં પેસૌ ગાં, મેધની ઘટા જેમ મોરને ચે તેમ,' 'વનહસ્તી જેમ વનલતાને ઉપાડે તેમ,' 'મોગરાના ફૂલની માળા સમાન ધવલ પાંચજન્ય વગાડયો' ‘નવા મેઘને આલિંગન કરતી જાણે કે વિઘુલ્લતા,' 'નીલકમલનાં પત્રોના રાશિ જેવા શ્યામ ગગનમાં નારદ ઉડયા,' 'પદ્યુમ્નને પ્રીતિથી જાણે કે પીતા હોય તેમ ઊભા રહ્યાં, 'મેના જેમ પોપટને શીખવે તેમ, તેણે સાંબને શિક્ષિત કર્યો, પ્રિયના વચનામૃત જેવું મધુર અને ગુરુના વચન જેવું પથ્ય તે પાણી પીધું” જાણે શ્વાસ લેતી હોય જોયું” “રજ વગરના આકાશ જેવો તેજસ્વી દેવ ત્યાં આવ્યો' વૃષભને જોઇ : શું તેવી કુસુમની શૈયા મેં જોઈ ` સંધ્યાના રાગવિશેષ જેવું પીળું રેશમી વસ્ત્ર પડેલું આ હાલતોચાલતો રૂપાનો પર્વત હશે અથવા ધવલ મેધ હશે’ ? “ નિ:શીલ અને નિવ્રત એવો તે અસ્ત્રાની ધારની જેમ અત્યંત ક્રૂર હતો' પછી તે રાજા સિંહ જેમ બળતી ગુફામાંથી બહાર નીકળે તેમ ત્વરાપૂર્વક નીકળ્યો' 'નીલક્મલ અને પલાશ સમાન શ્યામ ગગનમાં ઊડી' કપડાના છેડા પર વળગેલા તૃણની માક્ક રાજ્યલક્ષ્મીનો ત્યાગ કરીને દીક્ષા લીધી 'બાહુબલિ, વૃક્ષના ઠૂંઠાની જેમ ઋતુની નલિનીની જેમ તે વિશેષ શોભવા લાગી' 'નૈૠત્યના પવનની જેમ મેં એક સંવત્સર સુધી ઊભા રહ્યા' ‘દક્ષિણ દિશાના પવન વડે વીંજાયેલી વસન્ત તેનું નિવારણ કર્યું. જેની દોરી તૂટી ગઇ છે એવા ઇન્દ્રધ્વજની જેમ તે અચેતન થઇને ધરતી ઉપર પડયો' તે વહાણ, અપુણ્યજનના મનોરથની જેમ નાશ પામ્યું”. ... પાડાનાં સિંગડા ગળી અને અળસીના ફૂલ જેવી નીલ પ્રભાવાળા આકાશમાં તે ઊડી. ‘સમુદ્રના જળનાં મોજાં અથડાવાથી વળેલી નદીની જેમ, પાછી વળીને નગરમાં પ્રવેશી' ‘લક્ષ્મી જેમ પદ્મસરમાં પ્રવેશે તેમ એ સ્વયંવરમાં પ્રવેશી. ‘ધ્રુવડ પક્ષી જેમ સૂર્યોદય જોવાને માટે અયોગ્ય છે, કોરડુ મગ જેમ રસોઇને માટે અયોગ્ય છે, અને ઘણા કાંકરાવાળા ભૂમિભાગની માટી જેમ ઘડો બનાવવા માટે અયોગ્ય છે તેમ મોક્ષમાર્ગને માટે અયોગ્ય હોય તેમને માટે આ સંસારનો છેડો નથી, ‘દુર્જનના હૃદયની જેમ (બહારથી) જાણી શકાય નહીં એવી પલ્લીમાં હું ગયો, ‘જીવ, દીવો જેમ તૈલાદિનું ગ્રહણ કરે છે તેમ, કર્મોને ગ્રહણ કરે છે.'
