________________
૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૨-૯૨
શિલ્પીઓએ પોતે સરસ રમણીય મંદિરનું બાંધકામ કર્યું હોય તે પછી તે , કોઈ કોઈ મંદિરોમાં તે બંધાવનારની પોતાની જ શૃંગારરસિકતા અથવા મંદિરને કોઈની નજર ન લાગવી જોઈએ એટલા માટે મંદિરના બહારના ભાગમાં શિલ્પીઓની પોતાની શૃંગારરસિકતા રહેલી હોય એવું સમજાય છે. કોઈક તેઓ કામભોગની થોડીક શિલ્પાકૃતિઓ ઈરાદાપૂર્વક મૂકતા. ભારતમાં નાનાં શિલ્પાકૃતિઓમાં શિલ્પીઓની કે તે બંધાવનારા રાજવીની વિકૃત મનોદશાનું બાળકને નેવરાવીને, સુંદર વસ્ત્રો પહેરાવીને, સારી રીતે સજજ કરીને પછી પ્રતિબિંબ પડયું હોય એવો વહેમ જાય છે. સાંસ્કૃતિક અધઃપતનના એ કાળમાં માતા એના કાન પાસે કે કપાળે એકાદ સ્થળે કાળું ટપકું (મસો) કરે છે કે
આમ બનવું સ્વાભાવિક છે. જેથી પોતાના દેખાવડા બાળકને કોઈની નજર ન લાગે, કેટલાક માણસો પોતાનાં
કેટલીક વિકૃત શિલ્પાકૃતિઓમાં શિલ્પીઓનો એવું બતાવવાનો સંનિષ્ઠ સંતાન જીવતાં ન રહેતાં હોય તો તે પછીના બાળકનું નામ ગાંડાલાલ, કચરાલાલ,
આશય પણ હોઈ શકે કે મનુષ્ય પોતાના બાહ્ય જીવનમાં વધુમાં વધુ અધમ ભીખાલાલ, ગોદડદાસ કે એવું કોઈ વિચિત્ર નામ આજે પણ પાડે છે. ભારતીય
કક્ષાએ કેટલો બધો પહોંચી જાય છે ! ત્યાંથી એણે મંદિરની અંદર રહેલા પરંપરાની આ ખાસિયત છે. એથી જ ભારતીય શિલ્પ સ્થાપત્યની પરંપરામાં
ભગવાન સુધી પહોંચવાનું છે. મંદિરના બહારના ભાગમાં પાર્થિવ, પ્રાકૃત પણ સુંદર મંદિરને કોઈની નજર ન લાગે એટલા માટે આવી નિકૃષ્ટ શિલ્પાકૃતિઓ મંદિરના બહારના ભાગમાં જ મૂકવામાં આવતી કે જે જોતાં જ પ્રેક્ષકને મંદિરની
, વાસ્તવિક એવી મનુષ્યનાં જાતીય જીવનની અધમતા બતાવવામાં આવી છે. એ પ્રકારની ત્રુટિ મનમાં ખટકવા લાગે. એથી સુંદર મંદિરને એની નજર - ત્યાંથી એણે શિખરની ટોચ સુધી ઊંચે ચડવાનું છે. અધમમાં અધમ જીવન લાગે. મંદિરને જે કોઈની નજર ન લાગે તો વીજળી, આગ, ધરતીકંપ, પર, તો ત્યાં સુધીનું હોઈ શકે છે કે જેમાં મનુષ્ય પોતે તિર્યંચ ગતિના જીવો સાથે દુકાળ વગેરે કુદરતી આપત્તિ મંદિરને નડે નહિ જ એવો વહેમ મધ્યકાળમાં રતિક્રીડા કરે. કોઈક મંદિરોમાં કાળભોગનાં શિલ્પોમાં પશુ સાથેની મનુષ્યની પ્રચલિત થઈ ગયો હતો.
રતિક્રીડા પણ દર્શાવવામાં આવી છે. રાણકપુરના ધરણવિહાર મંદિરમાં પણ એ એક મત એવો છે કે માનવજીવનના આદિકાળની યુગલિક તરીકેની છે. પ્રાકૃત અવસ્થાનું એ શિલાવિધાન છે. એ સ્થૂલ, પ્રાકૃત, વાસ્તવિક પરંતુ નિકૃષ્ટ રાણકપુરના ધરણવિહાર દેરાસરમાં પગથિયાં ચઢતાં સૌથી પહેલી જે અવસ્થામાંથી માનવે ત્યાગ, સંયમ અને ઉપશમ દ્વારા મંદિરની અંદર રહેલા નાની છત આવે છે તેમાં ડાબી બાજુ એક નાની સરખી પેનલમાં, તરત નજરે ભગવાન સુધી પહોંચવાનું છે, માટે જ મંદિરના અંદરના ભાગમાં કે ગર્ભગૃહમાં ન આવે એવી કંઈક અસ્પષ્ટ રીતે કામભોગની કેટલીક નદન નાની નાની કામભોગનું શિલ્પવિધાન કયાંય જોવા નહિ મળે.
શિલ્પાકૃતિ કંડારવામાં આવેલી છે. શિલ્પીની શરત સચવાય અને છતાં આવા કામભોગનું શિલ્પ મંદિરના ફક્ત બહારના ભાગમાં થોડુંક પણ કંડારવું ભવ્ય જિનમંદિરમાં ગૌરવ અને ઔચિત્ય પણ બરાબર સચવાય એ રીતે આ જોઈએ એવી વંશવારસાગત પરંપરા પછી તો શિલ્પીઓમાં પ્રચલિત બની ગઈ શિલ્પાકૃતિ કરવામાં આવી છે. મંદિરમાં અંદર મુખ્ય ગર્ભદ્વારની બહાર જમણી હતી, પેઢી દર પેઢી એ પરંપરા ઊતરતી આવી હતી. પછી તો કોઈ પણ બાજુ ભૈરવ પક્ષ અને યક્ષિણીને નગ્ન અવસ્થામાં બતાવવામાં આવ્યાં છે. મંદિરના બાંધકામની દરખાસ્ત આવે ત્યારે શિલ્પીઓ પોતે જ મંદિર બંધાવનાર અલબત્ત તેમાં શંગારનો ભાવ નથી. પણ તે સહેજકૃતિ છે. પણ શિલ્પીઓનાં રાજા કે શ્રેષ્ઠિની સાથે એવી પૂર્વ શરત જ કરતા કે જે થોડુવતું કામભોગનું પારંપારિક દેવ-દેવી તરીકે જ ને મૂકવામાં આવ્યાં છે. વળી તેની પૂજા કરવાની શિલ્પ તેમને કરવા દેવામાં આવે તો જ તેઓ મંદિરનું બૌધકામ હાથમાં લઈ પરંપરા મંદિરના પૂજારીઓમાં આજ દિવસ સુધી ચાલી આવી છે. આ કામભોગનું શકે. 'અમારા કુળદેવતાની આ આણ છે એમ પણ કેટલાક કહેના. આરંભમાં વિશ્વા છી
શિલ્પ નથી. પણ સહભાવસ્થાનું શિલ્પ છે. એ પણ ધરણાશાહે પોતે નહિ કરાવ્યું હિન્દુ મંદિરો માટેની શિલ્પીઓની આ પૂર્વ શરત સમય જતાં જૈન મંદિરો માટે )
હોય, પરંતુ શિલ્પીની એ શરત હશે એમ લાગે છે ! પણ થવા લાગી કારણ કે જૈન મંદિરો હિંદુ શિલ્પીઓ, વિશેષત: સોમપુરાઓ
નેમિનાથ ભગવાનના મંદિર પાસે શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું મંદિર છે. દ્વારા બંધાયેલા છે. સારામાં સારા શિલ્પી પાસે જે કામ કરાવવું હોય તો આટલી શરત તો માન્ય રાખવી જ પડશે એવું અમુક કાળે તો અનિવાર્ય બની ગયું
તે ઉત્તરાભિમુખ છે. મંદિરની બાંધણી સરસ છે. પા નાથ ભગવાનની ત્રીસ હતું. પરિણામે કેટલાક રાજવીઓ કે શ્રેષ્ઠિઓ શિલ્પલાની દ્રષ્ટિએ સાદાં મંદિરો
ફૂટ ઊંચી સુંદર પ્રતિમા છે. તદુપરાંત બીજી ઘણી પ્રતિમાઓ તેમાં છે. આ બંધાવવા તરફ વળ્યા હતા, અને મધ્યમ કક્ષાના શિલ્પીઓથી ચલાવવા લાગ્યા
મંદિરની સ્થાપના પછીના કાળમાં થઈ હશે. ધરણવિહારની સ્થાપના થઈ ત્યારે હતા.
રાજસ્થાનમાં તપગચ્છનો વિશેષ પ્રચાર હતો. પછીથી ખરતરગચ્છનો પ્રચાર કેટલાક રાજવીઓ કે શ્રેષ્ઠિઓએ સારા શિલ્પીઓ પાસે મંદિરો બંધાવવા વધ્યો. એટલે પોતાના ગચ્છનું જુદું મંદિર બંધાવવાની ભાવના થઈ હશે કારણકે માટે એમની પૂર્વ શરતની બાબતમાં કેટલાક બાંધછોડના ઉપાયો પણ શોધી આ મંદિર ખરતરવસહી તરીકે ઓળખાતું હતું. ખરતરગચ્છની કવિ સમયસુંદરે કાઢયા હતા. કેટલાક એવી શરત કરતા કે કામભોગનું શિલ્પ ભલે કરવામાં 'ખરતરવસહી ખાતસુ રે લાલ એમ પોતાની એક રચનામાં ગાયું છે. આવે પણ તે મંદિરના સાવ પાછળના ભાગમાં જ કરવામાં આવે કે જેથી કક્ત રાણકપુરના મંદિરથી એક કિલોમિટરના વિસ્તારમાં જીર્ણ હાલતમાં એક મંદિરની બહારની પ્રદક્ષિણા કરનારા લોકોની જ ત્યાં નજર જાય. કેટલાક એવી મંદિર છે. એ શિખરબંધી મંદિરમાં ચશ્વરી દેવીની મૂર્તિ છે. તદુપરાંત એક શરત કરતા કે બહારના ભાગમાં જયાં ખૂણા કે ખાંચા આવે ત્યાં જ તેવી સૂર્યમંદિર પણ છે. એ પણ ધ્વસ્ત થઈ ગયેલું છે. શિલ્પાકૃતિઓ કરવી. કેટલાક એવી શરત કરતા કે કામભોગના શિલ્પો છૂટાછવાયાં આમ, રાણકપુરના મંદિરનો ઈતિહાસ રસિક પ્રેરક અને આશ્ચર્યમુગ્ધ નાનાં નાનાં કદનાં કરવાં અને એની આસપાસ દેવદેવીઓ કે કુલવેલનાં વધુ કરી દે એવો છે. જાણે આકાશમાં વિહરતા આ દેવવિમાનમાં ધર્મભાવના અને મોટાં કદનાં ધ્યાનાકર્ષક શિલ્પ કરવો કે જેથી કામભોગનાં શિલ્પો ઉપર લોકોની સૌન્દર્યભાવના એકરૂપ થઈને આરસમાં કવિતારૂપે અવતરી છે. પુણ્યાત્મા ઓછી નજર જાય. કેટલાક એવી શરત કરતા કે એવાં શિલ્પો એટલાં ઊંચે ધરણાશાહે સ્વપ્નમાં જોયા પ્રમાણે કરાવેલી નલિનીગુલ્મની આ રચનામાં ફરતાં કરવા જેથી માણસ જે ઊંચી નજર કરે તો જ તેને તે જોવા મળે. કોઈક વાર ફરતાં આપણે જાણે સ્વપ્નસૃષ્ટિમાં ગરકાવ થઈ જઈએ છીએ. બે માટી પેનલની વચ્ચે એક નાની પેનલ તરીકે કામભોગનાં શિલ્પ મૂકી દેવામાં આવતાં, તો કોઈવાર એવી શિલ્પાકૃતિઓ એવી સંદિગ્ધ કે અટપટી
નેત્રયજ્ઞ રીતે કોતરવામાં આવતી કે જેથી દૂરથી જોનારને જુદો આભાસ ઉત્પન્ન થાય.
અમને જણાવતાં આનંદ થાય છે કે સ્વ. ચંદુલાલ જેસંગલાલ અને માત્ર નજીકથી ઝીણવટપૂર્વક જોનારને જ કામભોગનું શિલ્પ સમજાય.
ભણશાલીના સ્મરણાર્થે નેત્રયજ્ઞનું આયોજન કરવા માટે એમના આમ વિવિધ રીતે કામભોગના શિલ્પની રચનાની બાબતમાં શરતો થતી. અથવા
પરિવારના સભ્યો તરફથી શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંધને રૂા. ૧૫,૦૦૦/
(પંદર હજાર)નું દાન મળ્યું છે. . શિલ્પીઓ પણ સ્વેચ્છાએ તેવી તરકીબો કરતા. કારણકે બધા શિલ્પીઓને તેમ
'આ નેત્રયજ્ઞ સંઘના ઉપક્રમે અને શ્રી રવિશંકર મહારાજ આંખની કરવું ગમતું નથી. કેટલાક કુળનાથના ભયથી તેવું શિલ્પ કોતરતાં.
હોસ્પિટલ-ચિખોદરાના સહયોગથી માર્ચ મહિનામાં યોજવામાં આવશે.
