________________
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય અને પશ્ચિમના ક્ષત્રપો
ગંગાની ખીણના પ્રદેશમાં અથવા આર્યાવર્તના તેની વિવિધ નામનિર્દેશ સાથેના નવ રાજાઓ સામે તેમજ ચઢાઇએ બીજા નામનિર્દેશ વગરના રાજાઓ સામે, (૩)
જંગલમાં વસતી જંગલી જાતેના નાયકો સામે. અને (૪) મે ખરાનાં રાજ્યો તથા પ્રજાસત્તાક સ્વાધીન રાજ્યો સામે તેના બાહુબળની મર્યાદા બહારની અને અતિ દૂર આવેલી કેટલીક પરદેશી રાજસત્તાઓ સાથેના સમુદ્રગુપ્તના સંબંધની પણ તે સમજૂતિ આપે છે. એ કવિએ વર્ણવેલા દેશો, રાજાઓ અને લોકોમાંના દરેકની ચોકસ ઓળખ કરવાનું તે હાલમાં તદ્દન અસંભવિત છે, તેમજ કેટલીક પરચુરણ વિગતોની બાબતોના ખુલાસા માટે ભવિષ્યની શોધ અને તપાસ પર આધાર રાખવાનો રહે છે, તે પણ ગુપ્તસમ્રાટોમાં સૌથી ઉજજવલ કારકીર્દિવાળા આ સમ્રાટના મુલકનો વિસ્તાર તેમજ તેના વિવિધ રાજકીય સંબંધેની મર્યાદાઓ ઇતિહાસકારથી સમજી શકાય એટલું માહિતીડેળ તે મળી રહે છે. એ નેંધની વસ્તુ ઐતિહાસિક નહિ પણ સાહિત્યના સિદ્ધાંતોને અનુસરી ગોઠવાયેલી હોવાથી તેના અમલના બનાવોને ચોકસ સાલવારી ક્રમમાં આપવાનું બની શકે એમ નથી.
પણ આપણને એટલી તો ખાત્રી થાય છે જ કે આ હિંદી નેપોલિયને પ્રથમ પોતાની પાસે આવેલા રાજાઓ પર પોતાનું બાહુ
બળ અજમાવ્યું અને તેમ કરી તેણે પ્રથમ ઉત્તર હિંદની છત ગંગાની ખીણના હિંદુસ્તાન' નામથી ઓળખાતા
પ્રદેશના રાજાઓને પોતાની સત્તા નીચે આણ્યા અને પછી દૂર દક્ષિણની ભયભરી ચઢાઈએ તે ચડ્યો. ઉત્તરના રાજાઓ જોડેને તેનો વર્તાવ કડક અને કઠોર હતો. આપણને એવી માહિતી મળે છે કે તેમને બળજબરીએ ઊખેડી નાખવામાં આવ્યા હતા. આનો અર્થ એ થાય કે તેમ કરતાં તેમના મુલકોને વિજેતાએ પિતાના મુલકમાં ભેળવી દીધા. તેનાં આપેલાં નવ નામો પૈકી એકને તો
