________________
२१४
वृत्तस्थज्ञानवृद्धपूजकत्वं वृद्धानुगत्वञ्च । 'पूज्यपूजातिक्रमो हि श्रेयः प्रतिबध्नाति ।' मार्गानुसारिपञ्चत्रिंशद्गुणेषु वृत्तस्थज्ञानवृद्धपूजकत्वमुक्तमस्ति । उक्तञ्च कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभिर्योगशास्त्रस्य प्रथमप्रकाशे'अदेशकालयोश्चर्यां त्यजन् जानन् बलाबलम् ।
वृत्तस्थज्ञानवृद्धानां पूजकः पोष्यपोषकः ॥५४॥' एतवृत्तस्य स्वोपज्ञटीकाया लेशोऽपीत्थं दृश्यते - 'तथा वृत्तमनाचारपरिहारः सम्यगाचारपरिपालनं च, तत्र तिष्ठन्तीति वृत्तस्थाः । ज्ञानं हेयोपादेयवस्तुविनिश्चयस्तेन वृद्धा महान्तः । वृत्तस्थाश्च ते ज्ञानवृद्धाश्च तेषां पूजकः । पूजा च सेवाञ्जल्यासनाभ्युत्थानादिलक्षणा वृत्तस्थज्ञानवन्तो हि पूज्यमाना नियमात्कल्पतरव इव सदुपदेशादिफलैः फलन्ति ॥५४॥' श्रीशान्तिसूरिविरचित धर्मरत्नप्रकरणेऽपि धर्मरत्नप्राप्तियोग्यैकविंशतिगुणेषु सप्तदशो गुणो वृद्धानुग इत्युक्तोऽस्ति -
'१वुडो परिणयबुद्धी, पावायारे पवत्तई नेव ।
वुड्डाणुगो वि एवं, संसग्गकिया गुणा जेण ॥२४॥' श्रीदेवेन्द्रसूरिनिर्मितैतवृत्तावपि प्रोक्तम्- 'वृद्धः' प्रवयाः ‘परिणतबुद्धिः' परिपक्वधिषणः परिणामसुन्दरमतिः सद्विवेकादिगुणसमन्वित इत्यर्थः ।... स एवंविधो માર્ગાનુસારીના ૩૫ ગુણોમાં આચારમાં રહેલા જ્ઞાનવૃદ્ધોની પૂજા કરવી એમ કહ્યું છે. શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે યોગશાસ્ત્રના પહેલા પ્રકાશમાં કહ્યું છે – “અદેશ અને અકાળની ચર્યાને ત્યજે, બલાબલને જાણે, આચારમાં રહેલા જ્ઞાનવૃદ્ધોને પૂજે, પોષવા યોગ્યને પોષે.” તેની સ્વોપજ્ઞ ટીકાનો અંશ આ મુજબ છે – “વૃત્ત એટલે અનાચારનો ત્યાગ અને આચારનું પાલન. તેમાં રહે તે વૃત્તસ્થ. હેય અને ઉપાદેય વસ્તુઓનો નિશ્ચય તે જ્ઞાન. તેનાથી મહાન તે જ્ઞાનવૃદ્ધ. વૃત્તસ્થ એવા જ્ઞાનવૃદ્ધોની પૂજા કરે. પૂજા એટલે સેવા-હાથ જોડવા-આસન આપવું – ઊભા થવું વગેરે. વૃત્તસ્થજ્ઞાનવાળાઓની પૂજા કરવાથી તેઓ અવશ્ય કલ્પવૃક્ષની જેમ સદુપદેશ વગેરે ફળો આપે છે.” શ્રીશાંતિસૂરિજીએ રચેલા ધર્મરત્નપ્રકરણમાં પણ ધર્મરત્નની પ્રાપ્તિના ૨૧ ગુણોમાં ૧૭મો વૃદ્ધાનુગ = વૃદ્ધોને અનુસરવું ગુણ કહ્યો છે વૃદ્ધની બુદ્ધિ પરિણત હોય છે. તે પાપાચારમાં પ્રવર્તતો નથી. વૃદ્ધાનુગ પણ એવો જ હોય છે. કેમકે સંસર્ગથી ગુણો થાય છે.” શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિજીએ રચેલી તેની ટીકામાં પણ કહ્યું છે - ““વૃદ્ધ એટલે મોટી ઉંમરવાળા. તેમની બુદ્ધિ પરિપક્વ હોય છે. તેઓ એવું વિચારે જે પરિણામે સંદર હોય. તેઓ વિવેકાદિ ગુણોવાળા १. वृद्धः परिणतबुद्धिः, पापाचारे प्रवर्त्तते नैव ।
वृद्धानुगोऽपि एवं, संसर्गकृता गुणा येन ॥२४॥
