________________
रत्नपरीक्षक एव रत्नविशेषं जानाति ।
२९७ वैक्रियवर्गणा पुद्गला एव उपयुज्यन्ते तदपि रत्नानां इव सारपुद्गला इति ज्ञेयं, वज्राणां-हीरकाणां २ वैडूर्याणां - नीलरत्नानां ३ लोहिताक्षाणां ४ मसारगल्लानां ५ हंसगर्भाणां ५ पुलकानां ७ सौगन्धिकानां ८ ज्योतीरसानां ९ अञ्जनानां १० अञ्जनपुलकानां ११ जातरूपाणां १२ सुभगानां १३ अङ्कानां १४ स्फटिकानां १५ रिष्टानां १६ एताः षोडश रत्नजातयस्तेषां च...।' लोकप्रकाशस्य पञ्चदशसर्गेऽपि महोपाध्यायश्री- विनयविजयैरुक्तम् - 'रत्नं वज्रं वैडूर्यलोहिताक्षे मसारगल्लं च । अपि हंसगर्भपुलके सौगन्धिकमञ्जनं रजतम् ॥ १०२॥ ज्योतीरसमकाञ्जनपुलकं रिष्टं च जातरूपं च। स्फटिकं चैताः षोडश रत्नभिदस्तत्र राजन्ते ॥१०३॥ ॥ युग्मम् ॥' तानि परीक्षते - गुणदोषविचारणापूर्वकं तेषां मूल्यं निश्चिनोतीति रत्नपरीक्षकः, तमिति रत्नपरीक्षकम्, मुक्त्वा - विना, मीलिताः - एकत्रीभूताः, सर्वे - निखिलाः, अपि - स्तोका ग्रामेयकास्तु नैव जानन्ति, सर्वेऽपि नैव जानन्तीति द्योतनार्थम्, ग्रामेयकाः - ग्रामवास्तव्या जनाः, किं - प्रश्ने, समकान्तिवर्णरत्नानां - कान्ति:-द्युतिश्च वर्णः - रागश्चेति कान्तिवर्णी, समौ-भेदरहितौ कान्तिवर्णी येषां तानीति समकान्तिवर्णानि, तानि च तानि रत्नानि - पूर्वोक्तानीति समकान्तिवर्णरत्नानि, तेषामिति समकान्तिवर्णरत्नानाम्, विशेषम् - विशेषः - गुणदोषकृतोऽर्घ्यत्वानय॑त्वकृतो वा भेदः, तमिति विशेषम्, जानन्ति - मतिविषयीकुर्वन्ति ? न जानन्तीत्यर्थः ।
अयं समासार्थः, विस्तरार्थस्त्वेवम् - रत्नपरीक्षक: रत्नानि परीक्षते । स रत्नानां गुणदोषान्जानाति । स विविधप्रयोगैः रत्नगतगुणदोषान्निरीक्षते । ततः स बहुगुणानां रत्नानां बहुमूल्यत्वं निश्चिनोति बहुदोषाणां च तेषामल्पमूल्यत्वम् । सूक्ष्मधीरेव नरो रत्नानि परीक्षितुं शक्नोति, न तु स्थूलधीः । धैर्यवानेव रत्नपरीक्षां कर्तुं शक्नोति, न तु
नासरत्न, सोडिताक्ष, भसास, सगर्म, पुल, सौयपि, योतिरस, ४,
नपुरा, ३५, सुभा, is, टि, Pिष्ट. मा सोण रत्नानी तिमो छ." લોકપ્રકાશના ૧૫ મા સર્ગમાં પણ આ જ ૧૬ પ્રકારના રત્નો બતાવ્યા છે.
આ ટૂંકમાં અર્થ કહ્યો. વિસ્તૃત અર્થ આ પ્રમાણે છે - રત્નની પરીક્ષા કરનારો રત્નોને ચકાસે છે. તેમના ગુણ-દોષ તે જાણે છે. વિવિધ પ્રયોગો કરીને રત્નમાં રહેલા ગુણ-દોષ તે તપાસે છે. પછી તે ઘણા ગુણવાળા રત્નોની વધુ કિંમત આંકે છે અને ઘણા દોષવાળા રત્નોની ઓછી કિંમત આંકે છે. સૂક્ષ્મ બુદ્ધિવાળો જ મનુષ્ય રત્નોની પરીક્ષા કરી શકે છે, જાડી બુદ્ધિવાળો નહીં. ધીરજવાળો મનુષ્ય જ રત્નોની પરીક્ષા કરી શકે છે,
