Book Title: Mahavira ka Arthashastra
Author(s): Mahapragna Acharya
Publisher: Adarsh Sahitya Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003067/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra arthazAstra kA AcArya mahAprajJa For Private & Pers | www.jatinelibrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthazAstra Arthika samRddhi kA zAstra hai aura artha kA sImAkaraNa zAnti kA shaastr| asIma AkAMkSA aura zAnti meM kabhI samajhautA nahIM hotaa| manuSya ke lie Arthika saMsAdhana bhI jarUrI hai| zAnti ke mUla para yadi Arthika vikAsa ho to pariNAmataH azAnta manuSya Arthika samRddhi se sukhAnubhUti nahIM kara sktaa| vartamAna kI apekSA hai-Arthika AvazyakatA kI saMpUrti aura zAnti-ina donoM kA samanvaya kiyA jaae| aikAntika dRSTikoNa vizva kI samasyA ko samAdhAna dene meM sakSama nahIM hai, isalie sApekSa dRSTikoNa ke AdhAra para AvazyakatA kI saMpUrti kA athazAstra aura zAnti kA arthazAstra-donoM eka-dUsare ke pUraka hoN| saMyama, visarjana, tyAga, sImAkaraNa-ye zabda Arthika saMpannatA ke svapnadraSTA manuSya ko priya nahIM haiN| bhoga, vilAsitA, suvidhA-ina zabdoM meM sammohaka zakti hai| jo priya nahIM lagate, ve mAnavatA ke bhaviSya ke lie atyanta anivArya haiN| isa anivAryatA kI anubhUti hI mahAvIra aura unake sImAkaraNa ke siddhAnta ko arthazAstra ke sandarbha meM samajhane kI preraNA degii| Jain Education Interational Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza sAhitya saMgha prakAzana Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra AcArya mahAprajJa Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c) Adarza sAhitya saMgha, naI dillI mahAvIra kA arthazAstra lekhaka : AcArya mahAprajJa sampAdaka : muni dhaMnajayakumAra prakAzaka : kamaleza caturvedI prabandhaka-Adarza sAhitya saMgha 210, dInadayAla upAdhyAya mArga naI dillI-110002 saMskaraNa : agasta 2007 mUlya : sATha rupae artha-saujanya : prekSA hailtha eMDa risarca phAuMDezana, 16, netAjI subhASa ror3a, cauthA mAlA, kolakAtA-700001 mudraka : Ara-Teka AphaseTa priMTarsa, dillI-110032 MAHAVIR KA ARTHSHASTRA by AcharyaMahapra Rs. 60.00 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana IsvI san 1687, amerikA kA honolUlU zahara / havAI vizvavidyAlaya zAnti saMsthAna evaM De vona sA bauddha maMdira ke saMyukta tatvAvadhAna meM saMgoSThI kA Ayojana / saMgoSThI kA viSaya thA- 'bauddha pariprekSya meM zAnti / ' pandraha dezoM ke pratinidhiyoM kI upasthiti / havAI vizvavidyAlaya ke prophesara DA. glena DI. peja ke vizeSa AmaMtraNa para hamAre pratinidhiyoM kA eka dala vahAM phuNcaa| saMgoSThI meM eka prazna AyA ki aparigraha ke bAre meM mahAvIra ne kucha kahA ho, aisA koI * ullekha nahIM miltaa| isa sandarbha meM mahAvIra kI kyA avadhAraNA rahI hai ? vahA~ upasthita vidvAnoM meM adhisaMkhya bauddha vidvAn the / saMbhavataH mahAvIra ke darzana se ve pUre paricita nahIM the| usa samaya hamAre eka pratinidhi jaina tatvacarcA vizArada zrI motIlAla eca. rAMkA khar3e hokara bole- 'mahAvIra ne aparigraha ke bAre meM bahuta kucha kahA hai| unakA eka dRSTikoNa yaha rahA hai - ' asaMvibhAgI na hu tassa mokkho-jo artha kA saMvibhAga nahIM karatA, visarjana nahIM karatA, vaha mokSa ko prApta nahIM kara sakatA / ' isa eka sUtra se bauddha vidvAn bahuta saMtuSTa hue| saukA vizvavidyAlaya Tokyo (jApAna) ke jo pratinidhi vahA~ upasthita the, ve hamAre pratinidhi dala ko vizeSa Agraha ke sAtha jApAna le gae aura vahA~ aneka goSThiyoM meM jaina darzana ke sambandha meM aneka vicAra sune| maiMne jaba se yaha bAta sunI, mana meM AyA ki parigraha aura aparigraha ke viSaya meM mahAvIra kI avadhAraNA para tulanAtmaka adhyayana honA caahie| isa varSa aNuvrata, prekSAdhyAna aura jIvanavijJAna para ikkIsa divasIya pravacanamAlA ke bAda AcArya mahAprajJajI se kahA- mahAvIra ke darzana para arthazAstrIya dRSTi se bhI eka pravacanamAlA kA Ayojana kiyA jaae| 1 I saMsAra meM aneka arthazAstrI haiM / ve apanI dRSTi se arthazAstrIya avadhAraNAoM ko vyApArI varga aura upabhoktA varga taka pahu~cA rahe haiM / artha ke prati logoM kA AkarSaNa bar3ha rahA hai / kabhI-kabhI to aisA pratIta hotA hai ki artha manuSya ke jIvana se bhI adhika mUlyavAn bana rahA hai| artha kA arjana, saMgraha saMrakSaNa aura bhoga-- yaha catuSTayI santApa kA kAraNa bana rahI hai| aisI sthiti meM mahAvIra kI vicAradhArA kucha aMzoM meM bhI trANa bana sakI to eka bar3I upalabdhi ho jaayegii| isa dRSTi se prati Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptAha do-do pravacana ke krama se cAra saptAha ke pravacanoM kI niSpatti hai-- mahAvIra kA arthazAstra |pustk kA nAma aTapaTA avazya hai, para isameM vivecita viSaya arthazAstrIya avadhAraNAoM meM mIla ke patthara bana sakegeM, aisA vizvAsa hai| ___ arthazAstra kI taraha rAjanItizAstra, samAjazAstra Adi ke bAre meM mahAvIra kI avadhAraNAoM kA prakAza saMsAra ko mile, isa ora bhI mahAprajJajI ko dhyAna denA hai aura apane nae cintana se jijJAsu logoM lAbhAnvita karanA hai| . adhyAtma sAdhanA kendra 13 sitambara 1994 gaNAdhipati tulasI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo manuSya aprAmANika pravRttiyoM se dhana kA arjana karate haiM, ve vaira ke sAra apanA anubandha kara lete haiN| dhana meM mUrcchita manuSya ko dhana trANa nahIM detaa| aMdherI guphA meM jisakA dIpa bujha gayA ho, usakI bhAMti artha meM Asakta manuSya pAra le jAne vAle mArga ko dekhakara bhI nahIM dekhtaa| mahAvIra ke ye sUtra saMketa de rahe haiM--mahAvIra arthazAstrI nahIM haiN| ve adhyAtma puruSa haiN| AtmA ke astitva ko unhoMne apanA AdhAra mAnA hai| arthazAstra ke adhyayana kA mukhya viSaya vastueM haiM / adhyAtmazAstra ke adhyayana kA mukhya viSaya AtmA hai| usakA sambandha aparigraha se hai / mahAvIra aparigraha ke mahAn pravaktA haiN| unhoMne svayaM aparigraha kI sthApanA kI, AkiMcanya kA jIvana jiiyaa| gRhasthI manuSya aparigrahI nahIM ho sakatA, jIvana calAne ke lie bhikSAjIvI nahIM ho sktaa| usake lie mahAvIra ke icchAparimANa-parigraha ke sImAkaraNa kA vidhAna kiyaa| sImAkaraNa se arthazAstra ke kucha siddhAnta phalita hote haiM / AkAMkSA aura utpAdana ke asIma saMvardhana kA siddhAnta bahuta AkarSaka hai kintu vaha svAbhAvika nahIM hai aura usake pariNAma bhI manuSya ke hita meM nahIM haiN| arthazAstra Arthika samRddhi kA zAstra hai aura artha kA sImAkaraNa zAnti kA zAstra / asIma AkAMkSA aura zAnti meM kabhI samajhautA nahIM hotaa| manuSya ke lie Arthika saMsAdhana bhI jarUrI haiN| zAnti ke mUlya para yadi Arthika vikAsa ho to parimANata: azAnta manuSya Arthika samRddhi ke sukhAnubhUti nahIM kara sktaa| vartamAna kI apekSA hai-Arthika AvazyakatA kI saMpUrti aura zAnti-ina donoM kA samanvaya kiyA jaae| aikAntika dRSTikoNa vizva kI samasyA ko samAdhAna dene meM sakSama nahIM hai, isalie sApekSa dRSTikoNa ke AdhAra para AvazyakatA kI saMpUrti kA arthazAstra aura zAnti ke arthazAstra-donoM eka dUsare ke pUraka hoN| saMyama, visarjana, tyAga, sImAkaraNa-ye zabda Arthika saMpannatA ke svapnadraSTA manaSya ko priya nahIM hai| bhoga Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vilAsitA, suvidhA - ina zabdoM meM sammohaka zakti hai| jo priya nahIM lagate, ve mAnavatA ke bhaviSya ke lie atyanta anivArya haiN| isa anivAryatA kI anubhUti kI mahAvIra aura unake sImAkaraNa ke siddhAnta ko arthazAstra ke sandarbha meM samajhane kI preraNA degI / ke pUjya gurudeva ne kalpanA kI, prakalpa aura saMkalpa kiyA-- 'mahAvIra ke arthazAstra' kucha sUtroM para carcA ho, jo mAnasika tanAva aura paryAvaraNa kI samasyA meM ulajhe hue mAnasa ko samAdhAna de ske| mahApuruSa kA saMkalpa nirvikalpa hotA hai isalie, vaha caritArtha ho gayA / cAra saptAha ( 6 agasta se 28 agasta 94 ) taka prati zani aura ravivAra ko calane vAlA upakrama bar3hatI huI jijJAsA aura utsAha ke sAtha saMpanna ho gayA / pAThaka ke lie prastuta hai 'mahAvIra kA arthazAstra / ' muni dhanaMjayakumAra ne isake saMpAdana meM anavarata zrama kiyaa| muni mahendrakumArajI ne bar3I tatparatA ke sAtha isakA eka pariziSTa taiyAra kiyA, jisameM kucha Adhunika vicArakoM ke vicAra bindu saMkalita haiN| isameM mAnavatA ke bhaviSya kA pratibimba hai, yadi bimba apane pratibimba ko pahacAna sake / adhyAtma sAdhanA kendra naI dillI 11 sitambara 1994 - AcArya mahAprajJa Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya aparigraha kA pravaktA nirgrantha kyA raca sakatA hai arthazAstra kA grantha? mahAprajJa kI kRti 'mahAvIra kA arthazAstra' khola detI hai baMda jijJAsA-pAtra ubharatA hai. mana meM yaha prazna kyA aparigraha kA cintana de sakatA hai parigraha kA darzana ? samAdhAna hai gaharAI meM; U~cAI meM avasthita hUM sataha para, tarAI meM sahasA cetanA ke atala tala ko cIrakara kaudhatI hai eka vidyuta kiraNaAyuSman mahAvIra ke dhvani prakaMpana pakar3atA thA cetanA kA kaNa-kaNa na kevala mAnava deva dAnava pazu-pakSI hI nahIM vRkSa aura vanaspati bhI sunate the samajhate the bhUlakara vaira-bhAva tyAga apanA vibhaav| mahAvIra kA vacana zAzvata satya kA nirvacana Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 na vyakti na jAti sabake lie jisameM adhyAtma zAstra bhI hai nItizAstra aura samAjazAstra bhI hai rAjanIti zAstra aura arthazAstra bhI hai prazna hai pakar3ane vAlI dRSTi kA saMkalpajA sRSTi kaa| vismati kA vilaya smRti meM grantha 'bhUvalaya' eka patra meM saMdabdha anagina bhASA se samRddha jisameM rasiyana aura jApAnI bhI hai phreMca aura jarmanI bhI hai koI bhI nahIM hai aisI lipi jisakI na mile pratilipi kevala cAhie vaha dRSTi jo pakar3a sake zabda-sRSTi / mahAprajJa kA prastuta sRjana maulika pratibhA kA eka aura nidarzana mahAvIra kI sUtrAtmA se mahAprajJa kA arthAtmA kA sAkSAt milana mahAvIra kI prAsaMgikatA kA mahAprajJa kI pratibhA se sajIva citraNa jo detA hai nayA prakAza prabala AzvAsa nayA vishvaas| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAprajJa kahate haiM-- aparigraha ke cintana se hI nikala sakatA hai parigraha kA pAvana darzana ahiMsA aura zAnti ke arthazAstra kA kamanIya ayana jisa para calakara pA sakatA hai hara pAThaka zAnti kI vaha divya maNi jo bhautikatA kI cakAcauMdha meM ho gaI hai AMkhoM se ojhala / naI dillI 13 sitambara 1994 muni dhanaMjayakumAra Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280385393026 anukrama 6608686888565 1. kendra meM kauna- mAnava yA artha ? 2. vikAsa kI arthazAstrIya avadhAraNA 3. ahiMsA aura zAnti kA arthazAstra 4. vyaktigata svAmitva evaM upabhoga kA sImAkaraNa 5. paryAvaraNa aura arthazAstra 6. garIbI aura berojagArI 7. mahAvIra, mArksa, kenija aura gAMdhI 8. naI arthanIti ke perAmITara 9. dharma se AjIvikA : icchA parimANa 10. jijJAsA : samAdhAna 11. mahAvIra aura arthazAstra pariziSTa 1. mahAvIra vANI : mUla srota .. 2. vrata-dIkSA 3. caudaha niyama 4. aNuvrata-AcAra-saMhitA 141 146 153 155 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kendra meM kauna - mAnava yA artha? vizva kI naI vyavasthA apekSita hai / nayA samAja, naI artha-vyavasthA, naI rAjanIti kI praNAlI, saba kucha nayA apekSita hai / isalie ki jo nayA-nayA cala rahA hai, usase saMtoSa nahIM hai / jo nayA karanA cAhate haiM vaha purAnA bhI hai| hamArI isa parivartanazIla duniyA meM dhauvya, utpAda aura vyaya eka sAtha calate haiN| dhruva hai, zAzvata hai aura sAtha meM parivartana bhI hai| yaha anekAnta kA niyama hai / parivartana aura zAzvata---donoM saMyukta rUpa se calate haiM isalie nayA kucha bhI nahIM hotaa| jo nayA hotA hai, vaha bhI purAnA bana jAtA hai / jo purAnA hai, usameM bhI khoja kareM to bahuta kucha nayA milegaa| manuSya kI prakRti bhagavAn mahAvIra ne manuSya ko vyAkhyAyita kiyaa| manuSya bAhara se to eka viziSTa AkRti pradhAna aura pazu se bhinna lagatA hai kintu manuSya kI prakRti bahuta se prANiyoM se bhinna nahIM hai / pratyeka prANI ke antastala meM eka prakRti hai kAma / manuSya kI prakRti meM bhI kAma hai / mahAvIra kA vacana hai-kAmakAme khalu ayaM purise yaha puruSa kAmakAmI hai| kAma usakI prakRti kA eka tatva hai| usakI prakRti kA dUsarA tattva hai-atthalolue- vaha arthalolupa hai, artha kA AkAMkSI hai| manuSya kI prakRti kA tIsarA tattva hai-dhammasaddhA / manuSya meM dharma kI zraddhA hai, caritra kI zraddhA hai, AsthA hai| - manuSya kI prakRti kA cauthA tattva hai-sNveg| vaha mukta honA cAhatA hai| 'ye manuSya kI prakRti ke cAra tattva haiM-dharma, artha, kAma aura mokSa / bhAratIya cintana meM cAra puruSArtha kA samanvaya mAnA gayA hai : cAra puruSArtha ko chor3akara hama manuSya kI vyAkhyA kareM to use samagratA se nahIM samajhA jA sakatA / usako samagratA se samajhane ke lie isa puruSArtha catuSTayI ko samajhanA jarUrI hai| samanvita dRSTikoNa cANakya bhAratIya rAjanIti aura arthanIti ke eka pratIka puruSa haiN| unhoMne kaI grantha likhe haiM / kauTilya arthazAstra unakA prasiddha grantha hai / apane dUsare prasiddha grantha Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. mahAvIra kA arthazAstra cANakya sUtra meM ve likhate haiM sukhasya mUlaM dhrmH| dharmasya mUlaM artha: / arthasya mUlaM rAjya: / rAjyasya mUlaM indriya-jayaH / sukha kA mUla hai dharma / dharma kA mUla hai artha / artha kA mUla hai rAjya aura rAjya kA mUla hai indriy-jy| ___indriya-jaya ko chor3akara kevala rAjya aura artha kI kalpanA cANakya nahIM kara sakate / cANakya samrATa candragupta ke amAtya the aura candragupta bhagavAn mahAvIra ke ziSya / maurya sAmrAjya meM candragupta ne kucha naI vyavasthAeM dI thIM aura una vyavasthAoM ke sUtradhAra the mahAmAtya cANakya / cANakya sUtra meM unhoMne jisa satya kA pratipAdana kiyA hai, vaha eka samanvita dRSTikoNa hai| do praNAliyAM vartamAna meM do mukhya praNAliyAM pracalana meM haiM* kaipiTalijma * kmyunijm| eka pUMjIvAdI praNAlI hai aura eka sAmyavAdI prnnaalii| donoM kI philaoNsaphI hai maiTeriyalijma-bhautikavAda / pUMjIvAda kA darzana bhI bhautikavAda hai aura sAmyavAda kA darzana bhI bhautikavAda hai| donoM meM darzana kA koI antara nahIM hai| vratI samAja / ___ mahAvIra ne eka samAja kI kalpanA kI thii| usakA nAma ho sakatA hai vratI samAja / usake lie unhoMne eka AcAra saMhitA dii| usameM se artha-vyavasthA ke bahuta sAre sUtra phalita hote haiM, artha-vyavasthA ke aneka siddhAnta prasphuTita hote haiN| vratI samAja kI jo parikalpanA hai, usa para darzana kI dRSTi se vicAra kreN| vaha na bhautikavAda hai aura na koI dUsarA anya vAda / vaha eka samanvita vAda hai, jisameM bhautikavAda aura adhyAtmavAda donoM kA samanvaya hai / mahAvIra yathArthavAdI the| unhoMne bhautikavAda ko asvIkAra nahIM kiyA, paudgalika sukha ko asvIkAra nahIM kiyaa| kintu unameM prakRti kA bheda avazya batalAyA-eka zAzvata sukha yA Antarika sukha hai, dUsarA kSaNika athavA bhautika sukha hai| __mahAvIra ne kahA-khaNametta sokkhA bahukAla dukkhA- bhautika sukha kSaNika hotA hai, pariNAma meM duHkhada hotA hai / isa antara kA pratipAdana kiyA para yaha nahIM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kendra meM kauna * mAnava yA artha ? kahA-jo bhautikavAda hai yA bhautikavAdI dRSTikoNa hai, vaha sarvathA galata hai| yaha sacAI hai ki hamArA sArA jIvana paudgalika hai, pudgala ke AdhAra para calatA hai| hama bhautikavAda se haTakara kevala adhyAtmavAda ke AdhAra para jIvanayAtrA ko nahIM calA sakate / isalie unhoMne eka samanvita dRSTikoNa para bala diyaa| korA bhautikavAda nahIM, korA ekAMgI dRSTikoNa nahIM, kintu anekAnta kA dRSTikoNa, bhautikavAda aura adhyAtmavAda--donoM kI samanviti / kenija ke vicAra ____ Adhunika arthazAstra bhautikavAda ke AdhAra para vikasita huA hai| usakI kaThinAI yaha ekAMgI dRSTikoNa hI hai / yadi ekAMgI dRSTikoNa nahIM hotA to vartamAna meM itanI Arthika aparAdha kI sthitiyAM nahIM banatIM, Arthika spardhA nahIM hotI, utpAdana aura vitaraNa meM itanI viSamatA paidA nahIM hotI / Adhunika arthazAstra ke pramukha puruSa kenija kahate haiM-'hameM apane lakSya ko prApta karanA hai, sabako dhanI banAnA hai| isa rAste meM naitika vicAroM kA hamAre lie koI mUlya nahIM hai|' unakA bahuta spaSTa kathana hai-'yaha naitikatA kA vicAra na kevala aprAsaMgika hai, balki hamAre mArga meM bAdhaka bhI hai| Aja jvalanta prazna hai bhraSTAcAra kaa| bahuta sAre loga bhraSTAcAra kI bAta karate haiM, kahate haiM--Aja bhraSTAcAra bar3hA hai| jaba arthazAstra kI mUla dhAraNA yaha hai ki naitikatA kA vicAra hamAre mArga meM bAdhaka hai to phira bhraSTAcAra kA ronA kyoM? isameM Azcarya kisa bAta kA hai ? vartamAna kI arthazAstrIya avadhAraNA ke bIca yadi bhraSTAcAra bar3hatA hai, Arthika aparAdha bar3hate haiM, aprAmANikatA aura beImAnI bar3hatI hai to svAbhAvika hai| bhraSTAcAra na bar3he to Azcarya kI bAta hai| Adhunika arthazAstra ke AdhAra ___ isa samagra pRSThabhUmi ke sandarbha meM vartamAna ke arthazAstra aura bhagavAna mahAvIra ke yuga ke arthazAstra ke kucha koNoM para vicAra kreN| Adhunika arthazAstra ke tIna mukhya AdhAra haiM * icchA * AvazyakatA mAMga icchA ko bar3hAo, AvazyakatAoM ko bar3hAo aura mAMga ko bddh'aao| tulanAtmaka dRSTi se dekheM-icchA kA kSetra vyApaka hai / AvazyakatA kA kSetra usase choTA hai aura Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 mahAvIra kA arthazAstra mAMga kA kSetra usase bhI choTA hai| ina tIna para Adhunika arthazAstra kA DhAMcA khar3A mahAvIra kA arthazAstra mahAvIra ke arthazAstra ke tattvoM para vicAra kareM to Adhunika arthazAstra meM cAra bAteM aura jor3a denI cAhie suvidhA * vAsanA, Asakti yA mUrchA * vilAsitA * pratiSThA kevala icchA pUrti ke lie yA kevala vilAsitA ke lie sArA prayatna nahIM hotaa| artha kA vikAsa jo manuSya karatA hai, usakA eka dRSTikoNa banatA hai suvidhA / use suvidhA cAhie isalie vaha artha kA saMgraha karatA hai| ..dUsarA tattva hai Asakti / na suvidhA kI jarUrata, na AvazyakatA, kevala vAsanA kI saMpUrti / Aja ke vijJApana aisI vAsanA jAgRta karate haiM jo anAvazyaka ko bhI Avazyaka banA dete haiN| use dekhakara aisA lagatA hai ki isake binA to hamArA jIvana cala hI nahIM sktaa| yaha vAsanA vijJApana ke dvArA jAgRta hotI hai| manuSya vilAsa ke prati AkarSita hai / vaha vilAsitA kI pUrti ke lie adhikatama prayatna karatA hai / vilAsa ke lie prabhUta dhana cAhie / artha manuSya kI isa vRtti ko poSaNa detA hai| ___ eka hetu hai pratiSThA, ahaM kA poSaNa / koI AvazyakatA nahIM hai, phira bhI ahaM ke poSaNa ke lie bahuta kucha kharIdanA par3atA hai| kendra meM kauna hai? ina sUtroM ke saMdarbha meM arthanIti para vicAra-vimarza kreN| kisa artha kI vyavasthA meM, kisa sUtra ke sAtha manuSya pradhAna banatA hai aura kahAM artha pradhAna banatA hai| kahIM-kahIM manuSya gauNa bana jAtA hai aura artha pradhAna yA mukhya bana jAtA hai| yaha gauNa aura mukhya kA antara jitanA spaSTa hogA, hameM isa sacAI kA bodha hogA-arthazAstra ke kendra meM manuSya kahAM hai aura artha kahAM hai| aniyaMtrita icchA Adhunika arthazAstra kA mukhya sUtra hai-aniyaMtrita icchA hI hamAre lie kalyANakArI aura vikAsa kA hetu hai| jahAM icchA kA niyaMtraNa kareMge, vikAsa avaruddha ho Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kendra meM kauna- mAnava yA artha ? z2AegA / jahAM aniyaMtrita icchA hai, vahAM manuSya nizcita rUpa se paridhi meM calA jAegA aura artha kendra meM A jAegA / asIma AvazyakatA AvazyakatA ke lie bhI yahI sUtra kAma karatA hai / arthazAstra kA sUtra 1 hai-- AvazyakatA ko asIma vistAra do, kahIM roko mata / isase bhI manuSya kinAre para laga jAtA hai aura artha kendra meM A jAtA hai / suvidhA kA atireka hama suvidhA ko asvIkAra nahIM kara skte| mahAvIra ne bhI ise sarvathA asvIkAra nahIM kiyaa| isalie ki manuSya ke bhItara kAmanA hai| kAmanA hai to phira suvidhA usake lie anivArya bana jAtI hai| kAmanA aura suvidhA- ina donoM ko alaga nahIM kiyA jA sktaa| yadi manuSya kI prakRti meM kAma nahIM hotA to hama suvidhA ko asvIkAra kara dete / yathArthavAdI dRSTikoNa yahI hai- jahAM kAmanA hai, vahAM suvidhA anivArya hogI / mahAvIra ne bhI isa yathArtha ko svIkAra kiyA-- suvidhA kI apekSA hai, kintu jahAM suvidhA kA atireka ho jAtA hai, vahAM manuSya gauNa bana jAtA hai aura artha pradhAna bana jAtA hai 1 vilAsitA 19 vilAsitA meM manuSya kA kahIM patA hI nahIM hotA / manuSya paridhi se bhI bAhara calA jAtA hai / kevala artha... artha... aura... artha bacatA hai / vilAsitA na hamArI AvazyakatA hai, na anivAryatA / na suvidhA hai, na korA manoraMjana / vaha kevala bhogavRti kA ucchRMkhala rUpa hai| samajhadAra manuSya usameM kisI bhI sArthaka tattva ko nahIM dekha paataa| vahAM kevala artha kI lolupatA aura usakI pUrti ke sAdhana ke sivA aura kucha nahIM bacatA / vilAsitA kevala bhoga kA poSaNa hai / isameM kAma aura ahaM- donoM vRttiyAM kAma karatI haiM 1 mahAvIra kA sUtra ina sUtroM ke AdhAra para arthanIti kA nirdhAraNa hotA hai aura AdamI arthArjana kI vRtti meM saMlagna hotA hai| prazna hai- mahAvIra ne isa viSaya meM kyA nayA sUtra diyA ? kyA icchA ko asvIkAra kiyA ? mahAvIra ne icchA ko asvIkAra nahIM kiyaa| unhoMne svayaM kahA - icchA hu AgAsasamA aNatayA - icchA AkAza ke samAna ananta hai| kyA AvazyakatA ko rokane kI bAta kahI ? unhoMne yaha bhI nahIM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 mahAvIra kA arthazAstra kahA-AvazyakatAoM ko samApta kara do, unakA prayoga mata kro| unhoMne inake sAtha 'saMyama' zabda kA prayoga kiyA-icchA kA saMyama karo, AvazyakatA kA saMyama yA sImAkaraNa kro| mUlabhUta AvazyakatAeM AvazyakatA kyA hai aura anAvazyakatA kyA hai, ise samajhanA bhI jarUrI hai| hama zarIra kI mAMga ko pUrA kareM, vaha AvazyakatA hai| bhUkha hamAre zarIra kI mAMga hai, pyAsa hamAre zarIra kI mAMga hai| isa mAMga ko pUrA kareM, yaha Avazyaka hai| vinayavijayajI ne AvazyakatAoM kA eka citraNa kiyA hai-zarIra kI jo pahalI mAMga hai, vaha hai roTI kI maaNg| dUsarI mAMga hai pAnI kii| tIsarI mAMga hai kapar3e kii| cauthI mAMga hai makAna aura vastra kii| ye zarIra kI cAra mUlabhUta mAMge haiM, AvazyakatAeM vargIkaraNa AvazyakatA kA Avazyaka vaha hai, jo zarIra kI mAMga ko pUrA kareM / Avazyaka vaha hai, jo indriya kI mAMga ko pUrA kare / hamAre jIvana kA pahalA tattva hai zarIra aura dUsarA tattva hai indriya / alaMkaraNa zarIra kI mAMga nahIM hai / yaha indriyoM kI mAMga hai / saMgIta sunanA, calacitra dekhanA, svAdayukta bhojana, sukhada sparza-ye indriyoM kI mAMgeM haiN| mahAvIra ne, adhyAtma ke AcAryoM ne inheM asvIkAra nahIM kiyaa| unhoMne mAnA-ye mAMgeM haiM aura isa yathArtha para sAmAjika prANI calatA hai, isalie inheM svIkRti dii| isase bhI Age hai mana kI mAMga / vaha zarIra ke lie jarUrI nahIM hai kintu yadi mana kI cAha, taraMga ko nirasta kara diyA jAe to mAnasika vikRtiyAM bhI paidA ho sakatI haiN| isalie mana kI mAMga bhI Avazyaka hotI hai| isase Age bar3heM-pArivArika aura sAmAjika saMbaMdhoM ke nirvAha kI bhI eka AvazyakatA hai| parivAra bar3hAnA aura sAmAjika saMbaMdhoM kI sthApanA bhI eka AvazyakatA hai| vivAha karanA, saMtAna paidA karanA, indriya viSayoM ko prApta karanA, yaha sArA eka mAMga kI AvazyakatA kA vargIkaraNa vinayavijayajI ne kiyA hai| manuSya kA vyaktitva mahAvIra kI sArI kalpanA eka sAtha AcArya ne prastuta kara dii| yaha sArA bhautikavAdI dRSTikoNa hai, paudgalika dRSTikoNa hai| Adhunika arthazAstrI bhI ina saba AvazyakatAoM kA pratipAdana karate haiM aura inheM pUrA karane kI yojanA batAte haiN| mahAvIra ne kahA-ye mAMga yA AvazyakatAeM haiM, inheM hama svIkAra nahIM kareMge, kintu Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kendra meM kauna - mAnava yA artha ? kevala ye hI nahIM haiN| manuSya kI prakRti ke cAra tattva haiN| unameM kevala kAma hI saba kucha nahIM hai / kAma kI pUrti ke lie artha cAhie, kintu vaha bhI saba kucha nahIM hai| kAma hai sAdhya aura artha hai usakI parti kA sAdhana / prakRti ke ye do aMga bana jAte haiM--kAma aura artha, eka sAdhya aura dUsarA sAdhana / manuSya itanA hI nahIM hai / yadi manuSya kA vyaktitva kevala kAma aura artha kI sImA meM hI hotA to naitikatA, caritra Adi para vicAra karane kI AvazyakatA hI nahIM hotii| phira bhraSTAcAra, beImAnI aura anaitikatA se glAni karane kI, paraheja karane kI bhI koI AvazyakatA nahIM hotii| kenija ne manuSya kI AdhI prakRti ke AdhAra para apanI arthazAstrIya ghoSaNA kara dI, AdhI prakRti ko asvIkAra kara diyaa| roTI aura AsthA prasiddha itihAsakAra TAyanabI ne eka bahuta acchI bAta kahI hai--korI roTI aura korI AsthA--donoM aparyApta haiN| manuSya kevala roTI ke AdhAra para jI nahIM sakatA aura kevala AsthA ke sahAre bhI jI nahIM sktaa| Aja kI praNAlI to yaha hai ki roTI do to AsthA ko khaNDita kara do| AsthA do to roTI kI samasyA raha jAtI hai| aisI praNAlI kI AvazyakatA hai, jisameM roTI bhI ho aura AsthA bhI ho| yaha samanvita praNAlI hai| mahAvIra ne jo mArga-darzana diyA, jo arthazAstra kA darzana diyA, usameM na roTI kA asvIkAra hai aura na AsthA kA asvIkAra hai / donoM kA samanvaya hai, roTI bhI mile aura AsthA bhii| __mahAvIra ne kahA--manuSya kI jo AdhI prakRti hai, use ThIka samajhane kA prayatna karo / vaha hai dharma saMvega yA mumukSA, (mukta hone kI icchaa)| usako bilkula upekSita ____mata karo / jAnabUjhakara usake sAtha AMkhamicaunI mata karo, caritra ko bhI sthAna do| jaba caritra kI mImAMsA karate haiM aura mukta hone kI bAta sAmane hotI hai, taba eka zabda phalita hotA hai saMyama / suvidhA kI sImA karo, use asIma mata bnaao| makAna aura vastra zarIra ke lie Avazyaka haiM, para suvidhA ko itanA mata bar3hAo ki vaha svayaM ke lie hAnikAraka bana jAe / suvidhA kI sImA kA sUtra mahAvIra kI bhASA meM suvidhA kI sImA kA viveka yaha hai-jo suvidhA zArIrika, mAnasika aura bhAvAtmaka svAsthya ko hAni na pahuMcAe, vaha suvidhA mAnya hai, kintu jo suvidhA zArIrika, mAnasika aura bhAvAtmaka svAsthya ko hAni pahuMcAe, vaha suvidhA avAMchanIya / phrija eka suvidhA hai, kintu zArIrika svAsthya ke lie hAnikAraka hai, Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra paryAvaraNa ke lie bhI hAnikAraka hai| eyarakaMDIzanara svAsthya ke lie hAnikAraka haiM / vAtAnukUlita makAna suvidhAjanaka to hai, kintu svAsthya ke lie hAnikAraka hai / eka prasiddha udyogapati bImAra ho ge| DAkTarI davA se svastha nahIM hue| aspatAloM aura DAkTaroM se nirAza hokara anta meM ve eka prAkRtika cikitsaka ke pAsa ge| cikitsaka ne unase pUchA-Apa kyA khAte haiM ? kahAM rahate haiM? unhoMne saba btaayaa| sArI bAteM cikitsaka ke dhyAna meM A gii| usane kahA-Apa eka kAma kareM / tIna ghaMTe garama pAnI meM nahAeM / unhoMne vaisA hI kiyaa| do cAra dinoM meM svAsthya lauTane lgaa| eka dina ve garma pAnI ke Taba meM baiThe the| mana meM vicAra AyA--yaha kitanI mUrkhatA hai| dina meM ATha-nau ghaMTe to eyarakaMDIzanara meM kAma karo, phira tIna ghaMTe garama pAnI se snAna karo / tatkAla apane ghara ke eyarakaMDIzanara ko nikalavA diyaa| tIna ghaMTe garama pAnI ke Taba meM baiThane kI AvazyakatA bhI samApta ho gii| vAMchanIya nahIM hai vaha suvidhA vaha suvidhA, jo hamAre zArIrika svAsthya ko hAni pahuMcAe, vAMchanIya nahIM hai| Aja bahuta sAre padArtha aise A gae, jo eka bAra suvidhAjanaka lagate haiM, kintu aMtata: mana ko vikRta banA dete haiM, mAnasika caMcalatA paidA kara dete haiN| jitane bhI manoraMjana ke klaba haiM aura unameM jo suvidhAeM dI jAtI haiM, ve eka bAra to mana ko acchI lagatI haiM, kintu usake bAda mana vikRti se bharatA calatA jAtA hai| isIlie mahAvIra ne kahA-sImA karo, aisI suvidhA ko mata bhogo| eka vyakti se pUchA gayA- 'zarAba kyoM pIte ho?' usane kahA-'mere lie Avazyaka hai|' 'kyoM Avazyaka hai ? isase kyA hotA hai?' 'isake pIte hI sArA tanAva miTa jAtA hai|' yaha tarka kI bhASA hai-zarAba hamAre TeMzana ko miTAne ke lie Avazyaka hai| mahAvIra ne kahA-isa kAlpanika AvazyakatA kI sImA karo / yathArtha kI AvazyakatA roTI aura pAnI hai| yaha zarAba kevala kAlpanika AvazyakatA hai, jise tuma tanAva miTAne ke lie jarUrI batAte ho / Aja mAdaka vastuoM kA jo bAjAra prabhAvI hai, vaha kAlpanika AvazyakatA ke AdhAra para banA hai| isa viSaya meM mahAvIra se pUchA jAe-kyA kareM to mahAvIra kaheMge--'saMyama karo / yaha tumhAre lie jarUrI nahIM hai| yaha tumhArI kRtrima AvazyakatA hai, tumane ise AvazyakatA mAna liyA hai, vastuta: yaha Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kendra meM kauna - mAnava yA artha ? yaha AvazyakatA nahIM hai|' hamArI kalpanA bhI bahuta bAra AvazyakatA paidA kara detI rela ke Dibbe meM do yAtrI AsapAsa baiThe the| eka utthaa| usane Age bar3ha kara khir3akI ko banda kara diyaa| dUsarA uThA aura khir3akI ko khola diyaa| eka nATaka zurU ho gyaa| eka kholatA hai, dUsarA banda kara detA hai / TI. TI. aayaa| yAtriyoM ne una donoM kA nATaka batAyA aura apanI parezAnI vyakta kii| TI. TI. ne pUchA-tuma donoM aisA kyoM karate ho? pahalA bolA--mujhe garmI lagatI hai, ghuTana mahasUsa hotI hai to khir3akI kyoM na kholUM? dUsare ne kahA--mujhe sardI lagatI hai to kyoM na banda karUM? TI. TI. ne donoM ko khir3akI ke pAsa bulAyA aura kahA-dekho ! donoM ne dhyAna se dekhA to patA calA ki khir3akI meM zIzA hI nahIM haiN| sacAI ko na bhulAeM - jaba zIzA hI nahIM hai to banda karane se kyA lAbha aura kholane se kyA lAbha? hamArI kAlpanika AvazyakatAeM, kRtrima apekSAeM itanI jyAdA hotI haiM ki hama sacAI ko bhulA dete haiN| mahAvIra isIlie kahate haiM ki tuma kAlpanika AvazyakatA kI sImA karo, saMyama kro| suvidhA kI bhI sImA karo, saMyama kro| mahAvIra ne yaha nahIM kahA-kevala AtmA satya hai aura jagat mithyA hai| unhoMne vyavahAra ko bhI mithyA nahIM btlaayaa| vyavahAra bhI eka sacAI hai| paudgalika jagat bhI eka sacAI hai| apekSA, AvazyakatA aura suvidhA-yaha bhI eka sacAI hai, kintu inheM ucchaMkhala mata banAo, maryAdA kA atikramaNa mata karo, inakI eka sImA nirdhArita kro| sImA kA bhI eka bahuta acchA sUtra prastuta kara diyA-jahAM mUla ko hAni na pahuMce, zarIra, mana aura bhAvadhArA ko hAni na phuNce| TI0 vI0 hamArI indriyoM ko hAni pahuMcAtA hai| kitane bacce isake prabala Asakta bana gae, kitane loga AMkhoM kI jyoti manda kara baiThe / samAcAra-patra meM par3hA-briTena meM baccoM ke cazmeM bahuta bike / kAraNa khojA gayA to patA calA-bacce TelIvijana ke bahuta nikaTa baiThakara dekhate haiM, bahuta lambe samaya taka dekhate haiM, isalie A~khoM kI samasyA bar3ha rahI hai, cazme bar3ha rahe haiN| yaha ucchaMkhala aura atizaya vRtti hai| anAvazyaka hai vilAsitA ___ mahAvIra ne kahA-vilAsa ko samApta karA / vilAsitA sarvathA anAvazyaka hai| isakA pUrNa nirodha karo, saMyama kro| yaha bAta kucha kaTu laga sakatI hai, kintu bahuta saccI hai Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 mahAvIra kAmazAstra savvaM vilaviyaM gIyaM, savvaM narse viddmbitN| savve AbharaNA bhArA, savve kAmA duhAvahA / vAsanA ko bar3hAne vAle gIta, gIta nahIM, vilApa haiN| vAsanA ko bar3hAne vAle nRtya aura nATaka viDambanA haiM, pradarzana ko bar3hAne vAle AbharaNa bhArabhUta haiM / ucchaMkhala vAsanA duHkha ko bar3hAne vAlI hai| yadi itihAsa upalabdha hotA / ___mahAvIra ne saMyama kA eka abhiyAna zurU kiyA, prayoga zurU kiyA aura usa samaya jaba AbAdI Aja jitanI nahIM thI, pAMca lAkha vyaktiyoM kA eka samAja bnaayaa| vaha mahAvIra ke siddhAntoM ko mAnane vAlA samAja thaa| pAMca lAkha loga usa samaya kI dRSTi se kama nahIM hote| licchavI gaNataMtra kA pramukha mahArAjA ceTaka mahAvIra ke usa vratI samAja kA eka pramukha sadasya thaa| pUrA jaina itihAsa Aja prApta nahIM hai| bhAratIya itihAsa meM jaina tathyoM kI jitanI upekSA huI hai, zAyada kisI kI nahIM huI hai| aneka rAjAoM, gaNataMtra ke pramukhoM, jaina senApatiyoM aura sArthavAhoM kA itihAsa Adhunika itihAsakAroM ne gAyaba kara diyaa| yadi unakA itihAsa Aja hamAre sAmane upalabdha hotA to licchavI, vajjI Adi gaNataMtra mahAvIra ke arthazAstrIya siddhAntoM ke AdhAra para calate the, yaha tathya svayaM siddha ho jaataa| maulika aMtara mahAvIra ne eka aise samAja ko hamAre sAmane prastuta kiyA, jo saMyamI aura vratI samAja thA / vrata aura saMyama ke saMdarbha meM hama Adhunika arthazAstra aura mahAvIra ke arthazAstra kI tulanA kreN| pahalA antara to mUla meM hI darzana kA aaegaa| Adhunika arthazAstra ekAMgI bhautikavAda para AdhArita hai / mahAvIra ke arthazAstra meM bhautikavAda evaM adhyAtmavAda-donoM svIkAra hai / Adhunika arthazAstra ne eka lakSya banA liyA hai--manuSya ko dhanI banAnA hai / mahAvIra ke arthazAstra kA lakSya thA--manuSya zAnti ke sAtha, sukha ke sAtha apanA jIvana bitaae| kyoMki zAnti ke binA sukha nahIM miltaa| sukha zAnti pUrvaka hotA hai| gItA meM kahA gayA ___ na cAbhAvayataH zAntiH azAntasya kutaH sukhm| bhAvanA ke binA zAnti nahIM hotI aura zAnti ke binA sUkha kA sapanA bhI nahIM liyA jA sktaa| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kendra meM kauna - mAnava yA artha ? prazna kendra aura paridhi kA . ___ eka ora dhana se milane vAlA sukha hai, dUsarI ora zAnti se milane vAlA sukha hai| bhautikavAda ke AdhAra para dhana sukha-yaha samIkaraNa bnegaa| mahAvIra ke arthazAstra kA samIkaraNa hogA--dhana kI sImA =zAnti +sukha / vrata, saMyama aura sImAkaraNa ke saMdarbha meM hama mahAvIra ke arthazAstrIya siddhAntoM kA mUlyAMkana kara sakate haiM / isa siddhAnta kA kendrIkRta niSkarSa yaha hogA-jahAM vrata hai, saMyama aura sImAkaraNa hai, vahAM arthazAstra ke kendra meM manuSya rahatA hai, artha dUsare nambara para rahatA hai| jahAM aisA nahIM hai, vrata, saMyama aura naitikatA kA vicAra nahIM haiM, vahAM padArtha aura artha kendra meM rahegA, manuSya parde ke pIche / isa saMdarbha meM vartamAna kI samasyA ko, Arthika aparAdhoM ko samajhane meM bahata suvidhA hogii| hama saralatA ke sAtha yaha samajha sakate haiM Aja kyoM Arthika bhraSTAcAra bar3ha rahA hai? kyoM Arthika aparAdha bar3ha rahe haiM? kyoM sattA ke zIrSa para baiThA vyakti Arthika ArAdhoM meM lipta hokara tyAgapatra dene ko bAdhya hotA hai ? jela meM jAne ko vivaza hotA hai ? jaba taka manuSya paridhi meM rahegA, artha kendra meM rahegA, taba taka aisI ghaTanAoM ko rokA nahIM jA skegaa| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa kI arthazAstrIya avadhAraNA bhagavAn mahAvIra ne pratyeka kArya, vikAsa yA paryAya ko sApekSa batalAyA / bahuta zAkhAeM haiM, bahuta zAstra haiN| aneka vidyA kI zAkhAoM meM paraspara saMbaddhatA hai / jitane bhI zAstra haiM, unameM bhI paraspara sApekSatA hai / yadyapi arthazAstra artha ke viSaya meM hI cintana karatA hai kinta koI bhI zAstra nirapekSa hokara cala nahIM sktaa| aisA pratIta hotA hai--Adhunika arthazAstra ne nirapekSa hokara calane kA prayatna kiyA hai| zAyada isI kA pariNAma hai ki aneka samasyAeM sulajhane ke sthAna para ulajhI haiM, hiMsA ko protsAhana milA hai| kenija ne arthazAstra kA mukhya uddezya batalAyA-hara nirdhana vyakti dhanI bane, mAlAmAla bana jAe / uddezya AkarSaka hai| isa viSaya meM sAmyavAda aura pUMjIvAda meM koI vizeSa antara dikhAI nahIM detaa| prakriyA aura pariNAma meM antara ho sakatA hai, kintu mUla uddezya yahI hai ki koI bhI vyakti nirdhana na rahe, garIba na rahe, garIbI kI rekhA ke nIce jIvana yApana na kare / pratyeka vyakti kI prAthamika AvazyakatAoM kI pUrti ho sake aura vaha sukha zAnti ke sAtha apanA jIvana jI sake- yaha vikAsa kA eka lakSya banAyA gayA / arthazAstrIya dRSTi se vikAsa kI paribhASA bhI yahI hai| Arthika vikAsa, praudyogikI kA vikAsa, TeknolojI kA vikAsa, prati vyakti Aya aura jIvanastara--ye Adhunika arthazAstra ke vikAsa meM mAnadaNDa haiN| priya nahIM hai daridratA prAcIna kAla meM bhI kahA gayA-adhanaM nirbalaM jo adhana hai, vaha nirbala hai| daridra aura garIba kabhI vAMchanIya nahIM rahA / daridratA sadA tiraskRta huI hai| use kisI bhI dRSTi se acchA nahIM mAnA gyaa| eka brAhmaNa paNDita ne rAjA bhoja se milane ke lie prasthAna kiyaa| vaha bahuta daridra thaa| rAjA ko bheMTa karane ke lie kapar3e meM ganne ke kucha khaNDa (Tukar3e) bAMdhakara le lie| kucha dera vizrAma karane ke lie vaha jaMgala meM so gyaa| udhara se Ara rahe eka vyakti ne use dekhaa| usane socA-rAjA ke pAsa yaha puraskAra ke lie ikSukhaNDa lekara jA rahA hai| usane kapar3e se ikSukhaMDa nikAla lie aura usakI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa kI arthazAstrIya avadhAraNA jagaha lakar3iyAM bAMdha dI / paMDita sokara utthaa| vaha kapar3e meM baMdhI lakar3iyoM ko lekara rAjA ke mahala kI ora cala pdd'aa| darabAra meM pahuMcakara bheMTa karane kI icchA se jaba kapar3e ko kholA to usameM lakar3iyAM dekhakara stabdha raha gyaa| vaha bahata ciMtita ho gayA / mahAkavi kAlidAsa samajha gae--isa vyakti ke sAtha kisI ne chala kiyA hai| unhoMne turanta sthiti ko saMbhAlane hue kahA--'mahArAja ! Aja jaisA upahAra AyA hai, vaisA kabhI kisI ne bheMTa nahIM kiyaa| bar3A adbhabhUta upahAra hai|' rAjA ne pachA-kaise? kAlidAsa ne kahA dagdhaM khANDava marjunena balinA ramyadrumairbhUSitaM, dagdhA vAyasatena hemanagarI laMkA puna: svarNabhaH / dagdho lokasukho hareNa madana: kiM tena yuktaM kRtaM, dAridrayaM jaga tApakArakamidaM kenApi dagdhaM na hi / / khANDava vana ko arjuna ne jalA diyA, sone kI laMkA ko hanumAna ne jalA diyA aura kAmadeva ko zaMkara ne jalA diyA, lekina isa daridratA ko, jo sabako jalAtI hai, koI jalA nahIM skaa| yaha vipra isa daridratA ko jalAne ke lie IMdhana bheMTa kara rahA hai| ise jalAne meM Apa hI samartha haiN| daridratA kabhI priya nahIM rahI, garIbI kabhI vAMchanIya nahIM rahI, na prAcInakAla meM, na arvAcInakAla meN| saba cAhate haiM ki garIba koI na rahe, samAja kisI ko na satAe / kintu yaha bar3A kaThina kAma hai| arthazAstra kA dhyeya ___ Adhunika arthazAstra ne isa tathya kA pratipAdana kiyA-manuSya ke svArtha ke manovega ko ubhArA jaae| Aja ke arthazAstra kA dhyeya rahA hai--jahAM taka ho sake, svArthavRtti ko ubhArA jaae| jitanA svArtha ubharegA, utanA hI vikAsa hogaa| kenija ne bar3I dRr3hatA ke sAtha isa siddhAnta kA pratipAdana kiyaa| isa siddhAnta meM sacAI nahIM hai, aisA maiM nahIM maantaa| kyoMki vyaktigata preraNA aura vyaktigata svArtha jitanA manuSya se kAma karavAtA hai, utanA koI nahIM karavAtA / svArtha hamArI eka bahuta bar3I preraNA hai aura bahuta priya hai| jisa siddhAnta kA Adhunika arthazAstra ne pratipAdana kiyA, vaha priya hai, AkarSaka hai hara vyakti apane svArtha ko bar3hAe aura vyaktigata svAmitva jitanA vikasita kara sake, kre| jitanA arjana kara sake, kre| sAmyavAda ne jo siddhAnta prastuta kie, ve bhI kama AkarSaka nahIM haiN| koI bhI vyakti bhUkhA nahIM rahegA, binA makAna ke nahIM rahegA, vastrahIna nahIM rahegA, AjIvikA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnya nahIM rahegA, prAthamika AvazyakatAeM sabakI pUrI hoNgii| yaha sAmyavAda kA AkarSaNa sapanA thA, aura hai| preya aura hita isa saMdarbha meM mahAvIra ke darzana kI mImAMsA kareM / priya aura hita-ina do zabdoM para dhyAna deN| eka bAta priya lagatI hai, kintu hitakara nahIM hai| eka bAta hitakara hai, kentu priya nahIM lgtii| eka bAta aisI bhI ho sakatI hai, jo priya bhI hai aura hitakara bhI hai| hara vyakti dhanavAna bane, svArtha ke manovega ko ubhAreM, jisase saMpadA kA vikAsa ho--yaha priya hai, kintu hitakara nahIM hai / vyakti meM svArtha vaise bhI bahuta tIvra hotA hai| isa vaiyaktika svArtha ne samAja meM kAphI samasyAeM paidA kI haiN| ise aura tIvra banAne kA prayatna kiyA jAe to pariNAma kaisA hogA, yaha hama Aja ke samaya ko dekhakara samajha sakate haiN| . hara vyakti cAhatA hai-samAja meM Arthika vikAsa ho, kintu prazna hai ki kaise ho? isakI prakriyA kyA ho? Arthika vikAsa nirvikalpa hai| mahAvIra kahate haiM-Arthika vikAsa kI bAta karate samaya ina binduoM para vicAra avazya karo * ahiMsA aura sAdhana-zuddhi * mUlyoM kA hrAsa na ho * svArtha kI sImA ahiMsA aura sAdhana-zuddhi ____ Arthika vikAsa ke sAtha kahIM hiMsA to nahIM bar3ha rahI hai ? sAdhana-zuddhi kI dRSTi se vicAra kareM Arthika vikAsa ho, kintu vaha yena-kena-prakAreNa nahIM / eka vyakti Aja sAmAnya sthiti meM hai| usane kisI sampanna vyakti kA apaharaNa kara liyaa| eka karor3a kI phirautI maaNgii| usameM saphala huA garIba se karor3apati bana gyaa| Arthika vikAsa to usakA ho gayA kintu usake lie jo sAdhana apanAe, jo prakriyA apanAI, kyA vaha vAchanIya ho sakatI hai? prAcInakAla meM eka cintana rahA-prasiddhi AdamI ko vijaya dilAtI hai| eka vyakti ke mana meM vikalpa uThA-mujhe prasiddha honA hai / isake lie kyA karUM? kisI ne salAha dI jAo, bAjAra meM ghar3oM ko ikaTThe rakho aura lAThI se phor3o, bahuta prasiddha ho jaaoge| aisA na kara sako to pahane hae kapar3oM ko utAra pheMko, nagna ho jAo, ekadama prasiddha ho jaaoge| yaha bhI na kara sako to gadhe kI savArI karo, prasiddha ho jaaoge| prasiddha hone ke ye sabase saste nuskhe haiM Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa kI arthazAstrIya avadhAraNA ghaTaM bhindyAt paTaM chindyAt, kRtvA rAsabharohaNam / _ yena kena prakAreNa prasiddha : puruSo bhavet // do sUtra haiM--eka yena-kena prakAreNa kA aura dUsarA sAdhana-zuddhi kA / bhagavAn mahAvIra ne kahA-samAja ke kSetra meM Arthika vikAsa meM kisI ko Apatti nahIM ho sakatI kintu yaha yena-kena prakAreNa nahIM honA cAhie, usameM ahiMsA kI dRSTi se vicAra honA cAhie, sAdhana-zuddhi se vicAra honA caahie| mUlyoM kA hrAsa na ho . mahAvIra ne kahA-arthArjana meM mUlyoM kA hrAsa na ho / mahAvIra kI avadhAraNa aura Adhunika arthazAstra kI avadhAraNA meM isa dRSTi se hama bahuta antara dekhate haiM Arthika vikAsa meM mUlyoM kA hrAsa na ho, yaha anivArya zarta rahI / Aja aai dUsarI ho gaI hai| kenija ne spaSTa kaha diyA--'abhI yaha samaya nahIM AyA hai ki hama mUlyoM para vicAra kareM yA naitikatA para vicAra kreN| jaba sabhI dhanavAn bana jAeM taba isa para vicAra karane kI jarUrata pdd'egii|' yaha bahuta bar3A antara hai, mahAvIra va arthazAstrIya avadhAraNA aura Aja kI arthazAstrIya avadhAraNA meN| karuNA va vikAsa, saMvedanazIlatA kA vikAsa, Arthika vikAsa ke sAtha-sAtha honA cAhie kahIM aisA to nahIM ho rahA hai ki samRddha banane ke sAtha-sAtha usI anupAta meM hamAra karuNA, dayA kA srota sUkhatA jA rahA hai| eka vyakti ne krUratA ke sAtha dhana baTorA usase Arthika vikAsa to ho sakatA hai kintu usakA yaha vikAsa hajAroM vyaktiye ke lie eka gaDDhA khoda detA hai| svArtha kI sImA svArthavRtti se sarvathA achUtA nahIM rahA jA sktaa| sAdhanA karane vAle vyatti meM bhI apanA svArtha hotA hai / vaha sarvathA burA aura avAMchanIya bhI nahIM hotA, accha bhI hotA hai kintu usakI eka sImA honI caahie| aisA svArtha na ho ki vaha dUsare ke hita ko hAni pahuMcAe / vyakti akelA nahIM haiM, duniyA bahuta bar3I hai| araba AdamI haiN| eka vyakti apane svArtha ko itanA ubhAre ki apanA to Arthika vikAsa kare aura dUsaroM ko hAni phuNcaae| yaha nahIM honA caahie| ___ mahAvIra ne kahA--Arthika vikAsa ke sAtha ina binduoM para vicAra kro| mahAvIra kA zrAvaka Ananda Arthika dRSTi se bahuta sampanna thaa| usake pAsa hajAroM-hajAroM ekar3a kRSi bhUmi thii| cAlIsa hajAra gAyoM kI gauzAlA thii| karor3oM kI saMpadA vyApAra meM lagI huI thI kintu vratI samAja kA sadasya hone ke nAte usakA yaha vrata Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra thA-- arthArjana meM aprAmANika sAdhanoM kA upayoga nahIM kruuNgaa| isI ke AdhAra para usane apanA Arthika vikAsa kiyA thA / dharma aura Arthika vikAsa 30 ke Arthika vikAsa karane meM koI dharma bAdhA nahIM ddaaltaa| Adhunika arthazAstra bahuta se vidvAnoM ne kahA- hamAre dharma kahate haiM, aMkuza lagAo, yaha mata karo, vaha mata karo / nirdeza anupayogI haiM, vikAsa meM bAdhaka haiN| vastutaH hama priyatA koNa se socate haiM, tabhI ye bAdhaka lagate haiN| hita ke koNa se soceM to pAeMge -- ye bAdhaka nahIM, sAdhaka haiN| priyatA aura hita donoM dRSTiyoM se soceM to arthazAstra manuSya ke lie bahuta lAbhakArI ho sakatA hai / kevala priyatA kI dRSTi se vicAra kareMge to pAeMge - Aja ke arthazAstra ne manuSya- samAja meM bahuta vikRtiyAM paidA kI haiM, use krUra banAyA hai, zoSaNa ke rAste para agrasara kiyA hai 1 vidyamAna hai sAmrAjyavAdI manovRtti Aja TeknolojI kA bahuta vikAsa huA hai, isameM koI saMdeha nahIM hai / kintu usake sAtha yadi karuNA rahatI to zAyada manuSya jAti ke lie itanA khatarA paidA nahIM hotaa| TeknolojI kA prayoga jisa sUkSmatA ke sAtha saMhAra kI dizA meM huA hai, utanA lAbha kI dizA meM nahIM huA hai| isakA kAraNa yahI hai ki sAmrAjyavAdI manovRtti manuSya meM vidyamAna hai| eka samaya thA jaba bhUkhaNDa kA sAmrAjya calatA thaa| bhUmi para adhikAra karo, adhikAdhika jamIna har3apo, yaha eka prakAra kA bhaugolika sAmrAjyavAda thA | Aja Arthika sAmrAjyavAda kA yuga hai| Aja mahatva isa bAta kA nahIM hai ki bhUmi kitanI hai, mahatva isa bAta kA hai ki hAtha meM bAjAra kitanA hai / jApAna eka choTA deza hai, bahuta jyAdA janasaMkhyA vAlA deza nahIM hai, kintu vizva bAjAra meM vaha sarvAdhika prabhAvI hai / svArtha aura krUratA Arthika sAmrAjya kAyama karane kI eka hor3a-sI lagI huI hai| amerikA, iMglaiMDa, jApAna, jarmanI, ye sabhI deza eka dUsare ko isa daur3a meM pIche chor3a denA cAhate haiM / isa Arthika sAmrAjyabAda ke vistAra meM TeknolojI kA bharapUra prayoga huA hai kintu mAnava kalyANa ke lie kama huA hai| audyogika vikAsa kI bhI yahI sthiti hai / tarka to yaha diyA jAtA hai--- audyogika vikAsa jitanA hogA, vikAsa ke utane hI avasara bar3heMge, rojagAra bddh'eNge| karuNA kI bAta usake bAda AtI hai| jahAM svArtha prabala hotA hai, vahAM karuNA prabala nahIM ho sakatI / mahAvIra kA yaha nizcita siddhAnta Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa kI arthazAstrIya avadhAraNA hai-svArtha jitanA bar3hegA, krUratA bhI utanI hI bddh'egii| svArtha jitanA sImita hogA, karuNA kA utanA hI vistAra hogaa| svArtha .bhI zikhara para aura karuNA bhI zikhara para, yaha sthiti kabhI sambhava nahIM hai| tarka rojagAra kA rojagAra kA tarka bhI bahuta zlatha hai / jo yuga A rahA hai, vaha roboTa kA yuga hai, kampyUTara kA yuga hai| jahAM hajAra majadUra kAma karate the, vahAM Aja pAMca majadUroM se hI kAma cala jaaegaa| rojagAra kahAM milA? isa mazInI yuga meM AdamI jyAdA berojagAra ho rahA hai, hotA jA rahA hai| prayatna hai garIbI aura berojagArI miTAne kA kintu jaise-jaise yAMtrika vikAsa ho rahA hai, roboTa manuSya ke hAtha se kAma chIna rahA hai, garIbI aura berojagArI utanI hI raphtAra se bar3ha rahI hai / isa ilekTronika yuga ne kahAM taka pahuMcA diyA hai-jApAna jaise deza meM to dharmaguru kA kAma bhI roboTa se ho rahA hai| kisI kI mRtyu ho jAtI hai, usakA parivAra prArthanA hetu dharmasthala meM jAtA hai to roboTa unakA abhivAdana karatA hai, unheM dhairya aura sAMtvanA detA hai, pUrA dharma kA pATha unheM sunA detA hai| anta meM AzIrvAda dekara dhanyavAda ke sAtha unheM vidA karatA hai / yaha sArA kAma roboTa karatA hai / apekSA kahAM hai? ___manuSya kI apekSA kahAM hai? aisA lagatA hai ki isa roboTa aura kampyuTara ke yuga meM manuSya ko mauna dhAraNa kara himAlaya kI kisI guphA meM zaraNa le lenI caahie| manuSya ne bahuta zrama kiyA hai, aba usake lie vizrAma kA kSaNa A gayA hai| AcArya ne bahuta sundara kahA-sariMbhA tandulaprasthamUlA-manuSya kI sArI pravRtti eka sera cAvala ke lie hai| agara sera bhara cAvala kI jarUrata na ho to phira pravRtti kI bhI koI apekSA na rhe| kintu isa audyogika vikAsa ne artha ko manuSya para itanA hAvI kara diyA hai ki usake Age vaha gauNa ho gayA hai / prazna prati vyakti Aya kA ___ arthazAstra kA eka uddezya hai prati vyakti Aya / nizcita hI prati vyakti Aya una dezoM meM bar3hI hai, jo vikasita deza haiM, kintu Aja aisA lagatA hai-pUMjIvAda (kaipiTalijma) bhI apanI aMtima sAMse ginane lagA hai / jApAna, amerikA jaise vikasita rASTroM meM bhI berojagArI bar3hane lagI hai| AMkar3e batAte haiM ki vahAM bhI garIbI kI rekhA ke nIce jIvana jIne kI naubata A rahI hai| rUsa kI sthitiyoM se paricita loga jAnate haiM sAmyavAda ke zAsanakAla meM bhI hajAroM-hajAroM loga sar3aka ke kinAre par3e Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra pAipoM meM zaraNa lete the| koI makAna nahIM thA, bar3e-bar3e pAipoM meM loga raina-baserA karate the| Aja to vahAM bhayaMkara garIbI aura bhukhamarI kI sI sthiti banatI jA rahI hai| khAne kI cIjoM ke lie lambI kyU lagatI hai| yadi prati vyakti Aya samAna hotI, to samasyA kA samAdhAna hotA kintu vaisA huA nhiiN| gAMdhIjI ne kahA thA-'Arthika samAnatA kA Adarza AdamI kabhI prApta nahIM kara skegaa| kyoMki vaiyaktika kSamatA bhinna-bhinna hai, yogyatA bhinna-bhinna hai| hara vyakti isa bindu para pahuMca nahIM sktaa|' svArtha ko ubhArane kA pariNAma yaha AyA-Aja duniyA kI sArI pUMjI kucha hajAra logoM ke hAthoM meM hI kendrita ho gaI haiN| itane bar3e-bar3e dhanI bana gae haiM ki sivAya pratiSThA aura jhUThe ahaM ke poSaNa ke unakI sUcI meM kucha hai hI nahIM / duniyA kA prathama nambara kA dhanI, dvitIya nambara kA dhanI aura tRtIya nambara kA dhanI-basayahI unakI sUcI hai| isalie prati vyakti Aya vAlI bAta bhI jaTila banatI jA rahI hai / AkAMkSA jIvana stara kI sTaiMDarDa oNpha liviMga kI dhAraNA ne bhI AdamI ko bahuta dhokhe meM DAlA hai, digmUDha banAyA hai| hara vyakti ke mana meM lAlasA hai ki jIvana stara unnata honA cAhie / samasyA yaha hai usake lie pAsa meM sAdhana nahIM hai / pratiSThA kA mAnadaNDa, vikAsa kA cihna yaha mAna liyA gayA ki itanI bAteM to honI hI caahie| yadi yaha dhAraNA hotI-jIvana kI prAthamika AvazyakatAoM kI pUrti honI cAhie to koI samasyA nahIM thii| yaha eka svastha cintana hai / pazu-pakSI bhI apanI AvazyakatAoM kI pUrti karate haiM to manuSya jaisA buddhimAn prANI na kare, yaha kaise ho sakatA hai ? kintu isa sTaiMDarDa oNpha liviMga kI dhAraNA ne prAthamika AvazyakatAoM gauNa kara diyA, anAvazyaka vastuoM ke prati eka lalaka manuSya ke bhItara paidA kara dii| manuSya kI tIna koTiyAM ___ mahAvIra ne manuSya kA adhyayana kiyA, manuSya kI vRttiyoM kA adhyayana kiyaa| unhoMne batalAyA- manuSya alaga-alaga prakRti kA hotA hai, sabako eka hI tarAjU se mata tolo| unhoMne tIna vargoM meM manuSya ko vibhAjita kiyA * maheccha * alpeccha icchaajyii| pahalI koTi ke manuSya ve haiM, jo mahA icchA mahAraMbha vAle haiN| dUsarI koTi ke Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa kI arthazAstrIya avadhAraNA manuSya ve haiM, jo alpeccha, alpAraMbha haiN| tIsarI koTi ke manuSya ve haiM, jo icchAjayI, anAraMbha haiN| mahecchA ____ Aja kA arthazAstra kahatA hai-icchA ko bddh'aao| icchA bar3hegI to mahAraMbha hogA. bar3I pravatti hogii| dasarA tattva hai alpa icchA, alpAraMbha / icchA bhI alpa aura Arambha bhI alpa / mahAvIra ne donoM vRttiyoM kA vizleSaNa karate hue kahA-jo mahAraMbha hogA, maheccha hogaa| vaha AjivikA adharma ke sAtha calAegA, dharma kA vicAra nahIM kregaa| aisA kaha kara mahAvIra ne mAno Aja ke arthazAstra kI bhaviSyavANI kara dI thii| mahAvIra ne kahA-vaha puruSa caNDa, rudra, kSudra, vakra, duHzIla, duSpratyAnaMda hogaa| maheccha puruSa kI prakRti kA mahAvIra ne sajIva citraNa kiyA hai / mahA-icchA aura mahAraMbha pravRtti vAlA vyakti koI vicAra nahIM kregaa| apane lie upayogI hai, lAbha mila rahA hai to vaha kisI ke prANa-viyojana se bhI kaMpita nahIM hogaa| Aja vilAsitA aura saundarya prasAdhanoM ke nirmANa ke kitane-kitane nirIha aura mUka pazu-pakSiyoM kI nirmama hatyA kI jA rahI hai| mulAyama aura kaThora plAsTika banAne ke lie sthApita kie jA rahe kArakhAnoM meM lAkhoM cUjoM ke avikasita paroM ko kATakara istemAla kiyA jA rahA hai / mAMsa ke niryAta ke lie kitane bhI bUcar3akhAne lagAne par3eM, koI cintA kI bAta nahIM hai / sArA kucha dhana ke pIche ho rahA hai / itanA caNDa, raudra hue binA vipula dhana kI prApti nahIM ho sakatI / mAyA, kUTa-kapaTa, prapaMcayaha saba bhI isake pIche karanA par3atA hai| jAlI khAte, rizvata, dhamakI, hatyA, apaharaNa-Aja kyA-kyA nahIM kiyA jA rahA hai| saba usa mahAicchA vAle varga kA citraNa hai, jo parigraha meM nirantara DUbA huA hai| yaha socA bhI nahIM jA sakatA--icchA, parigraha aura Arambha ko bar3hAkara ina duSavattiyoM se koI baca skegaa| hama priya ke sAtha hita kI bAta soceM / icchA ko alpa kie binA, niyaMtrita kie binA hita kI bAta ko jor3A nahIM jA sktaa| alpeccha 'eka manuSya alpeccha hotA hai / icchA hai, kintu alpa hai / aisA vyakti kArakhAnA lagAegA, kintu pUMjI ko kendrita nahIM kregaa| mahAtmA gAMdhI ne jo vikendrita arthanIti aura vikendrita sattA kI bAta kahI, vaha mahAvIra ke isI alpeccha zabda kA anuvAda hai| alpeccha yA alpAraMbha kA tAtparya hI vikendrita arthavyavasthA hai| mahAvIra ne Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra kahA- dhammeNaM vitte kappemANA-alpa icchA vAlA vyakti dharma ke sAtha apanI AjIvikA calAtA hai| hamAre sAmane do zabda haiM-alpeccha aura maheccha / eka hai dharma ke sAtha jIvikA calAne vAlA, dUsarA hai adharma ke sAtha jIvikA calAne vaalaa| dharma ke sAtha kA tAtparya hai-nyAyasaMgata, karuNA ke sAtha / mahAvIra ke eka parama upAsaka zrAvaka zrImad-rAjacandra kI carcA karUM / gAMdhIjI ko ahiMsA kA bIjamaMtra dene vAle aura jinheM bodhidIpa milA terApaMtha ke caturtha AcArya zrImajjayAcArya se / zrImad rAjacandra ne eka vyApArI se saudA kiyaa| javAharAta kA vyavasAya thaa| bhAvoM meM yakAyaka tejI A gii| sAmane vAle vyApArI ko eka muzta pacAsa hajAra kA ghATA ho rahA thA / zrImad rAjacandra ne usase kahA-tuma egrImeMTa kA vaha rukkA laao| vyApArI bolA-zrIman ! Apa cintA na kareM / maiM ApakI eka-eka pAI cukA dUMgA, kintu abhI merI sthiti nahIM hai / zrImad rAjacandra ne kahA-cukAne yA na cukAne kI bAta meM nahIM kara rahA / maiM eka bAra vaha rukkA dekhanA cAhatA haM / usane socA, rukkA pAte hI ye korTa meM kesa kara deMge aura maiM phaMsa jaauuNgaa| isalie vaha na dene Agraha karatA rahA kintu antata: use rukkA denA hI pdd'aa| rukkA hAtha meM lekara use phAr3ate hue zrImad rAjacandra ne kahA-'rAjacandra dadha pI sakatA hai, kisI kA khUna nahIM pI sktaa| yaha saudA maiM radda karatA huuN|' isakA nAma hai karuNA / alpa icchA vAlA vyakti dharma ke sAtha apanI AjIvikA calAtA hai / vaha kisI ke sAtha anyAya nahIM karatA, krUra vyavahAra nahIM karatA, zoSaNa nahIM karatA, herApherI nahIM karatA, dharohara ko nahIM chipAtA / icchAjayI tIsare prakAra kA vyakti hotA hai aniccha / use hama sAmAjika prANI nahIM kheNge| vaha aniccha yA icchAjayI hotA hai| jo sAdhu-saMnyAsI banakara samAja se alaga ho jAtA hai, usake koI pravRti nahIM, koI kArakhAnA nahIM, koI vyApAra nahIM, kevala sAdhanA kA jIvana hotA hai / bhagavAn mahAvIra ne kahA-tIsarI koTi kI bAta chor3a deN| vaise isa koTi ke vyakti bhI kama nahIM hue mahAvIra ke usa vratI samAja meM alpeccha logoM kI saMkhyA pA~ca lAkha thI aura icchAjayI logoM kI saMkhyA pacAsa hajAra thI yoropa meM hamAre samaNa samaNiyAM jAte haiM to vahAM ke loga yaha dekhakara Azcarya karate haiM ye sardI, garmI kaise sahana karate haiM? paisA nahIM rakhate haiN| Aja ke yuga meM koI AdamI aisA ho sakatA hai, jisake pAsa paisA na ho? vahAM ke loga kalpanA bhI nahIM krte| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa kI arthazAstrIya avadhAraNA upekSA manuSya kI . Adhunika arthazAstra kA dRSTikoNa hai--nijI lAbhArjana, manuSya kI prakRti kI upekSA aura kevala lAbha kI upekSA / jisa vastu meM koI lAbha nahIM, vaha Aja kI arthazAstrIya dRSTi se bilkula vyartha hai| mahattva hai bAjAra kA, vastu kA koI mUlya nahIM hai| manuSya kI prakRti kI bilkula upekSA kI gii| vratI samAja meM manuSya kI prakRti ko mahattva diyA gyaa| yaha donoM meM dRSTikoNa kA bar3A antara hai| arthazAstra kA yogadAna ____ Adhunika arthazAstra ne samasyAoM ko samAdhAna nahIM diyA hai, yadi yaha kaheM to eka ekAMgI dRSTikoNa hogaa| mahAvIra ko samajhane vAlA, kabhI ekAMgI dRSTikoNa se vicAra nahIM krtaa| isameM koI sandeha nahIM ki Adhunika arthazAstra kI kucha avadhAraNoM ne samAja kI kucha samasyAoM ko sulajhAyA hai aura garIba ko bhI kucha rAhata dI hai| kintu jitanI rAhata dI hai, utanI hI dUsarI samasyAeM paidA kara dI haiN| taTastha ciMtana kareM to yaha svIkAra karane meM koI kaThinAI nahIM hogI ki vartamAna arthazAstrIya avadhAraNAoM ne hiMsA ko bhI protsAhana diyA hai| ahiMsA kA arthazAstra pUjya gurudeva jaina vizvabhAratI ke prAMgaNa meM virAja rahe,the / ajamera vizva vidyAlaya ke upakulapati DaoN0 kAntA AhUjA aae| vArtAlApa ke prasaMga meM hamane kahA-hama cAhate haiM ahiMsA kA arthazAstra / unhoMne kahA-yaha kauna-sA arthazAstra hogA? arthazAstra kI to janma hI hiMsA se hotA hai / usameM ahiMsA kI bAta kahAM se AegI?' hama isa sacAI ko samajheM kevala garIbI ko miTAne vAlA arthazAstra hI hamAre lie upayogI nahIM hai| hamAre lie vaha arthazAstra bhI upayogI hai, jo garIbI ko miTAe aura sAtha-sAtha hiMsA kA saMvarddhana bhI na kareM / Arthika samRddhi aura ahiMsA kI samRddhi donoM kI samanvita praNAlI kI Aja apekSA hai / mahAvIra ne vratI samAja kI jI kalpanA dI, usameM isa praNAlI ke lie paryApta tattve milate haiN| una tattvoM ke dvArA isa samanvaya ko pUrA kiyA jA sakatA hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA aura zAnti kA arthazAstra Adhunika arthazAstra kA uddezya zAnti nahIM hai aura ahiMsA bhI nahIM hai| usakA uddezya hai Arthika samRddhi / pratyeka manuSya dhanavAn bane, koI garIba na rahe, manuSya kI prAthamika anivAryatAeM pUrI hoN| itanA hI nahIM, vaha sAdhana sampanna bane / Arthika samRddhi ke lie sAdhana ke rUpa meM lobha, icchA, AvazyakatA aura utpAdana bar3hAne kI bAta bhI svIkRta hai| . kamyunijma kA uddezya kamyunijma kA uddezya rahA sattA ko hthiyaanaa| jo nimna varga hai, pichar3A yA majadUra varga hai, usake hAtha meM sattA Ae / kintu kaise Ae, isameM koI vicAra nahIM rahA, sAdhana-zuddhi kI koI anivAryatA nahIM rhii| agara acche sAdhana se Ae to acchI bAta, kintu acche sAdhana se na Ae to jaise-taise sattA para kabjA kiyA jaae| arthazAstra meM bhI yahI bAta hai| Arthika samRddhi bar3hanI caahie| usake lie lobha aura spardhA anivArya mAna lie ge| jitanA lobha bar3hegA, anivAryatAeM bar3hegI, utanA utpAdana bar3hegA, Arthika vikAsa hogaa| jitanI spardhA hogI, utanA hI Arthika vikAsa Age bddh'egaa| isa sthiti meM zAnti aura ahiMsA kI bAta gauNa ho jAtI arthazAstra kA uddezya yaha svIkAra karanA cAhie--arthazAstra ke sAmane zAnti kA prazna mukhya nahIM haiM, naitikatA kA prazna bhI mukhya nahIM hai / DaoN0 mArzala Adi kucha uttaravartI arthazAstriyoM ne svIkAra kiyA hai ki pariNAmata: naitikatA AnI cAhie, kintu naitikatA isameM anivArya nahIM hai / kenija ne kahA--'jaba hama Arthika dRSTi se sampanna ho jAeMge taba naitikatA para vicAra karane kA avasara aaegaa| abhI usake lie ucita samaya nahIM hai| abhI jo galata hai, vaha bhI hamAre lie upayogI hai|' arthazAstra upayogitA ke AdhAra para calatA hai, isalie usameM galata kucha bhI nahIM hai| jo upayogI hai, vaha sahI hai, vaha hamAre lie vAMchanIya hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA aura zAnti kA arthazAstra gAMdhI kA dRSTikoNa yaha dRSTikoNa Aja ke arthazAstra kA hai| prazna hai-- mahAvIra kA dRSTikoNa kyA rahA? mahAvIra se pahale gAMdhI ke dRSTikoNa kI carcA kreN| mahAtmA gAMdhI ne sAmyavAda ke kucha pahaluoM kA virodha kiyaa| udyogavAda aura kendravAda - ina do pahaluoM kA unhoMne vizeSa virodha kiyA / unhoMne kahA - sattA kA kendrIkaraNa aura pUMjI kA kendrIkaraNa hiMsA ko bar3hAne vAlA hai| jahAM-jahAM sattA kendrita hotI hai, pUMjI kendrita hotI hai, vahAM-vahAM samasyAeM bar3hatI haiN|' gAMdhI kI yaha bAta akSaraza: satya siddha huii| jahAM bhI sattA aura pUMjI kA kendrIkaraNa huA, vahAM hiMsA bddh'ii| gAMdhI ne eka aura mArmika bAta kahI- 'hiMsA kI nIMva para khar3A koI bhI zAsana Tika nahIM sakatA, sAmyavAda bhI TikegA nhiiN|' gAMdhI kI kaI dazaka pahale kI gaI yaha bhaviSyavANI sahI niklii| hiMsA ke AdhAra para koI bhI vastu sthAyI nahIM ho sktii| isa AdhAra para unhoMne udyogavAda kA virodha kiyaa| udyogavAda kA pariNAma udyogavAda Arthika gulAmI kA hI rUpAntaraNa hai, usakA eka paryAya hai / jaise-jaise udyoga kendrita hoMge, Arthika gulAmI kI sthiti avazya banegI, phalataH zoSaNa hogA / zoSaNa kevala samAja kA hI nahIM hogA, eka rASTra dUsare rASTra kA zoSaNa kregaa| jisa rASTra ke pAsa audyogika kSamatA bar3hegI, vaha usa kSamatA kA upayoga dUsare rASTra ke zoSaNa meM karegA / 37 udyogavAda meM do bAteM sAtha calatI haiM-- kSamatA aura kSamatA ke dvArA zoSaNa tathA hiMsA / jahAM udyogavAda ko khulA avakAza milatA hai, vahAM yuddha saMgharSa Adi samasyAeM utpanna hotI haiM / mahAtmA gAMdhI ne udyogavAda ke virodha meM vikendrita udyoga kI bAta kahI, kendrIkRta pUMjI ke pratipakSa meM vikendrita pUMjI aura TrasTIzipa kI bAta kahI / isakA artha hai - gAMdhI jI ne ahiMsA aura zAnti pratipAdana kiyA / sukhavAda kI avadhAraNA hama mahAvIra kI ora caleM / mahAvIra ke sAmane mukhya prazna thA saMyama kA, zAnti aura ahiMsA kA / jahAM saMyama aura zAnti hai, vahAM ahiMsA hai / arthazAstra meM mukhya prazna rahatA hai saMtuSTi kA / janatA ko AvazyakatAoM kI saMtuSTi mile| saMtuSTi aura sukha - yaha arthazAstra kA mukhya dhyeya rahA / sukhavAda eka dArzanika avadhAraNA rahI hai| pazcima meM sukhavAdI dRSTIkoNa para kAphI vicAra huA hai| bhArata meM bhI yaha Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra dRSTikoNa rahA hai kintu usake sAtha eka aura bhI dRSTikoNa rahA hai, vaha hai duHkhavAda kA / sukha prApya hai, kintu jaise-taise prApya nahIM hai / 38 mahAvIra ke sAmane saMtuSTi aura sukha kA prazna gauNa thA, zAnti kA prazna mukhya thA / jaba zAnti kA prazna mukhya hotA hai, dRSTikoNa badala jAtA hai| jahAM zAnti kA prazna hai, vahAM, sAdhana-zuddhi kA vicAra mukhya hogA / mahAvIra ne eka gRhastha ke lie arthArjana kA niSedha nahIM kiyA / ve svayaM aparigrahI the, kintu unhoMne gRhastha ke lie aparigraha kA vidhAna nahIM kiyA / yaha sambhava bhI nahIM thA / eka dharmAcArya asambhava bAta kaise kara sakate the ? unhoMne anekAntavAda kI dRSTi se madhyamamArga batalAyA - eka gRhastha aparigrahI nahIM ho sakatA, phira bhI use icchA kA parimANa karanA cAhie, arthArjana meM sAdhana-zuddhi kA vicAra karanA cAhie / arthazAstra ke tIna ghaTaka arthazAstra meM tIna bAtoM para mukhya rUpa se vicAra kiyA jAtA hai utpAdana vitaraNa upabhoga mahAvIra ke samaya utpAdana kA mukhya srota thA kRSi / vaha yuga kRSi kA yuga thaa| usa samaya udyoga nahIM the| mukhya thA kRSi kA vyavasAya / kRSi ke sandarbha meM unhoMne eka gRhastha ko jo mArga-darzana diyA, vaha yaha hai-- kRSi meM bhI sAdhana-zuddhi kA vicAra karo / sAdhana -zuddhi ke sUtra mahAvIra ne utpAdana meM sAdhana-zuddhi ke lie pAMca sUtra die * baMdha na karanA budha na karanA chaviccheda na karanA / atibhAra na lAdanA / bhaktapAna kA viccheda na karanA unhoMne jisa vratI samAja kA nirmANa kiyA, usake lie ye pAMca vidhAna kie* kRSi kA vyavasAya karate ho to bandha kA prayoga mata kro| bAMdha kara mata rakho, na pazuoM ko bAMdhoM, manuSyoM ko bAMdho I Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA aura zAnti kA arthazAstra vadha na karo / pITo mata, mAro mata, satAo mata / chaviccheda mata kro| usa yuga meM aMgabhaMga karane kA daNDa bhI vidhAna meM thaa| dAsa prathA kA yuga thaa| aMgabhaMga karane kI sajA bhI dI jAtI thii| daNDa svarUpa hAtha kATa dete the, paira kATa dete the, zarIra ke dUsare avayava kATa dete the| mahAvIra ne kahA-aMga-bhaMga mata karo * atibhAra mata lAdo, manuSyoM para bhI nahIM aura pazuoM para bhI nhiiN| * AjIvikA kA viccheda mata karo, kisI kA zoSaNa mata kro| yaha na ho ki zrama adhika ho pArizramika kama mile| zrama, artha aura saMyama utpAdana kA sArA zrama artha ke sAtha calatA hai| zrama kA mUlya kyA hai? eka vyakti zrama karatA hai, usake pratiphala meM use kyA milatA hai ? mahAvIra ke samaya se lekara sAmyavAda aura gAMdhIjI ke samaya taka isa para kAphI vicAra calA hai kitanA zrama aura kitanA artha / isa saMdarbha meM sAmyavAda kA siddhAnta rahA-yogyatA ke anurUpa kArya aura kArya ke anurUpa AjIvikA yA dAma / gAMdhIjI ne isameM kucha saMzodhana kiyaa| unhoMne kahA--'AvazyakatA kI koI eka paribhASA nahIM ho sakatI isalie usakA eka yAMtrika rUpa nahIM honA caahie| yaha viveka para nirbhara honA caahie| jitanA kAma, utanA dAma / ' mahAvIra ne sUtra diyA-zrama aura artha ke bIca meM saMyama ko jodd'o| kevala zrama aura artha hI nahIM, bIca meM saMyama bhI rahe / zrama kA bhI zoSaNa na ho, AjIvikA kA bhI viccheda na ho / kalpanA kareM-eka AdamI samartha hai, vaha jyAdA kAma kara letA hai| eka AdamI kamajora hai, utanA kAma nahIM kara paataa| kintu roTI to donoM ko caahie| yadi zrama ke AdhAra para hI unheM mUlya diyA jAegA to AjIvikA kA viccheda ho jAegA, zoSaNa ho jaaegaa| jo prAthamika anivAryatAeM, AvazyakatAeM haiM, unakI pUrti honI cAhie / mahAvIra ne bar3e mahattvapUrNa zabda kA cunAva kiyAbhaktapAna viccheda-roTI-pAnI kI kamI na ho, usakA viccheda na ho| tIna nirdeza utpAdana meM bahuta sArI vastueM AtI hai / Adhunika arthazAstriyoM ne utpAna se kucha kArakoM ko haTAyA hai |ddaa0 seTha aura mArzala ne vezyAvRtti ko utpAdana se alaga kara diyaa| ise utpAdaka zrama nahIM maanaa| unhoMne isa para naitikatA kI dRSTi Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra se vicAra kiyaa| mahAvIra aura gAMdhIjI kI dRSTi se vicAra kareM to aura bhI bahuta sArI bAteM utpAdana se haTa jaaeNgii| mahAvIra ne utpAdana ke saMdarbha meM tIna nirdeza die * ahiMsappayANe--hiMsaka zastroM kA nirmANa na karanA . asaMjattAhikaraNe-zastroM kA saMyojana na krnaa| * apAvakammovadese-pApa karma kA, hiMsA kA prazikSaNa na denaa| ye tIna nirdeza arthazAstra kI dRSTi se bahuta mahattvapUrNa haiN| pahalA nirdeza hai hiMsaka astroM kA nirmANa utpAdana kI sUcI se haTanA caahie| vratI samAja ke lie to yaha anivArya thA ki vaha zastropAdana nahIM kara sktaa| vaha kevala nirmANa hI nahIM, hisaMka zastra kA vikraya bhI nahIM kara sakatA thaa| Aja to yaha bahuta bar3A vyavasAya bana cukA hai| araboM-kharaboM DAlara ke astra-zastroM kA kraya-vikraya ho rahA hai| inake nirmANa meM joradAra pratispardhA cala rahI hai| Adhunika arthazAstra meM zoSaNa kI jo bAta kahI jAtI hai, usakA eka bar3A rUpa hai khalA baajaar| yaha phrI mArkeTa Aja zoSaNa kA aDDA bana gayA hai |shstroN kA bhI khulA bAjAra hai| jahAM cAheM, zastra kharIda leN| lAiseMsa praNAlI kAragara siddha nahIM ho rahI hai| kucha rASToM meM to lAiseMsa kI jarUrata bhI nahIM hai| yaha zastra-nirmANa aura zastra-vikraya vratI samAja kA sadasya nahIM kara sktaa| dUsarA nirdeza hai zastra ke puoM kA saMyojana na krnaa| vratI samAja kA sadasya zastroM ke purjI kA AyAta-niryAta na kare, unheM jor3akara taiyAra bhI na kre| tIsarA nirdeza hai--pApa karma kA upadeza na denaa| hiMsA kA, yuddha kA prazikSaNa denA bhI eka vratI ke lie varjita thaa| Aja kI sthiti dekheN| hiMsA kA prazikSaNa dene ke lie aise skUla khole gae haiM, jahAM AMtakavAda kA prazikSaNa diyA jAtA hai, usakI sUkSma takanIka sikhAI jAtI hai / kaise AMtaka ke dvArA pUre samAja aura rASTra ko bhayabhIta kiyA jA sakatA hai, isakI TreniMga dI jAtI hai / isa saMdarbha meM mahAvIra ne vratI samAja ke lie jo vidhAna kie, ve ahiMsA aura zAnti ke arthazAstra kI dRSTi se bahuta mahattvapUrNa haiN| karmAdAna - udyoga ke saMdarbha meM bhI mahAvIra ne kucha sUtra die| gAMdhIjI ne bar3e udyogoM kA virodha kiyaa| mahAvIra ne alpecchA aura alpAraMbha yAnI vikendrita nIti kA sUtra sAmane rkhaa| kendrIkaraNa ke viSaya meM mahAvIra ne kahA- yaha hiMsA ko bar3hAvA detI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA aura zAnti kA arthazAstra hai / usa samaya ke jo udyoga the, unakA vargIkaraNa huaa| unheM vrata kI AcAra saMhitA meM karmAdAna kahA gyaa| pandraha karmAdAna batalAe ge| vratI samAja ke sadasya ke lie, zrAvaka ke lie pandraha karmAdAna kA niSedha kiyA gayA, unake sImAkaraNa kI / bAta kahIM gii| usa samaya kA eka udyoga thA--iMgAlakamme koyale kA udyog| eka thA--vaNakamme IMdhana kA udyoga / eka udyoga thA, jaMgaloM ko jlaanaa| eka udyoga thA khetI kI bhUmi bar3hAne ke lie tAlAba Adi ko sukhaanaa| usa samaya ye kucha udyoga calate the .. mahAvIra ne kahA- inakI bhI sImA karo, niraMkuza rUpa meM udyogoM kA vistAra mata do aura apane hAtha meM inheM jyAdA kendrita mata kro| mahAvIra kA eka zrAvaka thA-uddAlaputra / jAti kA kumhAra thaa| usakI pAMca sau dukAneM thiiN| saikar3oM-saikaDoM AvAM usake calate the| kumbhahAra vyavasAya kA eka bar3A udyogapati thA / uddAlaputra ne mahAvIra se sImAkaraNa kA vrata svIkAra kiyA thaa| sImAkaraNa kA artha asIma aura sasIma--ye do zabda bahuta mahattvapUrNa hai| asIma kA artha hai hiMsA kI ora prasthAna / sImAkaraNa kA artha hai zAnti kI ora prasthAna / eka yogya vyakti, jisameM vyAvasAyika kSamatA, bauddhika kSamatA hai, vaha vyakti apanI vyAvasAyika kSamatA ke dvArA itanA arjita kara letA hai ki hajAroM-lAkhoM ke lie eka gaDDA bana jAtA hai| usake lie sImA kucha nahIM hai| Akhira samRddhi bar3he to kitanI bar3he? isa prazna ke saMdarbha meM kahA gayA--paryApta samRddhi honI cAhie kintu paryApta kI kucha sImA to hogI / aparyApta kahAM taka hogA? eka vyakti ke lie eka nahIM, dasa makAna bhI aparyApta haiM / kalakattA meM bhI eka koThI cAhie / bambaI, dillI aura madrAsa meM bhI eka-eka bhavya koThI caahie| jahAM jAe, vahAM usake lie apanA eka ghara ho / kahAM-kahAM baMgale banAtA rahegA? kahIM koI sImA to nirdhArita karanI hogii| artha kA saMgraha itanA asIma bana jAe to phira usakA pariNAma kyA hogA, yaha socA bhI nahIM jA sktaa| Adhunika arthazAstra kI samasyA sAdhana-zuddhi kA vicAra na honA Adhunika arthazAstra kI sabase bar3I samasyA hai| isake binA hama ahiMsA aura zAnti kI bAta nahIM soca sakate / vartamAna meM ho rahe yuddhoM ke pIche kyA yaha asIma vAlI bAta nahIM hai? kAraNa khojeM to nizcita hI isa sacAI kA patA clegaa| astra-zastroM ke bar3e-bar3e kArakhAne haiM / zastra-udyoga Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra aba samUce saMsAra meM apanA prabhutva sthApita kie hue hai / jaba yuddha thamate haiM, zAnti sthApita hotI hai, zastroM ke nirmAtA zaktizAlI rASTra vizva ke kisI na kisI kone meM yuddha kI cinagArI sulagA hI dete haiN| uddezya hai sirpha apane hathiyaroM kI khapata / tabAhI macAne vAlA yaha udyoga zAMtikAla meM khuda tabAha ho jAtA hai| zastra kA udyoga eka prakAra se yuddha kA cAlU karane kA AdhAra hai| araboM-kharaboM DAlara se cala rahe ye udyoga hiMsA kI buniyAda para khar3e haiN|.. hama pUre vizva kI Arthika mImAMsA kreN| sAre saMsAra meM zastra-nirmANa para ho rahe kharca ko dekhakara daMga raha jaaeNge| hindustAna kI sabase anivArya AvazyakatA hai zikSA, jisase vyaktitva kA, jIvana kA nirmANa hotA hai| zikSA aura surakSA para ho rahe kharca kI tulanA kareM to AkAza-pAtAla kA aMtara dikhAI degaa| zikSA para muzkila se do-tIna pratizata vyaya hotA hai aura surakSA para bhArI-bharakama bajaTa banate haiN| pUre vizva ke saMdarbha meM dekhe to AdhI se bhI jyAdA pUMjI surakSA para kharca ho rahI hai| yadi yaha pUMjI garIbI ke unmUlana aura zAnti kI sthApanA meM lage to samAdhAna prApta ho jaae| lekina aisA ve nahIM hone degeM, jo zastra-udyoga ke svAmI bane hue haiN| utpAdana kA viveka arthazAstrIya dRSTikoNa meM eka virodhAbhAsa A gyaa| utpAdana kisakA honA cAhie, yaha viveka hI samApta ho gyaa| mAdaka vastuoM kA kitanA utpAdana hotA hai| zarAba kA kitanA bar3A udyoga hai| aphIma, carasa, heroina, Dragsa kI bAta jAne deN| pAuca paika meM upalabdha jarde aura pAna masAle kA hI karor3oM kA kArobAra ho rahA hai| yaha saba kyoM ho rahA hai? tambAkU na ho to jardA kahAM se Ae, aphIma na ho to heroina kahAM se Ae? utpAdana kI eka sImA honI cAhie, eka viveka honA caahie| kisa vastu kA utpAdana bar3he? jo jIvana kI prAthamika anivAryatAeM nahIM haiM, unakA utpAdana yA to vilAsitA kI ora le jAtA hai yA mAdakatA kI ora / Akhira una vastuoM kA utpAdana kyoM ho, jo manuSya ke lie hara dRSTi se hAnikAra haiM? kabjA cetanA para ... Aja kevala Arthika lAbha ke lie kie jA rahe aise hAniprada utpAdanoM ne pUre vizva ke sAmane bhayaMkara saMkaTa khar3A kara diyA hai| bhArata sahita duniyA ke tamAma rASTra mAdaka padArthoM kI taskarI se jUjha rahe haiN| zastra ke udyogapatiyoM ne jaise bAjAra Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA aura zAnti kA arthazAstra 43 para apanA kabjA kara rakhA hai vaise hI mAdaka vastuoM ke vikretAoM ne bhI bAjAra para kabjA kara rakhA hai| kevala bAjAra para hI nahIM, manuSya kI cetanA para bhI kabjA kara rakhA hai| mAdaka vastuoM kA AdI vyakti inake abhAva meM kaise chaTapaTAtA hai, yaha kevala vahI jAna sakatA hai| vaha usa samaya maraNAntaka kaSTa jhelatA hai| mahAvIra ne kahA-utpAdana kI bhI sImA kro| hara cIja kA utpAdana na ho / mAdaka vastuoM kA na utpAdana ho aura na sevana / jo pApa karmopadeza haiM, pApa karma kA kAraNa haiM, unakA bhI varjana honA caahie| Arthika vyavasAya kI dRSTi se jo sU unhoMne die, ve ahiMsA aura zAnti kI dRSTi se bahuta mahattvapUrNa haiN| vyavasAya-zuddhi ke sUtra mahAvIra ne vyavasAya ke lie sAdhana-zuddhi ke aneka sUtra die* kUTa tola-mApa mata kro| * vastu dikhAo kucha aura do kucha, yaha mata kro|| * kisI kI dharohara kA gabana mata kro| upAsaka dazA sUtra ke TIkAkAra abhayadevasUrI ne likhA-'usa samaya milAvaTa bahuta calatI thI, rizvata bhI bahuta calatI thii|' mAnava kI yaha prakRti sadA rahI hai, dhana ke prati usakI lAlasA hara yuga meM hara samaya meM rahI hai / milAvaTa bhI usa samaya vibhinna prakAra se calatI thI rizvata bhI bahata calatI thii| cANakya ne likhA-'pAnI meM tairane vAlI machalI saMbhava hai AkAza meM ur3ane lage, kintu rAjyakarmacArI rizvata na le, yaha saMbhava nhiiN|' manuSya kI prakRti kA sadA eka rUpa rahA hai| artha ke prati lAlasA, suvidhA aura indriyoM kA sukha-ye sadA kAmya rahe haiM aura jaba se inheM bauddhikavAdI samarthana milA, taba se aura bhI jyAdA ucchaMkhalatA A gaI / samAjavAda kA AdhAra bhI bhautikavAda hai pUMjIvAda kA AdhAra bhI bhautikavAda hai| jahAM kevala bhautikavAda hai, vahAM artha, suvidhA aura indriyasukha ko hI pradhAnatA milegI, isIlie isa ucchaMkhalatA se hameM koI Azcarya nahIM hai| prazna saMyama aura tRpti kA manuSya ke sAmane 'sadA se do mArga rahe haiM* indriya-saMyama kA * indriya-tRpti kA prAcIna arthazAstra ne bhI indriya-tRpti kI bAta sAmane rkhii| kintu yaha nirdeza bhI diyA-indriya-tRpti karo, sAtha-sAtha indriya-saMyama bhI kro| cANakya ne rAjA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra aura zAsaka ke lie kahA-rAjA ko indriyajayI honA caahie| kAma, krodha, lobha, moha, mada, IrSyA-ye jo chaha zatru haiM, rAjA ko inakA vijetA honA caahie| eka sAmAjika prANI ke lie indriya-tRpti Avazyaka hai to indriyoM kA saMyama bhI Avazyaka hai| yaha sImA-viveka kA sUtra hai--indriya-tRpti karo, kintu eka sImA meM / upabhoga karo, kintu eka sImA ke saath| usake bAda saMyama karo / yadi aisA ho to yaha saMyama kA arthazAstra banegA aura jo saMyama kA arthazAstra banegA. vaha ahiMsA kA arthazAstra banegA, zAnti kA arthazAstra hogaa| vartamAna kA eka dRSTikoNa rahA-hama naitikatA para abhI vicAra nahIM kareMge, saMyama para vicAra nahIM kareMge, ahiMsA aura zAnti para vicAra nahIM kareMge, jaba samaya AegA taba kreNge| isakA artha hai-jaba taka vaha samaya na Ae, taba taka samAja asaMyama ke pariNAma bhogatA calA jaae| Aja pariNAma hamAre sAmane mukhara ho rahe haiN| utpAdana ke viSaya meM mahAvIra ne hameM jo viveka diyA, jo AcArasaMhitA dI, usase arthazAstra ke bhI mahatvapUrNa siddhAnta phalita hote haiN| yadi inakA anuzIlana kiyA jAe, prayoga kiyA jAe to vartamAna samAja aneka vikRtiyoM se baca sakatA vitaraNa kA siddhAnta dUsarA hai vitaraNa kA siddhAnta / AbAdI bar3hI aura sAdhana kama hue| sAdhanoM para rAjya kA niyaMtraNa bddh'aa| vitaraNa kI samasyA paidA ho gii| yaha svara prakhara banA-vitaraNa samAna honA caahie| mahAvIra ke samaya meM vitaraNa koI samasyA nahIM thI, kyoMki AbAdI bhI kama thI, prAthamika AvazyakatAoM ke sAdhana bhI itane durlabha nahIM the aura upekSAeM bhI kama thiiN| Aja vijJApanoM ne AvazyakatAoM ko bahata bar3hAyA hai| usa yuga meM AvAgamana aura yAtAyAta ke itane sAdhana bhI nahIM the| caubIsa kosa dUra kI bAta ko pahuMcane meM bahuta samaya lagatA thaa| Aja ke saMcAra sAdhanoM aura vijJApanoM ne itanI kRtrima AvazyakatAeM ubhAra dI haiM ki aba aura taba ke samaya meM koI tulanA hI nahIM ho sakatI / usa samaya hara gAMva apanI AvazyakatA kI cIja paidA karatA thA aura usakA upabhoga karatA thaa| vitaraNa kI samasyA kA prazna hI nahIM thaa| svadezI kA srota gAMdhIjI ne svadezI Andolana calAyA aura Aja bahurASTrIya kampaniyoM ke Agamana para kucha rAjanItika dala phira jisa svadezI kI bAta kara rahe haiM, usa svadezI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA aura zAnti kA arthazAstra kA mUla srota milatA hai mahAvIra ke dvArA pradatta vrata kI AcAra saMhitA meM / eka vrata hai divrata - dizA kA parimANa kro| dillI meM rahane vAlA parimANa karegA - dillI ke bAhara kI kisI vastu kA upabhoga nahIM kruuNgaa| kapar3A pahanUMgA to dillI meM banA huA / anAja khAUMgA to dillI kI sImA meM paidA huA anAja kI khAUMgA / yaha digvrata hai, jo svadezI kA mUla AdhAra hai / mahAtmA gAMdhI zrImad rAjacandra kI chatrachAyA meM ahiMsA ke siddhAnta ko pallavita kara rahe the| gAMdhIjI para unakA prabhAva thA, isalie mahAvIra ke sUtroM ko apanAnA unake lie svAbhAvika thA / vikendrita arthanIti, vikendrita udyoga aura svadezI - ye tInoM mahAvIra kI AcArasaMhitA se AvirbhUta hue haiM, prakaTa hue haiM, aisA sahaja hI mAnA jA sakatA hai / divrata kA uddezya 1 digvrata kA eka uddezya thA - sAmrAjyavAdI manovRtti para aMkuza lagAnA / Arthika sAmrAjya ho yA bhaugolika, eka vizeSa sImA se Age nahIM jaauuNgaa| yAtAyAta kI eka sImA thI-- pAMca sau kilomITara kI sImA se Age nahIM jAUMgA athavA isa sImA se Age nahIM jaauuNgaa| isameM bhI dizA kA pratibaMdha thA - Urdhva dizA, tiryak dizA, adhodizA yA amuka dizA meM itanI sImA se Age nahIM jaauuNgaa| isa dizA se bAhara maiM apanI vastu kA vikraya nahIM karUMgA / na AyAta karUMgA aura na niryAta | pratibaMdha dizA ke sAtha bhI jur3A thaa| yaha mahatvapUrNa sUtra sAmrAjyavAdI manovRtti para aMkuza lagAne meM kAragara huaa| saMkalpa zAnti ke lie 45 Aja udyogoM ke agraNI rASTra, jApAna, jarmanI, briTena Adi yaha nizcaya kara leM - hama apanI vastuoM kA niryAta nahIM kareMge to Arthika sAmrAjya kA yaha bhISaNa yuddha thama jAegA, zAnti aura ahiMsA ke prayatna Avazyaka nahIM hoNge| kevala zAnti hI zAnti hogI, yuddha kA prazna hI samApta ho jaaegaa| Aja zastra nirmANa karane vAle deza yaha saMkalpa kara leM ki hama apane dvArA nirmita zastra kA niryAta nahIM kareMge, apane deza se bAhara nahIM bhejeMge to phira yuddha ke khatare svayaM samApta ho jAeMge / dvaidhanIti -- Aja kI kUTanIti kI yaha bar3I hairata aura Azcarya kI bAta hai - eka ora eka rASTra saMdhi aura samajhaute kI bAta kara rahA hai, dUsarI ora vahI rASTra dUsare pakSa ko zastra kI bhI saplAI kara rahA hai / zAnti kA madhyastha bhI vahI hai aura zastra kI ApUrti kara zastroM kI hor3a ko bar3hAvA dene vAlA bhI vahI hai / yaha dvaidhanIti hI Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra hiMsA aura azAnti kI jananI hai| garIbI kauna miTAegA? hara vyakti kI AkAMkSA hotI hai dhanI banane kii| bar3e-bar3e kArakhAne kisI ko dhanI nahIM banA skte| ye lohe kI mazIneM duniyA se garIbI ko nahIM miTA sakatI / garIbI miTemI svadezI kI bhAvanA se / manuSya zAnti ke sAtha jIvana-yApana kara sake basa itanI sI hI to AkAMkSA hai| usake lie kampyUTara, roboTa kI sahAyatA kyoM lI jAe? lAotse kahIM jA rahe the| jaMgala meM eka mahilA rotI huI milI / lAotse ruka gae, pachA--'bahina ! tama ro kyoM rahI ho?' mahilA ne kahA-'mahArAja ! cIte ne mere lar3ake ko khA liyaa| lar3ake ko hI nahIM, mere pati ko bhI vaha khA gyaa|' lAotse ne kahA--'phira isa jaMgala meM kyoM rahatI ho?' vaha bolI-'isalie ki yahAM koI krUra zAsaka nahIM haiM, zAnti hai yahAM / jaMgalI jAnavara kabhI-kabhI hAni pahuMcA dete haiM, kintu krUra zAsaka ke atyAcAra se to bace hue haiN|' _ AdamI zAnti cAhatA hai| vahI bhaMga ho jAe to jIvana meM sukha, samRddhi aura ullAsa kI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| Aja kI arthazAstrIya avadhAraNA sAdhana bhale hI upalabdha karA de, vaha anta:karaNa kI saMtuSTi aura Antarika Ananda nahIM pradAna kara sktii| Aja AvazyakatA hai-ahiMsA aura zAnti kI bAta sAmane rakhakara arthazAstrIya avadhAraNAoM kA punarAvalokana kareM, una para punarvicAra kreN| yaha punarvicAra hI ahiMsA aura zAMti ke arthazAstra kI AvazyakatA aura upayogitA kA bodha karA sakatA hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktigata svAmitva evaM upabhoga kA sImAkaraNa hamAre sAmane samAja ke do citra haiM, do prArUpa haiM* aniyantrita icchA, aniyaMtrita AvazyakatA aura aniyaMtrita upabhoga vAlA smaaj| * niyaMtrita icchA, niyaMtrita AvazyakatA aura niyaMtrita upabhoga vAlA samAja ina donoM kI samIkSA kreN| jisa samAja kI icchA aniyaMtrita hai, AvazyakatA bhI aniyaMtrita hai, upabhoga bhI aniyantrita hai, vaha samAja kaisA hogA? jisa samAja kI icchA, AvazyakatA aura upabhoga niyaMtrita hai, vaha samAja kaisA hogA? amita tRSNA hamArI duniyA meM pratyeka padArtha sImAyukta hai| ikolojI kA pahalA sUtra hai-limiTezanaM / upabhoktA adhika aura padArtha km| padArtha sImita aura icchA asIma, donoM meM saMgati kaise ho? eka vyakti kI icchA itanI adhika hotI hai ki use pUrA nahIM kiyA jA sktaa| rAjasthAnI kA eka mArmika padya hai tana kI taSNA alpa hai tIna pAva yA ser| mana kI tRSNA amiTa hai, gale mera ke mair|| tana kI tRSNA to tanika-sI hai| pAva-do pAva yA bahuta jyAdA sera bhara khAyA jA sakatA hai| kintu mana kI tRSNA itanI adhika hai ki meru parvata ko bhI nigala sakatI hai / aniyaMtrita icchA manuSya ko sukha dene ke lie nahIM, use satAne ke lie, duHkha dene ke lie hotI hai / duHkha kA pahalA bindu hai amita tRSNA / vaha pUrI hotI nahIM hai, bhItara hI bhItara zalya kI taraha pIr3A detI rahatI hai| aniyaMtrita AvazyakatA dasarA tattva hai aavshyktaa| AvazyakatA bhI aniyantrita hai| AvazyakatA Age calakara kRtrima AvazyakatA kA rUpa le letI hai aura bar3hatI calI jAtI hai| ise bhI kabhI pUrA nahIM kiyA jA sktaa| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra aniyantrita upabhoga tIsarA tattva hai upbhog| vartamAna kI upabhoktAvAdI saMskRti ne upabhoga ko aniyantrita kara diyA hai| upabhoga Avazyaka hai, kintu jaba se upabhoktAvAda AyA hai, taba se isakI itanI adhika vRddhi huI hai ki isase svAsthya, mana aura cetanA-tInoM prabhAvita hue haiN| aniyaMtrita samAja kA pariNAma kyA hogA? icchApUrti ke lie, AvazyakatA ko bar3hAne aura use pUrA karane ke lie hiMsA AnivArya ho jAtI hai / nayA upabhoktAvAda eka prakAra se naI hiMsA kA upakrama hai| hiMsA ko isase nayA AyAma milA hai| pratyeka vyakti ke mana meM eka lAlasA hai ki itanA upabhoga to Avazyaka hai| vaha pUrA nahIM hotA hai to phira use yena-kena prakAreNa pUrA karane kA prayatna hotA hai| apaharaNa, corI yA hatyA karake bhI use prApta kiyA jAtA hai kyoMki vaha lakSya bana jAtA hai| Aja ke arthazAstra meM naitika vicAra ke lie avakAza kama hai yA bilkula nahIM hai / naitika, mAnavIya aura jIvana mUlyoM kI isameM koI AvazyakatA nahIM mAnI jaatii| isa sthiti meM jaise-jaise prApta karanA hI eka mAtra lakSya bana jAtA hai| dUsarA citra samAja kA dUsarA citra hai-niyaMtrita icchA, AvazyakatA aura upabhoga vAlA samAja / jisane icchA ko sImita kiyA hai, vaha kabhI daHkhI nahIM bnegaa| vaha isa sacAI ko jAnatA hai-icchA ko kabhI pUrA nahIM kiyA jA sktaa| isalie vaha pahale hI usa para niyaMtraNa kara duHkha kA eka daravAjA banda kara detA hai| - jIvana kI prAthamika AvazyakatA vyakti ko satAtI nahIM hai / vaha satAtI hai, jo kAlpanika aura kRtrima rUpa se paidA kI gaI hai| vaha padArtha ke prati eka AkarSaNa yA sammohana paidA karatI hai / eka dina AkarSaNa mukhya ho jAtA hai, AvazyakatA gauNa ho jAtI hai| bhoga kI prakRti AcArya pUjyapAda ne bahuta mArmika likhA hai prAraMbhe tApakAn prAptau atRptiprtipaadkaan| aMte suduztyajAn kAmAn, kAmaM kaH sevate sudhIH / / kAma kI tIna sthitiyAM banatI haiM--tApa, atRpti aura duztyAjyatA / prArambha meM padArtha tApa detA hai| bhogakAla meM usakA pariNAma hotA hai atRpti / isa atRpti Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 vyaktigata svAmitva evaM upabhoga kA sImAkaraNa kA hI nirdazana hai vartamAna ke vikasita rASTra / jo vikasita rASTra kahalAte haiM, unhoMne bahuta arjita kiyA hai aura yaha socakara arjita kiyA hai ki mAnasika tRpti hogii| kintu Aja vahAM itanI atRpti bar3ha gaI hai ki mAnasika zAnti ke lie eka bhaTakAva zurU ho gayA hai| vikasita dezoM meM loga idhara-udhara daur3a lagA rahe haiM ki kahIM se mAnasika zAnti mile / atRpti puna: sevana ke lie vivaza karatI hai / phira vaha eka Adata bana jAtI hai| use chor3anA muzkila ho jAtA hai| AdamI jAnatA hai-AisakrIma khAnA Avazyaka nahIM hai kintu usake prati AkarSaNa hotA hai| vyakti usake lie prayatna karatA hai| garIba AdamI bhI paisA juTAtA hai| eka bAra khAne para tRpti nahIM milatI, phira dUsarI bAra khAtA hai aura anta meM chor3anA kaThina ho jAtA hai / TAnsila bar3ha jAe, dAMta kharAba ho jAe yA kucha bhI ho jAe, use chor3A nahIM jA sktaa| yahI bAta zarAba kI hai| pahale-pahale zaukiyA taura para zarAba kA sevana zurU karatA hai| phira yahI atRpti use isakA gulAma banA detI hai, eka snAyavika Adata bana jAtI hai aura usakA pariNAma bhoganA hI par3atA hai| ... ____ jodhapura se senA ke eka adhikArI kA patra milA / usane likhA thA-AcAryavara ! senA meM bar3e sthAna para rhaa| aba maiM sevAmukta huuN| zarAba kI Adata ne mere zarIra ko jarjara banA diyA hai / chor3ane kA prayatna karane para bhI chor3a nahIM pA rahA huuN| Apa koI aisA mArgadarzana deM, jisase maiM isa lata se chuTakArA pA skuu| __ sacamuca Adata chor3a pAnA bahuta muzkila hotA hai| jo sudhI haiM, vidvAn haiM, cintanazIla haiM, ve prArambha meM hI apanI AvazyakatA ko sImita kara dete haiM / saMtulita bhojana jIvana ke lie Avazyaka hai, kintu asaMtulita bhojana yA jyAdA khAnA Avazyaka nahIM hai / pratyeka padArtha kI AvazyakatA ke saMdarbha meM yahI niyama hai| vartamAna sthiti yaha hai--niyaMtraNa yA sImAkaraNa ko mahatva kama diyA jA rahA hai| bhUkha aura AvazyakatA .. pahale bhUkha ke lie AvazyakatA banatI hai, phira AvazyakatA bhUkha bana jAtI hai| bhUkha ke lie AvazyakatA ko to pUrA kiyA jA sakatA hai, kintu AvazyakatA kI bhUkha ko pUrA karane ke lie isa duniyA meM na koI sAdhana hai aura na koI zakti hai| na Aja kA arthazAstrI ise pUrA kara sakegA, na koI zAsana yA usakA vitta maMtrAlaya AvazyakatA kI bhUkha ko miTA skegaa| jisake AvazyakatA kI bhUkha jaga jAtI hai, vaha kabhI duHkha se mukta nahIM ho sktaa| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra niyaMtrita AvazyakatA vAlA samAja kabhI duHkhI nahIM hotaa| na to koI itanA amIra banatA hai ki daulata kA pahAr3a khar3A kara le, na itanA bar3A gar3hA banAtA hai, jo khAlI par3A rahe / jisa samAja meM AvazyakatA, icchA aura upabhoga kA sImAkaraNa hai, vaha samAja kabhI bhUkhA nahIM rhtaa| vaha bhUkhA rahatA hai, jisameM icchA, AvazyakatA aura upabhoga kA aniyaMtraNa hotA hai, jyAdA UMcAI aura nIcAI hotI hai / maulika manovRtti 50 bhagavAn mahAvIra ke samaya ke samAja kI carcA kreN| unhoMne jisa vratI samAja kA nirmANa kiyA thA, usameM svAmitva aura upabhoga -- donoM kA sImAkaraNa thA / svAmitva eka maulika manovRtti hai| manovijJAna ke saMdarbha meM hama svAmitva kI mImAMsA. kara sakate haiM maikDUgala Adi mAnasazAstriyoM ne maulika manovRttiyoM kA eka vargIkaraNa kiyA / mahAvIra ne manovRtti kA svarUpa batAte hue kahA - manuSya kI eka hI manovRtti hai aura vaha hai adhikAra kI bhAvanA, parigraha yA saMgraha kI bhAvanA / saba kucha adhikAra bhAvanA se hI ho rahA hai / dUsarI manovRttiyAM usakI upajIvI haiM / yaha adhikAra kI manovRtti manuSya meM hI nahIM, choTe se choTe jIva-jantuoM aura peDa-paudhoM meM bhI hotI hai| AcArya malayagiri ne isa mamatva aura adhikAra kI bhAvanA ko samajhAne ke lie amarabela kA udAharaNa diyA / amarabela prArambha meM kisI per3a kA sahArA lekara Upara car3hatI hai / phira vaha samUce per3a para apanA Adhipatya jamA letI hai, usa para chA jAtI hai aura dhIre-dhIre use khA jAtI haiN| adhikAra kI bhAvanA madhumakkhI meM bhI hotI hai, eka cIMTI meM bhI hotI hai aura choTe-bar3e sabhI prANiyoM meM hotI hai| choTe se choTA prANI bhI apane lie saMgraha karatA hai| adhikAra kI usameM maulika manovRtti hotI hai / vratI samAja kA sUtra vartamAna meM sAmyavAda aura pUMjIvAda ke saMdarbha meM svAmitva ke aneka rUpa bana gae haiM - nijI svAmitva, sArvajanika svAmitva aura sAmUhika svAmitva / vratI samAja kA pahalA sUtra banA - svAmitva kA sImAkaraNa ho / vyaktigata svAmitva sImita honA caahie| vratI samAja ke dasa pramukha loga the, sabake saba sampanna the / una sabane vyaktigata svAmitva kA sImAkaraNa kiyA / artha prApti kI lAlasA asIma hai, AdamI kahAM taka jAegA ? sImA kA viveka to honA hI cAhie / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktigata svAmitva evaM upabhoga kA sImAkaraNa artha kI abhIpsA ko hama tIna AvasthAoM meM dekheM* nyUnatama * adhikatama . asIma nyUnatama svAmitva jIvana calAne ke lie jitanA apekSita hotA hai, vaha nyUnatama AvazyakatA kahI jA sakatI hai / yaha nyUnatama svAmitva kI sImA hai / roTI, kapar3A, makAna--ye nyUnatama svAmitva ke antargata Ate haiN| adhikatama svAmitva adhikatama ko acchA nahIM kahA jA sktaa| phira bhI usakI eka sImA hai / khAdI kI eka dhotI yA sAr3I se bhI kAma cala sakatA hai| do hajAra, dasa hajAra aura pacAsa hajAra kI sAr3I se bhI kAma nahIM cltaa| samAcAra patroM meM par3hA-karor3oM rupae . kI Dresa loga rakhate haiN| nyUnatama khAdI kA eka kurtA, dhotI aura TopI-jIvana itane, se calA jAtA hai| gAMdhI kA udAharaNa sAmane hai| unhoMne to mAtra eka dhotI se hI kAma calA liyaa| Aja ke loga isa bAta ko nahIM samajha pA rahe haiM ki ina sAde aura sImita vastroM meM kitanI zAnti aura sahUliyata rahatI hai / kImatI vastra pahanate hI sabase pahale bhaya laganA zurU ho jAtA hai| zarIra para pozAka savAra hote hI bhaya bhI savAra ho jAtA hai| gande ho jAne kA bhaya, kaTa-phaTa jAne kA bhaya, simaTa-sikur3a jAne kA bhaya, camaka-damaka kama ho jAne kA bhaya--aise aneka bhaya satAne lagate haiN| bhaya ko paidA karatI hai atiriktatA ___ eka AdamI ko bhaya bahuta lagatA thaa| vaha kisI mAMtrika ke pAsa gayA, apanI samasyA btaaii| mAMtrika ne eka tAbIja banAkara use dete hue kahA-ise pahana lo, phira tumheM kisI taraha kA bhaya nahIM lgegaa| kucha dina bAda vaha phira mAMtrika ke pAsa aayaa| mAMtrika ne pUchA- kyoM, aba to ThIka ho? bhaya to nahIM lagatA? usane kahA-aura kisI bAta kA bhaya nahIM lagatA kintu eka Dara banA rahatA hai ki tAbIja kahIM kho na jaae| ___ jaba kabhI vyakti atirikta upabhoga karatA hai, sabase pahalA bhaya isa bAta kA hotA hai ki kahIM vaha kharAba na ho jaae| atirikta AbhUSaNa pahanate hI yaha bhaya savAra ho jAtA hai ki kahIM bhUla se gira na jAe, koI curA na le, koI chIna na le: Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 mahAvIra kA arthazAstra pratyeka atiriktatA ke sAtha bhaya barAbara banA rhegaa| adhikatama kA sImAkaraNa isa atiriktatA ke bhaya ko svalpa kara detA hai / asIma lAlasA asIma meM kahIM koI sImA nahIM hotI / lAkha, karor3a, araba, kharaba ke Age bhI pAne kI lAlasA kA kahIM anta nahIM hotA aura yaha asIma lAlasA manuSya ke mana ko azAMta banA detI hai, tanAva se bhara detI hai| sImAkaraNa kA sUtra ____ mahAvIra dvArA nirmita samAja sampanna samAja thaa| vaha garIba aura daridra samAja nahIM thA para sImAkaraNa ke viveka ke samRddha thaa| usa samaya kauTumbika vyavasthA meM eka parivAra meM saikar3oM-saikar3oM loga hote the| Ananda zrAvaka kA parivAra bhI eka aisA hI parivAra thaa| usane sImAkaraNa kiyA-cAra karor3a svarNa mudrAeM byAja meM lagI raheM, cAra karor3a svarNa mudrAeM nidhAna (bhUmigata) meM rheN| isase adhika rakhane kA use tyAga thaa| itanI bhUmi, itanA bhavana, itanA vraja (gauzAlA) rasuMgA / isase adhika kucha nahIM rakhUgA / saMgraha kI eka nizcita sImA bana gii| niyaMtraNa ke do sUtra mahAvIra ne kahA-arjana kA, saMgraha kA koI niyama nahIM banAyA jA sakatA, adhikatama kA koI niyama nahIM banAyA jA sktaa| ho sakatA hai-eka vyakti usase adhika sImA kara le| mahAvIra ne adhikatama ko do ora se niyaMtrita kara diyaa| pahalA niyaMtraNa thA-arjana meM sAdhana-zuddhi kA vicAra / dUsarA niyaMtraNa thA-vyaktigata upabhoga kA sImAkaraNa / mahAvIra ne upabhoga kI eka sUcI banA dii| aisI sUcI, jo Aja taka kisI arthazAstrI ne nahIM bnaaii| upAsaka-dazA sUtra meM dasa sUtra haiM, jisameM usa samaya ke dasa pramukha logoM kA varNana hai / usameM dI gaI upabhoga sUcI kA agara Aja anupAlana ho to garIbI kI samasyA kA apane Apa samAdhAna ho jaaegaa| usa sUcI ke kucha sUtra ye haiM * vastra-parimANa * daMtavana-parimANa dravya-parimANa Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktigata svAmitva evaM upabhoga kA sImAkaraNa * jala-parimANa * vAhana-parimANa Adi-Adi eka vratI yaha saMkalpa karatA hai--itane se jyAdA vastra maiM apane pAsa nahIM rkhuugaa| eka dhotI aura eka uttarIya-isase jyAdA vastra kA eka sAtha upabhoga nahIM kruuNgaa| zarIra ke prakSAlana hetu mAtra eka taulie se jyAdA nahIM rakhUgA / yaha sImAkaraNa hai usa samaya ke karor3oM svarNa mudrAoM meM svAmI kaa| . vaha jala kA bhI parimANa karatA hai-itane se jyAdA pAnI kA upayoga maiM nahIM kruuNgaa| paryAvaraNa kI samasyA usa samaya nahIM thI, na hI usake lie koI upakrama thA kintu isa bAta kA bhAna thA ki paryAvaraNa kI samasyA Age cala kara kabhI bhI paidA ho sakatI hai| Aja jo yaha samasyA vikaTa rUpa dhAraNa kara cukI hai aura bhaviSya meM isake vikaTatama rUpa dhAraNa karane kI saMbhAvanA vyakta kI jA rahI hai| isase nipaTane kA koI bhI upAya vizeSa kAragara nahIM ho rahA hai| pAnI kA jitanA durupayoga Aja ho rahA hai, zAyada pahale kabhI nahIM huA hogaa| bhaviSya meM yaha jala saMkaTa kitanA trAsada siddha hogA, kahA nahIM jA sktaa| eka vratI vyakti jala kA sImAkaraNa karatA hai-itane ghar3oM se jyAdA jala kA upayoga snAna hetu nahIM kruuNgaa| . datauna ke bhI sImita upayoga kI bAta kahI gii| Aja sthiti yaha hai--datauna ke lie choTI-sI TahanI kI jarUrata hai to nIma ke per3a kI pUrI DAla kI kATa lI jaaegii| Azrama meM ThaharI eka videzI mahilA se gAMdhIjI ne kahA-nIma kI lakar3I lAo, datauna karanA hai| mahilA gaI aura pUrI DAla tor3akara le aaii| gAMdhI jI ne use itanA kar3A upAlambha diyA, jaise usane lAkha rupaye kho die hoM / vahAM baiThe loga bole-bApU ! itanI choTI-sI bAta ke lie Apane isa mahilA ko itanA latAr3a diyaa| itane sAre nIma ke peDa yahAM khar3e haiM, datauna samApta to nahIM ho gayA? gAMdhIjI ne kahA-'akelA gAMdhI hI nahIM hai, sArI duniyA hai datauna karane vaalii| isa taraha saba karane lageMge to nIma ke peDa kA astitva hI samApta ho jaaegaa|' mahAvIra kI sUcI kA eka vrata hai--'daMtavaNa vihiparimANaM'-daMtavana kI vidhi kA primaann| eka vrata hai 'pukkhavihiparimANaM'-puSpa kI vidhi kA parimANa / eka vrata hai 'phala vihiparimANa'-phala kI vidhi kA parimANa / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 eka vrata hai 'dravya pAramANa' / khAdya vastuoM kA sImA karanA / Arthika viSamatA kA samAdhAna sUtra mahAvIra kA arthazAstra ina saba vastuoM kA sImAkaraNa hai mahAvIra kI sUcI meM / Aja kA sampanna samAja yadi usa kAla ke vratI samAja kA ina sArI vastuoM ke upabhoga ke anukaraNa kare to zAyada apane Apa Arthika viSamatA kI samasyA hala ho jaaegii| akele Ananda zrAvaka ne hI isakA pAlana nahIM kiyA, pAMca lAkha vyaktiyoM ne isa sUcI kA jIvana bhara ke lie anukaraNa kiyaa| agara Aja pAMca lAkha logoM kA vaisA hI eka kamyUna bana jAe to sArI duniyA ke lie eka anukaraNIya bAta hogI / paryAvaraNa kI samasyA, garIbI kI samasyA, upabhoga kI samasyA aura utpAdana kI samasyA ko eka sahI aura saTIka samAdhAna mila jAegA / caudaha niyama AjIvana anukaraNIya sUcI ke atirikta eka sUcI vartamAna kI, Aja kI banAnI caahie| pratyeka vyakti yaha soce - Aja maiM kisa vastu kA upabhoga karUM / pratidina kI sUcI bane / jaina sAhitya meM caudaha niyama vizruta hai| usakA eka niyama hai-- mujhe Aja pUre dina meM pAMca dravya yA itane dravya se adhika nahIM khAnA hai / isa taraha kA eka sImAkaraNa honA caahie| yaha pratidina ke bhojana kI sImA bahuta Avazyaka hai| prAkRtika cikitsaka kahate haiM-- agara svastha rahanA hai to bhojana meM eka se adhika anAja mata khaao| gehUM khAnA hai to gehUM khaao| cAvala khAnA hai to cAvala khAo / bAjarI khAnA hai to bAjarI khaao| do anAja eka sAtha mata khAo / eka anAja khaao| isase pAcana ThIka hogaa| yaha saMyama kI dRSTi se nahIM kahA gayA hai, pAcana aura svAsthya kI dRSTi se kahA gayA hai 1 jyAdA cIjeM bhI eka sAtha mata khAo / kalakattA ke eka prasiddha cikitsaka haiM DAkTara gAMgulI / ve gurudeva ke darzana karane aae| bAtacIta ke daurAna DaoN0 gAMgulI ne kahA- yadi svastha rahanA hai to roTI, thor3I-sI dAla, eka sabjI, eka phala -- itanA hI bhojana honA caahie| isake atirikta aura kisI cIja kI AvazyakatA nahIM hai| pahale rAjA bhojana ko rAjazAhI bhojana kahA jAtA thA / bImAriyAM bhI usa samaya rAjazAhI thii| TI0 vI0 kI bImArI kA nAma hI rAjayakSmA thA / yaha bImArI bar3e logoM ko hotI thI, garIboM ke pAsa yaha bImArI phaTakatI hI nahIM thii| Aja to hara AdamI rAjazAhI ho gayA, rAjazAhI bImAriyAM bhI Ama ho gaI / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktigata svAmitva evaM upabhoga kA sImAkaraNa aneka haiM sImAkaraNa ke sUtra vAhana kA bhI sImAkaraNa kareM-'Aja maiM itane se adhika vAhana kA prayoga nahIM kruuNgaa| itanI bAra se adhika vAhana kA prayoga nahIM karUMgA / padatrANa kA bhI sImAkaraNa kareM-'maiM itane se jyAdA jUte-cappala kA prayoga nahIM kruuNgaa| yAtrA kA sImAkaraNa kareM--'Aja maiM sau kilomITara kI sImA se bAhara nahIM jaauuNgaa|' yadi yaha viveka jaga jAe to Aja jisa taraha se yAtrA meM UrjA aura IMdhana kA apavyaya ho rahA hai, usa para kAphI aMkuza laga jAe / vyakti ghara se dasa kadama dUra kisI kAma se jAtA hai aura pUre bAjAra kA cakkara lagA AtA hai / niruddezya aura niSprayojana yAtrA karatA rahatA hai| Adhunika sAdhanoM ne to duniyA ko itanA choTA banA diyA hai ki prAta: prasthAna kara AdamI deza ke kisI bhI kone meM jAkara zAma ko puna: ghara A sakatA hai| upabhoktAvAda kA pariNAma samAja ke ye do citra spaSTa haiM--aniyantrita upabhoga vAlA samAja aura niyaMtrita upabhoga vAlA smaaj| hiMsA aura azAnti tathA ahiMsA aura zAnti-ina donoM ke sandarbha meM cintana kareM to spaSTa hogA-aniyantraNa ne hiMsA, spardhA, IrSyA aura AtaMka ko janma diyA hai, azAnti aura zoSaNa ko janma diyA hai| jahAM upabhoga adhika hai, upabhoktAvAdI dhAraNA hai, vahAM zoSaNa anivArya hai| niyantrita upabhoga vAle samAja ne na to kisI kA zoSaNa kiyA, na kisI ko staayaa| vaha apanI sImA meM rahA, usane sImA kA atikramaNa nahIM kiyaa| ___ phrAMsIsI vicAraka jyAM bodriyo ne Adhunika upabhoktAvAda kI mImAMsA karate hue likhA---'pahale vastu AtI hai to vaha sukha dene vAlI lagatI hai / anta meM vaha duHkha dekara calI jAtI hai / pahale vaha bhalI lagatI hai, kintu anta meM barI sAbita hotI hai|' bhAratIya darzana kA cintana rahA-eka vastu ApAtabhadra hotI hai aura pariNAma virasa / bhogavAdI prakRti kA vizleSaNa karate hue kahA gayA- . ikSuvad virasA: prAnte, sevitAH syuH pare rsaaH| ikSu kA sevana bar3I miThAsa detA hai kintu anta meM usake chilake meM koI rasa nahIM raha jAtA, vaha nIrasa ho jAtA hai| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 mahAvIra kA arthazAstra sukha kahAM hai? yahI prakRti upabhoktAvAda kI hai| bAjAra meM sajI huI tar3aka-bhar3aka vAlI vastueM, jo upabhoktAoM ko lalacA rahI haiM, apane jAla meM phaMsA rahI haiM, ve eka dina ikSu kI taraha virasa ho jaaeNgii| eka mahilA ne Aja pAMca sau rupae kI AkarSaka sAr3I khriidii| par3osa meM hI dUsarI mahilA ne hajAra rupae kI usase bhI adhika acchI sAr3I kharIda lii| pAMca sau rupae kI sAr3I ne jo sakha diyA, vaha vilIna ho gyaa| eka vyakti ne hajAra rupae meM ghar3I kharIdI / do dina bAda usake mitra ne do hajAra kI ghar3I kharIda kara bAMdha lii| jo vyakti hajAra rupae kI ghar3I kharIda kara sukha aura saMtoSa kA anubhava kara rahA thA, vahI tatkAla duHkhI bana jaaegaa| samaya donoM ghar3iyAM ThIka batA rahI haiM, kintu do hajAra rupae vAlI ghar3I hajAra rupae kI ghar3I vAle vyakti ko duHkhI banA detI hai| prazna ubharatA hai-Aja kA upabhogavAdI dRSTikoNa manuSya ko sukhI banA rahA hai yA duHkhI banA rahA hai? isa sacAI ko samajha leM to sImAkaraNa kI bAta aura usakA aucitya hamArI samajha meM A jaaegaa| mohapAza se chUTeM ___ mahAvIra ne apane vratI samAja ke lie vyaktigata svAmitva kA sImAkaraNa aura upabhoga kA sImAkaraNa-ye donoM darzana die| inhIM donoM ke AdhAra para samAja kA nirmANa kiyaa| phalata: vaha samAja sukhI, svastha aura zAnta jIvana jItA thaa| Aja apekSA hai-hamAre vartamAna ke arthazAstrI aura vartamAna ke upabhoktAvAdI loga usa satya kA sAkSAt kareM, kevala sammohana meM na jAeM / Aja kA upabhoktAvAdI dRSTikoNa eka prakAra kA sammohana bana gayA hai, hisTIriyA kI bImArI bana gayA hai| sammohana karane vAlA jaisA nacAegA. upabhoktA vaisA hI naacegaa| Aja kA upabhoktA bAjAra aura vijJApanoM ke hAtha kI kaThaputalI hai| isa mohapAza se chUTe to samAja adhika sukhI aura zAntipUrNa jIvana jIne vAlA samAja bana sakatA hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAvaraNa aura arthazAstra Adhunika arthazAstra samRddhi kA arthazAstra hai| yoropIya Arthika samudAya ke pratinidhi DaoN0 mailsaholDa ne kahA- 'pIche lauTane kA prazna hI nahIM hai, hameM aura Age bar3hanA hai / dhanI bane haiM, aura adhika dhanI bananA hai / samRddhi prApta kI hai, abhI aura adhika samRddhizAlI bananA hai / paryAvaraNa kI samasyA hai, usakA samAdhAna hama khojeMge / UrjA kI samasyA hai, usakA bhI samAdhAna hama khojeNge| agara sAmAnya riyekTara se kAma nahIM calegA to phAsTa brIDara riyekTara kA prayoga kreNge| koI bhI samasyA aisI nahIM hai, jisakA samAdhAna na ho / kintu hameM Age bar3hanA hai, aura adhika dhanI bananA hai / ' dhanI banane kA zAstra samRddhi kA yaha arthazAstra adhika se adhika dhanI banane kA arthazAstra hai / yaha avadhAraNA isalie banI hai ki manuSya ko kevala bhautika mAna liyA gyaa| kahA jA rahA hai - manuSya kevala prAthamika AvazyakatAoM kI pUrti ke lie paidA huA hai| yadi usakI AvazyakatAeM pUrI ho jAtI haiM, use samRddhi mila jAtI hai to phira kyA zeSa rahatA hai? usake Age jo kucha karane ko hai, vaha arthazAstra kA viSaya nahIM banatA / zAyada arthazAstra ko jIvana ke anya pakSoM se kaTa kara diyA gayA / vastutaH samAjazAstra ho yA mAnasazAstra, arthazAstra ho yA rAjanItizAstra - saba paraspara jur3e hue haiN| kevala eka pahalU para vicAra kareM aura zeSa sAre pahaluoM kI upekSA kara deM to kabhI sahI samAdhAna nahIM mila pAegA / svArtha sApekSa sAmAjika isameM koI sandeha nahIM hai ki Adhunika arthazAstra kA mukhya lakSya rahA hai-- sabako roTI mile, kapar3A, mile, makAna mile, koI bhUkhA na rhe| isake lie pUMjIvAda ne eka preraka tattva khojA - manuSya svArthI hai| svArtha kI preraNA milegI to vaha Age bddh'egaa| sAmyavAda ne preraka tattva yaha khojA - manuSya sAmAjika prANI hai, samAja usake lie eka preraNA hai | ye donoM ekAMgI dRSTikoNa haiN| manuSya svArthI hai, yaha saca hai, kintu vaha kevala svArthI nahIM hai, sAmAjika bhI hai| manuSya samAjaniSTha hai, yaha bhI I Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra saca hai, kintu vaha kevala samAjaniSTha nahIM hai, svArthI bhI hai| svArthI aura samAjaniSTha -- donoM kA samanvaya hotA to nae arthazAstra kA nirmANa hotA / usameM na kevala svArtha kI preraNA hotI, na kevala sAmAjika preraNA hotI, kintu donoM kA yoga hotA aura vaha yoga vartamAna samasyAoM kA samAdhAna banatA / 58 suvidhA, zAnti aura sukha yaha eka tathya hai-- vartamAna arthazAstrIya avadhAraNA ne manuSya ko artha - sampanna to banAyA hai, kintu sukhI kama banAyA hai| suvidhA, zAnti aura sukha - yaha tripuTI hai / suvidhA mile, AvazyakatAoM kI pUrti ho, mAnasika zAnti aura sukha bhI mile, ye tInoM ho to pUrI bAta hotI hai / ina tInoM kI upalabdhi karAne vAlA arthazAstra hI Aja apekSita hai / aisA arthazAstra, jo dUsare ke hita ko vikhaNDita na kare / jisase aneka suvidhAeM mila jAeM, AvazyakatA kI pUrti khUba ho jAe, kintu mana kI zAnti bhagna ho jAe, vaha arthazAstra paryApta nahIM hotA / sukha bhI mile, zAnti bhI mile, suvidhA bhI mile to eka paripUrNa bAta banatI hai aura yaha anekAnta dRSTikoNa se hI saMbhava hai / Adhunika arthazAstra ne sampannatA kA siddhAnta rakhA aura sampannatA kI daur3a zurU ho gii| vartamAna arthazAstra kI jo saMkalpajA sRSTi hai, usakI kucha saMtAneM haiM-- udyoga, yaMtrIkaraNa aura zaharIkaraNa / sRSTi kA eka putra hai udyoga / jitanA udyoga bar3hegA, utanI sampannatA bddh'egii| phalasvarUpa audyogika daur3a zurU ho gaI, aneka rASTra audyogika rASTra bana gae, amIra bana gae, bahuta sampannatA arjita kara lii| udyoga ke sAtha yaMtrIkaraNa bar3hA aura yaMtrIkaraNa ke sAtha zaharIkaraNa bddh'aa| udyoga ke sAtha AjIvikA jur3I aura gAMva ke loga zahara meM jAne lge| zahara phailate gae, malTIsTorIja bilDiMga banatI gaIM, sAtha hI paripArzva meM jhuggI-jhopar3iyoM kI lambI katAreM bhI / svarga aura naraka -- donoM eka sAtha haiN| isa dharatI para svarga dekhanA hai to svarga kA dRzya taiyAra hai aura naraka ko dekhanA hai to jhuggI-jhopar3iyoM ke rUpa meM vaha bhI taiyAra hai / udyoga se jur3I samasyAeM udyoga ne kucha samasyAeM paidA kI, manuSya kA dhyAna paryAvaraNa kI ora gayAparyAvaraNa dUSita ho rahA hai, bhUmi, jala aura vAyu -- saba dUSita ho rahe haiN| samasyA yahAM taka bar3ha gaI hai ki usa samasyA ke samAdhAna ke lie bar3e aura audyogika rASTroM Satara vikAsazIla rASTroM para par3a rahA hai| isa samasyA para vicAra karane ke lie Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAvaraNa aura arthazAstra reyo pRthvI zikhara sammelana kI AyojanA kI gii| usa sammelana ne pradUSaNa kI samasyA kI gaMbhIratA ko rekhAMkita kiyA kintu samasyA Aja bhI vikaTa banI huI bhUmi kA utkhanana bhUmi kA atirikta dohana aura utkhanana huA hai| manuSya apanI suvidhA ke lie, AvazyakatA kI pUrti ke lie bhUmi kA utkhanana karatA rahA hai| yaha koI naI bAta nahIM hai| kintu isa bIsavIM zatAbdI meM bhUmi kA jitanA utkhanana huA hai, utanA atIta meM kabhI nahIM huaa| jitanA dohana padArthoM kA huA hai, utanA atIta meM kabhI nahIM haa| bahuta bAra vikalpa AtA hai--vartamAna pIr3hI bhUmi kA itanA dohana kara legI, itanA utkhanana kara legI to zatAbdI ke bAda Ane vAlI pIr3hI yahI kahegIhamAre pUrvaja bilkula nAsamajha the| unhoMne hameM daridra banAkara chor3a diyaa| svayaM suvidhA bhogate rahe aura hameM vipannatA ke vAtAvaraNa meM jIne ke lie vivaza kara diyaa| UrjA ke lie peTrola kA, gaisa kA, dhAtuoM yA koyale kA, itanA adhika utkhanana ho rahA hai ki patA nahIM Ane vAle sau do-sau varSoM meM bhUmi kA kyA ho jAe? vaijJAnika yaha batA rahe haiM- bhUkampa jaisI samasyAeM bar3ha jAeMgI, aura bhI dUsarI samasyAeM bar3ha jaaeNgii| yadyapi bhUkaMpa kA sahI kAraNa bhI jJAta nahIM ho sakA hai phira bhI anumAna kiyA jA rahA hai-yaha samasyA atyadhika utkhanana ke kAraNa paidA huI hai| pradUSita jala hamAre paryAvaraNa kA eka mahattvapUrNa kAraka hai jala / vaha bhI dUSita ho rahA hai / pIne ke lAyaka pAnI bhI kama hotA jA rahA hai| udyogoM ke viSaile rAsAyanika padArtha zaharoM kI zIvara lAineM sIdhe nadiyoM se jor3a dI gaI / samudrI rAste se jA rahe jahAjo se karor3oM Tana tela risatA hai| vaha tela kA pravAha samudra ke jala ko duSita banAtA hai, phalasvarUpa samudrI jantuoM kA saMhAra hotA hai| vAyu kA pradUSaNa vAyu bhI itanI dUSita ho gaI hai ki sAMsa ke mAdhyama se hamAre zarIra ke bhItara jahara pahuMcA rahI hai| jo loga dillI ke bhItarI bhAga meM rahate haiM, AI0 TI0 o0 ke AsapAsa rahate haiM, ve batAte haiM-yaha pradUSaNa AMkha meM jalana, nAka meM jalana aura pUre zarIra meM jalana sI paidA kara detA hai / dillI meM lAkhoM-lAkhoM vAhana dina-rAta Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra daur3a rahe haiN| unake sAileMsara se nikalA ghAtaka dhuAM, jisameM zIze kI mAtrA anya dhAtuoM kI mAtrA se bahuta jyAdA hai, phephar3oM meM pahuMcakara AdamI ke sampUrNa zarIra ko hAni pahuMcA rahI hai| ___jIvana ke pramukha tIna sAdhana haiM-miTTI, jala aura vAyu / ye tInoM pradUSita ho rahe haiN| isa pradUSaNa kI ora dhyAna gayA hai, isase bhI Age dhyAna gayA hai ki ojona kI chatarI meM cheda ho rahA hai| isase tApamAna bar3hegA, samudra kA jalastara bhI bar3hegA, pRthvI para itanA khatarA bar3ha jAegA ki isa para rahanA muzkila ho jaaegaa| chaThA kAla khaMDa ... jaina AgamoM meM chaThe Are kA varNana milatA hai / yaha eka kAlakhaNDa hai / abhI pAMcavAM kAlakhaNDa cala rahA hai / chaThAM ArA pralayakAla hogaa| usa samaya ojona kI chatarI chidra yukta hI nahIM, pUrI dhvasta ho jAegI aura parAbaiMganI kiraNeM sIdhe pRthvI para mAra kreNgii| pRthvI itanI garama ho jAegI ki isa para kisI prANI kA jIvita bacanA saMbhava nahIM hogaa| prANI hI nahIM, vanaspati taka jala kara rAkha ho jaaegii| himAlaya kI guphA meM rahane vAle kucha loga zAyada zeSa raha jAeM pAnI meM kucha machaliyAM baca jaae| dina meM Aga barasegI aura rAta kA tApamAna zUnya se bhI kAphI nIce ho jaaegaa| chaThe kAlakhaNDa kA jo lomaharSaka varNana milatA hai aura vaijJAnikoM dvArA ojona chatarI ke TUTane ke jo duSpariNAma batAe jA rahe haiM, usameM kAphI samAnatAeM haiN| bhulA diyA dUsarA pakSa . paryAvaraNa ke isa pradUSaNa meM udyogoM kI mukhya bhUmikA hai| udyogoM meM prayukta tela aura gaisa ojona chatarI ko vikhaNDita kara rahI hai| isa gaMbhIra samasyA kI ora Aja ke vaijJAnikoM kA dhyAna gayA hai| mainsaholDa kI bhaviSyavANI hai--hama samAdhAna khoja leNge| kinta abhI to samasyA jaTila hI ho rahI hai| eka samasyA kA samAdhAna khojate haiM aura dUsarI naI samasyA paidA ho jAtI hai| hama mAna bhI leM ki paryAvaraNa kI samasyA kA samAdhAna kara leNge| abhI kAlakhaNDa bacA huA hai, zAyada pRthvI bhI utanI garama na ho / pUMjIvAdI vicArakoM ne isa UrjA aura paryAvaraNa sambandhI samasyA kA samAdhAna khojane kI bAta kaha dI, kintu unhoMne manuSya ke dUsare pakSa ko bhulA diyaa| vaha pakSa hai svAsthya kA pakSa / mAnasika svAsthya, bhAvAtmaka svAsthya aura zArIrika svAsthya bhI samasyA kA eka pakSa hai |bddh'tii huI hiMsA kI samasyA bhI eka pakSa hai / ina para pUrA vicAra nahIM kiyA gyaa| agara ina para eka Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAvaraNa aura arthazAstra sAtha saMtulita rUpa se vicAra kiyA jAtA to kevala Age bar3hanA hai, pIche nahIM lauTanA hai, sampanna aura adhika sampanna bananA hai--isa prakAra ke udgAra sAmane nahIM aate| bar3hatA mAnasika vikSepa Aja zArIrika svAsthya kI samasyA bhI vikaTa hai / jisa prakAra pradUSaNa bar3hA hai aura jisa prakAra rAsAyanika dravyoM kA chir3akAva ho rahA hai, usase manuSyoM kA zArIrika svAsthya bhI kAphI prabhAvita huA hai| zArIrika svAsthya se bhI jyAdA mAnasika svAsthya prabhAvita huA hai| yadi hama pAMca dazaka, chaha dazaka pahale kI sthiti kA tulanAtmaka adhyayana kareM to hamAre sAmane yaha niSkarSa AegA-Aja mAnasika vikSepa jyAdA bar3hA hai, mAnasika rogoM ke aspatAla jyAdA khule haiN| AtmahatyAoM kA anupAta bar3hA hai, talAka kI dareM bar3hI hai, sAmAjika aparAdha bar3he haiN| aparAdha kI rokathAma ke lie bhArI bharakama bajaTa vikasita rASTroM ko nirdhArita karanA par3a rahA hai| vikasita rASTroM kA sirpha aparAdha niyaMtraNa para jitanA bar3A bajaTa hai, utanA choTe, avikasita rASTra kA pUrA bajaTa bhI nahIM hai| saMhAraka astra-zastroM kI samasyA bhI bar3hI hai| dUsarI dizA meM ina sArI samasyAoM ke saMdarbha meM hama Adhunika arthazAstra kI avadhAraNAoM ko par3heM, to lagegA-roTI, pAnI Adi Avazyaka sAdhanoM ko juTAne ke lie jo. saMkalpa liyA thA, vaha pUrA nahIM ho rahA hai, dUsarI dizA meM jA rahA hai| yadi sArA dhana manuSya kI bhUkha miTAne meM lagatA to Aja koI bhUkhA na rhtaa| vaha svapna pUrNa nahIM haA, kyoMki usake sAtha mAnasika samasyAoM kA adhyayana nahIM kiyA gyaa| eka rASTra dUsare rASTra para apanI prabhusattA sthApita karanA cAhatA hai, apanA adhikAra banAe rakhanA cAhatA hai| usake lie kisa taraha guptacarI kA jAla bichAyA jAtA hai, kisa prakAra pratidvandvI rASTra ke sAmane samasyAoM paidA kI jAtI haiM aura kisa prakAra dUsare para AkramaNa kiyA jAtA hai, vikasita rASTra garIba yA avikasita, vikAsazIla rASTra para kisa taraha Arthika pratibandha lagAte haiM, ye sArI mAnasika samasyAeM haiN| agara bhautika samasyAoM ke samAdhAna ke sAtha-sAtha mAnasika samasyAoM ko bhI dekhA jAtA, ina para dhyAna diyA jAtA- bhautika saMpadA ke sAtha-sAtha mAnasika samasyAeM kitanI bar3hegI to zAyada arthazAstra kA svarUpa badalatA, usakI avadhAraNAeM bhI badalatI hai| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra jaTila hai bhAvAtmaka samasyA sabase jyAdA jaTila hai bhAvAtmaka smsyaa| Arthika sampadA bar3hAne ke lie lobha ko khulI chUTa dI gii| jitanA lobha bar3hAo, AkAMkSA bar3hAo, utanA hI dhana bddh'egaa| isakA pariNAma yaha AyA-bhAvAtmaka samasyAeM paidA ho gaI / eka sampanna AdamI sampannatara aura sampannatama bananA cAhatA hai| adhika se adhika sampanna banane kI daur3a hai| saMsAdhana sImita haiN| yadi asIma saMsAdhana hote to zAyada samasyA itanI nahIM ghrtii| asIma lAlasA ke lie sAdhana bhI asIma hone cAhie lekina ve asIma nahIM haiN| anaMta icchA aura anaMta saMsAdhana kI eka yuti bana jAtI to donoM meM kahIM koI saMgharSa nahIM hotA, TakarAva nahIM hotA / samasyA yaha hai ki AkAMkSA, icchA athavA lAlasA asIma hai aura padArtha ssiim| hama sthUla jagata meM jI rahe haiM / sUkSma jagat hamArA bahuta vizAla hai / yadi use pakar3a pAte to zAyada pUrti ke sAdhana bhI bahuta vistRta bana jAte / hama jisa hAla meM baiThe haiM, usameM bhI asIma sUkSma padArtha haiM / padArtha meM jitane sUkSma tattva haiM, unheM pakar3A jA sake to dillI, jo lagabhaga eka karor3a kI AbAdI vAlA zahara banatA jA rahA haiM, khAdya kI pUrti isa hAla jitanI jagaha se kI jA sakatI hai| bAhara kahIM se bhI anAja maMgAne kI, dUsarI cIjeM maMgAne kI AvazyakatA hI na rhe| yaha eka hAla paryApta hotA itanA virAT hai hamArA sUkSma jagat kintu vaha hamAre kAma nahIM A rahA hai| vaha hamArI pakar3a se bAhara hai| usakA upayoga hama nahIM kara skte| kucha-kucha aise yogI hue haiM, jo sUkSma ko pakar3ane laga gae the| unheM vAyupakSI kahA gyaa| unheM khAne kI AvazyakatA nahIM par3atI thii| bhUkha lagatI to poSaka anna kI jarUrata nahIM, thor3I-sI havA le lete, pUrti ho jaatii| vAyubhakSI havA se kAma calA dete the, kintu vaha zakti Aja kisI meM nahIM hai| upayogitA kI dRSTi ____ hama kevala sthUla padArtha ke AdhAra para jI rahe haiM / jaina darzana kA eka pAribhASika zabda hai- anantapradezI skaMdha / skaMdha do prakAra ke haiM- ananta paramANaoM se banA huA sUkSma skaMdha aura ananta paramANuoM se banA huA sthUla skaMdha |jo ananta paramANuoM se banA huA sUkSma skaMdha hai, vaha bhI hamAre kAma nahIM aataa| anaMta paramANuoM se banA huA sthUla skaMdha hI hamAre kAma AtA hai| hamAre upayoga kI sImA bahuta choTI ho gii| astitva kI sImA isa virAT brahmANDa meM bahuta vizAla Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAvaraNa aura arthazAstra hai| kintu upayogitA kI dRSTi se vicAra kareM to hamAre kAma A sake, usakI sImA bahuta choTI hai| jaina darzana meM upayogitA kI dRSTi se isa para bahuta sUkSma vicAra huA hai| karmazAstra meM kahA gayA hai-- eka paramANu skaMdha hai, jo bhASA ke lie kAma meM AtA hai| hama bolate haiM, taba paudgalika skaMdhoM ko grahaNa karate haiN| vaha usake lie kAma A sakatA hai, khAne ke lie kAma A sakatA hai kintu karmabandhu ke lie kAma meM nahIM A sktaa| karmabandha ke lie aura adhika gaharA skaMdha caahie| anaMta-ananta pradeza usameM aura mila jAeM, taba vaha hamAre kAma meM AtA hai| sImita haiM saMsAdhana hamArI duniyA upayogitA kI dRSTi se calatI hai |shvaasocchvaas ke skaMdha, bhASA, ke skaMdha, manana ke skaMdha, zarIra ke skaMdha--ye sAre upayogitA meM Ane vAle skaMdha bahuta sImita haiN| jo sthUla skaMdha bAharI dravya banate haiM, ve aura bhI sImita haiN| asIma lAlasA kI pUrti ke lie ina sImita saMsadhAnoM kI upasthiti aparyApta hai aura yahI saMgharSa kA kAraNa hai| hara rASTra adhika se adhika saMsAdhanoM ko prApta karanA cAhatA hai| eka vikasita rASTra cAhatA hai--hamArI vikAsa kI avadhAraNA saphala bane / saphalatA ke zikhara para jAne ke lie aneka rASTroM ke saMsAdhanoM kA zoSaNa kiyA jAtA hai| eka zakti-sampanna rASTra aisA kara legA, do rASTra aisA kara leMge, cAra kara leMge, kintu zeSa kA kyA hogA? ve kaise kara pAeMge? unake pAsa to kucha bacegA hI nahIM / samasyA vaisI hI banI rhegii| isalie Aja isa para punarvicAra kI AvazyakatA do mahattvapUrNa nirdeza bhagavAna mahAvIra ne apane vratI samAja ke lie jo nirdeza die the, unameM do nirdeza ye haiM * vaNakamme jaMgaloM kI kaTAI na ho| . phoDIkamme-bhami kA utkhanana na ho| ye donoM nirdeza paryAvaraNa kI dRSTi se bahuta mahattvapUrNa haiN| vaNakamme aura phor3Ikamme-ye do zabda nae arthazAstra kI nIMva bana sakate haiN| yadyapi eka samasyA hai-usa samaya AbAdI kama thii| Aja bahuta bar3ha gaI hai| eka samaya hotA hai AbAdI bar3ha jAtI hai aura eka samaya AtA hai, AbAdI ghaTa jAtI hai| AbAdI bar3hI hai isalie AvazyakatAeM bhI bahuta bar3ha gaI haiN| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra bhUkha kI cintA kahAM hai? pUMjIvAdI arthazAstra kA yahI to darzana hai--AbAdI bar3hane para vizAla kArakhAnoM kA jAla na bichAeM to usakI AvazyakatAoM koSThUrA nahIM kiyA jA sktaa| hamArI anivAryatA hai bar3e kArakhAnoM kA nirmANa karanA / isa tarka meM dama hai| yaha cintana bilkula bakavAsa nahIM hai / kintu yaha tarka taba jyAdA sArthaka hotA, jaba bar3e kArakhAnoM meM bar3e paimAne para kRSi aura rAsAyanika dravyoM kA prayoga manuSya kI AvazyakatAoM kI pUrti meM hotA / yathArtha yaha hai--bar3e kArakhAnoM aura unake dvArA prApta hone vAlI bar3I sampatti kA upayoga usa AvazyakatA kI pUrti meM nahIM ho rahA hai| usakA prayoga manuSya para apanA adhikAra aura prabhutva jamAne kI dizA meM jyAdA ho rahA hai / manuSya kI bhUkha kI cintA hotI to paramANu bama kI dizA meM prasthAna nahIM hotA / yaha kyoM huA? yaha koI AvazyakatA kI pUrti to nahIM hai ? antarikSa kI ora prasthAna kyoM huA hai? lobha hai pRSThabhUmi meM vijJAna ne satya ko khojA hai, yaha bAta satya hai kintu adhUrI bAta hai| mahAvIra ne satya kI khoja ke sAtha yaha nirdeza bhI diyA-sabake sAtha maitrI kreN| agara satya kI khoja ke sAtha yaha sUtra bhI jur3A rahatA to na paramANu astra banAne kI jarUrata hotI aura na duniyA kA itanA bar3A bajaTa zastra-nirmANa meM lgtaa| maitrI kI bAta chor3akara kevala sAmAjika garIbI, sAmAjika bhUkha miTAne ke lie kitane bar3e-bar3e kala-kArakhAne aura bar3e paimAne para kRSi-utpAdana kA prayatna aura Ayojana cala rahA hai| yaha tarka apane Apa meM zUnya hotA calA jA rahA hai| vaktavya eka dizA meM hai aura gati dUsarI dizA meM ho rahI hai| bhUmi para, jala para yA AkAza meM apanA prabhutva sthApita karanA, bAjAra para prabhutva sthApita karanA--sArA prayatna isI dizA meM ho rahA hai| ina saba upakramoM ke pIche hai lobha / isake pariNAma bhI sAmane A rahe haiN| isIlie eka nayA vicAra sAmane AyA--Aja paMjIvAdI aura sAmyavAdI arthazAstra mAnava jAti ke kalyANa ke lie nahIM hai| aba nae arthazAstra kI kalpanA karanI caahie| anekAnta kA mArga samasyA yaha hai--yuga itanA Age bar3ha gayA hai ki aba do hajAra varSa, DhAI hajAra varSa pahale ke yuga meM use le jAnA asaMbhava hai| gAMdhIjI sA sAdA jIvana jInA bar3A kaThina hai| gAMdhIjI ne do hajAra varSa pahale kA jIvana jiyA thA kintu Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAvaraNa aura arthazAstra Aja vizvavidyAlayI zikSA prApta vyakti, arthazAstra kI Adhunika avadhAraNAoM meM palA-pusA mAnava vaisA jIvana jIne ke lie taiyAra hogA, yaha kalpanA nahIM kI jA sktii| isalie eka madhyama mArga kA nirmANa Avazyaka hai, jisase vartamAna kI samasyAoM ko bhI samAdhAna mile aura AdamI ko usa bhayAvaha kAlakhaNDa meM jIne ke lie bAdhya na honA pdd'e| yaha mArga anekAnta kA mArga ho sakatA hai| hama preraNA ko bhI badaleM aura dRSTikoNa ko bhI badaleM / dRSTikoNa kA nirmANa jIvana kI prAthamika AvazyakatAoM kI pUrti ke lie ho / isake lie jisa arthazAstra kI kalpanA kI jA rahI hai, usakA pahalA sUtra hogA-prAthamika AvazyakatAoM kI pUrti ko praathmiktaa| jaba taka vizva meM mAnava samAja kA eka bhI varga bhUkhA hai, taba taka zastra nirmANa kI dizA meM hamArA paga nahIM uThegA, vilAsitA pUrNa padArthoM ke nirmANa ke lie hamAre kArakhAne nahIM cleNge| anivAryatA aura vilAsitA hama arthazAstrIya dRSTi se vicAra kreN| do prakAra kI avadhAraNAeM hamAre sAmane AeMgI--eka anivAryatA aura dUsarI vilAsitA / anivAryatA yA AvazyakatA vaha hai, jisakI prApti hone para sukha nahIM milatA aura aprApti meM koI duHkha nahIM hotaa| roTI AvazyakatA hai, milI to sukha nahIM hogA, basa bhUkha miTa jAegI aura na milane para duHkha bahuta hogaa| eka vilAsitA kI sAmagrI hai, prasAdhana kI sAmagrI hai, milane para AdamI ko bahuta sukha hotA hai kintu na milane para koI duHkha nahIM hogaa| nae arthazAstra ke nirmANa meM yadi yaha avadhAraNA rahe-jaba taka prAthamika AvazyakatAoM kI parti na ho, taba taka vilAsitA kI sAdhana sAmagrI kA nirmANa nahIM hogA to Aja kI bhUkhamarI aura berojagArI kI samasyA kA bahuta aMzoM meM samAdhAna ho jaae| dAtA aura yAcaka kA bheda Aja sahayoga kI bAta cala rahI hai| vikasita rASTra vikAsazIla dezoM ko sahayoga de rahe haiM / vyavahAra meM to yaha bahuta acchI bAta lagatI hai, udArIkaraNa kI bAta lagatI hai, kintu Akhira isa bAta ko saba jAnate haiM ki dAtA aura yAcaka kA bheda barAbara banA rhegaa| saMskRti ke kavi ne bahuta sundara likhA hai dAtRyAcakayoH bheda karAbhyAmeva sUcitam lene vAlA hAtha nIce rahegA aura dene vAlA hAtha Upara hogaa| isa sthiti ko asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa| usake sAtha kitane pratibandha, kitanI zarte jur3a Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra jAtI haiM, bilkula Arthika gulAmI kI sI sthiti bana jAtI hai / bauddhika sampadA para bhI pratibandha laga jAtA hai| eka saMtulana bane ina sArI samasyAoM ke saMdarbha meM Aja eka madhyama mArga kA anusaraNa bahuta jarUrI hai| choTe udyoga, sabake pAsa apanA kAma, koI bhI itanA bar3A na ho ki jaba cAhe apane se nirbala ko dabA ske| eka AdamI ke zaktizAlI hone kA matalaba hai, kamajoroM para nirantara maMDarAtA khtraa| eka saMtulana bne| isa prakAra ke sUtra bhagavAn mahAvIra kI vANI meM milate haiM, kyoMki unakA cintana anekAnta se anuprANita thaa| sabase bar3I bAta hai mAnavIya astitva aura mAnavIya svatantratA kii| isa para AMca na Ae aura AvazyakatAoM kI pUrti bhI ho jAe, aise arthazAstra kI Aja parikalpanA Avazyaka hai / roTI aura AjAdI, roTI aura AsthA--donoM eka dUsare kA vikhaNDana na kareM, donoM sAtha-sAtha cleN| purAne jamAne meM kahA jAtA thAlakSmI aura sarasvatI donoM sAtha-sAtha nahIM rhtiiN| Aja yaha dhAraNA badala gaI hai| donoM eka sAtha cala rahI haiN| phira aisA kyoM nahIM ho sakatA? roTI aura AjAdI bhI eka sAtha kyoM nahIM raha sakatI? roTI aura AsthA--donoM kA yoga kyoM nahIM ho sakatA? aise arthazAstra kI Aja bar3I AvazyakatA hai| maiM kalpanA karatA hUM ki anekAnta kA yaha mahAn avadAna mAnava-jAti ke lie kalyANakArI hogA aura mAnava-jAti anekAnta ke maMtradAtA bhagavAn mahAvIra ke prati svayaM sahaja zraddhApraNata hogii| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garIbI aura berojagArI mahAvIra ne kahA- 'aNegacitte khalu ayaM purise'--manuSya aneka citta vAlA hai, nAnA prakAra kI kSamatA vAlA hai| yogyatA meM vibheda hai / bauddhika kSamatA, vyAvasAyika kSamatA, arthArjana kI kSamatA, vyavahAra kI kSamatA, sabameM samAna nahIM hotI / pratyeka vyakti vibhinna kSamatA vAlA hai, isalie samAnatA hamArA eka Adarza ho sakatA hai, maulika stara para samAnatA kI bAta ho sakatI hai| kintu vyAvahArika stara para, paryAya ke stara para samAnatA kI bAta saMbhava nahIM hai| prazna Arthika samAnatA kA mahAvIra ne kahA--No hINe no airitte- koI hIna nahIM hai, koI atirikta nahIM hai| yaha nizcayanaya kI vaktavyatA hai, aMtima satya kA nirUpaNa hai| kinta jahAM paryAya kA jagat hai, vyavahAra kA jagat hai, vahAM eka vyakti hIna bhI hai, atirikta bhI hai| yogyatA sabameM samAna nahIM hotii| isalie Arthika samAnatA kI bAta eka yAMtrika rUpa meM hI socI jA sakatI hai, vAstavikatA ke dharAtala para nhiiN| vartamAna arthavyavasthA ke sAmane cAra prazna haiM--- * garIbI ko miTAnA * janasaMkhyA kI vRddhi ko rokanA * paryAvaraNa meM sudhAra karanA * berAjagArI kA unmUlana krnaa| janasaMkhyA garIbI aura paryAvaraNa ke bIca meM hai janasaMkhyA vRddhi / AbAdI bar3hatI hai to garIbI bhI bar3hatI hai, paryAvaraNa bhI dUSita hotA hai| sabase pahalI bAta hai janasaMkhyA kI vRddhi para niyaMtraNa kaise ho? isake lie aneka prakAra ke prayatna kie gae, kie jA rahe haiM, kintu janasaMkhyA kI vRddhi para aMkuza nahIM laga paayaa| AbAdI nirantara bar3hatI jA rahI hai| kucha varSa pahale hindustAna kI AbAdI assI karor3a ke lagabhaga thii| aba nabbe karor3a ko bhI pAra kara rahI hai / kahA jA rahA hai-hindustAna ikkIsavIM Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra zatAbdI kA svAgata eka araba tIsa karor3a kI janasaMkhyA ke sAtha kregaa| jaba janasaMkhyA bar3hatI hai taba padArtha para bhI asara AtA hai, garIbI aura abhAva kI samasyA bhI ulajhatI hai, paryAvaraNa kI samasyA bhI jaTila banatI hai| kyoM bar3hatI hai AbAdI? eka bar3A prazna rahA-AbAdI kI bar3hata kaise ruke? Aja se DhAI hajAra varSa pUrva AbAdI bahuta kama thii| AbAdI ke ghaTane-bar3hane meM bhI kucha kAraNa banate haiN| pratyeka hAni aura lAbha ke pIche mahAvIra ne cAra kAraNa batalAe-dravya, kSetra, kAla aura bhAva / hAni aura lAbha meM ye cAroM nimitta banate haiN| jaina sAhitya meM ullekha hai--bhagavAna RSabha ke bAda tIrthaMkara ajita kA samaya aisA AyA, jaba AbAdI sabase jyAdA bddh'ii| janasaMkhyA vRddhi meM kAlakhaNDa bhI nimitta banatA hai| aisA lagatA hai-garIbI aura janasaMkhyA meM bhI koI nikaTa kA sambandha hai| garIba ke saMtAna jyAdA hotI hai kyoMki kapoSaNa meM AbAdI jyAdA bar3hatI hai| vikasita rASTroM meM AbAdI kI bar3hata kA anupAta kama hai, avikasita aura nirdhana rASTroM meM AbAdI kI bar3hata kA anupAta jyAdA hai / prAcIna saMskRta sAhitya meM eka prasaMga AtA hai-daridratA duHkhatara hai aura usake sAtha jur3A duHkha hai saMtAna kA Adhikya / dAridratA kI pIr3A aura saMtati ke Adhikya kI pIr3A-donoM ora se AdamI pIr3ata hotA hai| janasaMkhyA vRddhi ke aneka kAraNa ho sakate haiM, kintu kAlakhaNDa kA prabhAva aura kupoSaNa-ye donoM janasaMkhyA vRddhi ke sabase pramukha kAraNa banate haiN| atIta : vartamAna ____DhAI hajAra varSa pUrva samasyA nahIM thii| garIbI thI, kucha aMzoM meM berojagArI thI, kintu janasaMkhyA adhika nahIM thii| vyavasthA grAma para nirbhara thii| loga gAMva meM hI kAma calA lete, vahIM saba kucha banA lete| gAMva meM hI sArI sAmAnya AvazyakatAeM pUrI ho jAtI / usa samaya bImAriyAM bhI bahuta jyAdA nahIM thii| sAmAnya bImAriyoM kA jaMgaloM kI jar3I-bUTiyoM se hI ilAja ho jAtA thaa| __vartamAna kAlakhaNDa meM AbAdI bhI bahuta bar3ha gaI hai| usakI pUrti ke sAdhana bhI nahIM hai| gAMva lagabhaga khAlI ho rahe haiM aura bar3e-bar3e nagara basa rahe haiM / mahAnagara kI janasaMkhyA eka karor3a se bhI adhika hai| saba kucha nirbhara hai gAMva aura gAMva ke paripArzva para / aisI avasthA meM berojagArI kI samasyA bar3hI hai| kAma bahuta hai, kintu Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garIbI aura berojagArI unheM khojane kI sabakA vyAvasAyika buddhi samAna nahIM hotii| isalie berojagArI kI bAta sAmane AtI hai| bhAgyavAdI avadhAraNA eka dhAraNA rahI bhAgyavAda kI / hindustAna aura eziyA mahAdvIpa meM to yaha bhAgyavAda kI dhAraNA pragAr3ha rahI hai| AdamI yaha socakara hAtha para hAtha dhara kara baiTha jAegA-paramAtmA kI jaisI marajI hogI, vaisA hogA yA bhAgya meM jaisA likhA hai, vaisA hogA, kyoM vyartha meM hAtha-pAMva mAreM? bhAgyavAditA kI isa manovRtti ne garIbI aura berojagArI kI bar3hata meM apanA yogadAna diyA hai| mahAvIra anekAntavAdI the, ve na kevala bhAgyavAdI the aura na kevala purussaarthvaadii| unake darzana meM bhAgya aura puruSArtha--donoM kA samanvaya thaa| bhAgya bhI kAma karatA hai, kintu puruSArtha meM itanI zakti hai ki vaha bhAgya ko bhI badala sakatA hai| mahAvIra ne eka sUtra diyA thA--jaisA likhA hai, vaisA nahIM hogaa| bahuta sAre dArzanika yaha mAnate the--jaisA bhAgya meM likhA hai, vaisA hI hogaa| koI ise badala nahIM sakatA, kama jyAdA nahIM kara sakatA / kintu mahAvIra ne aisA siddhAnta pratipAdita nahIM kiyaa| unhoMne karmavAda ke nae sUtra khoje aura kahA--bhAgya hamArI pravRttiyoM ko saMcAlita karane kA eka kAraNa to hai, kintu vaha ekachatra kAraNa nahIM hai| use bhI puruSArtha ke dvArA badalA jA sakatA hai| garIbI aura karma hama yaha mAnakara na baiThe-garIba ke bhAgya meM garIbI likhI hai aura amIra ke bhAgya meM amIrI likhI hai| vyakti apane puruSArtha se, apane bauddhika bala aura kartRtva se apAra saMpadA arjita kara sakatA hai| jise dravya, kSetra, kAla aura bhAva anukUla nahIM milA, buddhi kI anukUlatA nahIM rahI, puruSArtha bhI anukUla nahIM huA, vaha AdamI garIba raha gyaa| isakA bhAgya se koI sambandha nahIM hai| bahuta sAre loga bhAgya ke AdhAra para isakI vyAkhyA karate haiM, kintu mahAvIra ne ise kabhI mAnya nahIM kiyA ki amIrI yA garIbI karma se hotI hai / vAstava meM padArtha kA yoga honA bAhya nimitoM para jyAdA nirbhara hai, vaha apane karmoM para nirbhara nahIM hai| . jainadarzana meM isa prazna para kAphI gambhIratA se cintana haA hai aura Aja bhI kucha vidvAn isa prazna para vimarza kara rahe haiM-dhana milatA hai, vaha karma se milatA hai yA aura kisI kAraNa se milatA hai| jahAM taka hamane cintana kiyA hai, bhAgya kA, karma kA dhana kI prApti se koI sambandha nahIM hai| isakA sambandha dravya, kSetra, kAla Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra aura bhAva ke sAtha hai| madhya eziyA yA araba dezoM kA udAharaNa leN| jaba taka paiTrola nahIM nikalA taba taka vahAM kA vAtAvaraNa garIbI kA rhaa| paiTrola nikalane ke bAda unakI sthiti ekadama badala gaI / Aja duniyA ke amIra dezoM meM unakI ginatI hai| rAjasthAna kA eka jilA hai-- udayapura - rAjasamanda / jaba taka vahAM mArbala nahIM nikalA thA, bahuta sampannatA nahIM thI / mArbala udyoga ke bAda Aja vahAM sampannatA bar3ha gaI hai| vastutaH karma se isakA itanA sambandha nahIM hai, jitanA paristhiti aura vAtAvaraNa se hai / isalie mahAvIra kI vyavasthA meM garIbI aura amIrI ko karma yA bhAgya se nahIM jor3A jA sktaa| yaha sArA nirbhara hai vyAvasAyika kauzala aura kartRtva-kauzala para / I durbhikSa kI samasyA 70 usa samaya kI eka trAsadI thI durbhikSa / durbhikSa ke samaya vipadA A jAtI thI / bIsavIM zatAbdI meM hama durbhikSa kI bhayaMkaratA kI kalpanA nahIM kara sakate / bIsavA* zatAbdI meM itane sAdhana bana gae haiM ki duniyA ke kisI bhU-bhAga meM durbhikSa Ae, akAla kI sthiti rahe, to kisI bhI sthAna se anAja kI saplAI kI jA sakatI hai| yAtAyAta aura saMcAra ke sAdhana itane sulabha haiM ki yaha koI samasyA nahIM rhii| usa kAla meM to durbhikSa ke kAraNa bhayaMkara sthiti bana jAtI thii| pAsa meM dhana hote hue bhI marane ke lie vivaza honA par3atA thaa| bIsavIM zatAbdI meM manuSya ne itanI kSamatA paidA kara lI hai ki vaha eka sthAna se kisI vastu ko dUsare sthAna para sahajatA se pahuMcA sakatA hai| saMsAdhana kisa dizA meM vizva kI sArI sampadA, sAre saMsAdhana garIbI ko miTAne meM lagate to Aja sthiti bahuta bhinna hotI, kintu bIca meM vyavadhAna A ge| jo sampadA hai, vaha mAnava ko sukhI yA sampanna banAne kI dizA meM nahIM lagI, saMhAraka astroM ke nirmANa meM lgii| eka rASTra dUsare rASTra se bhayabhIta ho gayA / zastroM kI hor3a sI laga gaI / abhI-abhI yU0 ena0 DI0 pI0 kI jo riporTa AI hai, usake AMkar3oM ko dekheM to patA calegA ki arthazakti aura saMsAdhana kisa dizA meM laga rahe haiN| ATha sau miliyana DAlara prativarSa surakSA para vyaya ho rahe haiN| agara rupayoM meM hisAba kareM to cAlIsa lAkha assI hajAra karor3a yA do sau ar3atAlIsa kharaba rupae surakSA para kharca ho rahe haiN| mAnava kI surakSA ke lie nahIM, apanI bhaugolika surakSA ke lie itanA vyaya kiyA jA rahA hai / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garIbI aura berojagArA dhanI deza vikAsazIla dezoM ko mAtra pacAsa miliyana kI sahAyatA de rahe haiN| yAnI eka lAkha pacapana hajAra karor3a rupae sahayoga ke rUpa meM de rahe haiN| aba donoM kI tulanA sahaja hI kI jA sakatI hai| sahAyatA kI rAzi kitanI kama hai aura surakSA para vyaya kI jAne vAlI rAzi kitanI jyAdA hai| Arthika vikAsa : aparAdha manuSya imozanala prANI hai| usake bhItara krodha, ahaMkAra, lobha, bhaya--ye sAre imozana kAma kara rahe haiN| garIbI miTAne kI bhAvanA bhI kabhI-kabhI jAgatI hai, para isase bhI jyAdA prabala jo imozana haiM, ve haiM bhaya aura vAsanA ke, adhikAra aura lobha ke| ye itane prabala haiM ki karuNA kI bhAvanA, saMvadenazIlatA kI bhAvanA utpanna hI nahIM hone dete| yadi vaha utpanna bhI hotI hai to use maddhima kara dete haiN| yUna0 ena0 DI0 pI0 kI riporTa meM batAyA gayA hai-eka sau tihattara rASTroM meM ikonAmika grotha meM amerikA kA AThavAM nambara hai| kintu aparAdha, balAtkAra, hatyA, apaharaNa Adi meM amerikA nambara eka para hai| kucha rASTra hai, jinameM balAtkAra hatyAeM jyAdA hotI haiN| jarmanI meM pAgalapana jyAdA hai| yaha sthiti vikasita rASTroM kI hai| . dhyAna de donoM para hama jaba taka Antarika yA bhAvAtmaka sthiti ko sAtha meM nahIM jor3eMge, taba taka garIbI, berojagArI aura janasaMkhyA vRddhi kI samasyA ko sulajhAyA nahIM jA skegaa| kevala nimitta aura paristhiti para caleM to ekAMgI dRSTikoNa hogA aura kevala AntarikatA para caleM to bhI ekAMgI dRSTikoNa hogaa| anekAnta kI dRSTi se donoM kA samanvaya karake caleM-manuSya bhItarI jagat meM kyA hai aura bAharI jagat meM kyA hai| bhItarI jagat ko bhI badalanA hai aura bAharI jagat ko bhI badalanA hai| samAjavAdI dhAraNA ne eka bar3A kAma kiyA thA--padArtha ke prati anAsakti kA prayoga / bahuta acchI aura sArthaka kalpanA thI--sampatti merI nahIM hai, saMpatti samAja kI hai, merA isa para koI adhikAra nahIM hai| yaha eka bahuta bar3A mahattvapUrNa darzana thA aura hai| sAmyavAda kA rUpa cAhe kucha bhI banA ho, kintu sAmyavAdI ke pIche jo eka cintana thA, dhAraNA thI, usakA mahattva kabhI kama nahIM hogaa| ___mahAvIra ke darzana aura sAmyavAda kI avadhAraNA--donoM kI tulanA kareM / mahAvIra kahate haiM...-na me mAyA, na me piyA, na me bhAyA-mAM merI nahIM hai, pitA merA nahIM hai, bhAI merA nahIM hai| dhana merA nahIM hai, makAna merA nahIM hai| bhAryA merI nahIM hai, lar3akI merI nahIM hai / sAmyavAda ne prayoga kiyaa| eka baccA janmA aura parivAra se Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvAra kA arthazAstra alaga kara diyA gyaa| prArambha se hI yaha saMskAra A jAte haiM ki yaha merA nahIM hai| jaba taka yaha merApana rahegA, vyakti nyAya nahIM kara sakegA, samAja ke prati ImAnadAra nahIM ho skegaa| dhana merI sampatti nahIM hai, saba samAja kA hai, yaha eka vyApaka darzana diyA thA sAmyavAda ne| yadi aisA hotA mahAvIra kA darzana AtmA taka sImita rahA, apane bhItara taka sImita rahA aura samAjavAda kA darzana kevala bAhara taka sImita rahA, sAmAjika pariveza taka sImita rhaa| donoM mila nahIM pAe isalie bAta pUrI nahIM bnii| agara donoM mila jAte, bhItara kA bhI parivartana hotA-zarIra merA nahIM aura bAhara kA bhI parivartana hotA, vyavasthAgata parivartana bhI ghaTita hotA-dhana, sampadA Adi mere nahIM haiM to zAyada eka nayA hI vizva bntaa| kintu aisA haA nhiiN| donoM ko milAyA nahIM gyaa| jahAM samAjavAda ne 'yaha merA nahIM hai, isa siddhAnta ko daNDazakti ke bala para thopA, vahIM mahAvIra kA siddhAnta hRdaya-parivartana ke AdhAra para svIkRta huA, kintu vaha eka dhArmika dharAtala para svIkRta huA, sAmAjika vyavasthA ke dharAtala para svIkRta nahIM huaa| agara ye donoM parivartana saMyukta rUpa se lAgU hote to eka naI vizva vyavasthA kA prAdurbhAva hotaa| ___ garIbI aura berojagArI miTane kA kAraNa mukhya rUpa se yahI hai---isake sAtha kevala samAja-vyavasthA hai, rAjya-vyavasthA hai, daNDazakti hai, kintu Antarika parivartana nahIM hai| yadi AMtarika parivartana bhI hotA to zAyada garIbI kI samasyA sulajha jAtI / mahAvIra ne saMvedanazIlatA aura karuNA ko bahuta mahattva diyA thaa| sAmAjika prANI vaha hotA hai, jo saMvedanazIla hotA hai / jisameM apanI anubhUti aura dUsaroM kI anubhUti kA jor3a hotA hai, vaha dUsaroM ko bhI apane samAna samajhatA hai| agara saMvedanazIlatA kA yaha sUtra kAmayAba hotA to itanI vizAla dhanarAzi saMhAraka astra-zastra meM na lagakara mAnava kI bhalAI meM lgtii| yU0 ena0 DI0 pI0 kI riporTa vartamAna kI sthiti dekheM / yU0 ena0 DI0 pI0 kI riporTa ke anusAra vizva meM pAMca araba tIsa karor3a AdamI haiN| unameM eka araba tIsa karor3a dhanI haiM yA amIra dezoM meM haiM aura cAra araba AdamI nirdhana yA vikAsazIla dezoM meM haiN| yaha eka bahuta bar3A antara hai| isakA artha hai-satattara pratizata loga garIba haiN| vizva kI Aya kA unnIsa pratizata mAtra nirdhanoM ko milatA hai / ikyAsI pratizata amIroM kI Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garIbI aura berojagArI 73 jeba meM jA rahA hai| itanI bar3I asamAnatA kI sthiti meM garIbI miTAne kI bAta hAsyAspada-sI lagatI hai| garIbI miTAne kI cAbI amIra dezoM ke hAtha meM hai| ve cAheM to garIbI ko miTA deM, cAheM to aura bar3hA deN| ve aisA kyoM cAheMge? prabhutva kI vRtti ___ manuSya kI eka bhAvAtmaka pravRtti hotI hai prabhutva kI, svAmitva aura adhikAra kii| rAvaNa ne indra ke pAsa apanA dUta bhejakara kahalAyA-mujhe tumhAre rAjya kI jarUrata nahIM hai| maiM kevala yahI cAhatA hUM ki tuma mere svAmitva ko svIkAra kara lo, mere adhIna bana jaao| phira tuma cAhe jo kro| akabara bhI rANA pratApa se yahI cAhatA thA-eka bAra mahArANA use samrATa ke rUpa meM svIkAra kara leN| yaha prabhutva kI bhAvanA bahuta vyApaka hai| jinake pAsa Arthika sAmrAjya hai, prabhusattA hai, ve dUsaroM para apanA svAmitva sthApita karanA cAhate haiN| jo dhanI bana gae, unameM Apasa meM spardhA hai dUsaroM kA svAmI banane kii| mAnavIya saMvedanA jAgatI to ye aparAdhika sthitiyAM vizvavyApI nahIM bntii| garIbI kI rekhA ___ jo dhanI bane haiM, unakI sthiti bhI kama duHkhada nahIM hai| amIrI se paidA hone vAlI bImAriyAM una dezoM ko apanI lapeTa meM le cukI hai| amIrI jyAdA ho, bImAriyAM kama hoM, yaha kabhI sambhava nhiiN| saMpadA ke vikAsa ke sAtha-sAtha bImArI kI samasyA bhI bar3hatI hai| usake sAtha bhAvAtmaka rugNatA AtI hai| amIrI aura bImArI-ina donoM ko kabhI alaga nahIM kiyA jA sakatA / eka ora amIra bImArI bhugata rahe haiM to dUsarI ora garIba bhI bImArI bhugata rahe haiN| apoSaNa aura kupoSaNa unake svAsthya ko lIlate jo rahe haiM / garIba dezoM meM Aja garIbI kI rekhA ke nIce jIne vAle rogoM kA anupAta bahuta bar3A hai / eka nirdhAraNa kara liyA-gAMva meM logoM ko caubIsa sau kailorI mile aura zaharI AdamI ko ikkIsa sau kailorI mile to saMtulana banA rhegaa| isase kama kailorI mile to vaha garIbI kI rekhA se nIce jIvana jIne vAlI sthiti hogii| Aja garIbI kI rekhA ke nIce jIvana jIne vAloM kI saMkhyA garIba dezoM meM, vikAsazIla dezoM meM bahuta jyAdA hai| gAMvoM kI sthiti bahuta varSa pahale kI bAta hai| pUjya gurudeva dillI meM virAja rahe the| DA0 rAmamanohara lohiyA Ae / lohiyAjI ne bAtacIta ke anaMtara kahA--mahArAja ! hamAre deza meM Aja paccIsa-tIsa karor3a loga aise haiM, jinheM do samaya khAne ko nahIM miltaa| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 mahAvIra kA arthazAkA Apako sahI sthiti jAnanI ho to muni nathamalajI (AcArya mahAprajJa) ko mere sAtha gAM meM bhejeN| ye vahAM calakara svayaM apanI AMkhoM se gAMva kI sthiti dekheN|| vAstava meM yaha sthiti hai--karor3oM logoM ko bharapeTa khAne ko nahIM miltaa| eka antara avazya hai aura vaha yaha hai-prAcIna samaya meM AdamI garIbI yA bhUkha se mara jAtA thaa| Aja use marane nahIM diyA jAtA duHkha bhogane ke lie jindA rakhA jAtA hai / koI maratA hai to sarakAra ke lie khatarA paidA hotA hai, nindA-AlocanA hotI hai| vaha marane ke lie svatantra nahIM hai aura garIbI bhogate hue jindA rahane ke lie abhizapta hai| yaha sthiti hai Aja ke AdamI kii| isa sthiti ko taba taka nahIM badalA jA sakatA, jaba taka mahAvIra ke isa siddhAnta 'svAmitva kA sImAkaraNa karo' ko svIkAra nahIM kara liyA jAtA / saMgraha ke pariNAma ___ Aja ke arthazAstriyoM ne bhI saMgraha ke do pariNAma batalAe haiM-- bhUkha aura yuddha / mahAvIra ne kahA- 'saMgraha mata kro|' agara saMgraha kA sImAkaraNA hotA hai to garIbI kI samasyA sahaja rUpa se sulajhAI jA sakatI hai, berojagArI kI samasyA ko bhI sulajhAyA jA sakatA hai| zeSa rahatI hai janasaMkhyA kI smsyaa| garIbI kama hogI, poSaNa ThIka milegA to janasaMkhyA kI samasyA bhI nahIM rahegI / mUla kAraNa hai garIbI aura garIbI kA pratiphala hai janasaMkhyA kI vRddhi| vikasita rASTroM kI sthiti dekheN| vahAM janasaMkhyA bar3hAne kA prayatna ho rahA hai| rUsa meM una mAtAoM ko puraskRta kiyA gayA, jo adhika saMtAna paidA karatI haiN| jahAM cIna aura hindustAna meM parivAra niyojana ke prayatna ho rahe haiM, vahAM jarmanI aura vikasita rASTroM meM parivAra bar3hAne kA upakrama ho rahA hai| anupAta bar3ha rahA hai __isa bAta para gambhIratA se dhyAna deM-hama sAmAjika, rAjanItika aura Arthika vyavasthA ke parivartana ko bAhya stara para ghaTita karanA cAhate haiM jabaki manuSya jItA hai bhItara ke stara para / jaba taka bhItara ke stara kA sparza nahIM hogA, antarjagata ko nahIM chueMge, taba taka samasyA kA samAdhAna nahIM hogaa| jaba taka saMgraha, lobha aura svArtha kI vRtti ko bar3hAne kI bAta rahegI, garIbI bhI barAbara rhegii| AMkar3e batAte haiM--vikasita rASTroM meM, amIra rASTroM meM garIbI kA anupAta bar3ha rahA hai| amerikA meM sataraha pratizata loga garIbI kI rekhA ke nIce jIne vAle haiN| yaha anupAta bar3hatA jA rahA hai| kyoMki vahAM saMpadA para itanA kabjA ho gayA hai ki dUsaroM ke lie bahuta Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garIbI aura berojagArI 75 kama bacatA hai| jaba taka yaha kabjA karane kI bAta, chInane kI bAta rahegI, taba taka samasyA kA samAdhAna nahIM hogaa| nae mAnava kA sRjana yadi hama kucha honA cAhate haiM, kucha pAnA cAhate haiM yA kucha bananA cAhate haiM to rAstA dUsarA hogaa| agara saMgraha karanA cAhate haiM to rAstA dUsarA hogaa| ye do bhinna rAste haiN| isalie hama punarvicAra kareM / arthazAstra ko dharmazAstra yA adhyAtmazAstra ke paripArzva meM rkheN| yaha isalie Avazyaka hai, jisase arthazAstra apane DhaMga se saMcAlita ho, kintu dharmazAstra aura adhyAtmazAstra kI chatrachAyA meM saMcAlita ho / arthazAstra, mAnasazAstra, adhyAtmazAstra-inako ekAntata: kATa kara na dekheN| eka dUsare para eka dUsare kA jo prabhAva hai, use dekheM, usakA adhyayana kareM, isa sacAI ko jAneM kauna-sA zAstra kisa zAstra ko prabhAvita kara rahA hai| aisA hogA to sacamuca eka nae arthazAstra kI parikalpanA phalita hogii| use kriyAtmaka rUpa dene ke lie nae mAnava kA sRjana karanA hogaa| nayA manuSya hI Aja kI ulajhanoM kA samAdhAna khoja paaegaa| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra, mArksa, kenija aura gAMdhI siddhAnta aura vyaktitva, maMtradAtA aura maMtra, sUtradAtA aura sUtra-ina donoM kA paraspara gaharA sambandha hai / siddhAnta kI carcA kareM to siddhAnta ke prarUpaka kI carcA karanA bhI Avazyaka hai| siddhAnta ke prarUpaka kI carcA kareM to siddhAnta kI carcA karanA bhI Avazyaka hai| siddhAnta kI carcA karanA sarala hai, kintu siddhAnta ke pratipAdaka kI carcA karanA kaThina hai / siddhAnta ko adhyayana ke dvArA jAnA jA sakatA hai, kintu vyakti ko adhyayana ke dvArA jAnA jA sakatA hai, yaha ekAntata: kahanA bar3A kaThina hai / vyakti jitanA durgama hotA hai, siddhAnta utanA durgama aura durbodha nahIM hotaa| Aja taka jina logoM ne vyakti ko pahacAnane kA prayatna kiyA hai, unakA nirNaya kitanA sahI rahA hai, maiM nahIM kaha sktaa| bahata bhUla hotI hai vyaktitva ko pahacAnane meN| bhAva jagat itanA gUr3ha hai ki vyavahAra ke AdhAra para usakA sahI Akalana nahIM kara sakate / yadyapi manovaijJAnikoM ne, vyavahAra manovijJAna ke adhyetAoM ne vyavahAra ke dvArA vyakti ko pahacAnane kA prayatna kiyA hai, kintu vaha bhI kitanA sArthaka huA hai, yaha eka prazna hai / vastuta: kaThina kAma hai siddhAnta ke AdhAra para vyakti kI carcA krnaa| phira bhI vyavahAra ke dharAtala para carcA karanI hotI hai| cAra vyaktitva hamAre sAmane haiM* bhagavAn mahAvIra * mahAtmA gAMdhI * kenija . kArla mArksa inheM do koTiyoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai / mahAvIra aura gAMdhI--ye eka koTi ke vyakti haiM / mArksa aura kenija-ye dUsarI koTi ke vyakti haiN| AdhyAtmika vyaktitva __mahAvIra zuddha AdhyAtmika vyaktitva haiM / bAhara aura bhItara, vyavahAra aura nizcayadonoM meM AdhyAtmika vyaktitva haiN| gAMdhI ke bhItara meM AdhyAtmika vyaktitva haiM aura bAhara meM rAjanItika vyktitv| gAMdhI ne isa sthiti ko spaSTa karane ke lie bahata Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra, mArksa, kenija aura gAMdhI / bAra kahA- 'zuddha artha meM maiM AdhyAtmika aura dhArmika vyakti huuN| maiMne rAjanIti ko mAdhyama banAyA hai janatA ke sAtha AtmIyatA sthApita karane ke lie| usake lie yaha sabase bar3A mAdhyama hai, isalie ise maiMne cunA hai| kintu merI koI bhI rAjanIti, samAjanIti, arthanIti adhyAtma se pRthak nahIM ho sktii| agara adhyAtma se pRthak hai to vaha mere lie kacarA hai, dhUli hai, kisI bhI taraha se vaha mere lie upayukta nahIM hai, mujhe mAnya nahIM hai|' bhautika vyaktitva ___ mArksa aura kenija AdhyAtmika vyaktitva nahIM haiN| ye zuddharUpa meM Arthika vyaktitva haiM, bhautika vyaktitva haiN| na AtmA, na dharma, na mokSa, koI apekSA nhiiN| kevala padArthavAdI vyaktitva haiN| unhoMne kevala usI kI carcA kI hai, usI kI cintA kI hai| dUsarA koNa ina cAroM ko vyaktitva ke dUsare koNa se dekheM to niSkarSa AegA* mahAvIra ahiMsaka krAnti ke purodhA haiN| * gAMdhI ahiMsA samanvita sarvodayI Arthika vyavasthA ke parodhA haiN| * mArksa sAmyavAdI Arthika krAnti ke purodhA haiN| * kenija pUMjIvAdI Arthika krAnti ke purodhA haiN| ina cAroM ke sthUla vyaktitva kI pahacAna hama ina zabdoM meM kara sakate haiN| chaha perAmITara kisI vyakti ko jAnane ke lie hameM perAmITara kA upayoga karanA hotA hai| ina cAra vyaktitvoM kI tulanA hama nimnAMkita mAnadaNDoM ke AdhAra para kara sakate * abhimukhatA * preraNA sAdhya * sAdhana * prayojana svatantratA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 mahAvIra kA arthazAstra abhimukhatA ____ kauna vyakti kisa dizA meM jA rahA hai, usakA mukha kidhara hai, isake AdhAra para usake viSaya meM bahuta kucha jAnA jA sakatA hai| ___ mahAvIra AtmAbhimukha haiN| unakA mukha, unakI dizA adhyAtma kI ora hai| gAMdhI IzvarAbhimukhI haiN| vaiSNava saMskAroM meM pale-puse hone ke kAraNa unhoMne Izvara ko saba kucha maanaa| unakA eka sUtra thA- 'Izvara hI satya hai|' kintu jaise-jaise dRSTikoNa vyApaka banA, saMparka vyApaka banA, zrImad rAjacandra jaise logoM ke saMparka ke kAraNa jaina dharma kA prabhAva bhI una para bahuta rhaa| vyApaka saMparka aura prabhAvoM ke kAraNa gAMdhI ne Izvara satya hai, isa sUtra ko ulaTa diyaa| uttarakAla meM unakA sUtra bana gayA--'satya hI Izvara hai|' IzvarAbhimukhI kaheM yA satyAbhimukhI eka hI bAta mArksa aura kenija-ye donoM zaddha rUpa meM arthazAstrI hai, donoM padArthAbhimakhI haiN| mArksa bhI padArthAbhimukhI haiM aura kenija bhI padArthAbhimukhI haiN| inakA mukha padArtha kI ora hai, artha aura saMpadA kI ora hai| isa abhimukhatA ke dvArA hama inake vyaktitva ko jAna sakate haiM / vyakti se jo siddhAnta nikalatA hai, usameM usakI prakRti aura abhimukhatA pramukha kAraNa banate haiN| kauna vyakti kisa siddhAnta kA pratipAdana karatA hai. yaha usakI prakati. svabhAva aura abhimukhatA para bahuta nirbhara karatA hai| preraNA * 'dUsarA perAmITara hai--preraNA / preraNA kyA rahI hai ? vyakti kisI preraNA se prerita hokara hI kAma karatA haiM / jaisI preraNA hotI hai, vaisA hI vaha kAma karatA hai| mahAvIra kI preraNA thI paramArtha / artha ke sAtha tIna koTiyAM bana jAtI haiM--svArtha, parArtha aura paramArtha / mahAvIra kI preraNA hai paramArtha, parama artha ko prApta krnaa| parama artha kA bhAratIya ciMtana meM artha rahA-mokSa, baMdhanamukti / baMdhanamukta honA parama artha ko prApta karanA hai| mahAtmA gAMdhI kI preraNA bhI yahI hai| gAMdhI bhI apanA aMtima lakSya mokSa mAnate mArksa ke pIche preraNA hai karuNA kii| mArksa eka arthazAstrI hone ke sAtha-sAtha bahuta karuNAzIla aura saMvedanazIla vyaktitva haiM / hindustAna meM sarvodaya ke vicArakoM ne unheM RSitalya mAnA hai / ve garIbI kI pIr3A aura yAtanA bhoga cuke the| unake Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 mahAvIra, mArksa, kenija aura gAMdhI mana meM karuNA thI aura isI se prerita hokara hI unhoMne sAmyavAdI arthazAstra kA pratipAdana kiyaa| unhoMne kahA--garIbI ko miTAyA jA sakatA hai| garIbI aura amIrI-ye donoM manuSya-kRta haiM, isalie manuSya ina donoM ko samApta kara sakatA hai| garIbI manuSya-kRta hai, isalie manuSya use miTA sakatA haiN| isI prakAra amIrI bhI manuSya-kRta hai| garIbI aura amIrI kA kAraNa isa ciMtana meM mArksa mahAvIra ke nikaTa A jAte haiN| mahAvIra kA bhI isa artha meM yaha siddhAnta rahA.---amIrI aura garIbI manuSya-kRta haiM yA dravya, kSetra, kAla aura bhAva kRta haiN| ye donoM na koI IzvarIya dena haiM, na koI karma-kRta haiN| bahuta sAre dArzanika inheM karmakRta mAnate the| bahuta sAre jaina loga bhI inheM karmakRta mAna lete the kintu vAstava meM jo jainoM kA karmazAstra hai, usakA abhimata hai-amIrI aura garIbI, dhana milanA aura usakA cale jAnA, yaha koI karma kA pariNAma nahIM haiN| yaha kAlakRta, paristhitikRta, kSetrakRta yA vizeSa avasthAkRta eka paryAya hai, jisase AdamI garIba bana jAtA hai yA amIra bana jAtA haiN| yaha koI zAzvata tatva nahIM hai ki garIba garIba rahegA aura amIra amIra rhegaa| yaha mAnavIya hai, manuSyakRta hai, isalie ise badalA jA sakatA haiM, parivartana kiyA jA sakatA hai| isa AdhAra para karuNA kI preraNA pAkara mArksa ne sAmyavAdI artha vyavasthA kA pratipAdana kiyA aura usameM batalAyA--manuSya Arthika sthiti se Age jA sakatA hai| vaha bhUkhA rahe, yaha koI karma kA vidhAna nahIM hai| kapar3A na mile, roTI na mile, yaha koI karma kA phala nahIM hai| ise eka vyavasthA ke dvArA parivartita kiyA jA sakatA hai| kenija ke pIche preraNA hai svArtha kii| saMpannatA kA vikAsa aura sabako saMpanna banA dene kI preraNA se vaha bhAvita thaa| hara AdamI saMpanna bana jaae| isameM svArtha kI preraNA rhii| unakA pratipAdana rahA-svArtha sabase bar3I preraNA hai| ise jitanA ubhArA jAyegA, utanA hI vikAsa hogaa| kenija kA sArA siddhAnta hI svArtha ko ubhArane kA hai| lobha bar3hAo, spardhA karo, Arthika vikAsa hogaa| sAdhya tIsarA perAmITara hai sAdhya / sAdhya kyA ho? AdamI koI bhI kArya karatA hai, usameM sAdhya kA nirdhAraNa pahale karatA hai phira sAdhana kA cunAva karatA hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra mahAvIra kA sAdhya thA - AdhyAtmika vikAsa / gAdhI kA sAdhya rahA AdhyAtmika vikAsa aura sAtha- sAtha meM sarvodayI yA grAmyavyavasthA, vikendrita arthavyavasthA kA vikAsa kintu mUlata: sAdhya unakA AdhyAtmika vikAsa hI thA / mArksa kA sAdhya rahA - Arthika vikaas| unakA sArA darzana isa para kendrita hai ki artha kA vikAsa kaise ho ? unake lie zeSa saba gauNa ho gayA para sabako saba kucha mile, yaha unakA prayatna rahA / kenija kA bhI lakSya Arthika vikAsa rhaa| isa artha meM mahAvIra aura gAMdhI donoM eka koTi meM tathA mArksa aura kenija dUsarI koTi meM A jAte haiM 1 80 sAdhana kA cunAva cauthA pairAmITara hai sAdhana kA cunaav| yaha bahuta mahattvapUrNa hai / sAdhya kabhI-kabhI eka bhI ho jAte haiM, kintu sAdhana meM bar3I dUrI A jAtI hai| mahAvIra ne apane sAdhya kI saMpUrti ke lie sAdhana cunA -- ahiMsA, aparigraha aura saMyama / mahAtmA gAMdhI ne sAdhana kA cunAva satya aura ahiMsA ke rUpa meM kiyaa| mArksa ne sAdhana ke cunAva meM saMdarbha meM apanI nIti spaSTa karate hue kahA - ' hamArA sAdhya hai Arthika vikAsa, garIbI ko miTA kara garIboM kI pIr3A ko dUra karanA / ahiMsA se isakI saMpUrti hotI hai to acchI bAta hai, kintu nahIM hotI hai to hiMsA kA Alambana lene meM bhI hicakanA nahIM hai, saMkoca nahIM karanA hai|' usakA spaSTa mata thA - ' -'burjuvA varga kabhI bhI apane adhikAra ko chor3anA nahIM caahegaa| varga saMgharSa anivArya hai aura usameM hathiyAroM kA upayoga bhI avazyaMbhAvI hai|' sAdhana - zuddhi kI vicAradhArA mahAvIra aura gAMdhI donoM sAdhana-zuddhi para bala dete haiM / bhAratIya ciMtana meM sabase adhika bala sAdhana-zuddhi diyA hai mahAvIra ne / sAdhana- -zuddhi nahIM hai to unake lie kucha bhI kAmya nahIM hai / manasA, vAcA, karmaNA, hamArA sAdhana zuddha honA caahie| itihAsakAla meM mahAvIra ke pazcAt AcArya bhikSu, jo terApaMtha ke pravarttaka haiM, ne sAdhana - zuddhi ke viSaya meM vistAra se carcA kI hai| unhoMne kahA- jahAM sAdhana-zuddhi nahIM hai, hRdaya parivartana nahIM hai, vahAM acche sAdhya ko kabhI prApta nahIM kiyA jA sktaa| phira mahAtmA gAMdhI ne bhI sAdhana-zuddhi para vyApaka bala diyaa| ina donoM ke vicAroM kA saMbaMdha jur3atA hai| gujarAta ke eka lekhaka haiM gokulabhAI nAnajI / unhoMne apanI eka pustaka meM likhA- 'AcArya bhikSu ke caturtha paTTadhara jayAcArya ke Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra, mArksa, kenija aura gAMdhI dvArA sAdhana-zuddhi kA jo sUtra thA, bIja thA, vaha zrImad rAjacandra ke pAsa pahuMcA aura zrImad rAjacandra ke dvArA vaha sUtra mahAtmA gAMdhI taka phuNcaa|' - isa prakAra sAdhanazuddhi kI eka pUrI zrRMkhalA aura tAdAtmya kI kar3I prApta hotI hai| zrImad rAjacandra aura mahAtmA gAMdhI sAdhana-zuddhi para aTala vizvAsa karate the| kintu mArksa zuddha Arthika vyakti the| jahAM zuddha Arthika ciMtana hotA hai, vahAM sAdhana-zuddhi kA vicAra gauNa bana jAtA haiN| aisA nahIM hai ki ve hiMsA ke samarthaka yA yuddha ke samarthaka the kintu unake sAmane yaha prazna nahIM thA ki kevala sAdhana-zuddhi para hI calanA hai| gAMdhI ne kahA-'zuddha sAdhana se svataMtratA milatI hai to mujhe mAnya haiN| agara yuddha yA hiMsA se milatI hai to Aja hI maiM apane saMgharSa ko tyAgane ke lie taiyAra hUM / aisI svataMtratA mujhe nahIM caahie| maiM AjAdI cAhatA hUM ahiMsA ke dvArA, cAhe vaha sau varSa bAda hI mile|' mArksa aura kenija kA sAdhana-zuddhi para itanA aTala vizvAsa nahIM thaa| kyoMki ye donoM AdhyAtmika nahIM Arthika vyaktitva the| kenija ke vicAra . mArksa ne sAdhana-zuddhi ke vicAra ko gauNa kara diyA / kenija ne kahA-'abhI hameM saMpannatA kA vikAsa karanA hai, isalie abhI hamAre lie ahiMsA, naitika mUlya Adi kA vicAra karane kA avakAza nahIM haiN|' unhoMne kahA--'arthazAstra hI vijJAna hai|' isa vijJAna ke saMdarbha meM naitikatA anaitikatA kA unake sAmane koI prazna nahIM thaa| ina para vicAra karanA ethiksa kA kAma hai, nItizAstra kA kAma hai| nItizAstra ke viSaya ko arthazAstra kA viSaya nahIM banAyA jAnA caahie| isalie ve naitikatA, ahiMsA, sAdhanazuddhi caritra Adi kisI bhI viSaya ko mahatva dene ke lie taiyAra nahIM hue| prayojana pAMcavA perAmITara hai prayojana / sAmane koI prayojana honA caahie| mahAvIra ne eka prayojana kA pratipAdana kiyA-avyAbAdha sukha--hameM aisA kAma karanA hai, jisake pIche koI bAdhA na ho, koI duHkha na ho / eka duHkhAnugata sukha hai aura eka kevala sukha / eka sukha hotA hai, jisake pIche-pIche duHkha calatA hai jaise dina ke pIche rAta calatI hai| vaha duHkhAnugata sukha hotA hai / vaha avyAbAdha sukha nahIM hotA, sAbAdha sukha hotA hai| mahAvIra ne kahA, aisA sukha pAyA jA sakatA hai, jisake pIche koI bAdhA nahIM hai, jo zAzvata hai| usa sukha ko pAnA hamArA prayojana hai / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra . gAMdhI kA eka sthUla lakSya thA-svarAja yA svataMtratA kI prApti / yaha rAjanItika lakSya thA kintu mUla lakSya nahIM thaa| unakA mUla lakSya thA-IzvarIya sAkSAtkAra yA satya ko pAnA, satya taka pahuMca jaanaa| mArksa aura kenija kA lakSya ___ mArksa aura kenija-ina donoM kA eka lakSya rahA sukha-saMtuSTi / samAja ko sukha yA seTisphekzana mile / itanA artha ho jAye ki garIbI miTa jAye, sukha mile / kintu sukha ke pIche jo A rahA hai, usa para vicAra nahIM kiyaa| bhUkhe ko roTI milI, sukha milA, kisI naMge ko kapar3A milA, sukha milA / khule AsamAna ke nIce sone vAle ko chata milI to sukha milA, kisI bImAra ko davA milI, sukha milaa| jahAM Arthika prayojana ho, vahAM isase Age jAyA nahIM jA sktaa| agara adhyAtma kA darzana unake sAmane hotA to sukha kI kalpanA kucha dUsarI hotii| kintu Arthika jagata meM yahI carama sImA hai| arthazAstra kI sImA ko pAra kara ve thor3A aura gahare ciMtana meM jAte to zAyada unakI sukha kI dhAraNA bhI badala jaatii| suvidhA aura sukha ' eka bhrAnti paidA ho gaI--sukha aura suvidhA ko hamane eka mAna liyaa| isa bhrAnti ko na mArksa tor3a ske| na kenija tor3a ske| agara unakA ciMtana yaha hotA-hama apanI arthazAstrIya avadhAraNAoM aura arthavyavasthA ke vikAsa ke dvArA manuSya ko suvidhA upalabdha karA sakate haiM, sukha ke lie unheM aura Age khoja karanI hai to Aja kI sthiti kucha dUsarI hotI / na itanI hiMsA hotI, na itane ArAdha hote, na itanI mAnasika vikSiptatA hotii| unhoMne suvidhA aura sukha ko eka hI mAna liyaa| jisako roTI nahIM milatI thI, use roTI milI to suvidhA ho gayI, kintu use sukha bhI milA, yaha kahanA kaThina hai kyoMki sukha saMvedana ke sAtha jur3A hotA hai aura roTI bhUkha ke sAtha jur3I hotI hai| bhUkha miTa gayI to samajheM eka vyathA miTa gayI, kintu sukha huA, yaha to nahIM kahA jA sktaa| eka karor3apati yA arabapati AdamI roTI khA rahA hai aura sAtha meM duHkha bhI bhoga rahA hai| duHkha bhI khA rahA hai vaha roTI ke sAtha / roTI khAte samaya phona A gyaa| amukha sthAna para itanA ghATA ho rahA hai, durghaTanA meM itanA nukasAna ho gayA hai, basa yaha sunate hI vaha duHkhI bana jaayegaa| roTI sukha kA sAdhana hotI to vaha du:khI nahIM bntaa| hama yaha mAna kara caleM-roTI bhUkha zAnta karane kA sAdhana hai, sukha kA sAdhana nahIM / mArksa aura kenija agara isa ciMtana meM spaSTa hote to sacamuca Aja sthiti bhinna hotii| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra, mArksa, kenija aura gAMdhI 83 eka bahuta saMpanna vyakti hoTala meM baiThA thaa| lar3akA daur3atA huA AyA / usane kahA-- 'pitAjI ! apanI sabase bar3I bilDiMga meM Aga laga gayI, makAna jala kara rAkha ho gyaa|' yaha suna kara vaha duHkha meM DUba gayA / itane meM hI dUsarA lar3akA AyA aura bolA- ' makAna jala gayA, kintu saMtoSa kI bAta yaha hai ki usa makAna ko pahale hI beca diyA thA / usakI pUrI kImata hameM prApta ho gayI thI / ' tatkAla hI usakA sArA duHkha kAphUra ho gayA / - sukha-duHkha kisake sAtha jur3e haiM ? saMvedana ke sAtha jur3e haiM / makAna jala rahA hai yA baca rahA hai, isake koI mAyane nahIM hai / padArtha gauNa hai, mukhya hai hamArA saMvedana | mahAvIra ne aura suvidhA -- donoM ko alaga batAyA / sukha alaga hai, suvidhA sukha alaga hai| unhoMne kahA -- jise sukha mAnate ho, vaha bhI kSaNika hai / kSaNamAtra sukha milA, kintu pariNAma - kAla meM vaha lambA duHkha hai / ho sakatA svataMtratA kA prazna hama eka bAta para aura vicAra kreN| svataMtratA aura sukha- - ye donoM cirakAlIna abhipreta rahe haiN| manuSya cAhatA rahA hai - svataMtra rahUM aura sukhI rhuuN| jahAM mahAvIra aura gAMdhI kA prazna haiM, vahAM nitAnta svataMtratA kA prazna hai / vyakti svataMtratA sarvaprathama . mAnya hai| jahAM vyakti kI svataMtratA bAdhita ho, vaha sthiti na mahAvIra ko mAnya hai, na gAMdhI ko / mArksa ne bhI isa artha meM kama daur3a nahIM lgaaii| unhoMne bhI eka sapanA dekhA aura vaha bahuta mahatvapUrNa haiM / 'sTeTalesa sosAyaTI' rAjyavihIna samAja - yaha kitanA bar3A svapna hai / aisI svataMtratA, jahAM koI zAsana hI nahIM hai / 1 kenija aisA sapanA nahIM dekha ske| pUMjIvAdI arthavyavasthA meM svataMtratA to mAnya hai kintu ve sTeTamela sosAyaTI kI kalpanA aura usakA pratipAdana nahIM kara sake / mArksa ne aisA kiyA kintu jahAM kendrita arthavyavasthA hotI hai, vahAM rAjyavihIna zAsana kA sapanA kaise liyA jA sakatA hai ? vahAM to hiMsA aura daNDa kA sahArA lenA hI hogaa| vahAM tAnAzAhI panapa sakatI hai, svataMtratA kI bAta nahIM ho sakatI / lenina ne mArksa ke sapane ko sAkAra karane kA prayatna kiyA kintu sTAlina ke hAtha meM jaise hI sattA AyI, tAnAzAhI kA rUpa itanA vikarAla ho gayA, svataMtratA ke lie avakAza hI nahIM rahA / sArI sthiti badala gayI, mArksa kA vaha sapanA adhUrA hI raha gayA / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra padArtha aura svataMtratA svataMtratA padArtha ke sAtha nahIM jur3a sakatI / jahAM-jahAM padArtha kA vikAsa hotA hai, vahAM vahAM AdamI parataMtra bana jAtA hai / pahale padArtha kisI vyakti kA gulAma banatA hai, phira vyakti padArtha kA gulAma bana jAtA hai| jaise kahA jAtA hai--pahale AdamI zarAba pItA hai, phira zarAba AdamI ko pIne laga jAtI hai| ThIka vaise hI yaha kahA jA sakatA hai-pahale AdamI padArtha ko apane adhIna banAne kA prayatna karatA hai, phira padArtha usako apane adhIna banA letA hai| itanA adhIna banA letA hai ki vyakti marate dama taka padArtha ko chor3a nahIM sktaa| eka vyakti mRtyuzayyA para thA, aMtima sAMseM gina rahA thaa| sArI prANazakti ko juTA kara bar3e lar3ake ko pukArA / bar3A lar3akA bolA-pitAjI ! maiM yahIM baiThA huuN| phira kramaza: dUsare, tIsare aura cauthe kA nAma pukaaraa| sabane kahA-pitAjI ! hama yahIM hai| usane jhallAkara kahA--mukhauM ! sabake saba yahI ho to dukAna para kauna hai?' svataMtratA kI bhASA ___ pahale padArtha sAmane rahatA hai phira padArtha ke adhIna bana jAtA hai, to svataMtratA apane Apa china jAtI hai| mahAvIra ne svataMtratA kI jo paribhASA dI, vaha yaha hai--jitanA jyAdA icchA-parimANa kA vikAsa hogA, utane hI tuma svataMtra raha skoge| gAMdhI kI bhASA bhI lagabhaga yahI hai| kintu mArksa kI bhASA meM eka ora hai zAsanavihIna samAja, dUsarI ora hai padArtha kA pracuratama vikAsa / ina donoM meM paraspara itanA virodha hai ki donoM bAteM eka sAtha nahIM ho sktiiN| kenija kA arthArjana meM vyaktigata svataMtratA kA siddhAnta bhI sthAyI nahIM ho sktaa| svataMtratA ke sAtha parokSa rUpa se parataMtratA ke na jAne kitane baMdhana Ate haiN| pUMjIvAdI vyavasthA meM pratyakSata: arthArjana meM koI pratibaMdha nahIM hai kintu prakArAntara se kitane pratibaMdha laga jAte haiM, yaha apaharaNa aura corI karane vAle jAnate haiN| Aja to isake itane tarIke vikasita ho gae haiM ki eka vyakti ke dvArA arjita dhana meM hissedArI kaise baMTAI jAe? isa bhASA meM socA jAtA hai-yaha saMvibhAga karanA nahIM jAnatA hai to hama saMvibhAga karanA jAnate haiN| isa artha meM soceM to parataMtratA kI bAta bahuta sApekSa bana jAtI hai, svataMtratA kA bindu bahuta cintIya bana jAtA hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAvIra, mArksa, kenija aura gAMdhI nae AyAma khule ina sAre mApadaMDoM se hama mahAvIra, gAMdhI, mArksa aura kenija kI ciMtanadhArA ko, inakI prakRti ko samajhane kA thor3A sA prayatna kareM to unake dvArA dI huI vyavasthA ko hama samajha skeNge| mahAvIra pratyakSata: koI arthazAstrI nahIM the| ve to aparigrahI the kintu unake aparigraha meM se arthazAstra ke tamAma sUtra phalita hote haiN| gAMdhI bhI pratyakSata: eka sAdhaka the| unhoMne rAjanIti kA mAdhyama liyA isalie arthavyavasthA kA bhI kucha pratipAdana kiyaa| mArksa aura kenija-ye donoM vizuddha arthazAstrIya vyaktitva the, isalie arthazAstra ko samajhane ke lie ina donoM ko samajhanA hogA kintu kevala arthazAstra ko samajha kara hama samAja ko acchA nahIM banA sakate / korA artha bar3hA kara samAja ko svastha aura saMtulita nahIM rakha sakate / mahAvIra aura gAMdhI ko samajhe binA mArksa aura kenija ko samajhA gayA to samAja kI vyavasthA acchI nahIM rhegii| ina cAroM kA tulanAtmaka adhyayana arthazAstrIya dRSTi se bahata Avazyaka hai / yaha tulanAtmaka adhyayana hamAre sAmane kucha nae AyAma khola sakatA hai| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naI arthanIti ke perAmITara arthazAstra ke saMdarbha meM hamane mahAvIra, gAMdhI, mArksa aura kenija kA eka tulanAtmaka adhyayana prastuta kiyA / kauna-sA vicAra satya hai aura kauna-sA mithyA-yaha prazna hamAre sAmane nahIM hai| ekAntavAdiyoM ke sAmane yaha prazna ho sakatA hai ki amuka praNAlI satya hai aura amuka praNAlI mithyA hai, kintu anekAnta meM satyAMzoM kA samAhAra aura samanvaya hotA hai| anekAnta ke anusAra koI bhI vicAra aisA nahIM hai, jisameM satyAMza na ho aura koI bhI vicAra aisA nahIM hai jo pUrNa satya ho / jo bhI vicAra hai, vaha satya kA eka aMza hai aura jo bhI hamArI abhivyakti hai, vaha satyAMza kI eka abhivyakti hai| samagra satya ko kahane ke lie na to hamAre pAsa koI zabda hai aura na socane ke lie koI mastiSka / isalie satyAMzoM kA grahaNa, svIkRti aura abhivyakti-yaha satya kI dizA meM prasthAna kA rAjamArga banatA hai / yaha mAMga kyoM ? Aja naye vizva kI vyavasthA kI mAMga hai, nayI samAja vyavasthA aura nayI artha vyavasthA kI mAMga hai / yaha mAMga kyoM hai ? isalie hai ki hamane satyAMza ko sarvAMzata: samagratA se satya mAna kara vyavahAra zurU kara diyaa| Aja kI jo arthanIti hai, vaha mukhyata: mAikro ikonomiksa aura mekro ikonomiksa--ina do ke AdhAra para cala rahI hai / mAikro ikonomiksa kI vyavasthA cala rahI thI kintu kenija ne jaba se mekro ikonomiksa kA pratipAdana kiyA, Arthika krAnti kA svara prakhara huA, aneka rASTra usase prabhAvita hue| mekro ikonomiksa kA mUla hai--vizAla paimAne para udyoga lagAo, utpAdana kro| yaha saba bar3e paimAne para karo, jisase Aja kI bar3hatI huI AbAdI kI bhUkha ko miTAyA jA ske| koI bhI nahIM kahegA ki yaha uddezya galata hai| yahI uddezya sAmane rakhA- bhUkhI aura pIr3ita janatA kI pIr3A ko dUra kiyA jA sake, usako roTI, kapar3A, makAna mila sake, usakI prAthamika AvazyakatAoM kI pUrti ho ske| udyogoM kA jAla bichAe binA aisA karanA saMbhava nahIM hai| stara indriya-cetanA kA vartamAna meM ina do arthanItiyoM ke prati bahuta AkarSaNa hai / na gAMdhI kI arthanIti Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naI arthanIti ke perAmITara ke prati itanA AkarSaNa hai aura na dUsarI kisI arthanIti ke prati itanA AkarSaNa hai| Aja AkarSaNa hai kevala ina do praNAliyoM ke prati aura usameM bhI usa rASTrIya nIti ke prati, jo mekro, arthanIti ke AdhAra para cala rahI hai| rASTra apane saMsAdhanoM ko itanA bar3hAe, jisase saba sampanna bana jAeM aura saMsAdhanoM kA pracuratama upayoga kiyA jA ske| isake prati AkarSaNa hai| vartamAna samAja kI cetanA indriya stara kI cetanA hai| indriya stara kI cetanA kA Arthika pracuratA meM AkarSaNa honA svAbhAvika hai| isalie ina praNAliyoM ne janatA ko, rASTroM ko bahuta AkarSita kiyA hai| truTi hai artha-vyavasthA meM prazna hai phira naI arthavyavasthA kI mAMga kyoM? hara mAMga ke pIche koI kAraNa hotA hai| niSprayojana koI mAMga paidA nahIM hotI / isa prazna kA uttara sIdhA hai / hiMsA bahuta bar3hI hai| tanAva bar3hA hai, mAnasika azAMti bar3hI hai aura vizva zAnti ke lie bhI khatarA bar3hA hai| AdamI khatare meM hI jI rahA hai| vaiyaktika aura pArivArika jIvana meM samasyAeM bar3hI haiN| hatyA, AtmahatyA, talAka Adi-Adi aba Ama bAta ho gae haiN| aisI sthiti meM AdamI ko socane ke lie vivaza honA par3a rahA hai-kahIM na kahIM hamArI Arthika nIti meM, arthavyavasthA meM koI truTi avazya hai, jisase yaha paudha vikasita ho rahI hai| mur3a kara dekhane kA eka avasara milA hai| svara uTha rahA hai--aba eka arthavyavasthA lAgU honI caahie| aba mekro se bhI kAma nahIM calegA, eka globala ikonAmI yA jAgatika arthavyavasthA honI cAhie / vaizvika arthanIti honI caahie| agara paryAvaraNa kI samasyA sAmane nahIM AtI to globala ikonAmI kI bAta bhI nahIM ubhrtii| vikasita rASTroM ne saMsAdhanoM para bahuta kabjA kiyaa| bar3e-bar3e udyoga sthApita kiye aura itanA pradUSaNa paidA kiyA ki paryAvaraNa ke lie khatarA paidA ho gayA / jaMgaloM kI kaTAI aura dharatI kA atizaya dohana huA, prakRti kA sArA saMtulana hI gar3abar3A gyaa| isa bAta para aba dhyAna gayA hai ki zaktizAlI rASTra dUsaroM ke lie kalyANakArI kama bana rahe haiM, khatarA jyAdA bana rahe haiM / ve zoSaNa karane meM lage hue haiN| sahAyatA kama karate haiM, zoSaNa adhika karate haiN| Arthika sAmrAjya khar3A karane aura use majabUta banAne kI hor3a lagI huI hai| gulAmI kI sthiti purAne jamAne meM yuddha ke dvArA sattA kA vistAra hotA thA aura sAmrAjyavAdI manovRtti kA poSaNa hotA thaa| aba vaha bAta nahIM rhii| Aja prabhusattA usakI hai, jisakA bAjAra para adhikAra hai| vikasita rASTroM meM yaha hor3a lagI huI hai ki kauna Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra sArI duniyA para apanA ekAdhikAra jamA pAtA hai / vikasita rASTroM kI isa aMdhAdhuMdha daur3a se choTe aura avikasita rASTra bhayabhIta haiN| unakA zoSaNa bhI ho rahA hai aura unake adhikAroM kA sImAkaraNa bhI ho rahA hai / vikasita rASTroM kA adhikAra vyApaka bana rahA hai aura choTe rASTroM kA adhikAra sImita ho rahA hai / ve eka prakAra se nirantara unake kabje meM Ate jA rahe haiN| svatantratA kA bhaugolika aura rAjanItika apaharaNa hue binA hI ve gulAma banate jA rahe haiN| svAbhAvika soca isa sArI samasyA ke sandarbha meM yaha soca svAbhAvika thI ki koI jAgatika arthavyavasthA honI cAhie, jisase zaktizAlI rASTra choTe rASTroM kA zoSaNa na kara sakeM, unakI svatantratA ko chIna na sakeM, una para apanA prabhutva sthApita na kara sakeM aura paryAvaraNa ko pradUSita bhI na kareM / isa samasyA ne eka nayA prazna upasthita kara diyaa| Aja kA AdamI socane ke lie vivaza hai| pazcima ke aneka vicAraka isa bAre meM bahuta ciMtana kara rahe haiN|' 'Tu haiva ora Tu bI' ke lekhaka ne isa bAre meM bahuta ciMtana kiyaa| 'tharDa veva, da nyU varlDa ArDara', 'artha ina beleMsa' Adi Adi ke lekhaka isa bAta se cintita hai ki agara jAgatika arthanIti kA vikAsa nahIM kiyA gayA to bhaviSya kI bhayAvaha sthiti kI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| sAmyavAdI arthavyavasthA lar3akhar3A gayI, pUMjIvAdI, arthavyavasthA lar3akhar3Ane kI sthiti meM hai| kenija ne jo bAta kahI, vaha acchI lagI kintu usameM isa tathya para vicAra nahIM kiyA gayA-saMsAdhana to sImita haiM, unakA asIma upayoga kaise hogA? yadi saMsAdhana asIma hote, rA-maiTeriyala asIma hote to zAyada udyoga bar3e paimAne para cala sakate the| saMsAdhanoM kI sImA hai, isalie yaha saMbhava nahIM hai| yahI kAraNa hai ki pUMjIvAda bhI aba lar3akhar3A rahA hai aura nayI arthavyavasthA kI apekSA sAmane A rahI hai| samasyA yaha hai-Aja hama kevala grAma vyavasthA, grAmodyoga jaisI praNAliyoM para caleM, aisA saMbhava nahIM lgtaa| kenija ne ThIka hI kahA thA-'aba itanA Age bar3ha gae haiM ki pIche lauTanA saMbhava nahIM hai' aura jisa prakAra AbAdI bar3ha rahI hai, usameM to bilkula hI saMbhava nahIM lagatA / Aja to anekAnta kI dRSTi se kucha satyAMza mila jAeM, isa dizA meM soceM aura yaha dekheM unakA samanvaya kaise ho? hama kaise eka maMca para mahAvIra, gAMdhI, mArksa aura kenija ko lA sakeM? isa dizA meM nayA soca aura nayA ciMtana Avazyaka lagatA hai| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naI arthanIti ke perAmITara kendrIkaraNa : vikendrIkaraNa kendrIkaraNa Aja kI arthanIti kA mukhya AdhAra hai / yadi hama mahAvIra aura gAMdhI ko usa maMca para lAeM to eka samanvaya karanA hogA ki kendrIkaraNa ke sAtha vikendrIkaraNa kI vyavasthA bhI cle| kendrIkaraNa aura vikendrIkaraNa--donoM kA yoga hogA tabhI bAta bnegii| kore kendrIkaraNa ne berojagArI ko bahuta bar3hAvA diyA hai, samasyAeM paidA kI haiM / kendrIkaraNa ke sAtha vikendrIkaraNa bhI honA caahie| yadi aisA hotA hai to usameM mahAvIra bhI khar3e haiM, gAMdhI bhI khar3e haiN| kendrIkaraNa ko bhI sarvathA miTAyA nahIM jA sktaa| usakA bhI eka saMtulita upayoga Avazyaka hai| saMyukta rASTra saMgha kI bhUmikA Aja saMsAdhanoM para niyaMtraNa apane-apane rASTra kA hai| agara paiTrola araba dezoM ke pAsa hai to usa para unakA niyaMtraNa hai| agara bahuta sAre khanija amerikA meM haiM, to una para usakA niyaMtraNa hai| saMyukta rASTra saMgha kI aba taka jo bhUmikA rahI hai, vaha kevala eka zAMti aura sAmaMjasya biThAne kI bhUmikA rahI hai| agara saMyukta rASTra saMgha jaisI saMsthA ko jAgatika arthanIti kI bhUmikA nibhAne ke lie protsAhita kiyA jAye aura vaha isa sthiti meM Ae ki arthanIti kA nirdhAraNa kara sake aura saMsAdhanoM para niyaMtraNa kara sake to vartamAna kI samasyA kA koI samAdhAna mila sakatA haiN| vaizvika arthanIti ko sUtra erikaphroma ne vartamAna kI vyavasthA ko ThIka karane ke lie, usameM parivartana lAne ke lie kucha sUtra sujhAe haiM, jo vaizvika arthanIti ke lie bar3e upayogI bana sakate haiN| unakA eka sUtra hai--krodha, lobha, ghRNA aura moha ko kama kiyA jaaye| yaha bAta AdhyAtmika aura upadezAtmaka bAta jaisI lagatI hai kintu itanI choTI bAta nahIM hai| isameM eka bahuta bar3e satya kA udghATana hai| saMtulita arthavyavasthA ina AvegoM ko saMtulita kiye binA kabhI saMbhava nahIM bnegii| lobha kA saMvega yA imozana prabala hai, to koI bhI arthavyavasthA saMtulita bana nahIM sakatI, cAhe kitanI hI nItiyAM kyoM na nirdhArita kara lI jAeM / ghaNA, hIna-bhAvanA Adi kA saMvega prakhara hai to koI bhI arthanIti kAragara nahIM ho sktii| saMvega kI samasyA bhagavAn mahAvIra ne jina satyoM kA pratipAdana kiyA, unameM se eka satya yaha Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra hai--jisa samaya manuSya jAti meM krodha, ahaMkAra, mAyA, chalanA aura lobha-ye zAnta hote haiM, samAja vyavasthA acchI calatI hai, arthavyavasthA aura rAjya-vyavasthA acchI calatI hai| jaba ye saMvega prabala bana jAte haiM taba sArI vyavasthAeM vizrRMkhalita ho jAtI haiN| eka vyakti, jisake hAtha meM sattA hai, kA saMvega prabala bana jAe to hara koI hiTalara bana sakatA hai, sTAlina bana sakatA hai aura apane sAmrAjya ke vistAra ke lie bhayaMkara se bhayaMkara saMhAraka zastroM kA prayoga kara sakatA hai| isalie yadi hama saMtulita artha-vyavasthA aura jAgatika artha-vyavasthA kI bAta karate haiM to hameM donoM AyAmoM para calanA hogA-- bAhara se vyavasthA kA sImAkaraNa aura bhItara se saMvegoM kA samIkaraNa yA sNtuln| hama kevala bAhya vyavasthA ko ThIka karanA cAheM aura bhItara ke saMvega hamAre prabala raheM to yaha kabhI saMbhava nahIM hai / Aja eka vyavasthA banegI, pAMca-dasa varSa bAda agara koI zaktizAlI vyakti AyegA to use dhvasta kara degaa| mArksa aura kenija ne jisa arthavyavasthA ke parivartana para dhyAna diyA, vaha kevala saMsAdhana, utpAdana aura viniyama kI vyavasthA thii| vyakti ko badalane kI vyavasthA para dhyAna nahIM diyA, isIlie mArksa kI vyavasthA kA pariNAma yaha AyAadhinAyakavAdI vyavasthA ne sArI vyavasthA ko dhvasta kara diyaa| kenija kI vyavasthA kA pariNAma yaha A rahA hai-utpAdana zAMti ke lie, bhUkha miTAne ke lie kama ho rahA hai, saMhAra ke lie adhika ho rahA hai / yadi saMhAra meM itanI zakti nahIM lagatI to Aja garIbI aura berojagArI kI samasyA jaTila nahIM rhtii| kintu yaha kaise saMbhava hai ? jaba manuSya ke bhItara bhaya aura lobha kA saMvega hai, prabhutva ke vistAra aura ghRNA kA saMvega hai, apane ko UMcA aura dUsaroM ko hIna mAnane kA saMvega hai, taba vaha bhUkha miTAne kI cintA kyoM karegA? usakI cintA hogI zakti ke nirmANa kii| jahAM zakti kA nirmANa hogA, vahAM zastra-nirmANa eka anivArya zarta hai| bhayaMkara bhUla yadi hama nayI artha-vyavasthA ke bAre meM soceM to isa bhUla kA pariSkAra kareM, jo atIta meM hamase hotI rahI hai aura vaha hai padArtha-vyavasthA aura bAhya vyavasthA para sorA dhyAna kendrita karanA / Antarika vyavasthA para hamArA kabhI dhyAna hI nahIM gyaa| jaba taka manuSya bhItara se nahIM badalegA, kevala vyavasthA ke badalAva se kyA hogA? vyakti kitanI hI acchI moTara yA kAra banA le| DrAivara kuzala nahIM hai to vaha vizvasanIya nahIM hogI, usase khatarA banA rhegaa| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naI arthanIti ke perAmITara hama jisa duniyA meM jI rahe haiM, vahAM hamArI sArI pravRtti, sArA vyavahAra dvandva se zurU hotA hai| jahAM dvandvAtmaka sthiti hai, vahAM koI akelA kAma nahIM kara sktaa| na akelA bhItara kA kAma kara sakatA hai, na akelA bAhara kA kAma kara sakatA hai| bhItara kI sthiti badale aura bAhara kI sthiti bhI bdle| vartamAna kI arthavyavasthA ko badalane aura nayI artha vyavasthA ke nirmANa kI hamArI koI manovRtti hai to isa bhUla kA pariSkAra karanA hogaa| merI dRSTi meM yaha bhayaMkara bhUla hai aura isakA pariSkAra kiye binA kucha bhI nahIM hogaa| kucha mAnadaNDa ___nayI artha-vyavasthA ke pravartana ke lie hameM kucha perAmITara bhI sAmane rakhane hoNge| naI arthavyavasthA vaha ho, jo * vizva zAnti ke lie khatarA na bane aparAdha meM kamI laaeN| hiMsA ko protsAhana na de| * padArtha meM atrANa kI anubhUti jgaae| vizva zAnti ke lie khatarA na bane prathama zarta hai ki aisI arthavyavasthA ho, jo vizva zAnti ke lie khatarA na bane / akelA jo bhI bar3hanA cAhe, vaha vyakti ho, samAja yA rASTra, khatarA paidA kregaa| isa saMdarbha meM mahAvIra kA mahatvapUrNa sUtra hai je loyaM abbhAikkhaI se attANaM akbhaaikkhii| je attANaM abbhAikkhaI se loyaM abbhaaikkhii| 'jo loka kA, jagat kA asvIkAra karatA hai, vaha apane astitva asvIkAra karatA hai aura jo apane astitva ko asvIkAra karatA hai, vaha jagat ke astitva ko asvIkAra karatA hai|' mahAvIra ne kahA- 'jagat ke astitva ko asvIkAra mata karo aura apane astitva ko bhI asvIkAra mata kro|' paryAvaraNa kA yaha sabase bar3A sUtra hai--'tuma akele nahIM ho / tuma apane akele ke lie kucha karo to soco ki mere isa kArya kA.mere isa vyavahAra kA pUre vizva para kyA prabhAva par3egA? prazna ho sakatA hai--eka choTA AdamI kyA soce? usake kisI kiye kA duniyA para kyA prabhAva par3egA? kintu yaha hamArI bhUla hai|' mahAvIra ne anekAnta kI dRSTi se kahA-eka aMgulI hilatI hai to usase sArA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra vizva prakaMpita hotA hai, aMgulI ke paramANuoM se jur3e hue samasta paramANu prabhAvita hote haiN| pUrI zrRMkhalA jur3I hai| jaina AcAryoM ne batalAyA ki kapar3e kA eka tAra alaga karo, usameM ni:sRta eka paramANu samudra meM jAkara sAre samudra ko prakaMpita karegA, tAlAba meM jAkara sAre tAlAba ko prakaMpita kregaa| hama akele nahIM haiM, sAre saMsAra se jur3e hue haiN| isIlie anekAnta kA sUtra banA--na ekAntata: bhinna aura na ekAntata: abhinna, kintu bhinnAbhinna / eka vyakti isa loka se sarvasthA bhinna nahIM hai aura sarvathA abhinna bhI nahIM hai| pUre vizva ke sAtha hamArA astitva jur3A huA hai, isalie eka vyakti sarvathA bhinna nahIM hai aura usakA svatantra astitva hai, isalie sarvathA abhinna nahIM hai| vaha bhinna bhI hai aura abhinna bhI hai| jaba vaha abhinna hai taba usakA prabhAva pUre vizva para kaise nahIM hogA? isIlie kahA gayA--jo loka kA abhyAkhyAna karatA hai, vaha apanA abhyAkhyAna karatA hai aura jo apanA abhyAkhyAna karatA hai, vaha pUre loka kA abhyAkhyAna karatA hai| vyakti aura vizva ___ hama vyakti aura loka-donoM ke saMdarbha meM cintana kareM / hamArA koI bhI ciMtana vizva ko chor3akara kevala vyakti ke saMdarbha meM na ho aura vyakti ko chor3akara kevala vizva ke saMdarbha meM na ho| vyakti aura vizva--donoM ke saMdarbha meM hamArA cintana, vicAra aura nIti kA nirdhAraNa ho / globala ikonAmI kI nIti kA nirdhAraNa kareM to hameM sabase pahale isa bAta kA dhyAna rakhanA hogA-yaha arthanIti vizva zAnti ke lie khatarA na bane, vyakti kI zAMti ke lie khatarA na bane / jo vyakti kI zAMti ko khatarA banegI, use khaNDita karegI, vaha vizva zAnti ko khaMDita kregii| jo vizva kI zAnti ko khaMDita karegI, vaha vyakti kI zAnti ko khaMDita kregii| vyakti aura vizva-donoM kI zAMti ke lie khatarA na bane, yaha naI arthanIti kA pahalA perAmITara hai| hiMsA ko protsAhana na mile dUsarA perAmITara- arthanIti hiMsA aura hatyA ko protsAhana na de / hiMsA jIvana ke sAtha jur3I huI hai| prAcIna AcAryoM ne kahA-'jIvoM jIvasya jIvanam' jIva jIva kA jIvana hai| yaha bhI satyAMza hai / isako bhI samagratA se ghaTita kareMge to sahI nahIM hogaa| kintu isameM koI matabheda nahIM hai ki jIvana-nirvAha ke lie hiMsA anivArya hai| hiMsA ko sarvathA to nahIM chor3a sakate isIlie mahAvIra ne eka vizeSaNa jor3a Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naI arthanIti ke perAmITara diyA-anAvazyaka hiMsA na ho, AkrAmaka hiMsA na ho| vaha arthanIti bane, jo anAvazyaka aura AkrAmaka hiMsA ko protsAhanana de / manuSya kI hI nahIM, jala kI bhI anAvazyaka hiMsA na ho, usakA bhI apavyaya na ho, vanaspati jagat kI bhI anAvazyaka hiMsA na ho| choTe se choTe prANI kI bhI anAvazyaka hiMsA na ho / yaha bahuta apekSita hai| Aja vicAra ke kSetra meM eka bhrAnti kAma kara rahI hai| mahAbhArata meM vedavyAsa ne likhA hai- 'na mAnuSAt zreSThataraM hi kiNcit|' manuSya se zreSTha koI nahIM hai| mahAvIra ne bhI kahA--'mANusassa he viggahe khula dullhe|' kintu jahAM yaha kahanA ThIka hai--manuSya se zreSTha koI nahIM hai, vahAM yaha bhI kaha sakate haiM--manuSya se galata bhI koI nahIM hai| donoM ko milAeM to samagra satya bnegaa| manuSya se zreSTha aura koI nahIM hai, yaha kahane kA artha thA--vikAsa kI dRSTi se manuSya se zreSTha koI nahIM hai| hamane prekSAdhyAna ke saMdarbha meM isakI vyAkhyA isa prakAra kI-'manuSya kA nAr3ItaMtra, graMthitantra itanA vikasita hai, usakA rIjaniMga mAiMDa itanA sakriya hai, usakI viveka cetanA itanI jAgRta hai ki usase zreSTha aura koI prANI nahIM hai| yaha eka satyAMza hai / isa AdhAra para hI mAna liyA gayA ki manuSya ke lie saba kucha khAdya hai| vaha kisI pazu ko mAre yA pakSI ko| mAMsa bhakSaNa hetu Aja karor3oM pazu-pakSiyoM kI vaha nirmama hatyA kara rahA hai| kyA phira bhI vaha zreSTha prANI hai? zreSThatA kA yaha jo durupayoga huA hai aura isa dhAraNA ne manuSya ko jitanA bhaTakAyA hai, jitanA niraMkuza banAyA hai, zAyada utanA vaha kabhI nahIM rhaa| aisA lagatA hai ki ve mUka pazuoM kI hatyAeM usase isakA pratizodha bhI le rahI haiM / zArIrika aura mAnasika dRSTi se manuSya nirantara asvastha ho, valA jA rahA hai| bahuta kucha sAdhanoM ko pAkara bhI nirAzraya aura zaraNavihIna hotA calA jA rahA hai, hIna-dIna banatA calA jA rahA hai| zaraNa nahIM hai padArtha ___ erikaphroma ne eka sUtra sujhAyA, jise maiM mahAvIra ke sUtra kA anuvAda mAnatA hUM aura vaha yaha hai-nayI arthanIti meM yaha bhAvanA jAgRta karanI cAhie-padArtha hamAre lie trANa nahIM hai / eka anuprekSA hai azaraNa anuprekSA / koI bhI padArtha hamAre lie zaraNa nahIM hai / vyavahAra meM to vaha zaraNa banatA hai, kintu mUlata: koI bhI padArtha aMtima zaraNa nahIM hai / ThIka isI bhASA meM erikaphroma ne kahA--padArtha koI trANa nahIM hai, isa bhAvanA kA vikAsa karanA caahie| aba anitya azaraNa Adi-Adi anuprekSAoM kA vikAsa hogA taba hamArA Antarika parivartana hogA, saMvegoM para niyaMtraNa Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra karane kI hamArI kSamatA bddh'egii| isase anusyUta jAgatika arthanIti kA nirdhAraNa hogA to rASTrIya ahaM aura prabhusattA kA ahaM kama hogA, usakA saMtulana bnegaa| aparAdha meM kamI lAe naI arthanIti kA eka perAmITara yaha honA cAhie-artha-vyavasthA aparAdha meM kamI laae| yaha nahIM mAnA jA sakatA-Aja to aparAdha bar3ha rahe haiM, ve ahetuka haiN| Aja kI Arthika avadhAraNA ne vyakti meM itanI lAlasA paidA kara dI ki itanA vikAsa honA caahie| eka Adhunika vyakti apane jIvana kA eka sTaiNDarDa banAtA hai, Adhunika kahalAtA hai| isa 'sTaiNDarDa Apha liviMga' ke sAdhana jinheM sulabha haiM ve bar3e aparAdhoM meM jAte haiM, choTe meM nahIM / ve zoSaNa aura vyAvasAyika aparAdha karate haiM yA rAjanItika aparAdha karate haiM kintu jo garIba AdamI haiM, jinheM jIvana ke sAdhana upalabdha nahIM hai, ve choTe aparAdha meM jAte haiN| do vidyArthI sAtha meM pddh'e| eka ke ghara meM sAre Adhunika sAdhana haiM--reDiyo, TI0 vI0 phrija Adi / dUsare vidyArthI ko sAikila jaisA mAmUlI sAdhana bhI upalabdha nahIM hai| sAdhanahIna vidyArthI ke mana meM sampanna ko dekhakara yaha bhAvanA jAgatI hai-hama garIba haiN| phira usake mana meM yena-kena prakAreNa una sAdhanoM ko prApta karane kI bhAvanA jAgatI hai| yaha eka manovRtti isalie panapI hai ki sAdhana zuddhi aura naitika mUlyoM para arthanIti meM koI vicAra nahIM huaa| yaha vyavasthA kA doSa hai| aparAdha bar3hA hai, isameM vyakti kA koI doSa nahIM hai| agara kevala madhyama varga hotA to zAyada itane aparAdha nahIM hote| Aja ye tIna varga hue haiM--ucca, madhyama aura nimna / isase aparAdha aura hiMsA ko protsAhana milA hai| garIbI kI rekhA ke nIce jIvana jIne vAle varga ke mana meM AkAMkSA jAga gayI, kintu prApti ke sAdhanoM se vaha vaMcita rhaa| aisI sthiti meM naitikatA, prAmANikatA, adhyAtma-ye sabaM usake lie bekAra kI bAteM sAbita hotI haiM, inheM vaha mAtra DhakosalA mAnane lagatA hai| inheM vaha burjuA varga dvArA apane svArtha ke lie banAI gaI DhAla mAnatA hai| sabako asvIkAra karake vaha aparAdha kI duniyA meM praveza kara letA hai| yaha arthavyavasthA ke sAtha panapane vAlI manovRtti hai| yadi hamane vyavasthA ke sAtha samAja kI manovRtti para dhyAna nahIM diyA to pUrA Arthika vikAsa ho jAne para bhI samAdhAna nahIM hogaa| donoM svara sunAI deM arthavyavasthA aisI ho, jisameM eka rASTra dUsare rASTra kA zoSaNa na kara sake aura Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naI arthanIti ke perAmITara kisI para apanI vyAvasAyika yA vaicArika prabhusattA sthApita na kara ske| agara isa prakAra kI arthavyavasthA banatI hai to Aja kI mAMga ko kucha samAdhAna milegaa| yaha nahIM kahA jA sakatA ki koI vyavasthA zAzvata bana jaayegii| zAzvata to kucha hai hI nahIM kintu jo manuSyakRta hai, use avazya samAdhAna mila sakatA hai yadi hama ina vyavasthAoM ko samanvita kara sake mahAvIra, gAMdhI, mArksa aura kenija ko milA skeN| jahAM kenija kahate haiM-khUba vikAsa karo, khUba utpAdana karo, saMsAdhanoM kA vikAsa karo vahAM mahAvIra kA yaha svara bhI sunAI de---'kayANaM ahaM appa vA bahuM vA pariggahaM pariccaissAmi' vaha dina dhanya hogA, jaba maiM alpa bahu parigraha kA parityAga kruuNgaa| eka ora parigraha ke parityAga kI bhAvanA, visarjana kI bhAvanA hai, dUsarI ora arjana kI bhAvanA hai| ye donoM svara dAyeM bAeM sunAI deMge, to hamArI nayI artha vyavasthA nayA samAdhAna dene vAlI hogI, kAryakara banegI, sArthaka bnegii| jahAM mAtra eka hI svara sunAI degA, vahAM samAdhAna nahIM milegaa| isalie hama donoM satyAMzoM ko milAeM, donoM eka sAtha hamAre kAnoM meM barAbara gUMjate rahe to na saMpadA ke sAtha unmAda bar3hegA aura na garIbI-bhUkhamarI rhegii| eka nayI vyavasthA meM AdamI sukha kI sAMsa le skegaa| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma se AjIvikA : icchA - pariNAma 1 bhagavAn mahAvIra ne kahA- 'icchA AkAza ke samAna ananta hai / ' yaha dhArmika dRSTi se jitanA satya hai utanA hI arthazAstrIya dRSTi se satya hai / arthazAstra ke anusAra mAMga se AvazyakatA kA kSetra bar3A hotA hai / AvazyakatA manuSya kI usa icchA ko kahate haiM, jisako pUrA karane ke lie usake pAsa paryApta dhana ho aura sAtha hI vaha manuSya usa dhana ko kharca karane ke liye taiyAra bhI ho| mAMga usa AvazyakatA ko kahate haiM jisakI saMtuSTi kI jA cukI hai| icchA kA kSetra AvazyakatA se bhI bar3A hotA hai| sabhI icchAeM AvazyakatAeM nahIM ho sakatI, jaba ki sabhI AvazyakatAeM icchAeM avazya hotI haiM / icchA se AvazyakatA kA kSetra saMkucita aura mAMga kA kSetra usase bhI saMkucita hotA hai / mA~ga AvazyakatAeM icchAe~ icchA naisargika hotI / AvazyakatAeM bhaugolika paristhiti, sAmAjika rIti-rivAja, zArIrika apekSA, paristhiti aura dhArmika bhAvanA ke dvArA nirdhArita hotI haiM / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma se AjIvikA : icchA-parimANa Arthika paristhiti dvArA AvazyakatA kA nirdhAraNa garIba vyakti kI AvazyakatAeM sImita hotI haiN| vaha kevala jIvana-rakSaka AvazyakatAoM ko hI pUrNa kara pAtA hai / dhanI vyakti kI AvazyakatAeM usase bahuta adhika hotI haiN| vaha kevala jIvana-rakSaka AvazyakatAoM ko hI pUrNa nahIM karatA, vilAsitAyukta AvazyakatAoM ko bhI pUrNa karatA hai / dhArmika bhAvanA ke dvArA AvazyakatA kA nirdhAraNa dhArmika vyakti kI AvazyakatAeM naitika dRSTi se prabhAvita hotI haiN| vaha jina naitika AdarzoM ko mAnatA hai, unhIM ke AdhAra para apanI AvazyakatAoM kA nirmANa karatA hai / usakI AvazyakatAeM bahuta kama aura saMtulita hotI haiM / kintu bhautika manovRtti rakhane vAle vyakti kI AvazyakatAeM usakI tulanA meM bahuta adhika aura bahuta prakAra kI hotI haiM / lAbha : lobha AvazyakatA kA gar3hA itanA gaharA hai ki use kabhI bharA nahIM jA sakatA / isa satya kI svIkRti dharmazAstra aura arthazAstra - donoM ne kI hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA-- ' lAbha se lobha bar3hatA hai| jaise-jaise lAbha hotA hai vaise-vaise lobha bar3hatA jAtA hai / ' eka AvazyakatA pUrNa hotI hai to dUsarI naI AvazyakatA janma le letI hai / AvazyakatA kI isa vizeSatA ke AdhAra para azAMti kA niyama nizcita kiyA gyaa| AvazyakatA kI asImitatA ke kAraNa manuSya kI zAMti bhaMga hotI hai I arthazAstra meM bhI AvazyakatA kI apUraNIyatA pratipAdita hai| DaoN0 mArzala ne likhA hai-- 'manuSya kI AvazyakatAeM aura icchAeM asaMkhya aura aneka prakAra kI hotI haiM / " yadi manuSya eka AvazyakatA ko pUrNa karatA hai to dUsarI naI AvazyakatA sAmane khar3I ho jAtI hai / vaha jIvana paryanta apanI sabhI AvazyakatAoM kI pUrti nahIM kara sakatA / arthazAstriyoM ne AvazyakatA kI isa vizeSatA ke AdhAra para 'pragati kA niyama' (Law of Progress) sthApita kiyaa| unakA mata hai ki asImita AvazyakatAoM ke kAraNa hI naye-naye AviSkAra hote haiN| phalasvarUpa samAja kI Arthika pragati hotI hai / 1. Dr. Alfred Marshall - Principles of Economics P. 73 97 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 Arthika pragati kA dRSTikoNa manuSya sAmAjika prANI hai aura sAmAjika jIvana kA mukhya AdhAra artha hai / isa dRSTikoNa se Arthika pragati bahuta Avazyaka hai / AvazyakatAoM ke sImita hone para Arthika pragati ko protsAhana nahIM miltaa| isalie Arthika vikAsa kI dRSTi se AvazyakatAoM kA vistAra jarUrI hai / isI vastu satya ko dhyAna meM rakhakara eka prAcIna arthazAstrI ne kahA thA- 'asaMtuSTa saMnyAsI naSTa ho jAtA hai aura saMtuSTa rAjA naSTa hotA hai / ' saMnyAsI ke lie AvazyakatAoM ko kama karanA guNa hai aura unakA vistAra karanA doSa hai / sAmAjika vyakti ke lie AvazyakatAoM ko kama karanA doSa hai aura unakA vistAra karanA guNa hai / mAnavIya evaM AdhyAtmika dRSTikoNa mahAvIra kA arthazAstra manuSya sAmAjika prANI hai-- isa vAstavikatA ke saMdarbha meM arthazAstra kA AvazyakatAoM ko asImita karane kA dRSTikoNa galata nahIM hai| kintu manuSya kyA kevala sAmAjika prANI hI hai ? kyA vaha vyakti nahIM hai ? kyA usameM sukha-duHkha kA saMvedana nahIM hai? kyA asImita AvazyakatA kA dabAva usameM zArIrika aura mAnasika tanAva paidA nahIM karatA ? kyA AvazyakatA ke vistAra ke pIche khar3A huA icchA kA daitya zArIrika granthiyoM ke srAva ko asta-vyasta aura mAnasika vikSobha utpanna nahIM kara detA ? ina samasyAoM kI ora dhyAna na dekara hI hama AvazyakatAoM ke vistAra kA aikAntika samarthana kara sakate haiM kintu jaba manuSya ko mAnavIya pahalU se dekhate haiM taba hama icchAoM kI asImitatA kA samarthana nahIM kara sakate / isa mAnavIya aura AdhyAtmika dRSTikoNa se icchAoM ko sImita karanA jarUrI hai / madhyavartI siddhAnta arthazAstrIya aura dhArmika--- ye donoM dRSTikoNa apane-apane viSayakSetra kI dRSTi meM hI satya haiM / dharmazAstra kahatA hai- 'AvazyakatA ko kama kro|' taba hameM isa satya kI ora se AMkheM nahIM mUMda lenI cAhie ki yaha pratipAdana mAnasika azAMti kI samasyA ko sAmane rakhakara kiyA gayA hai / arthazAstra kahatA hai-'AvazyakatAoM kA vistAra karo / ' taba hameM isa vAstavikatA se AMkheM nahIM mUMda lenI cAhie ki isa siddhAnta kA pratipAdana manuSya kI sukha-suvidhA ke vikAsa ko dhyAna meM rakhakara kiyA gayA hai / mahAvIra ne sAmAjika vyakti ke lie aparigraha kI bAta nahIM kahI / vaha muni ke lie saMbhava hai / sAmAjika prANI ke lie unhoMne icchA - parimANa ke Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma se AjIvikA : icchA-parimANa siddhAnta kA pratipAdana kiyaa| sAmAjika manuSya icchAoM aura AvazyakatAoM ko samApta kara jIvana ko nahIM calA sakatA aura unakA vistAra kara zAMtipUrNa jAvana nahIM jI sktaa| isalie unhoMne donoM ke madhyavartI siddhAnta-icchA-parimANa kA pratipAdana kiyaa| maulika bhinnatA jIvana ke prati dharmazAstra kA jo dRSTikoNa hai, usase arthazAstra kA dRSTikoNa maulika rUpa se bhinna hai| dharmazAstra jIvana kI vyAkhyA AMtarika cetanA ke vikAsa ke pahalU se karatA hai| arthazAstra jIvana kI vyAkhyA Arthika kriyAoM ke mAdhyama se karatA hai| donoM vyAkhyAoM kI pRSThabhUmi aura dRSTikoNa eka nahIM hai isalie dharmazAstra arthazAstra kA aura arthazAstra dharmazAstra kA samarthana nahIM krtaa| kintu dharma aura dhana-donoM kA sAmAjika jIvana se sambandha hotA hai, isalie jIvana ke kucha binduoM para unakA saMgama hotA hai, ve eka-dUsare ko prabhAvita bhI karate haiN| bhagavAn mahAvIra ne kahA-'icchAoM ko saMtoSa se jiito|' agni meM IMdhana DAlakara use bujhAyA nahIM jA sakatA, vaise hI icchA kI pUrti ke dvArA icchAoM ko saMtuSTa nahIM kiyA jA sktaa| AvazyakatAoM kI vRddhi, vastuoM kI vRddhi, utpAdana aura zrama kI vRddhi meM yoga detI hai| kintu sukha aura zAMti meM yoga detI hai-yaha mAnyatA bhrAMtipUrNa hai / AvazyakatAoM kI vRddhi se jIvana kA stara unnata hotA hai, kintu sukha aura zAMti kA stara unnata hotA hai-yaha nahIM mAnA jA sktaa| icchA parimANa kI sImA-rekhA dhArmika manuSya bhI sAmAjika prANI hotA hai| sAmAjika hone ke kAraNa vaha anivAryatA aura suvidhA kI koTi kI AvazyakatAoM ko nahIM chor3a pAtA / mahAvIra ne gRhastha ko unake tyAga kA nirdeza nahIM diyaa| vilAsitA koTi kI AvazyakatAeM dhArmika ko chor3anI cAhie-isa AdhAra para 'icchA-parimANa' kI sImA-rekhA khIMcI jA sakatI hai| ___anivAryatA aura suvidhA kI koTi kI AvazyakatAoM kI pUrti karate hue vilAsitA koTi kI AvazyakatAoM aura icchAoM kA saMyama karanA Avazyaka hai| isameM Arthika vikAsa aura unnata jIvana-stara kI saMbhAvanAoM kA dvAra banda bhI nahIM hai tathA vilAsitA ke AdhAra para hone vAlI Arthika pragati aura unnata jIvana-stara kA dvAra khulA bhI nahIM hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 mahAvIra kA arthazAstra paribhASA anivAryatA kI ____ arthazAstra ke anusAra anivAryatA, suvidhA aura vilAsitA kI sImA isa prakAra hai--sUkha-da:kha ke AdhAra ke anusAra AvazyakatAoM kA vargIkaraNa isa bAta se nirdhArita hotA hai ki kisI vastu ke upabhoga se upabhoktA ko sukha milatA hai yA upabhoga na karane se use duHkha hotA hai| yadi kisI vastu ke upabhoga se manuSya ko thor3A-sA sukha milatA hai aura upabhoga na karane se bahuta duHkha kA anubhava hotA hai taba aisI vastu ko hama anivAryatA kheNge| yadi kisI vastu ke upabhoga ke manuSya ko anivAryatA kI apekSA adhika sukha milatA hai, parantu usakA upabhoga na karane se thor3A-sA duHkha hotA hai taba aisI vastu ko hama suvidhA kheNge| yadi kisI vastu ke upabhoga se manuSya ko anivAryatA kI apekSA adhika sukha milatA hai, parantu usakA upabhoga na karane se duHkha nahIM hotA ( sivAya isake ki jaba manuSya usa vastu ke upabhoga kA AdI hotA hai) taba usako vilAsitA kI vastu kahate haiN| yadi kisI vastu ke upabhoga se alpakAlika sukha milatA hai tathA upabhoga na karane se bahuta kaSTa hotA hai taba usako dhanotsargika vastu kahate haiN|' sukha-duHkha ke AdhAra para AvazyakatAoM ke isa vargIkaraNa ko nimna tAlikA dvArA spaSTa kiyA jA sakatA hai vastueM vastu kA upabhoga karane para vastu kA upabhoga na karane para thor3A-sA sukha milatA hai| bahuta duHkha hotA hai| kucha adhika sukha milatA hai / thor3A duHkha hotA hai / anivAryatAeM sukhadAyaka vastueM (suvidhAeM) vilAsitAeM bahuta sukha milatA hai| duHkha nahIM hotaa| dharma kI dRSTi arthazAstrI kI dRSTi meM naitikatA aura zAMti-ye saba gauNa hote haiN| usake sAmane mukhya prazna Arthika pragati ke dvArA mAnavIya kalyANa kA hotA hai / isa AdhAra paH vaha vilAsitA kA samarthana karatA hai aura Arthika pragati ke lie use Avazyaka 1 ema. ela. seTa, Adhunika arthazAstra pR. 90-91 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma se AjIvikA : icchA-parimANa 101 mAnatA hai| dharma-guru kI dRSTi meM Arthika pragati kA prazna gauNa hotA hai, naitikatA aura zAMti kA prazna mukhya hotA hai| __ dharma-guru sAmAjika vyakti ko dharma meM dIkSita karatA hai, isalie vaha usakI Arthika apekSAoM kI sarvathA apekSA kara usake lie aparigraha ke niyamoM kI saMracanA nahIM kara sktaa| isa AdhAra para 'icchA-parimANa' vrata ke paripArzva meM mahAvIra ne ina naitika niyamoM kA nirdeza diyA 1. jhUThA tola-mApana krnaa| 2. milAvaTa na krnaa| 3. asalI vastu dikhAkara nakalI vastu na becanA icchA-parimANa : niyAmaka tattva samAja ke saMdarbha meM icchA-parimANa ke niyAmaka tattva do haiM--prAmANikatA aura karuNA / vyakti ke saMdarbha meM usakA niyAmaka tattva hai--saMyama / jhUThA tola-mApa Adi na karane ke pIche prAmANikatA aura karuNA kI preraNA hai| vyaktigata upabhoga kama karane ke pIche saMyama kI preraNA hai| mahAvIra ke vratI zrAvaka arthArjana meM aprAmANika sAdhanoM kA prayoga nahIM karate the aura vyaktigata jIvana kI sImA rakhate the| dhana ke arjana meM prAmANika sAdhanoM kA upayoga na karanA, saMgraha kI nizcita sImA karanA aura vyaktigata upabhoga kA saMyama karanA--ye tInoM milakara 'icchA-parimANa' vrata kA nirmANa karate haiN| prazna dharma aura garIbI kA yaha Arthika vipannatA kA vrata nahIM hai| dharma aura garIbI meM koI sambandha nahIM hai / garIba AdamI hI dhArmika ho sakatA hai yA dhArmika ko garIba honA cAhie---yaha cintana mahAvIra kI dRSTi meM TipUrNa hai| dharma kI ArAdhanA na garIba kara sakatA hai aura na amIra kara sakatA hai| jisake mana meM zAnti kI bhAvanA jAgRta ho jAtI hai, vaha dharma kI ArAdhanA kara sakatA hai, phira cAhe vaha garIba ho yA amIra / dhArmika vyakti garIbI aura amIrI--donoM se dUra hokara tyAgI hotA hai| janmanA : karmaNA hamane dharma ko eka jAti kA rUpa de diyaa| hamAre yuga ke dhArmika janmanA dhArmika haiM / jo vyakti jisa paramparA meM janma letA hai, usa vaMza-paramparA kA dharma usakA dharma ho jAtA hai |jnmnaa dhArmika ke lie icchA-parimANa kA vrata arthavAn Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 nahA hai / yaha una logoM ke lie arthavAn hai, jo karmaNA dhArmika hote haiM / aise dhArmika sAdhu saMnyAsiyoM jitane virala nahIM phira bhI janasaMkhyA kI apekSA virala hI hote haiN| isalie unake AdhAra para na to Arthika mAnyatAeM sthApita hotI haiM aura na ve Arthika pragati meM avarodha banate haiM / adhikAMza dhArmika janmanA dharma ke anuyAyI hote haiN| ve AvazyakatAoM kI kamI, artha-saMgraha kI kamI, vilAsitA ke saMyama aura naitika niyamoM meM vizvAsa nahIM krte| unakA dharma naitikatA - zUnya dharma hotA hai / ve dhArmika hone ke sAtha-sAtha naitika honA Avazyaka nahIM mAnate / ve dharma ke prati ruci pradarzita karate haiM, para unakA AcAraNa nahIM krte| aise dhArmikoM kA dharma Arthika pragati ko prabhAvita nahIM karatA / AvazyakatA - vRddhi kA samarthana arthazAstra meM Arthika pragati ke lie AvazyakatA bar3hAne kA siddhAnta hai / kucha * arthazAstrI isakA mukta samarthana karate haiM to kucha arthazAstrI isake mukta samarthana ke pakSa meM nahIM hai| AvazyakatAoM ko bar3hAne ke pakSa meM nimna tarka prastuta kie jAte 1. 2. 3. 4. mahAvIra kA arthazAstra 3. AvazyakatAoM kI vRddhi se manuSya ko adhikatama sukha yA saMtoSa prApta hotA hai / AvazyakatAoM kI vRddhi sabhyatA ke vikAsa aura jIvana stara kI unnati meM sahAyaka hotI hai / AvazyakatAoM kI vRddhi se, dhana se utpAdana meM vRddhi hotI hai 1 AvazyakatAoM kI vRddhi se rAjya kI Arthika sthiti sudRr3ha hotI hai phalata: vaha rAjya sainika dRSTikoNa se sazakta aura apanI rakSA meM Atmanirbhara ho jAtA hai / vipakSa meM tarka 1. 1 AvazyakatA ko bar3hAne ke vipakSa meM nimna tarka prastuta kie jAte haiMAvazyakatAoM kI vRddhi se manuSya duHkha-kleza kA anubhava karatA hai AvazyakatAoM kI vRddhi aura phira unakI saMtuSTi ke lie niraMtara prayatna manuSya ko bhautikavAdI banAtA hai / AvazyakatAoM kI vRddhi se samAja meM varga saMgharSa (Class struggle) ho jAtA hai / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma se AjIvikA : icchA-parimANa 103 4. AvazyakatAoM kI vRddhi se manuSya svArthI ho jAtA hai aura vaha adhika dhana kamAne ke lie aprAmANika sAdhanoM kA prayoga karatA hai| . AvazyakatA aura saMtuSTi anekAnta kI dRSTi se mImAMsA karane para yaha niSkarSa nikalatA hai ki satyAMza donoM ke madhya meM hai / AvazyakatAoM kI atyanta kamI meM sAmAjika unnati nahIM hotI--yaha arthazAstrIya dRSTikoNa mithyA nahIM hai to AvazyakatAoM kI atyanta vRddhi hone para duHkha yA kleza bar3hatA hai, yaha dRSTikoNa bhI mithyA nahIM hai / isa dUsare dRSTikoNa ko dharma kA samarthana bhI prApta hai| arthazAstra kA samarthana isalie prApta hai ki mArzala ke anusAra arthazAstra mAnavIya kalyANa kA zAstra hai aura isakA mukhya uddezya mAnavIya kalyANa meM vRddhi karanA hai|' sImita sAdhanoM meM asImita AvazyakatAoM kI saMtuSTi kA patha pradarzita karanA arthazAstra kA kArya hai kintu jisa anupAta meM AvazyakatAoM kI vRddhi kI jA sakatI hai usI anupAta meM unakI saMtuSTi nahIM kI jA sktii| adhikAMza loga apanI tIvra AvazyakatAoM (anivAryatAoM) kI saMtuSTi kara pAte haiN| madhyama AvazyakatAoM (suvidhAoM) kI saMtuSTi apekSAkRta kama loga kara pAte haiN| manda AvazyakatAoM (vilAsitAoM) kI saMtuSTi kucha hI loga kara pAte haiN| AvazyakatA-vRddhi se jur3I samasyAeM isa krama ke sAtha mahAvIra ke dRSTikoNa-'lAbha se lobha bar3hatA haiM'-kA adhyayana karane para yaha phalita hotA hai ki AvazyakatAoM kI vRddhi ke krama meM kucha AvazyakatAoM kI saMtuSTi kI jA sakatI hai, kintu unakI vRddhi ke sAtha ubharane vAle mAnasika asaMtoSa aura azAnti kI cikitsA nahIM kI jA sktii| arthazAstra dvArA prastuta mAnava ke bhautika kalyANa kI vedI para mAnava kI mAnasika zAnti kI Ahuti nahIM dI jA sktii| isalie bhautika kalyANa aura AdhyAtmika kalyANa ke madhya sAmaMjasya sthApita karanA anivArya hai| yadi manuSya samAja ko mAnasika tanAva, pAgalapana, krUratA, zoSaNa, AkramaNa, aura ucchaMkhala pravRttiyoM se bacAnA iSTa hai to yaha anivAryatA aura adhika tIvra ho jAtI hai| isI anivAryatA kI anubhUti karake hI mahAvIra ne samAja ke sAmane 'icchA-parimANa' kA siddhAnta prastuta kiyaa| isa Adarza 1. alphreDa mArzala, Principles of Econonics. p 1. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 mahAvIra kA arthazAstra meM anivAryatAoM aura suvidhAoM ko chor3ane kI zarta nahIM hai aura vilAsitApUrNa AvazyakatAoM kI paramparA ko cAlU rakhane kI svIkRti bhI nahIM hai| upabhoga kA samarthana ___ 'icchA-parimANa' ke siddhAnta kI arthazAstrIya AvazyakatA-vRddhi ke siddhAnta se maulika bhinnatA do viSayoM kI hai / pahalI bhinnatA yaha hai-arthazAstra vilAsitAoM ke upabhoga kA samarthana karatA hai| usake samarthana meM nimna tarka prastuta kie jAte 1. vilAsitAoM ke upabhoga se sAmAjika tathA Arthika unnati hotI hai| 2. karmazIlatA ko protsAhana milatA hai| 3. jIvana-stara UMcA hotA hai| 4. dhana saMgraha hotA hai| saMkaTa ke samaya vaha (AbhUSaNa Adi) sahAyaka siddha hotA hai| 5. kalA-kauzala, kArIgarI tathA udyoga-dhaMdhoM ko protsAhana milatA hai| upabhoga kA virodha saba arthazAstrI ina vilAsitAoM ke upabhoga ke siddhAnta kA samarthana nahIM karate / unakA dRSTikoNa yaha hai ki vilAsitAoM ke upabhoga se 1. varga-viSamatA (Class inequality) bar3hatI hai| 2. utpAdana-kAryoM ke lie pUMjI kI kamI ho jAtI hai| 3. nirdhana varga para pratikUla prabhAva hotA hai, dveSa tathA ghRNA kI vRddhi hotI vilAsitA ke prati yaha dRSTikoNa dharma ke dRSTikoNa ke bhinna nahIM hai, kintu vilAsitA ke samarthana kA arthazAstrIya dRSTikoNa usase sarvathA bhinna hai| prazna naitikatA kA dUsarI bhinnatA yaha hai ki arthazAstra ke naitika niyamoM kI anivAryatA svIkRta nahIM hai / naitika niyamoM kI avahelanA usakA uddezya nahIM hai, kintu yaha usakI prakRti kA prazna hai| usakI prakRti upayogitA hai| upayogitA kA artha hai-AvazyakatA ko saMtuSTa karane kI kSamatA / naitika niyama ke anusAra zarAba manuSya ke lie lAbhadAyI nahIM hai, isalie vaha upayogI bhI nahIM hai| vahI vastu upayogI ho sakatI hai, jo lAbhadAyI ho| jo pravRttikAla aura pariNAma-kAla-donoM meM sukhada na ho, vaha Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma se AjIvikA icchA-parimANa lAbhadAyaka nahIM ho sakatI aura jo lAbhadAyaka nahIM ho sakatI, vaha upayogI nahIM ho sakatI / arthazAstra kA mata arthazAstra meM upayogitA kI paribhASA naitikatA kI paribhASA se bhinna hai / usameM upayogitA ke sAtha lAbhadAyikatA kA anubandha nahIM hai / AvazyakatA ko saMtuSTa karane vAlI vastu lAbhadAyI na hone para bhI upayogI ho sakatI hai / madyapAna nizcita rUpa se hAnikAraka hai kintu madya meM madyapa ke lie eka upayogitA hai / madyapa madya kI AvazyakatA kA anubhava karatA hai aura madya usakI AvazyakatA ko saMtuSTa karatA hai| pro0 robinsa kA mata hai ki arthazAstra meM aise aneka viSayoM kA adhyayana kiyA jAtA hai, jisakA mAnavIya kalyANa se dUra kA bhI sambandha nahIM hotA / madya pIne se manuSya ke kalyANa athavA sukha meM kisI prakAra kI vRddhi nahIM hotI, pratyuta kamI hone kI sambhAvanA hai| phira bhI madya udyoga kA arthazAstra meM adhyayana hotA hai, kyoMki madya-nirmANa eka Arthika kArya hai aura aneka vyakti isa udyoga se apanI AjIvikA kamAte haiM / antara hai prakRtikA dharmazAstra aura arthazAstra ke dRSTikoNa kA yaha antara usakI prakRti kA antara hai / donoM kI prakRti kA tulanAtmaka adhyayana karane para yaha spaSTa ho jAtA hai-- naitika niyama manuSya ke sAmane jIvana kA Adarza prastuta karate haiM Arthika niyama mAnavIya AcaraNa ke Arthika pahaluoM kA adhyayana karate haiM / 1. I naitika niyamoM kI avahelanA karane para manuSya ko AtmaglAni hotI hai| Arthika niyamoM kA atikramaNa karane para AtmaglAni nahIM hotI / naitika niyamoM kA pAlana karane para manuSya kI AdhyAtmika unnati hotI hai| Arthika niyamoM kA pAlana karane para Arthika unnati hotI hai / nItizAstra kA arthazAstra para prabhAva 105 arthazAstra meM naitikatA ke lie sarvathA avakAza nahIM hai aisI bAta nahIM hai / ImAnadArI, niSkapaTatA Adi guNoM ko kArya-kuzalatA kA nirdhAraNa karane vAle tattvoM ke rUpa meM svIkAra karane vAle arthazAstrI naitikatA kI sarvathA upekSA nahIM kara sakate / arthazAstra aura nItizAstra - ye donoM samAjazAstra ke hI aMga haiN| ina donoM meM Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 mahAvIra kA arthazAstra mAnavIya vyavahAra kA adhyayana kiyA jAtA hai| arthazAstra meM mAnavIya vyavahAra ke Arthika pahalU kA aura nItizAstra meM usake AdarzAtmaka pahalU kA adhyayana kiyA jAtA hai / nItizAstra Adarza prastuta karatA hai| vaha hameM batAtA hai, ki hamArA AcaraNa kaisA honA caahie| nItizAstra ucita aura anucita meM bheda karane kA Adeza detA hai aura hameM batAtA hai ki kyA karanA cAhie aura kyA nahIM karanA cAhie / arthazAstrI Arthika nirNaya sunAte tathA vyavasthA dete samaya nItizAstra ke nirdezoM kI upekSA nahIM kara sakate / udAharaNArtha DaoN0 mArzala ne sadAcAra ke AdhAra para apanI 'utpAdaka zrama' kI dhAraNA se vezyAvRtti ko bAhara nikAla diyaa| jaisA ki pro0 sailigamaina (Saligman) ne kahA hai--'saccI Arthika kriyA pariNAmata: sadAcArika honI caahie|' isa prakAra arthazAstrI Arthika nIti ke nirmANa meM nItizAstra kI upekSA nahIM kara paataa| arthazAstra kA nItizAstra para prabhAva isI prakAra arthazAstra kA nItizAstra para bhI bahuta gaharA prabhAva par3atA hai| Arthika paristhitiyAM manuSya ke caritra tathA AcAra-vicAra para gaharA prabhAva DAlatI haiN| amuka vyakti kA AcAra kaisA hogA, yaha isa bAta se nizcita hotA hai ki vaha apanI AjIvikA kaise kamAtA hai / isa prakAra arthazAstra aura nItizAstra meM ghaniSTha sambandha hai| mahAvIra ne kahA-'icchA kA parimANa nahIM karane vAlA manuSya adharma se AjIvikA kamAtA hai aura icchA kA parimANa karane vAlA manuSya dharma se AjIvikA kamAtA hai|' adharma yA dharma se AjIvikA kamAne meM Arthika paristhitiyAM nimitta banatI haiM, kintu unakA upAdAna kAraNa anAsakti tathA dharmazraddhA kA tAratamya hai| icchA parimANa ke niSkarSa 'icchA-parimANa' ke niSkarSa saMkSepa meM isa prakAra prastuta kie jA sakate haiM1. na garIbI aura na vilAsitA kA jIvana / 2. dhana AvazyakatA-pUrti kA sAdhana hai, sAdhya nhiiN| dhana manuSya ke lie hai, manuSya dhana ke lie nahIM hai| AvazyakatA kI santuSTi ke lie dhana kA arjana kintu dUsaroM ko hAni pahuMcAkara apanI AvazyakatAoM kI saMtuSTi na ho, isakA jAgarUka prytn| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma se AjIvikA icchA-parimANa 4. 5. 7. : AvazyakatAoM, sukha-suvidhAoM aura unakI saMtuSTi ke sAdhanabhUta dhana- saMgraha kI sImA kA nirdhAraNa / dhana ke prati upayogitA ke dRSTikoNa kA nirmANa kara saMgRhIta dhana meM anAsakti kA vikAsa / 107 dhana ke saMtuSTi - guNa ko svIkAra karate hue AdhyAtmika vikAsa kI dRSTi se usakI asAratA kA anucintana / visarjana kI kSamatA kA vikAsa / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsA : samAdhAna prazna-mahAvIra ne utpAdana ke viSaya meM kyA vicAra diye haiM? uttara-mahAvIra ne utpAdana ke bAre meM koI vicAra nahIM diyA, kintu utpAdana kI samasyA ke bAre meM vicAra jarUra diyA hai| Aja utpAdana vRddhi garIbI miTAne ke lie nahIM hai, vaha bAjAra bhAvoM ko sthira karane ke lie hai| agara jyAdA utpAdana hotA hai to use samudra meM DAla diyA jAtA hai, jisase bAjAra sthira rahe / utpAdana kA lakSya garIbI miTAnA nahIM, bAjAra ko sthira banAe rakhanA hai| yadi utpAdana kA lakSya garIbI miTAnA hotA to lAkhoM Tana anAja samudra meM nahIM pheMkA jaataa| mahAvIra ne kahA-karatApUrNa kArya mata karo, mAnavIya saMvedanA ko gauNa mata kro| agara mAnavIya saMvedanA rahegI to garIbI aura bhUkhamarI kI sthiti meM hajAroM-lAkhoM Tana khAdya-padArtha naSTa nahIM kiye jaaeNge| prazna-do vyakti barAbara zrama karate haiN| eka ke acchI upaja ho jAtI hai, dUsare ke olA-pAlA par3a jAtA hai| kyA yaha pUrvajanma ke karmoM kA phala nahIM hai? uttara-isameM pUrva janma ke karmoM kA hI phala kyoM mAneM? vartamAna kA hI mAna leN| karma kA saMbaMdha nahIM hai, aisA nahIM kahA jA sktaa| kisI ghaTanA meM ho bhI sakatA hai kintu isameM eka kAraNa pavitra bhAvanA bhI hai| eka AdamI ne acche vicAra se khetI kI, pavitra mana se khetI kii| dUsare ne zuddha mana se nahIM kI, kharAba kalpanA A gii| aise meM pariNAma badala jaayegaa| eka choTI-sI kahAnI hai___do kisAna apane khetoM kI ora jA rahe the| rAste meM sAdhu mile / unakA sira muMDA huA thaa| eka ne dekhA aura socA mastaka muMDa pAga sira naahiiN| kar3apa husI para siTTA naahiiN| isakA mAthA muMDA huA hai| isalie kar3avI to hogI, para siTTA nahIM hogaa| dUsare ne dekhA, usake mana meM bhAva AyA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsA : samAdhAna 102 eka dekha nai huyo khushii| iNare mAthe jisA siTTA husii| vaha khuza ho gyaa| itanA bar3A mAthA hai to isake barAbara hI siTTe hoMge / ThIka aise hI huaa| eka ke kheta meM bar3e-bar3e bAjare ke siTTe lage, dUsare kheta ke mAlika ko kevala kar3apa se hI saMtoSa karanA pdd'aa| vaijJAnikoM ne isa viSaya para bar3I zodha kI, bahuta prayoga kiye| eka paudhe ko bar3e pavitra bhAvoM ke sAtha sIMcA gayA aura dUsare ko apavitra bhAvoM ke sAtha / pahalA kucha hI dinoM meM lahalahA uThA aura dUsarA murajhA kara sUkha gyaa| karma bhI eka kAraNa ho sakatA hai, para hara jagaha yahI kAraNa ho, aisI bAta nahIM hai| aisA socanA aikAntika bAta hogii| prazna-hindustAna bar3A mulka hai, phira bhI pAkistAna jaise choTe se deza se kyoM DaratA hai? uttara--donoM eka-dUsare se Dara rahe haiN| hindustAna ko Dara yaha hai ki pAkistAna apane ko itane Adhunika hathiyAroM se laisa kara rahA hai aura abhI-abhI vahAM ke pUrva pradhAnamaMtrI ne paramANu hathiyAra hone kI bAta bhI svIkAra kI hai| Dara yahI hai ki jaba bhI usakA upayoga hogA, hindastAna ke khilApha hI hogaa| ThIka aisA hI Dara pAkistAna ko bhI hai| donoM dezoM meM behisAba garIbI hai| zikSA, cikitsA, khAdyAnna jaisI samasyAoM se donoM jajha rahe haiM, kinta avizvAsa aura Dara donoM ko sarakSA para bhArI vyaya karA rahA hai / yadi avizvAsa ke bAdala chaMTa jAeM, saMdeha kA mAhaula na rahe to bhaya bhI vilIna ho jaae| prazna-saMgraha aura prabhutva kI mAnasikatA meM kaise parivartana A sakatA hai? uttara-varSoM pahale kI bAta hai| pUjya gurudeva gaMgAzahara meM virAja rahe the| zrI rAjIva gAMdhI vahAM aae| gurudeva ne unase kahA-'Apa indirAjI ko hamArA eka saMdeza de denA ki Aja kevala vyavasthA parivartana kI bAta ho rahI hai aura vaha bhI daNDazakti ke dvArA / yaha daNDazakti eka sImA taka Avazyaka ho sakatI hai, kintu yadi hRdaya-parivartana nahIM huA to daNDazakti ke dvArA kiyA jA rahA yaha vyavasthAparivartana kAragara nahIM hogA, sthAyI nahIM hogaa|' eka sImA taka daNDazakti aura usake sAtha hRdaya-parivartana kA prazikSaNa--donoM sAtha-sAtha caleM, tabhI vyavasthA meM AmUlacUla parivartana ho sakegA, prabhutva kI mAnasikatA meM badalAva aaegaa| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra parivartana kA sUtra hai-- vyavasthA bhI badale, vyakti kA hRdaya bhI badale / donoM saMyukta rUpa se caleM, tabhI parivartana kI parikalpanA sAkAra ho skegii| prazna-manuSya kA karttavya zreSThatA meM parilakSita hotA hai to phira zreSThatA ke bar3hane meM rukAvaTa kyoM DAlI jAye? usakI sImA kyoM kI jAe? uttara--zreSThatA ke bar3hane meM koI rukAvaTa nahIM DAlI jAnI cAhie aura vaha vAMchanIya bhI nahIM hai kintu zreSThatA kA mukhauTA pahana kara azreSThatA Ae, isakI rukAvaTa avazya honI caahie| Aja khatarA isa bAta kA hai ki ve sAdhana aura sAmagriyAM manuSya meM azreSThatA paidA kara rahI haiN| unakI rukAvaTa honI caahie| kisI deza ne kaiMsara yA eDsa kI saphala davA kA AviSkAra kiyaa| usakA AyAta na ho, yaha kabhI vAMchanIya nahIM ho sktaa| hara vastu kA viveka ke sAtha saMyama hotA hai| yaha nahIM honA cAhie ki gau mAMsa kA bhI niryAta kareM DAlara yA kisI anya antarrASTrIya mudrA ke lie| yaha vAMchanIya nahIM hai| Aja aisA ho rahA hai ki bar3hiyA vastuoM kA to niryAta hotA hai| jahAM paidA hotI hai, vahAM ke logoM ko to dekhane ko bhI nahIM milatI, dUsare dezoM meM bheja dI jAtI haiM aura AyAta hotA hai vilAsitA kI vastuoM kaa| roTI kI samasyA bhI jahAM na sulajha rahI ho, vahAM vilAsitA kI vastuoM kA AyAta nirI mUrkhatA ke sivA aura kucha nahIM hai| koI bhI samajhadAra zAsaka yA dala sarvaprathama yaha dekhegA ki rASTra kI prAthamika AvazyakatAeM pUrI ho rahI haiM yA nhiiN| isa dizA meM na socakara vilAsa-sAmagrI kA AyAta karanA kyA azreSThatA kA praveza nahIM hai? isakI rukAvaTa avazya honI caahie| prazna-sAmyavAdI zAsana meM niyaMtraNa thA para azAnti nahIM thii| jaise hI khulApana AyA hai, samasyAeM gaMbhIra bana rahI haiN| Apa isa saMdarbha meM kyA socate haiM? uttara--sAmyavAdI zAsana ke sAta dazaka meM itanA niyaMtraNa thA ki AdamI ko yaha socane kI bhI svatantratA nahIM thI ki maiM zAnti meM haM yA azAnti meN| eka yaMtra kA purjA jaisA banA huA thA / aba niyaMtraNa haTA hai, kucha socane kI, bolane aura likhane kI svantratA milI hai, taba vaha apanI samasyAoM para vicAra kara rahA hai| Aja yaha AbhAsa milatA hai, zAyada prAthamika AvazyakatAoM kI jitanI kamI vahAM hai, utanI aura kahIM nahIM / vimAna, topa aura prakSepAstra banAne vAle, aMtarikSa meM upagraha chor3ane aura prayogazAlA sthApita karane vAle usa sAmyavAdI deza meM DabalaroTI ke Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsA : samAdhAna 111 lie bhI lambI lAina lagatI hai / ye sArI viparIta avadhAraNAeM calI--zastra-nirmANa aura aMtarikSayAna ke nirmANa meM to aparimita rAzi kharca kara dI aura prAthamika AvazyakatAoM para dhyAna hI nahIM diyaa| aba lauhAvaraNa ke haTane para saba kucha sApha dikhAI dene lagA hai ki vahAM na to kabhI zAnti thI aura na ahiMsA thii| isakI bAta aba ve karane lage haiN| yaha zAnti aura ahiMsA kI bAta prAthamika AvazyakatAoM kI pUrti ke bAda hI samajha meM AtI hai / prazna-saMyukta parivAra kI paramparA TUTa rahI hai| parivAra bikharate jA rahe haiN| isakA mUla kAraNa kyA hai? uttara-parivAra kA mukhiyA jitanA sahiSNu aura saMtulita honA cAhie, utanA Aja nahIM hotA, yaha pahalI kamI dikhAI de rahI hai| pUjya gurudeva ne parivAra yA samAja ke mukhiyA ke lie eka sUtra diyA thA--samatA, kSamatA aura mamatA kaa| ye tIna bAteM hoM to parivAra bikharegA nhiiN| mukhiyA meM samatA honI cAhie, usakA dRSTikoNa sama honA caahie| cAra putra haiM to cAroM ke prati samAna dRSTikoNa ho / kSamatA-sahiSNutA bhI honI cAhie / parivAra meM nAnA ruci ke, nAnA svabhAva ke loga hote haiN| jahAM taka ho sake, unakI bAtoM ko sahana karanA caahie| sabake prati mamatA--apanatva kA bhAva rhe| yaha parivAra ko eka rakhane kA bahuta bar3A sAdhana eka samasyA yaha hai--vartamAna meM AkarSaNa bahuta paidA ho gae haiM aura aneka galata dhAraNAeM paidA ho gaI haiN| unameM svatantratA kI mithyA dhAraNA pramukha hai| cAra bhAI haiM, unameM se tIna kamajora haiN| pahale cintana yaha hotA thA---eka bhAI una tInoM ko sAtha lekara calatA thA, unheM sahArA detA thaa| Aja ciMtana yaha ho gayA hai ki hama inake sAtha pichar3e kyoM raheM / vikAsa kareM, Age bar3heM, hameM inase kyA lenA-denA hai? isa svArthavRtti ke vikAsa ne bhI parivAroM ko tor3A hai| vartamAna kA eka aura ciMtana isake lie uttaradAyI hai--sabhI svatantra rahanA cAhate haiM, koI kisI ke adhIna yA pIche calanA nahIM caahtaa| ye saba aise kAraNa haiM, jinase bikharAva kI sthiti banatI hai| prazna-naitikatA acchI hai, hara vyakti naitika honA cAhatA hai kintu maukA Ane para anaitika bana jAtA hai, kyoM? uttara-Apa isa bAta ko samajha leM ki naitikatA acchI hai, AdamI naitika Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra bananA cAhatA hai, mAtra itane se hI vaha naitika nahIM bana sktaa| usake lie sAdhanA aura abhyAsa jarUrI hai / jIvana vijJAna yahI to kahatA hai ki acchI bAteM par3hane se hI AdamI acchA nahIM bnegaa| acchI bAta kA abhyAsa karane se AdamI acchA bnegaa| kauna vyakti aisA hai, jo acchAI aura burAI ko nahIM jAnatA ? kintu baha acchAI sIkhane kA abhyAsa nahIM krtaa| Apa sirpha eka sUtra ko yAda kara leM'acchI bAta par3hane-sunane se AdamI acchA nahIM banatA, acchI bAta kA abhyAsa karane se AdamI acchA banatA hai / ' 112 1 prazna - vikAsa kI vartamAna avadhAraNA se caritra - vikAsa nahIM ho rahA hai kyA isake lie vikAsa ke vartamAna mAnaka uttaradAyI haiM ? caritra - vikAsa ke lie kyA karanA cAhie ? 1 uttara - proDakzana aura kaMjampazana - ye vikAsa ke mAnadaNDa bana ge| Apa jAnate hI hoMge - jina rASTroM meM vikAsa kI yaha avadhAraNA banI, Aja vahAM bhI antardvandva chir3a gayA hai| vikAsa kI yaha avadhAraNA ThIka nahIM hai, isa para vahAM bhI bahasa chir3I huI haiM / vikAsa kI avadhAraNA ko badalanA pdd'egaa| vikAsa kI avadhAraNA meM caritra kI avadhAraNA ko bhI jor3anA par3egA / padArtha mile aura usake sAtha caritra bhI vikasita ho to vaha vikAsa kI eka samagra avadhAraNA hogii| Aja kI isa adhUrI sacAI ne, adhUrI avadhAraNA ne caritra ko bhraSTa kiyA hai, mAnavIya mUlyoM kA hrAsa kiyA hai aura itanI azAnti dI hai ki kala taka jo vikAsa kI yaha paribhASA karate the, Aja unameM bhI eka nayA ciMtana zurU huA hai / mArksavAdI ciMtakoM meM bhI vikAsa kI isa AvadhAraNA ko lekara do khemeM bana gae haiN| isalie vikAsa ke bAre meM nae sire se socanA hogA / arthazAstrIya avadhAraNA cAritrika mUlyoM se anusyUta aura anuprANita bane tabhI usake vikAsa kI saMbhAvanA kI jA sakatI hai / prazna- mahAvIra kI arthanIti ke jo sUtra haiM, ve pUMjIvAda kI ora jyAdA jhuke haiM yA sAmyavAda kI ora ? uttara - mahAvIra kA dRSTikoNa sApekSavAdI dRSTikoNa hai / agara hama unake siddhAntoM ko par3heM to unheM sozalijma kI apekSA vikendrita arthanIti kaheM to jyAdA ThIka hogA / jaise sAmyavAda aura pUMjIvAda kendrita arthanIti meM haiM, mahAvIra ke darzana meM ye donoM nahIM haiN| donoM se pare tIsarI vikendrita arthanIti para mahAvIra ke sUtra jyAdA phalita hote haiM / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsA samAdhAna prazna - eka ora hama prakRti kI bAta karate haiM, kahA jAtA hai-jIvo jIvasya jIvanam, dUsarI ora hama ahiMsA kI bAta karate haiM / yaha virodhAbhAsa kyoM ? uttara--hamArI kaThinAI yahI hai ki hama kisI bAta ko sApekSa dRSTi se nahIM dekhte| jIvo jIvasya jIvanam - yaha sApekSa bAta hai| jIva jIva kA jIvana hai, yaha samudra meM machalI ke lie lAgU hotA hai| vahAM eka jIva dUsare jIva kA bhojana hai / yaha niyama jaMgalI jAnavaroM, hiMsaka pazuoM para lAgU hotA hai, manuSyoM para nahIM / manuSyoM ke lie to kahA gayA- mAtsya nyAya nahIM honA caahie| bar3I machalI choTI machalI ko khA jAtI hai, yaha mAtsya nyAya hai / yaha siddhAnta manuSya ke lie nahIM hai, unake lie hai, jinake pAsa koI vikalpa nahIM hai| manuSya kA graMthitaMtra aura nAr3ItaMtra itanA vikasita hai ki vaha bahuta bar3A parivartana kara sakatA hai| usake lie yaha niyama lAgU nahIM hai / prazna- deza kAla kI sthitiyAM Aja badala rahI haiN| aise meM kauna-sA rAstA 'apanAeM ? AvazyakatA kI sImA kyA ho ? uttara - paMkhA Avazyaka ho sakatA hai, isameM koI khAsa bAta nahIM hai / kintu suvidhA ke nAma para anAvazyaka ko Avazyaka na bnaaeN| hoThoM para lipasTika lagAnA, pazuoM ko mArakara unakI khAla jaisI bAloM ko pahananA, or3hanA - yaha kyoM Avazyaka hai ? bahuta sArI anAvazyaka bAteM haiM, jinheM isa vijJApana kI duniyA ne Avazyaka banA diyA hai / hamArI vAsanAeM ubhArI haiM ina kRtrima AvazyakatAoM ne / hama yathArtha - ke AdhAra para caleM to hamAre jIvana kI jitanI maulika AvazyakatAeM haiM, unheM eka Avazyaka sImA taka to svIkAra kara leM, zeSa ko asvIkAra kareM to jyAdA hitakara hogaa| eka samaya thA jaba AdamI khule prAMgaNa meM rahatA thA / khulI havA, khulA prakAza / Aja saba kucha kitanA badala gyaa| bijalI kA prakAza, paMkhe kI havA | prakRti se jaise dUra ho ge| Aja ye anAvazyaka cIjeM Avazyaka jaisI bana gaI haiM, kintu ciMtana svayaM kareM ki inase hameM lAbha huA hai yA nukasAna ? svAsthya inase sudharA hai yA bigar3A hai ? bImAriyAM ina sAdhanoM ne miTAI haiM yA bar3hAI haiM ? yadi hama isa dRSTi se soceMge to sacamuca jIvana kI kRtrima AvazyakatAoM se mukti kI bAta samajha meM A jaaegii| 113 prazna- kyA vikendrita arthanIti ke lie sattA kA vikendrIkaraNa jarUrI hai ? sattA kendrita ho aura arthavyavasthA vikendrita - yaha saMbhava hai ? uttara--vikendita arthavyavasthA hogI to zAsana bhI vikendrita hogA samAja Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 mahAvIra kA arthazAstra kI vyavasthA bhI vikendrita hogii| yaha kabhI nahIM ho sakatA ki sattA kendrita hai aura arthavyavasthA vikendrita ho jAye / sattA vikendrita ho aura arthavyavasthA kendrita ho, yaha bhI saMbhava nhiiN| vikendrIkaraNa hogA to sattA meM, arthavyavasthA meM, jIvana kI praNAlI meM-saba meM hogaa| samAja-vyavasthA aura artha-vyavasthA donoM sAtha-sAtha calatI haiM / sattA-kendrita arthavyavasthA banI to sAmyavAda meM adhinAyakavAda jnmaa| jabaki sAmyavAda kA saMkalpa thA sTeTalesa sosAyaTI kA / jahAM arthavyavasthA kendrita hotI hai vahAM adhinAyakavAda. kI anivAryatA ho jAtI hai| yaha pramANita ho cukA hai isalie yaha mAna kara caleM ki samAja-vyavasthA aura arthavyavasthA donoM sAtha-sAtha bdleNgii| kevala eka ko nahIM badalA jA sktaa| prazna-naye arthazAstra meM AbAdI para kaMTrola kaise ho, isakA kyA prAvadhAna uttara-hamArA ciMtana hai--AdamI bhUkhA aura garIba nahIM hai to AbAdI nahIM bddh'egii| garIbI ke sAtha AbAdI kA nikaTa kA sambandha hai| garIbI jitanI bar3hegI, AbAdI bhI utanI hI bddh'egii| jisa dina bhUkha miTa jAyegI, poSaNa ThIka milegA, AbAdI kI dara ghaTa jaayegii| kupoSaNa aura janasaMkhyA kI vRddhi kA gaharA nAtA hai| koI bhI isakA vizleSaNa kara sakatA hai--garIba AdamI ke jitanI saMtAneM hotI haiM, sAmAnya AdamI ke utanI nahIM hotii| prazna-chaThA kAlakhaMDa kaba AegA? kyA usa samaya Ane vAlI sthitiyoM ko TAlA jA sakatA hai? uttara-chaThe Are meM abhI hajAroM varSa bAkI haiN| ho sakatA hai-isI prakAra audyogIkaraNa calatA rahe, ojona kI chatarI kA cheda bar3hatA calA jAe to saMbhava hai- hajAroM varSa bAda Ane vAlA kAlakhaNDa pahale hI A jaae| Ane vAlI kaThinAiyoM ko, kAlakhaNDa ko TAlA jA sake, yaha to bar3A kaThina kAma hai / Aja bhI yathArtha para ciMtana karane vAle loga bahuta kama haiM aura sukha-suvidhA para ciMtana karane vAle bahuta jyAdA haiN| hamane aise logoM ko bhI sunA hai, jo kahate haiN| zarAba pIte-pIte mara jAeM to cintA kI kauna-sI bAta hai| Akhira eka dina to maranA hI hai / manovRtti hI kucha aisI ho gaI hai Aja ke AdamI kii| isa sthiti meM kyA bhaviSyavANI kI jA sakatI hai? Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsA : samAmAna 115 prazna-mastiSkIya parivartana ke lie kyA karanA cAhie? usakA sarvottama upAya kyA hai? uttara-yadi mastiSkIya prazikSaNa kI paddhati zikSA ke sAtha jur3e to vyApaka parivartana kI saMbhAvanA kI jA sakatI hai| bhItara se badalanA hai, mastiSka kA parivartana karanA hai to yaha kAma zikSA se zurU karanA hogaa| prazna-prakaMpana kA kyA siddhAnta hai ? isake bAre meM jAnakArI bahuta kama hai| kyA yaha vijJAna bhAratIya darzana kI upaja hai? uttara-prakaMpana kA pUrA eka siddhAnta hai kintu jAnakArI isalie nahIM hai ki Aja kA vijJAna mahaja cAra sau varSa purAnA hai / bhArata ke vijJAna se Apa paricita nahIM haiN| sArA kA sArA vijJAna pazcima se AyAtita hai| Aja kI sArI zikSA cAhe vaha TeknolojI kI ho yA sAiMsa kI, pazcima se lI huI hai| prAcIna bhAratIya vidyA ke sAtha hamArA koI saMparka nahIM hai| kyoMki vaha sArI vidyA hai saMskRta, prAkRta meM aura Aja ye bhASAeM upekSita haiN| sArA zikSaNa mukhyata: aMgrejI ke mAdhyama se hotA hai| aMgrejI ke mAdhyama se to jo pAzcAtya dezoM meM huA yA ho rahA hai, vahI ciMtana sAmane aayegaa| isIlie pUjya gurudeva kahate haiM ki zikSA kA bhAratIyakaraNa honA caahie| bhAratIya vidyAoM kA bhI Aja kI zikSA meM samAveza honA cAhie / sunA hai-ilAhAbAda yUnivarsiTI meM eka aisA DipArTameMTa banA hai, jo prAcIna bhAratIya vijJAna para khoja kregaa| isa sandarbha meM kucha sAhitya vahAM se nikalanA zurU huA hai| vahAM ke kucha vidvAn hamase mile the aura unhoMne batAyA ki aisA kAma hama vahAM kara rahe haiN| isa saMdarbha meM ve hamArA sahayoga cAhate the| vastuta: prakaMpana kA siddhAnta bhAratIya darzana ne hajAroM varSa pUrva prastuta kiyA hai| yadi hama bhArata kI AtmA se jur3eM to hameM aisI aneka sacAiyoM kA sAkSAtkAra hogaa| vijJAna jo kaha rahA hai, usa satya ko bhAratIya vaijJAnika hajAroM varSa pahale udghATita kara cuke the| hama apanI saMpadA ko pahacAneM to isa saMdarbha meM bahuta samRddha bana sakate haiN| prazna-AcArazAstrIya dRSTi se acche mAnava kA prArUpa kyA ho sakatA hai? uttara-AcArazAstrIya dRSTi se samAja-vyavasthA, artha-vyavasthA Adi ke saMdarbha . meM hama dekheM to aNuvrata kI AcAra-saMhitA sAmane AtI hai, vaha acche AdamI kA eka pUrA prArUpa hamAre sAmane prastuta karatI hai| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 mahAvIra kA arthazAstra prazna-phAiva sTAra hoTala meM rahanA pasaMda karane vAlA vyakti AMtarika parivartana kI sAdhanA kara pAegA? uttara-AMtarika parivartana para hamArA dhyAna nahIM gayA isIlie vyakti phAiva sTAra hoTala meM rahanA cAhatA hai| agara saMnyAsI hai aura vaha Antarika parivartana kI sAdhanA karatA hai to usakA jIvana bhinna prakAra hogaa| Apa dekheMge ki hama loga jahAM baiThate haiM, vahAM paMkhA bhI nahIM calatA, eyarakaMDIzanara kI to bAta hI dUra hai| bhItarI saMvegoM kA jaba taka parivartana nahIM kareMge, taba taka phAivasTAra hoTala manuSya ke dimAga meM ghUmatA rhegaa| vastuta: vyakti phAivasTAra hoTala meM nahIM rahatA, usake dimAga meM phAiva sTAra hoTala rahatI hai| rAjA ne saMnyAsI se kahA--'Apa bhI mahala meM rahe aura maiM bhI mahala meM rahA phira pharka kyA rahA?' saMnyAsI ne kahA--'kucha jyAdA pharka nahIM rhaa| pharka basa itanA rahA ki maiM tumhAre mahala meM rahA aura mahala tumhAre mana meM rhaa|' dimAga se yaha mahala kaise nikale, usake lie sAdhanA kI paddhati thii| aisA abhyAsa karo to parivartana AyegA / Aja puna: isa sacAI ko jIne kI jarUrata hai| aisA hone para hI AMtarika parivartana kI sAdhanA ke prati AkarSaNa bddh'egaa| ___ prazna-sarjana aura visarjana ke saMdarbha meM mahAvIra, gAMdhI, mArksa aura kenija ke vicAra kyA haiM? visarjana ko kisa rUpa meM lenA cAhie? uttara-mahAvIra kA sArA ciMtana visarjana para calatA hai / arjana kI koI paddhati mahAvIra nahIM batalAte / ve visarjana se apanI bAta zurU karate haiM / arjana to manuSya kI prakRti hai, AvazyakatA hai, vivazatA hai, vaha to manuSya karegA hI, kintu arjana ke bAda visarjana kaise karanA hai, mahAvIra yahAM se apanI bAta zurU karate haiN| gAMdhI jI AdhyAtmika ke sAtha rAjanItika vyaktitva bhI the| ve visarjana kI bAta karate haiM TrasTIzipa ke rUpa meM aura arjana kI bAta karate haiM sarvodayI vyavasthA ke rUpa meN| unake ye donoM rUpa haiN| jo mArksa kA ciMtana hai vaha sArA visarjana kA hai| arjana vahAM hai hI nhiiN| sArI saMpadA rAjya kI hai| arjana kI koI bAta hI nahIM hai| isa artha meM mahAvIra ke sAtha unakI bar3I samAnatA dikhAI detI hai / kenija kI dRSTi meM visarjana kI koI bAta nahIM hai, kevala. . . arjana aura arjana hI unakA sUtra rhaa| arjana ko itanA bar3hAo, jahAM koI sImA hI na ho| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jajJAsA: samAdhAna 117 hama visarjana ko sahayoga ke rUpa meM leN| arjana ho, phira usI ke anupAta meM vesarjana ho| prazna-Arthika vikAsa kI yojanA ke abhAva meM kyA koI naitika Andolana hamAre deza meM saphala ho sakatA hai? uttara--yadyapi naitikatA zuddha AdhyAtmika prazna hai phira bhI ise sAmAjika paristhitiyoM, Arthika vyavasthAoM se kabhI alaga nahIM kiyA jA sktaa| jahAM Arthika vikAsa hotA hai, vahAM anaitikatA nahIM hotI, aisA nahIM hai, phira bhI Arthika abhAva kI sthiti meM anaitikatA panapane kA adhika avakAza rahatA hai, adhika saMbhAvanAeM rahatI haiN| garIba AdamI adhika anaitika ho sakatA hai| hama mUla kAraNa ko badalanA cAhate haiM, usake sAtha-sAtha nimittoM ko badalane kI bAta ko gauNa nahIM kara sakate / donoM bAteM sAtha caleM / Arthika vyavasthA sudhare aura sAtha-sAtha naitika vikAsa ho to donoM meM bahuta acchA saMtulana bana sakatA hai aura sthiti ThIka ho sakatI hai| isalie yaha apekSA hai ki rAjataMtra aura dharma-taMtra donoM meM yoga honA cAhie, donoM meM samanvaya honA caahie| Aja kaThinAI yahI hai ki donoM meM samanvaya nahIM hai| rAjatantra ko kSamatA prApta hai Arthika vyavasthA ko sudhArane kI, kintu vaha Arthika vyavasthA sudhArane para bhI naitikatA kA vikAsa kara sake, aisI kSamatA usake pAsa nahIM hai| usa taMtra meM yaha arhatA bhI nahIM hai ki usake dvArA naitikatA kA vikAsa kiyA jA sake / dharma-taMtra ke pAsa naitikatA ke vikAsa kI kSamatA hai, kintu usake pAsa Arthika vyavasthA ko sudhArane kI zakti nahIM hai| isalie donoM meM adhUrApana hai| jo rAjataMtra vyavasthA ko badala sakatA hai, usake pAsa daNDa kI zakti hai / jo hRdaya ko badala sakatA hai, AtmAnuzAsana vikasita kara sakatA hai, usake pAsa daNDa kI zakti nahIM hai| isalie naitikatA kA kAma sarvamAnya ho sake, yaha nahIM kahA jA sakatA aura daNDazakti kA kAma bAdhyatA se mAnya hone para bhI vaha hRdaya ko badala sake, aisA bhI nahIM kahA jA sakatA / mujhe lagatA hai ki isa samasyA kA sarala samAdhAna yahI ho sakatA hai ki rAjya-zAsana aura dharma-zAsana--donoM meM samanvaya sAdhA jAe / samanvaya kI apekSA donoM anubhava kara sakeM to eka ora Arthika vyavasthA ke sudhAra kI prakriyA cale aura dUsarI ora Arthika vikAsa ke sAtha-sAtha Ane vAlI jo vikRtiyAM haiM, artha ke abhAva meM Ane vAlI jo vikRtiyAM haiM, una vikRtiyoM kI ora janatA kA dhyAna barAbara AkarSita kiyA jAtA rhe| agara aisA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 mahAvIra kA arthazAstra samanvaya hotA hai to samasyA kA samAdhAna ho sakatA hai anyathA yaha prazna banA hA rhegaa| prazna-parigraha para sabase adhika bala dene vAle jaina loga dhanADhya kahe jAte haiN| aparigraha meM se saMgraha kA dharma kaise prApta ho jAtA hai? uttara-prakAza meM se aMdhakAra kaise nikalatA hai, yaha prazna jaba sAmane AtA hai to phira socane ke lie kucha zeSa nahIM raha jaataa| prakAza aura aMdhakAra meM koI sambandha hI nahIM hai| kintu kabhI-kabhI bhrAnti ho jAtI hai aura bhrAntivaza yaha prazna bhI pUcha liyA jAtA hai| aparigraha meM se parigraha kabhI nahIM nikltaa| jaina dharma aparigraha-pradhAna bhI hai, ahiMsA-pradhAna bhI hai, anekAnta-pradhAna bhI hai, saba kucha hai, vaha to siddhAnta hai| anekAnta eka siddhAnta hai / aparigraha eka siddhAnta hai| ahiMsA eka siddhAnta hai| siddhAnta honA eka bAta hai, usakA pAlana honA dUsarI bAta hai| siddhAnta apanI ucca bhUmikA meM pratiSThita hotA hai / usa taka pahuMcane ke lie kitanI lambI yAtrA karanI hotI hai / yaha bhI hama jAnate haiM / eka vyakti abhI claa| cala sakatA hai, pahuMca sakatA hai| isI kSaNa calA aura isI kSaNa vaha maMjila taka pahuMca jAegA, yaha mAna lenA eka bahuta bar3I bhrAnti hai / Aja koI dharma kA AcaraNa zurU karatA hai, jaina banatA hai aura jaina banate hI vaha aparigraha taka pahuMca jAegA, yaha to bahuta Azcarya kI bAta hai| agara aisA ho, cuTakI meM hI sArA sadha jAe, jaina banate hI aparigrahI bana jAe, taba to dharma kI yAtrA itanI choTI hai, sAdhanA kI yAtrA itanI choTI hai ki jaba vyakti cAhe, taba sAdhanA kA sapanA dekhe aura siddhi taka pahuMca jAe / kucha karane kI jarUrata hI nhiiN| mujhe Azcarya hai ki yaha bhrama se palatA hai aura kaise calatA hai? jaina samAja eka siddhAnta ko mAnakara calatA hai ki aparigraha unakA eka Adarza hai aura lakSya hai| yahAM taka unheM pahuMcanA hai| eka muni aparigrahI hotA hai, saba kucha chor3a detA hai / kintu samAja ke lie to aparigraha eka siddhAnta hai, usake lie koI maMjila nahIM hai| samAja aparigraha ke Adarza ko sAmane rakhakara icchA-parimANa kA aNuvrata svIkAra karatA hai| vaha icchA para thor3A-thor3A niyamana zurU karatA hai| jo mukta icchA hai, use kama kiyA jAe aura. . . kama kiyA jAe . . . aura kama kiyA jAe to vaha icchA-parimANa kI dizA meM prasthAna karatA hai| usa dizA meM gati Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsA : samAdhAna 119 hotI hai aura gati hote-hote jo loga aMta taka pahuMca jAte haiM, phira ve aparigraha taka bhI pahuMca sakate haiM / kintu pUrA jaina samAja aparigraha taka pahuMca jAegA, isakA artha to yaha ho gayA hai ki sArA samAja muni bana jAegA, saMnyAsI bana jaaegaa| bhagavAn mahAvIra ne muni ke lie aparigraha kA vidhAna kiyA hai, gRhastha ke lie unhoMne aparigraha jaise zabda kA prayoga nahIM kiyaa| unhoMne icchA-parimANa kI bAta khii| zrAvaka ko icchA-parimANa karanA caahie| jo ananta icchA hai, usakI koI na koI sImA karanI caahie| sImA ke lie unhoMne do bAteM batalAyIM / pahalI bAta-arjana ke sAdhana azuddha nahIM hone cAhie, aprAmANika nahIM hone cAhie / mahAvIra kI pUrI AcAra-saMhitA hai gRhastha ke lie / usameM aprAmANikatA ke jitane vyavahAra haiM, una sabakA varjana kiyA hai| milAvaTa, asalI vastu dikhA kara nakalI vastu de denA, dhokhAdhar3I karanA, dharohara har3apanA Adi-Adi aprAmANikatA ke jitane sUtra haiM, sAdhana haiM, ve saba varjita haiN| dUsarI bAta hai-arjita dhana kA upayoga apane vilAsa ke lie na kiyA jaae| vyaktigata saMyama kiyA jaae| _ ye donoM bAteM hotI haiM to phira kitanA hI kamAe, isa para koI niyaMtraNa nahIM hotaa| eka vyakti zuddha sAdhana ke dvArA kamAtA hai| ho sakatA hai ki lAkha rupayA bhI mila jAe, karor3a rupayA bhI mila jAe / kamA lene para usakA upayoga vaha apane lie nahIM karatA, apane lie pUrA saMyama vartatA hai| jaisA Ananda zrAvaka kA jIvana thaa| karor3oM kI saMpadA, karor3oM kA vyApAra kintu apane lie bahuta sNymii| itanA sIdhA-sAdA jIvana ki jo eka sAmAnya AdamI bhI nahIM rakha paataa| ye do zarte haiM gRhastha ke lie aparigraha kI prArambhika bhUmikA meM ye donoM mahattvapUrNa haiM / jaina samAja ina donoM ko svIkAra kare to eka bahuta bar3I bhrAnti miTa sakatI hai| __ para mujhe lagatA hai ki koI bhI samAja dharma kA anuyAyI hotA hai, dharma kA sahayAtrI nahIM hotaa| pratyeka dharma kI yahI sthiti hai| loga dharma ke pIche calate haiM, dharma ke sAtha nahIM calate / aba una anuyAyiyoM se yaha apekSA rakhanA ki aparigraha kA siddhAnta phalita ho, yaha mujhe saMbhava nahIM lagatA hai| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra harAma prazna- mAMsAhAra kA niSedha na karane vAle mohammada sAhaba byAja ko batAte haiM aura ahiMsA meM vizvAsa karane vAle jaina loga byAja kA dhaMdhA karate haiN| aisA kyoM ? 120 uttara - byAja ke viSaya meM jaina sAhitya meM donoM prakAra kI bAteM milatI haiM / jaina zrAvaka byAja kA vyavasAya karate the, aisA bhI milatA hai aura byAja ko mahAhiMsA mAnane vAle vyakti bhI milate haiM / AcArya jinasena ne byAja ko mahAhiMsA kA Arambha batalAyA hai aura usako zrAvaka ke lie sarvathA tyAjya batalAyA hai| donoM prakAra kI bAteM milatI haiM / byAja eka ulajhA huA prazna hai / isake do pahalU haiM--eka sahayoga kA pahalU hai, dUsarA zoSaNa kA pahalU hai / jaise asamartha logoM ko sampatti na mile to bahuta bar3I kaThinAI hotI hai| eka upAya thA ki asamartha logoM ko sampatti upalabdha karAyI jAe aura badale meM thor3A-bahuta le liyA jaae| isa preraNA se loga dUsaroM ko saMpatti dete aura asamartha loga apanA kAma calAte / yahI prArambhika preraNA byAja kI rahI hogI / yaha sahayoga kA pahalU hai / use asvIkAra nahIM kiyA sakatA / kintu pravRtti kA jaba vikAsa hotA hai, taba prArambhika preraNA badala jAtI hai aura nayI-nayI preraNA jAga jAtI hai / sahayoga kI preraNA samApta ho gayI aura svArtha kI preraNA balavAn bana gayI / byAja dete-dete itanA zoSaNa zurU ho gayA ki usa becAre asamartha kI asamarthatA kA durupayoga hone laga gayA / vivazatA kA mahAn 'durupayoga huaa| isa dRSTi se byAja nindanIya bana gayA / mohammada sAhaba ne byAja kA niSedha kiyA, usa bhUmikA meM unhoMne bilkula ThIka kiyaa| kyoMki usa kAla meM, madhya yuga meM, vyApAra sahayoga kI preraNA ko bhulA cukA thA / byAja kA sArA dhaMdhA zoSaNa para pratiSThita ho gayA thA / usa sthiti ko unhoMne dekhA aura usakA niSedha kiyaa| Aja bhI baiMkiMga kA dhaMdhA calatA hai, vaha pUrA vyavasAya eka byAja kA hI dhaMdhA hai / vaha sAmudAyika hai, isalie zoSaNa vAlI bAta nahIM hai / pariSkRta rUpa hai / isalie usa ora kisI kA dhyAna nahIM jAtA / jo loga byAja kA niSedha karane vAle haiM, ve bhI usakA upayoga karate haiN| 1 ina donoM dRSTiyoM se jaba maiM socatA hUM to mujhe lagatA hai ki byAja sarvathA parihArya hI hai, aisA bhI nahIM kahA jA sakatA aura sarvathA vAMchanIya hai, aisA bhI nahIM kahA jA sakatA / yadi paddhati kA pariSkAra ho, sahayoga kI preraNA ko punaH koI jagA sake to isakI upayogitA ko bhI asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa| isake sAtha meM Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsA : samAdhAna 121 jo zoSaNa kI bAta jar3a gayI hai, vaha calatI rahe to byAja kI varjanIyatA ko bhI asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa| hamane dekhA hai, jahAM itanI vivazatA aura varjanA ho jAtI hai ki bahuta hI gaharA zoSaNa hotA hai / bAdhya hokara unheM sArA cukAnA bhI par3atA hai| yaha sthiti bilkula avAMchanIya hai| hameM donoM pahaluoM se vicAra kara isa para cintana prastuta karanA cAhie aura vartamAna samasyA ke saMdarbha meM isa prazna ko ujAgara karanA cAhie ki byAja ke sAtha jo vaiyaktika svArtha aura zoSaNa jur3A hai, vaha byAja se nikala jaae| agara yaha nikala jAtA hai, kevala sahayoga jaisA sUtra-saMbaMdha rahatA hai, jaisA ki Aja baiMkiMga meM ho rahA hai to mujhe lagatA hai ki ise sarvathA tyAjya mAnane jaisI bAta bhI vyavahAra kI bhUmikA para nahIM AtI / zAyada isIlie bhagavAn mahAvIra ne jahAM aprAmANikatA ke sAre srotoM kA niSedha kiyA, vahAM byAja kA koI ullekha nahIM kiyA / aisA lagatA hai ki usa samaya yaha pahalU itanA spaSTa nahIM thA aura kevala sahayoga ke AdhAra para hI sArA kAma calatA thaa| madhyakAla kI paristhiti ne isa prazna ko yaha rUpa diyA aura usa dRSTi se mohammada sAhaba ke kArya ko bahuta aucityapUrNa mAnA jA sakatA hai| unhoMne eka zoSaNapUrNa kArya ke prati cetanA jgaayii| jaina samAja ke lie pUrvakAlIna prazna hai, madhyakAlIna prazna hai aura Aja kA prazna hai| Aja ke yuga ke saMdarbha meM jaina samAja ke sAmane prazna yahI hai ki usakI upayogitA ko samApta karane kI dizA meM nahIM kintu usake sAtha jo zoSaNa jur3a gayA hai, usa zoSaNa ko samApta karane kI dizA meM koI kadama utthe| prazna-ahiMsA se aparigraha phalita hotA hai yA aparigraha se ahiMsA phalita hotI hai? uttara-ahiMsA paramo dharma: yaha ghoSa dharma kA mahAn ghoSa mAnA jAtA hai| isameM koI sacAI nahIM hai, yaha maiM kaise kahUM, para maiM isa sacAI ko ulaTa kara dekhatA hUM / 'aparigrahaH paramo dharma:' yaha pahalI sacAI hai aura ahiMsA paramo dharma: yaha isake bAda hone vAlI sacAI hai| yaha sarvathA manovaijJAnika satya hai ki manuSya hiMsA ke lie parigraha kA saMcaya nahIM karatA, kintu parigraha kI surakSA ke lie hiMsA karatA hai| jaise-jaise aparigraha kA vikAsa hotA hai, vaise-vaise ahiMsA kA vikAsa hotA hai| parigraha kA kendra-bindu manuSya kA apanA zarIra hotA hai| vahIM se parigraha kI cetanA phailatI hai| dhArmika vyakti dharma kI sAdhanA ko kAyotsarga yA dehAdhyAsamukti se prArambha karatA hai| zarIra kA mamatva jaise-jaise kama hotA hai, vaise-vaise parigraha kI Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA arthazAstra 1 mUrcchA kama hotI jAtI hai / zarIra kI mUrcchA tyAgane vAlA hI alpavastra yA avastra ho sakatA hai| 122 I manuSya cetanAvAn prANI hai / cetanA yAMtrika nahIM hotI, isalie saba manuSya samAna nahIM hote | unameM ruci, vicAra, cintana aura saMskAra kI bhinnatA hotI hai, isalie acetana jagat kI bhAMti cetana jagat ke lie koI sArvabhauma niyama nahIM banAyA jA sktaa| aparigraha-pradhAna - dharma ko mAnane vAle sabhI aparigrahI ho jAte haiM - isa saMbhAvanA meM sacAI nahIM lagatI / aparigraha siddhAnta ko mAnakara calane vAloM meM se kucha loga aparigrahI nikala sakate haiM, kintu saba ke saba aparigrahI ho jAeM - yaha saMbhava nahIM hai| hamArA cintana isalie ulajhatA hai ki hama dharma ke anuyAyI aura dhArmika ko eka hI tulA para tolane lagate haiN| dharma kA anuyAyI vaha hotA hai, jo dharma ko acchA mAnakara calatA hai, kintu usakA AcaraNa karane meM sakSama nahIM hotA / dhArmika vaha hotA hai, jo dharma ke siddhAntoM ko acchA bhI mAnatA hai aura usakA AcaraNa karane meM sakSama bhI hotA hai| jaina dharma ke anuyAyI sabhI aparigrahI hoMge, aisI kalpanA atikalpanA hogI / 1 loga dharma kI prabhAvanA karane vAlI pravRttiyoM meM rasa le sakate haiM, dharma ke AcaraNa meM utanA rasa nahIM le sakate / ve dharma kI vyAvahArika bhUmikA para kArya kara sakate haiM, kintu dharma kI AtmA kA sparza nahIM kara skte| yaha do dhruvoM kI dUrI manuSya kI AMtarika kSamatA se utpanna dUrI hai / isake bIca meM siddhAnta kA sUtra jur3A huA hai, isalie anuyAyI varga bhI kucha-kucha saMyama kA abhyAsa karatA hai, para vaha vratI jIvana nahIM jI pAtA / vAstavikatA ko hama asvIkAra na kreN| dharma ke anuyAyiyoM, dharma ke prati samyag dRSTi rakhane vAloM aura dhArmika yA vratI jIvana jIne vAloM se eka prakAra kI apekSA na rkheN| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 mahAvIra aura arthazAstra mahAvIra kA arthazAstra pravacanamAlA pUjya gurudeva zrI tulasI ke sAnnidhya meM sampanna huii| pravacana mAlA kA samApana aNuvrata anuzAstA ke maMgala udbodhana se hotA / unake udbodhana eka naI dRSTi lie hue the| prastuta adhyAya meM aNuvrata anuzAstA ke unhIM mahattvapUrNa vicAroM | kA Akalana hai| Aja jo kahA jA rahA hai, vaha pacAsa varSa pahale kahA jAtA to loga sunane ko taiyAra nahIM hote| isalie ki Aja loga itanI duvidhA meM phaMsa gae haiM ki kahIM zAnti nahIM hai| ve khoja rahe haiM ki kahIM se zAnti kA rAstA mile / kavi ne kahA nIkI pai phIkI lage, binA samaya kI bAta / jaise yoddhA yuddha meM, nahiM siMgAra suhAta / / yoddhA ke lie siMgAra kI bAta acchI hai, kintu vaha samaya para honI caahie| yuddha meM zastra dhAraNa karake jAte samaya zrRMgAra-prasAdhana karanA samayocita bAta nahIM hai| isalie Aja kI hamArI yaha bAta sAmayika hai aura nizcaya hI sabako acchI lgegii| saMgati kaise ho? prazna hotA hai-mahAvIra aura arthazAstra-isakI saMgati kaise baiThegI? mahAvIra vItarAga haiM, tIrthaMkara haiM, rAga se vimukta haiM, ve arthazAstra kI bAta kaise kareMge? hama siddha mahAvIra kI bAta nahIM kara rahe haiM, sAdhaka mahAvIra kI bAta kara rahe haiN| siddha mahAvIra artha kI bAta nahIM kreNge| mahAvIra tIrthaMkara haiM to bhI ve sAdhanA meM haiN| usa samaya mahAvIra hara bAta kahane ke adhikArI haiN| AcArya hemacandra ne likhA etacca sarvaM sAvadyamapi lokaanukmpyaa| svAmI pravartayAmAsa, jAnan krtvymaatmnH|| tIrthaMkara RSabhadeva ne yugAnukUla mArgadarzana diyA- kRSi kaise karanI cAhie, talavAra hAtha meM kaise lenI cAhie. zrama kaise karanA cAhie. upArjana kaise karanA cAhie. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 mahAvIra kA arthazAstra vivAha kaise karanA cAhie ye sArI bAteM batalAyIM / ve jAnate the ki ye bAteM sAvadha haiM, kintu unhoMne ina sabako sAvadha mAnate hue bhI apanA kartavya mAnakara lokAnukampA se inakA pratipAdana kiyaa| mahAvIra ne bhI aisA hI kiyaa| unhoMne kahA--sabake saba sAdhu nahIM haiM, sAdhaka nahIM haiM, saMsArI haiN| unakA pathadarzana agara hama nahIM kareMge to kauna karegA? ___mahAvIra ne gRhastha ke lie mahAvrata kI bAta nahIM kahI, aNuvrata kI bAta khii| tyAga kI bAta nahIM kahI, sImita bhoga kI bAta kahI / yaha unakI anukaMpA hai| isa dRSTi se mahAvIra kA arthazAstra-isa kathana meM saMgati hai| zAzvata ke pravaktA vaijJAnika bhI ciMtaka haiM aura mahAvIra bhI ciMtaka haiN| kabhI kabhI yaha dekhakara Azcarya hotA hai ki vaijJAnika kahAM se kahAM pahuMca jAte haiN| Azcaryacakita kara dene vAlI haiM vaijJAnikoM kI khojeN| antara eka hI hai-vaijJAnikoM kA ciMtana bahuta gaharA hokara bhI tAtkAlika hai, traikAlika nahIM hai| mahAvIra kA ciMtana traikAlika hai| vaijJAnikoM kA ciMtana traikAlika hotA to phrija kI bAta na aatii| jaba cAhe vastuoM ko ThaNDA yA garma rakhane vAlI mazIna kA AviSkAra nahIM hotaa| Aja inakI vyarthatA , sAmane A gaI hai| kyoMki ye tAtkAlika haiM, traikAlika nahIM haiN| jitanI bhI cIjeM vaijJAnikoM ne AviSkAra kI haiM, mujhe lagatA hai ki ve tAtkAlika haiN| kucha kAla ke pazcAt unakI nirarthakRta hamAre sAmane A jAtI hai| mahAvIra ne hajAroM varSa pahale jo bAta kahI, vaha Aja bhI hamAre bar3e kAma kI hai, Age bhI rhegii| unhoMne yaMtroM ke AdhAra para anveSaNa nahIM kiyA, AtmA ke AdhAra para kiyA, anubhUti ke AdhAra para kiyaa| yaMtra bhautika haiM, anubhUti Atmika hai| Atmika anubhUti traikAlika hogI, tAtkAlika nahIM hogii| ___ kahA gayA--icchAoM kA niyaMtraNa kreN| isa bAta ko loga kabhI bakavAsa mAnate the| kalpanA karanA chor3a do, yaha kahanA kitanI mUrkhatA kI bAta hai| isase to deza kA vikAsa hI avaruddha ho jaayegaa| loga kahate-Apa apane zrAvakoM ko preraNA nahIM dete, ye saba aise hI raha jaaeNge| Aja cAroM ora se AvAja uTha rahI hai ki sImA honI caahie| adhyAtma aura bhautikavAda kA samanvaya mahAvIra ne adhyAtma aura bhautikavAda kA samanvaya kiyaa| prAcInakAla meM eka Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra aura arthazAstra 125 prazna uThatA thA-- 'brahma satyaM jagat mithyA' brahma satya hai, jagat mithyA hai / kyA usa jagat ko mithyA mAne, jo sAmane dIkha rahA hai ? jo cIja sAmane dikhAI de rahI hai, vaha mithyA kaise huI ? mahAvIra ne kahA- bhautikavAda satya hai aura AtmA bhI satya hai| kyA pudgala satya nahIM hai? jIvana satya hai to kyA mRtyu satya nahIM hai? donoM satya haiN| ___ mahAvIra ne jo kucha kahA, anubhUti ke AdhAra para khaa| unhoMne kahA-eka sAtha kisI ko AdhyAtmika banAnA cAhoge, asaphala ho jAoge / use isa dizA meM dhIre-dhIre Age bddh'aao| usakI bhUkha ko bar3hAo, jJAna-pipAsA ko teja karo, apane Apa kAma ho jaayegaa| vastuta: Aja ke bhaTake hue mAnava ko rAstA dikhAne kI bar3I apekSA hai| Aja sArA saMsAra Arthika bana rahA hai| artha hI pradhAna hai, isa manovRtti ko kaise badaleM? isa dizA meM nirantara prayatna honA caahie| vikAsa kI avadhAraNA ____artha-vikAsa bhI eka vikAsa hai| vikAsa kI apanI-apanI avadhAraNA hai| hama koI niyama kisI para thopa nahIM skte| kahA jA rahA hai-koI vyakti daridra nahIM rahanA cAhie, kintu dhanakubera kyoM bane ? eka daridra vyakti kisI rAjA ke pAsa gyaa| jAkara bolA--'rAjan ! maiM siddha ho gayA huuN| maiM sabako dekhatA hUM kintu merI ora koI nahIM dekhtaa| re dAridray ! namastubhyaM, siddhohaM tvatprasAdataH / sarvAnahaM ca pazyAmi, mAM na pazyati kazcana // daridratA tujhe namaskAra hai / terI kRpA se maiM siddha ho gayA huuN| maiM sabako dekhatA hUM, kintu mujhe koI nahIM dekhtaa| ___ aisI daridratA hama nahIM cAhate aura daridra AdamI dhArmika bhI zAyada nahIM bana skegaa| khAne ko roTI nahIM hai, to dharma kyA karegA? hamArA ciMtana na to Arthika daridratA kA hai aura na dhana ko bar3hAne kA hai| ( AvazyakatA pUrti sabakI honI cAhie, kintu jahAM auroM ke svArtha kI bali ho, aisI Arthika sampannaH kabhI bhI kAmya nahIM hogI aura na honI caahie| samaya-samaya kI avadhAraNAeM bhinna-bhinna hotI haiM aura bhinna-bhinna avadhAraNAeM sAmayika hotI haiN| tAtkAlika bAta kA AkarSaNa jyAdA hotA hai| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 mahAvIra kA arthazAstra artha kisalie artha Akhira hai kisake lie? vaha sukhI jIvana ke lie hI to hai / vaha svayaM ko, parivAra, samAja aura rASTra ko sukhI banAe / cintana to yahI hai, kintu vaha jyAdA duHkhI banAtA jA rahA hai| aisI sthiti meM phira se eka bAra vicAra karanA pdd'egaa| hama arthazAstra ke vidyArthI nahIM haiM, dharmazAstra ke vidyArthI haiN| kintu hara zAstra dUsare zAstra se jur3A huA hai, isalie kisI anya viSaya para vicAra karate samaya artha ke viSaya meM bhI hama vicAra karate haiN| ___mAtra artha se koI sukhI nahIM bana sakatA / bhagavAn mahAvIra ke pAsa do vyakti Ae / eka samrATa zreNika aura dUsarA zrAvaka puuniyaa| samrATa zreNika usa samaya kA sabase bar3A vyakti thaa| usakI sampatti kA koI pAra na thaa| pUniyA zrAvaka pUnI kAta kara jIvana nirvAha karane vAlA vyakti thaa| mahAvIra se pUchA gayA-ApakI dRSTi meM mahattva samrAT zreNika kA hai yA pUniyA kA? mahAvIra ne kahA--'donoM kaa| samrATa zreNika ke kAraNa hajAroM-hajAroM vyakti mere pAsa aae| dUsarI ora pUniyA jitanA saMtoSI aura sukhI hai utanA sukha aura saMtoSa samrAT svapna meM bhI prApta nahIM kara sktaa|' cintana badale hama cAhate haiM-- manuSya kA jIvana pUniyA kI taraha zAnta, saMtuSTa aura sukhI ho| arthazAstra kI hamArI avadhAraNA yaha hai ki artha ke binA AdamI jI nahIM sktaa| atizaya arthArjana bhI AdamI ko sukha se jIne nahIM degaa| isa saMdarbha meM alpecchA, alpArambha, alpa parigraha kA siddhAnta hI sahI dRSTi dene vAlA hai| gAMdhIjI isakA prayoga aksara kiyA karate the| ve prayoktA the, mAtra upadeSTA nahIM the| amerikI patrakAra luI phizara gAMdhI jI ke pAsa aae| sevAgrAma meM kucha dina rahane kI icchA vyakta kii| gAMdhIjI kI svIkRti mila gyii| vahAM kI garmI meM raha kara luI phizara kI hAlata kharAba ho gyii| gAMdhIjI usakI zakla dekhakara samajha gae, boletumheM eyarakaMDIzana kI jarUrata hai, abhI lAtA huuN| pAnI kA eka bar3A Taba maMgAyA, usake pAsa do sTala rakha diye| laI phizara sTUla para baiTha gayA, usane anubhava kiyA-garmI zAnta ho gayI hai| vaha prasanna ho gyaa| ciMtana samayocita honA caahie| hama mAnate haiM, hara vyakti artha se pare nahIM ho Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra aura arthazAstra 927 sakatA kintu artha ke bAre meM Aja jo ciMtana cala rahA hai, use badalanA hogA tabhI vaha sabake lie sArthaka bana skegaa| hiMsA aura artha eka prazna hai-ahiMsA aura artha--inakA Apasa meM kyA saMbaMdha hai? jahAM artha hai, vahAM hiMsA anivArya hai| kahA bhI gayA hai-'artha anartha kA mUla hai|' jitanI hiMsA hotI hai, artha ke lie hotI hai| hiMsA ke lie artha nahIM hotaa| hindustAna-pAkistAna ke yuddha ke samaya hama dillI meM hI the| usa samaya dillI vizvavidyAlaya ke kucha prophesara aae| unhoMne kahA--'AcAryazrI ! Apake sAmane to bar3I parezAnI khar3I ho gayI hogii| isa samaya bhArata-pAka yuddha cala rahA hai aura Apa hiMsA ko mAnate nahIM haiN| maiMne kahA-'Apa kyA kaha rahe haiM? jaina rASTa se alaga haiM kyA? jo rASTra kI sthiti hai vahI jainoM kI bhI hai| jaina loga kyA sabake saba saMnyAsI haiM? kyA gRhastha nahIM haiM ? kyA unheM surakSA kI jarUrata nahIM haiM ? artha hai to hiMsA sAmane rhegii| jaina samrAT hue haiM, jaina senApati hue haiN| unhoMne aneka yuddha lar3e haiN|' merI bAta se unheM saMtoSa milaa| ___jahAM artha hai, vahAM hiMsA aura azAnti rhegii| mahAvIra ne sImA aura saMyama karane kA nirdeza diyaa| isase aisA breka laga jAtA hai ki phira isake bar3hane kI saMbhAvanA nahIM rhtii| pacAsa varSa pahale yaha bAta samajha meM nahIM AtI thI, Aja A rahI hai kyoMki hiMsA aura azAnti bahuta bar3ha gaI hai| isake lie sabase bar3A upacAra hai siimaakrnn| prazna upayogitA kA yaha dRSTikoNa nahIM honA cAhie jo upayogI hai, hama use hI svIkAra kareM / upayogI ko svIkAra kiyA jA sakatA hai, kintu sabhI upayogI bAtoM ko svIkAra kara liyA jAye, yaha ThIka nahIM hai / jo Aja upayogI hai, vaha kala nahIM bhI ho sakatA hai| usakA tAtkAlika upayoga hai, traikAlika nahIM hai| hama tAtkAlika cIjoM para jyAdA dhyAna dete haiM, traikAlika para dhyAna nahIM dete haiN| jitane bhI arthazAstrI hue haiM, unhoMne tAtkAlika para jyAdA dhyAna diyaa| mahAvIra ne traikAlika para jyAdA dhyAna diyaa| saMbhava hai ki vaha bAta, jo Aja ThIka nahIM hai, Age calakara ThIka lage, isalie hama traikAlikatA kI bAta ko na bhulAeM, usakA mUlyAMkana kreN| yuddha artha kA prAcInakAla meM tIna bAtoM ko lekara yuddha hote the--jara, jorU aura jmiin| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 mahAvIra kA arthazAstra Aja sthitiyAM badala gaI haiN| Aja yuddha kevala artha kA ho rahA hai, vyApAra kA ho rahA hai| Aja ke arthazAstra para hama aMkuza nahIM lagAeMge to cirakAla taka zAnti nahIM paaeNge| zAnti ko jitanI bAteM Aja ho rahI haiM, utanI aura kaba hotI thIM? cAroM ora zAnti ke svara sunAI de rahe haiM kintu isake lie jo prayatna hone cAhie, nahIM ho rahe haiM / isake lie utpAdana kA sImAkaraNa karanA par3egA, AyAta-niryAta kA sImAkaraNa karanA pdd'egaa| una vastuoM kA utpAdana banda karanA hI par3egA, jo deza ko garta meM le jA rahI haiN| maiM samajha nahIM pAtA hUM ki aisI cIjoM kA utpAdana kyoM kiyA jA rahA hai ? yaha eka asaMdigdha sacAI hai-inheM roke binA zAnti-vyavasthA kAyama nahIM ho sakatI / galata kArya ko roke binA sahI kAma nahIM ho sktaa| tIna prazna tIna prazna hamAre sAmane haiM : * zAnti apekSita hai yA nahIM? * svatantratA priya hai yA nahIM? * pavitratA aura Ananda cAhie yA nahIM? yaha koI nahIM kahegA ki ye tInoM hameM nahIM caahie| agara cAhie to phira sAdhana juTAne pdd'eNge| saMyama ke binA zAnti nahIM milegii| saMtoSa ke binA svatantratA nahIM milegii| pavitratA ke lie sAdhana kI zuddhi karanI pdd'egii| Ananda cAhie to svastha rahanA pdd'egaa| svastha kevala zArIrika rUpa se hI nahIM, mAnasika aura bhAvAtmaka rUpa se bhI rahanA hogaa| ___mahAvIra ne apane arthazAstra kI sImA meM kahA--koI vyakti corI na kare / cora ko corI karane meM sahayoga bhI na kare / cora kI curAI huI vastu nahIM khriide| usa samaya itanI burAiyAM nahIM thIM, kintu trikAlajJa mahAvIra pAMca hajAra sAla bAda kI burAiyoM ko apanI AMkhoM se dekha rahe the| isIlie mahAvIra ne bhaviSya meM bhI AdamI ke sukhI rahane ke gura batAe / Aja agara sukha, zAnti kI apekSA hai to unake batAe sUtroM kA mUlya AMkeM / sIkaraNa kA viveka do prakAra ke samAja hamAre sAmane haiM--aniyaMtrita samAja aura niyaMtrita samAja / "aba nirNaya Apako karanA hai ki Apa kaisA samAja cAhate haiM ? isa saMdarbha meM kisI se kucha mata pUchie, apane mana se puuchie| agara Apa duHkhI samAja cAhate haiM to Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra aura arthazAstra 129 aniyaMtrita samAja taiyAra hai| sukhI aura zAnta samAja cAhate haiM to niyaMtrita samAja kI apekSA hai| prAcInakAla meM manuSya ke lie samAja zabda kA prayoga huA hai aura pazuoM ke lie samaja zabda kA vyavahAra huA hai- samajastu pazUnAM syAt samAjastvanya dehinaam|' hama ciMtanazIla manuSya haiM kintu yaha kahanA galata nahIM hai ki manuSya jitanA aniyaMtrita hai, utanA zAyada koI nahIM hai / prAcIna RSiyoM ne kahA--'agni meM kitanA hI IMdhana DAlo, vaha tRpta nahIM hogii| samudra meM kitanI hI nadiyAM Akara gire, vaha bharegA nhiiN| taba padArthoM se hamArI AkAMkSA kaise bhara jAyegI? samasyA yaha hai ki hama dUsaroM ko sImA meM dekhanA cAhate haiM, kintu apanI sImA nahIM krte| yaha samaya aura viveka kA takAjA hai ki vyakti svayaM apanI sImA kre| paryAvaraNa aura arthazAstra paryAvaraNa kI samasyA sAmane na AtI to manuSya kucha ciMtana ke lie avakAza hI nahIM nikAlatA, aMdhI daur3a meM kabhI rukatA hI nhiiN| aba yaha socanA par3a rahA hai ki yaha pradUSaNa na rukA to marane ke sivA aura koI cArA nahIM hai| isIlie samasyA kA AnA bhI eka dRSTi se ThIka hI hotA hai| ___Aja paryAvaraNa kI samasyA gaMbhIra rUpa dhAraNa kara cukI hai| isake bAre meM abhI hajAroM varSa taka kucha socanA bhI na pdd'taa| AgamoM meM hama par3hate the-chaThA ArA AegA to aisA ho jAegA, para cintA kisI ko nahIM thii| Aja manuSya ko sApha dIkha rahA hai-chaThA ArA bilkula sAmane khar3A hai| paryAvaraNa kI samasyA sAmane hai aura manuSya arthazAstra meM ulajhA huA hai / vaha nirantara sampannatA ke sapane le rahA hai, jabaki vipannatA paryAvaraNa ke rUpa meM usake ThIka sAmane khar3I hai| samyak dRSTikoNa hamArA dRSTikoNa ekAMgI hai aura yaha ekAMgI dRSTikoNa hI sArI samasyAoM kA mUla hai| anekAnta kI dRSTi se socate to samasyAoM meM itanA ubhAra na aataa| maiM jo socatA hUM, vaha saca hai aura tuma jo socate ho, vaha saca ho sakatA hai, aisA dRSTikoNa jaba taka nahIM banegA, hamArI samasyAoM kA samAdhAna nahIM hogaa| ___mahAvIra ne kahA-'saba dharmoM kA mUla hai samyak darzana aura saba pApoM kA mUla hai mithyA darzana / hiMsA, asatya, abrahmacarya, krodha, ahaMkAra-ye pApa haiM, kintu sabase Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 mahAvIra kA arthazAstra bar3A pApa hai mithyAdarzana / hiMsA karane vAlA svayaM DUbatA hai, auroM ko Duboe yA nahIM, kintu mithyA dRSTikoNa vAlA vyakti lAkhoM ko Dubo detA hai / isalie isa dRSTikoNa ko mittaao| AyAro meM kahA gayA hai--'sampattadaMsI na karei pAvaMsamyaktvadarzI pApa nahIM kara sktaa| vyakti kA ekAMgI dRSTikoNa hI paryAvaraNa kI samasyA kA mukhya hetu hai| vilAsitA aura krUratA loka AkAza para TikA hai, AkAza para vAyu aura vAyu para jala TikA huA hai, jala para pRthvI TikI huI hai aura pRthvI para prANI sthita haiM / itanI gaharI parateM haiM isakI / ina paratoM ke nukasAna kA koI savAla hI nahIM thA kintu manuSya itanA nirmama aura krUra bana gayA ki vaha mUla ko hI khodane lgaa| dharatI ko hI nahIM, vaha AkAza ko khodane kA bhI prayatna karane lgaa| itanA dhana manuSya ke pAsa thA ki sAta pIDhI khAtI to bhI khatma na hotA / aise ghara hamane AMkhoM se dekhe haiM, jinakI dIvAroM meM bhI sonA bharA par3A thA, kintu ve barbAda ho ge| saba apane hI hAthoM se unakI saMtAnoM ne kho diyaa| hama vipannatA ke upAsaka nahIM haiM, daridratA ke upAsaka nahIM haiM kintu ekAMgI sampannatA ke upAsaka bhI nahIM haiN| sampannatA vilAsitA bar3hAtI hai aura vipannatA krUratA bar3hAtI hai| vilAsitA aura krUratA donoM pApa haiM / hama madhyama mArga ke upAsaka haiN| gAMdhI bahuta ucca zikSAprApta the| ve bairisTara the, saba kucha hAsila kara sakate the| kintu unhoMne aisA nahIM kiyaa| ve pakke samAjavAdI the| kahate the samAja ko jaba taka na mile, akele kyoM khAUM / eka bacce ne unase kahA-'Apa yaha choTI-sI laMgoTI kyoM pahanate haiN| merI mAM Apake lie acchI-sI pozAka taiyAra kara sakatI hai|' gAMdhI boleM-'eka pozAka se kAma nahIM calegA, tIsa karor3a pozAka ho, taba maiM phnuuN|' tAdAtmya kI anubhUti apanI bAta btaauuN| maiMne saMtoM kA eka grupa lokopakAra ke lie saurASTra bhejA kintu vahAM vAtAvaraNa kucha aisA banA, unheM sthAna aura roTI milanI bhI muzkila ho gyii| mujhe sUcanA milI, vahAM saMtoM ko AhAra-pAnI milane meM bhI kaThinAI ho rahI hai| mana meM ciMtana AyA, unheM vahAM bhejakara maiMne acchA nahIM kiyA aura usI samaya saMkalpa kiyA ki jaba taka unheM pUrA AhAra nahIM milatA, maiM bhI pUrA AhAra nahIM kruuNgaa| yaha saMkalpa maiMne kisI ke sAmane vyakta nahIM kiyaa| eka mahIne bAda sUcanA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra aura arthazAstra 131 AI-saMtoM ko aba AhAra-pAnI kI pUrI suvidhA mila rahI hai| vaha sUcanA milane para maiMne apanA saMkalpa parA kiyaa| jahAM vyakti dUsare ke sukha-duHkha kA anubhava karatA hai, vahAM svArtha kI vRtti vyApaka banatI hai| 'maiM akelA nahIM hUM' yaha bhAvanA jitanI prakhara hogI, utanA hI paryAvaraNa kI samasyA ko samAdhAna milegaa| garIba kauna? eka prazna hai--garIbI kI paribhASA kyA hai? kisako garIba kaheM ? amIra kauna hai aura garIba kauna hai ? yaha jAnane kI apanI dRSTi hai| eka saMskRta kavi ne likhA-nIce kI ora dekho, saba daridra lgeNge| Upara kI ora dekho, svayaM kI daridratA jhlkegii| adhodho pazyata: kasya, mahimA no griiysii| uparyupari pazyanta:, sarvameva daridrati / / apane se Upara vAle ko dekho to lagegA usase jyAdA vaha garIba hai| lAkha vAlA karor3a vAle ke sAmane garIba hai, karor3a vAlA araba vAle ke sAmane garIba hai, arabapati kharabapati ke sAmane garIba hai / ThIka hI kahA hai UMce se UMce ko dekho to nIce vAle daridra haiM / Apa apane nIce dekheM to lagegA hama sabase UMce haiN| eka ke hAtha meM eka hai aura dUsare ke hAtha meM sau hai / isakI mukammala paribhASA nahIM kI jA sakatI ki kauna amIra hai aura kauna garIba hai| ___ mujhase pUchA jAe to maiM kahUMgA-garIba vaha hai, jisakA mana garIba hai, jisakI vRttiyAM garIba haiN| eka majadUra ko dekheM, vaha do roTI khAtA hai, pAnI pItA hai aura mastI kI nIMda so jAtA hai| dUsarI tarapha dasa lAkha kI moTara meM baiTha kara calane vAlA mAlika, eyarakaMDIzana baMgale meM sotA hai, phira bhI nIMda nahIM aatii| antara kyA hai ? hama udyogapati DAlamiyAjI kI koThI meM rahe, hamane dekhA-khAte samaya bhI hAtha se phona kAna meM lagAe rahate the| mana meM vicAra AyA-jIvana itanA vyasta aura azAnta, phira yaha dhana kisa kAma AyegA? unheM daridra mAnUM yA sampanna? prazna berojagArI kA ___ eka prazna hai berojagArI kaa| berojagArI kahAM se AI hai? isakA kAraNa hai hamArI zikSA paddhati / maiM spaSTa kahatA hUM, bhArata kI berojagArI usakI zikSA paddhati kI dena hai| pahale hara varga apane-apane kAma meM masta thaa| kisAna kA beTA khetI Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 mahAvIra kA arthazAstra karatA, kumhAra kA beTA miTTI ke bartana banAtA, luhAra kA beTA lohe kA kAma sIkhatA / saba apane-apane kAma meM lage the / zikSA kA stara bddh'aa| usake sAtha-sAtha sAmAjika pariveza meM bhI badalAva Ane lagA / par3ha-likha kara loga apane puztainI dhaMdhe se dUra hote gae / phira paramparAgata dhaMdhe meM jur3ane meM saMkoca hone lgaa| gAMva zahara kI ora bhAgane lagA / yaha saba vartamAna zikSA kI dena hai / surakSA aura sahayoga eka prazna hai surakSA aura sahayoga kA / surakSA kauna kisakI karatA hai ? isa saMsAra meM koI kisI kI surakSA nahIM kara sktaa| sabakI apanI-apanI svArtha kI surakSA hai | binA svArtha bApa beTe kI surakSA nahIM karatA, beTA bApa kI sevA nahIM karatA / yaha svArthavRtti kaba miTe ? isa saMsAra meM jaba taka kAma, krodha, lobha, moha rahegA, ye bAteM raheMgI / araboM kI sampatti jinake pAsa meM hai marane kI avasthA meM Ane para goda liyA beTA kahatA hai-- bulA to rahe ho, kyA seTha jI sacamuca marane kI sthiti meM haiM ? maraNAsanna sthiti meM hoM to AUM, varanA mujhe phursata nahIM hai / maraNAsanna seThajI ke pAsa koI makkhiyAM ur3Ane vAlA bhI nahIM hai| kauna kisakI surakSA karatA hai ? dhanya hai hamAre gurudevoM ko, jinhoMne hameM surakSA ke prati nizcinta banAyA hai| choTe se choTe aura nikamme sAdhu kI sevA kI jAtI hai / kyoM kI jAtI hai ? guru ko prasanna karane ke lie nahIM, nirjarA ke lie| duSkAla kI sthiti meM jaba pazudhana samApta hone lagatA hai taba cAroM ora se pukAra uThatI hai unakI surakSA aura cAre pAnI ke prabandha ke lie / kisalie ? pazuoM ke lie nahIM, apane lie| mara jAeMge to dUdha-dahI, makkhana kahAM se milegA ? khetI kisase hogI ? sArA svArtha kA mAmalA hai| akAla- duSkAla to kabhI-kabhI par3atA hai / manuSyoM kA duSkAla to hara samaya cala rahA hai / pratidina lAkhoM-karor3oM loga roTI-pAnI ke lie jUjha rahe haiN| isake lie vastutaH koI cintA nahIM ho rahI hai, kRtrima cintA avazya ho rahI hai / samAdhAna sUtra isa samasyA ke do hI samAdhAna haiN| pahalA samAdhAna yaha hai, svayaM apane vicAroM se garIba aura daridra na bne| dUsarA samAdhAna yaha hai, isa bAta kI zikSA dI jAye ki akele Age bar3hane kI koziza karoge to isa svArthavRtti se tumheM bahuta nukasAna hogA isalie aisA mata karo / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra aura arthazAstra 133 dakSiNa yAtrA meM hamane dekhA-samace dakSiNa meM jaina dharma kA bar3A prabhAva hai| uttara bhArata meM mahAjana vyApArI hI jaina haiM jabaki dakSiNa meM hara kauma jaina hai / isakA kAraNa kyA hai? khoja kI to patA calA vahAM ke jaina logoM ne bar3I dUradRSTi se kAma liyaa| unhoMne yaha saMkalpa kiyA-jo jaina hogA, use zikSA, cikitsA aura rojagAra barAbara milegaa| koI bhUkhA nahIM maregA, makAna ke binA nahIM soyegaa| cikitsA ke abhAva meM nahIM mregaa| isakA pariNAma yaha huA ki pUrA dakSiNa jaina dharma ke prati AkRSTa huaa| IsAI loga yahI to karate haiN| ve abhAvagrasta logoM kI pUrI madada karate haiN| phalasvarUpa unhoMne apanI saMkhyA bar3hA lii| dUsarI ora hindU yaha Apatti karate haiM ki dharmAntaraNa kiyA jA rahA hai kintu kevala aisA karane se kyA hogA? jIvana kI prAthamika AvazyakatAeM bhI jinakI pUrI na ho rahI hoM, roTI aura kapar3e ke bhI jo mohatAja hoM, ve madada ke lie kisI na kisI kA dAmana to thAmeMge hii| abhI eka phAuNDezana banA hai, usakA uddezya yahI hai-hama hara AdamI ko zikSA, cikitsA aura AvAsa dene kA prayatna kreNge| yaha kAma AbhAra prApta karane kI dRSTi se nahIM, sevAbhAvanA aura sAdharmika vAtsalya kI dRSTi se hogaa| jaina zAsana meM eka zabda hai sAdharmikatA / isa zabda ko agara hama mahatva deM to bahuta bar3A kAma ho sakatA hai, berojagArI aura garIbI miTAne meM bahuta sahAyatA mila sakatI hai| aNuvrata grAma yojanA eka kalpanA kI jA rahI hai aNuvrata grAma yojanA kii| aise aNuvrata grAma taiyAra kiye jAeM, jahAM kA koI bhI vyakti berojagAra na rahe, bhUkhA na rahe, korTa-kacaharI meM na jaaye| sabake saba prAmANika aura ImAnadArI kA jIvana jiiyeN| yaha yojanA thor3I-sI bhI saphala ho gaI to yaha na kevala dharma kI saphalatA hogI, samAja kI bhI bar3I bhArI saphalatA hogI / dharma ke logoM ne kahA- garIboM ko roTI khilAo, puNya milegaa| garIboM ko bhojana karA kara puNya arjita karane kI isa kAmanA para AcArya bhikSu ne kar3A prahAra karate hue kahA-kisI ko bhikhArI mAna kara use roTI khilAnA pApa hai| use bhAI mAna kara, karttavya mAnakara, sahAyatA karane kI dRSTi se yaha kAma kro| vastuta: garIbI koI bahuta bar3I samasyA nahIM hai / viveka se kAma liyA jAye aura vasudhaiva kuTumbakam kI bhAvanA se kAma kiyA jAye to isa para kAbU pAyA jA sakatA hai| pahale jIeM hamane na mahAvIra ko dekhA, na gAMdhI ko dekhA, na mArksa aura kenija ko dekhaa| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 mahAvIra kA arthazAstra jise dekhA na ho, usake bAre meM vivecana kevala vaicArika dRSTi se, sAhitya kI dRSTi se kiyA jA sakatA hai / hama sabase adhika paricita aura nikaTa mahAvIra ke haiM kyoMki unakA jIvana jIte haiM, unakA darzana par3hate haiM, unakI bAta karate haiN| ve nahIM haiM, kintu unakA jIvana-darzana hamAre sAmane hai| mahAvIra kevala draSTA aura darzaka nahIM the| ve jo bolate the, usako pahale jIte the| yaha unakI vizeSatA hai| AyAroM par3heM, unakA pUrA jIvana-darzana milegaa| hama mahAvIra ke anuyAyI haiM isalie hamArA prayAsa rahatA hai ki hama jo kucha boleM, use pahale jiiyeN| mahAvIra kI koTi meM hama kisI dUsare ko kaise lAeM? agara na lAeMto pakSapAta ho jaayegaa| mahAvIra ne yaha kabhI nahIM kahA-ve hI saba kucha haiM, veM jo kucha kaha rahe haiM, vahI satya hai / unhoMne yahI kahA--'appaNA saccamesejjA svayaM satya khojo| mahAvIra kA khojA huA satya aba bAsI hai, purAnA hai / svayaM satya khojo, yaha kauna kahatA hai ? yaha mahAvIra kahate haiN| isase eka dRSTi milatI hai| unake prati AkRSTa hone kI apekSA hama unake vicAroM se AkRSTa haiN| unhoMne kahA--tuma mere zabdoM ke prati AkRSTa mata bno| soco, vicAro aura ThIka lage taba svIkAra kro| kevala zraddhA ke kAraNa hama mahAvIra ko nahIM mAnate, dveSa ke kAraNa kisI ke prati hamArI aruci nahIM hai / hamane Aptatva kI parIkSA kI hai / hameM mahAvIra meM Aptatva lagA, isalie hamArA AkarSaNa mahAvIra ke prati hai| unhoMne kahA- mahAvIra nAma ke vyakti ke prati tuma AkRSTa mata bano / bhUla jAo ki mahAvIra nAma kA koI vyakti hai| ve vyakti pUjA ke samarthaka nahIM the| isI dRSTi se hameM mArksa, kenija aura gAMdhI ko bhI dekheN| gAMdhI meM bhI kama mahApuruSatva nahIM milatA hai| kabhI-kabhI mana meM AtA hai--kyA eka gRhastha vyakti aisA ho sakatA hai? aisA vyakti jo kahatA hai, vahI karatA hai aura jo karatA hai, vahI kahatA hai / duHkha-sukha ko koI mahatva hI nahIM detaa| viziSTa vyaktitva thA vaha / hama bar3e sammAna ke sAtha unake siddhAntoM ke prati apanI sahamati vyakta karate haiN| mArksa kA avadAna . ____ mArsa ne bhI bahuta kArya kiyA hai| mArksa na hote to saMsAra kI aMdhazraddhA TUTatI nhiiN| garIba apane karmoM se garIbI bhoga rahA hai, usameM koI kyA kara sakatA hai ? usake bhAgya meM hI aisA likhA huA hai--isa mAnyatA ko tor3anA koI choTI-moTI bAta nahIM thI / mahAvIra ne aisA nahIM kahA thA para unake anugAmI jaina loga bhI aisA mAnane lage the ki saba karmoM kA khela hai, isameM koI kucha nahIM kara sktaa| mArksa Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra aura arthazAstra 135 ne isa mAnyatA ko tor3A-karmoM kI gati mAnakara klIba mata bno| karma hama kara rahe haiM, hamako karma nahIM kara rahA hai| karmoM ke karane vAle hama haiM to tor3ane vAle bhI hama hI haiN| mAnanA par3egA ki aisA vicAra dekara mArksa ne mAnava jAti kA bar3A kalyANa kiyA, zoSita aura garIba kA uddhAra kara diyaa| hama kamiyoM ko chor3a deM, guNagrAhI baneM, yaha hamArA dRSTikoNa hai| mArksa kI vicAraNA meM eka kamI raha gayI, jisase vaha asaphala ho gyaa| vaha kamI yaha rahI--usake vicAroM ke sAtha adhyAtma nahIM jur3A / ahiMsA aura adhyAtma jur3a jAte to mArksa yuga kA mahAn vicAraka siddha hotA kintu usane ahiMsA ko bhulA diyaa| jaise-taise lakSya ko prApta karo, yaha cintA hAvI ho gayI aura isIlie sAmyavAda kA prayoga asaphala ho gyaa| sukha aura sampannatA kenija ke vicAra ko bhI sarvathA asatya nahIM kahA jA sktaa| usane suvidhA aura sampannatA kA darzana kiyA kintu isa tathya ko bhulA diyA ki sAdhana aura suvidhA ke mila jAne para bhI sukha mila jAye, yaha jarUrI nahIM hai| bar3e sampanna vyaktiyoM ko duHkha bhogate hue hamane dekhA hai / sabake saba sampanna ho jAeM to bhI vipannatA rahegI, vaha miTegI nhiiN| svarga loka se utara kara indra aura indrANI eka choTe se grAma meM aae| gAMva bar3A daridra thaa| vahAM ke nivAsI phaTehAla aura garIba the| indrANI ko dayA A gyii| unhoMne indra se kahA-mahArAja ! Apa ina garIboM kA saMkaTa kATeM / bar3A du:kha bhoga rahe haiN| indra bole-'tuma samajhatI nahIM / koI sukhI banAne se nahIM bntaa| indrANI ne apanI jida nahIM chor3I srii| haTha ke Age Akhira indra ko bhI jhukanA pdd'aa| indra ne gAMva ke ghara aura galiyAM sone-cAMdI se bhara diiN| savere loga sokara uThe, dhana kA cAroM ora ambAra lagA dekhA / logoM ne akUta dhana apane pAsa jamA kara liyaa| kucha hI dera meM saba sampanna bana cuke the| ___ kucha dinoM bAda indra aura indrANI puna: vahAM aae| gAMva ko sampanna dekhaa| indrANI bahuta prasanna huii| kintu gAMva ke logoM ko indrANI ne da:khI paayaa| indra ne pUchA-du:khI kyoM laga rahe ho? eka vyakti ne bar3I nirAzA se javAba diyA-na jAne kisakI kudRSTi par3a gayI isa gAMva para / yahAM sabake pAsa saba kucha hai / saba mAlika ho gae, koI naukara nahIM miltaa| apanA dhana hama kise dikhAeM? yahAM to sabake yahAM ratnoM kA bhaNDAra hai| hama itanA dhana pAkara sukhI nahIM, duHkhI haiM / indra ne Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 mahAvIra kA arthazAstra indrANI kI ora dekhaa| bAta indrANI kI samajha meM A cukI thii| yaha bar3I mArmika kahAnI hai / sampannatA se kisI ko sukha prApta nahIM ho sktaa| sukha alaga cIja hai, sampannatA alaga cIja hai| hama isa bAta ko samajha leM to arthazAstra kA sArA krama badala jaayegaa| mahAvIra, mArksa, kenija aura gAMdhI ___ mahAvIra, mArksa, kenija aura gAMdhI-ye saba dUradarzI the, apanI dRSTi se dUra kI bAta socate the| dUradarzI honA bhI eka bahuta bar3I upalabdhi hai, bahuta bar3A guNa hai| upaniSad meM kahA hai-'dIrgha pazyatu mA hrasvaM, paraM pazyatu mAparam / ' kala kyA hogA? yaha kyA dekheM / dekhanA hai to sau varSa bAda kyA hogA, yaha dekhane kI koziza kro| bar3I bAta ko dekho| isa dRSTi se jitane bhI mahApuruSa hue haiM, ve sacamuca dUradarzI the| ve Aja bhI hameM preraNA dete haiM ki tuma bhI dUradarzI bno| isa saMdarbha meM hama isa bAta ko bhUla jAte haiM jaba taka kaSAya, no-kaSAya vidyamAna haiM, daradarzitA kAma nahIM kregii| yaha bhI dUradRSTi se dekhanA cAhie ki manuSya kI sthitiyAM kaise badaleM? manuSya ke kaSAya kaise badale jA sakate haiM? usakI manovRttiyAM kaise badalI jA sakatI haiM ? manuSya ko ThIka kaise kiyA jA sakatA hai ? ___ mahAvIra ne isa para khuba ciMtana kiyaa| gAMdhI ne bhI kiyaa| mahAvIra ne ciMtana kiyA to huA kyoM nahIM? huA ho yA na huA ho, para ciMtana to unhoMne kiyaa| unhoMne kAragara upacAra batAyA, para auSadhi kA sevana karAnA to unake hAthA kI bAta nahIM thii| mahAvIra ne kahA- artha tumhAre lie jarUrI hai, kintu usakA tyAga bhI jarUrI hai / hiMsA tumhAre lie anivArya hai, kintu ahiMsA bhI utanI hI anivArya hai| parigraha Avazyaka hai to aparigraha bhI jarUrI hai| ye bAteM unhoMne btlaaii| isa dRSTi se kahA jA sakatA hai. jitane bhI mahApuruSa hue haiM, unhoMne apanI-apanI dRSTi se yuga kI samasyAoM ko samajhA hai aura unakA samAdhAna diyA hai| kaSAya kA alpIkaraNa kareM ___kaSAya ko kama karanA sAdhuoM kA hI kAma nahIM hai| prAcIna dhAraNA thI yogI yoga-sAdhanA jaMgala meM kareM, zaharoM meM unakA kyA kAma hai| hamane isa dRSTi ko mahatva diyA-yoga-sAdhanA jaMgala meM hI nahIM, zahara meM bhI Avazyaka hai, bhIr3a meM bhI Avazyaka hai, yahAM taka ki yuddha meM bhI Avazyaka hai| yoga-sAdhanA sabake lie saba samaya meM Avazyaka hai| rASTra netA, samAjanetA, saMsthAoM ke netA inake lie to kaSAyoM ko Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra aura arthazAstra kama karanA nihAyata jarUrI hai| isIlie kahA gayA ki AcArya banAne se pahale khUba bArIkI se nirIkSaNa-parIkSaNa kara lenA cAhie / nirdhArita kasauTiyoM para kharA utare to banAo, anyathA nahIM / arthazAstra kI dRSTi se soceM to niyantA vyakti alpakaSAyI to honA hI cAhie / AdamI acchA bane eka bAta nizcita jAna leM jaba taka manuSya nahIM badalegA, taba taka kucha nahIM hogaa| kisI ke hAtha meM nahIM hai manuSya ko badalanA / Rtu ko badala sakate haiM, prakRti ko badala sakate haiM, kintu manuSya ko badalanA sahaja nahIM hai| manuSya ko badalanA hai to badalane ke prakriyA apanAnI hogI, dIrghakAla taka prayoga aura prayatna karane pdd'eNge| badalanA asambhava hai, aisA to nahIM kahA jA sakatA kintu vaha sahaja aura sarala bhI nahIM haiM I barnArDa zA ne eka janasabhA meM islAma kI bahuta tArIpha kii| loga maMtramugdha hokara sunate rahe / bhASaNa kI samApti ke bAda eka vyakti bolA- lagatA hai, Apa islAma dharma svIkAra karane jA rahe haiN| barnArDa zA bole- svIkAra to jarUra kara letA, kintu kyA karUM, musalamAna acchA nahIM hai| 1 maiM bhI kahatA hUM - sAre dharma acche haiM, kintu usakA anuyAyI manuSya acchA nahIM hai / prayatna hamArA yahI hai ki kisI taraha manuSya acchA bana jAye / aNuvrata, prekSAdhyAna, jIvana vijJAna aura ye bhASaNamAlAeM - saba isI dizA meM kiye jA rahe prayatna haiM / 137 -- Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 1. mahAvIra vANI : mUla srota * tae NaM se ANaMde gAhAvaI samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtie tappaDhamayAe thUlayaM pANAivAyaM paccakkhAi jaavjjiivaae| tayANaMtaraM ca NaM icchAparimANaM karemANehiraNNa-suvaNNavihiparimANaM karei-nannattha cauhiM hiraNNakoDIhiM nihANapauttAhiM, cauhi vaDipauttAhi, cauhiM pavittharapauttAhiM, avasesaM savvaM hiraNNa-suvaNNavihiM pcckkhaai| (2) tayANaMtaraM ca NaM cauppayavihiparimANaM karei-nannattha cauhiM vaehiM dasa . gosAhassieNaM vaeNaM, avasesaM savvaM cauppayavihiM pcckkhaai| (3) tayANaMtaraM ca NaM khetta-vatthuvihiparimANaM kareinannattha paMcahiM halasaehiM niyattaNasatieNaM haleNaM, avasesaM savvaM khetta-vatthuvihiM pcckkhaai| (4) tayANaMtaraM ca NaM sagaDavihiparimANaM kareinannattha sagaDasaehiM disA yattiehiM, paMcahi sagaDasaehiM, saMvahaNiehiM, avasesaM savvaM sagaDavihiM pcckkhaai| tayANaMtaraM ca NaM vAhaNavihiparimANaM karei-nannattha cauhi vAhaNehiM disAyattiehiM, ca cauhiM vAhaNehiM savaMhaNiehiM, avasesaM savvaM vAhaNavihiM paccakkhAi / / tayANaMtaraM ca NaM uvabhoga-paribhogavihiM paccakkhAyamANe(1) ullaNiyAvihiparimANaM karei-nannattha 'egAha gaMdhakAsAIe', avasesaM savvaM ullaNiyAvihiM paccakkhAi / (2) tayANaMtaraM ca NaM daMtavaNavihiparimANaM karei-nanattha egeNaM allalaTThImahu eNaM, avasesaM savvaM daMtavaNavihiM pcckkhaai| tayANaMtaraM ca NaM phalavihiparimANaM karei-nannattha egeNaM khIrAmalaeNaM, avasesaM savvaM phalavihiM paccakkhAi / (4) tayANaMtaraM ca NaM abbhaMgaNavihiparimANaM karei-nanattha sayapAgasahassa Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvAra kA arthazAstra pAgehiM tellehi, avasesaM savvaM abbhaMgaNavihiM paccakkhAi / (5) tayANaMtaraM ca NaM uvvaTTaNAvihiparimANaM karei-nanattha egeNaM surabhiNA gaMdhaTTaeNaM, avasesaM savvaM uvvaTTaNAvihiM pcckkhaai| (6) tayANaMtaraM ca NaM majjaNavihiparimANaM karei-nannattha aTTahiM uTTiehiM 'udagassa ghaDehi, avasesaM savvaM majjaNavihiM pcckkhaai| tayANaMtaraM ca NaM vatthavihiparimANaM kareinannattha egeNaM khomajuyaleNaM, avasesaM savvaM vatthavihiM pcckkhaai| tayANaMtaraM ca NaM vilevaNavihiparimANaM karei-nanattha agarukuMkumacaMda NamAdiehiM, avasesaM savvaM vilevaNavihiM pcckkhaai| (9) tayANaMtaraM ca NaM puSphavihiparimANaM karei-nanattha egeNaM suddhapaumeNaM mAlaikusumadAmeNa vA, avasesaM savvaM pupphavihiM pcckkhaai| (10) tayANaMtaraM ca NaM AbharaNavihiparimANaM karei-nanattha maTThakaNNejjaehiM nAmamuddAe ya, avasesaM savvaM AbharaNavihiM pcckkhaai| (11) tayANaMtaraM ca NaM dhUvaNavihiparimANaM karei-nanattha agakU-turukka-dhUva mAdiehiM, avasesaM savvaM dhUvaNavihiM pcckkhaai| (12) tayANaMtaraM ca NaM bhoyaNavihiparimANaM karemANe(ka) pejja-vihiparimANaM karei-nanattha egAe kaTTapejjAe, avasesaM savvaM pejjavihiM pcckkhaai| (kha) tayANaMtaraM ca NaM bhakkhavihiparimANaM karei-nannattha egehiM ghayapuNNehi khaMDakhajjaehiM vA, avasesaM savvaM bhakkhavihiM pcckkhaai| tayANaMtaraM caNaM odaNavihiparimANaM karei-nannattha kalamasAliodaNeNaM, avasesaM sav odaNavihiM pcckkhaai| tayANaMtaraM ca sUvavihiparimANaM karei-nannattha kalAyasUveNa vA muggasUveNa vA mAsasUveNa vA avasesaM savvaM sUvavihiM pcckkhaai| tayANaMtaraM ca NaM ghayavihiparimANaM karei-nannattha sAradieNaM goghayamaMDeNaM, avasesaM savvaM ghayavihiM pcckkhaai| tayANaMtaraM ca NaM sAgavihiparimANaM kareinanattha vatthusAeNa vA taMbusAeNa vA sutthiyasAeNa vA maMDukkiyasAeNa vA, avasesaM savvaM sAgavihiM pcckkhaai| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. mahAvIra vANI : mUla srota (cha) (ja) (jha) tayANaMtaraM ca NaM pANiyavihiparimANaM karei -- nannattha egeNaM aMtalikkhodaNaM, avasesaM savvaM pANiyavihiM paccakkhAi / tayANaMtaraM ca NaM muhavAsavihiparimANaM karei -- nannattha paMcasogaMdhieNaM taMboleNaM, avasesaM savve muhavAsavihiM paccakkhAi / tayANaMtaraM ca NaM cauvvihaM aNaTThadaMDa pacccakhAi, taM jahA - 1. avajjhANAcaritaM 2. pamAyAcaritaM 3. hiMsappayANaM 4. pAvakammovadese / tayANaMtaraM ca NaM thUlayassa pANAivAyaveramaNassa samaNovAsaeNaM paMca atiyA peyAlA jANiyavvA, na samAyariyavvA, taM jahA1. baMdhe vahe 3. chavicchede 4. atibhAre (Ja) 2 5. 2. 4. 1. tayANaMtaraM ca NaM mAhurayavihiparimANaM karei - nannattha egeNaM pAlaMkAmA - huraeNaM, avasesaM savvaM mAhurayavihiM paccakkhAi / tayANaMtaraM ca NaM temaNavihiparimANaM kare i-- nannattha sehaMbadAliyaMbehiM, avasaM savvaM maNavihiM paccakkhAi / 143 bhattapANavocchede / tayANaMtaraM ca NaM thUlayasya adiNNAdANaveramaNassa samaNovasaraNaM paMca atiyA jANiyavvA, na samAyariyavvA, taM jahA teNAhaDe takkarappaoge viruddharajjAtikkame kUDatula-kUDamANe tappaDirUvagavavahAre / tayANaMtaraM ca NaM icchAparimANassa samaNovAsaeNaM paMca atiyArA jANiyaMvvA, na samAyariyavvA, taM jahA khettavatthuNAtikkame hiraNasuvamANAtikkame dhadhaNapamANAtikkame Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 1. 2. 3. 4. dupayacauppayapamANAtikkame kuviyapamANAtikkame / tayANaMtaraM ca NaM disivasaspa samaNovAsaeNaM paMca atiyArA jANiyavvA, na samAyariyavvA, taM jahA-- uDUdisipamANAtikkame ahodisipamANAtikkame tiriyadisipamANAtikkame mahAvIra kA arthazAstra khettavaDI satiaMtaraddhA / 5. kammao NaM samaNovAsaNaM paNNarasa kampAdANAI jANiyavvAI, na samAyari yavvAI, taM jahA - 1. iMgAlakamme 2. vaNakamme 3. sADIkamme 4. bhADIkamme 5. phoDIkamme 6. daMtavANijje 7. lakkhavANijje 8. rasavANijje 9. visavANijje 10. kesavANijje, 11. jaMtapIlaNakamme 12. nillaMchaNakamme 13. davaggidAvaNayA 14. saradahatalAgaparisosaNayA 15. asatIjaNaposaNayA / ' iha khalu pAINaM vA paDINaM vA udINaM vA dAhitAM saMtegaiyA maNussA bhavaMti, taM jahA-mahicchA mahAraMbhA mahApariggahA adhammiyA adhammaNuyA adhammiTThA adhammakkhAI adhammapAyajIviNo adhammapalajjaNA adhammasIlasamudAcArA adhammeNa ceva vitiM kappemANA viharaMti, haNa chiMda bhiMda vigattagA lohiyapANI caMDA rudyA sAhassiyA ukkaMcaNa- vaMcaNa - mAyANiyaDikUDa-kavaDasAi- saMpaogabahulA dussIlA duvvayA duppaDiyANaMdA asAhU savvAo pANAivAyAo appaDivirayA jAvajjIvAe, savvAo musAvAyAo appaDivirayA jAvajjIvAe, savvAo adiNNAdANAo appaDivirayA jAvajjIvAe, savvAo mehuNAo appaDivirayA jAvajjIvAe, savvAo pariggahAo appaDivirayA jAvajjIvAe / iha khalu pAINaM vA paDINaM vA udINaM vA jAhimaM vA saMtegaiyA maNussA bhavaMti, taM jahA - aNAraMbhA apariggahA dhammiyA dhammANugA dhammiTThA dhammakrkhAI dhammappaloI dhammapalajjaNA dhammasamudAyArA dhammeNaM ceva vitiM kappemANA, viharaMti, susIlA suvvayA suppaDiyANaMdA susAhU savvAo pANAivAyAo paDivirayA jAvajjIvAe, savvAo 1. uvAsagadasAo 1/ 24, 29-30, 32, 34, 36, 38 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. mahAvIra vANI : mUla srota 145 musAvAo paDivirayA jAvajjIvAe, savvAo adiNNAdANAo paDivirayA jAvajjIvAe, savvAyAo mehuNAo paDivirayA jAvajjIvAe, savvAo pariggahAo paDivirayA jaavjjiivaae| iha khalu pAINaM vA paDINaM vA udIgaM dAhiNaM vA saMtegaiyA maNusA bhavaMti, taM jaga--appicchA appapariggahA dhammihA dhammANuyA dhammiTThA dhammakkhAI dhammappaloI dhammapalajjaNA dhammasamudAyArA dhammeNaM ceva vitiM kappemANA viharaMti susIlA suvvayA sappaDiyANaMdA susAhU, egaccAo pANAivAyAo paDivirayA jAvajjIvAe, egaccAo appddiviryaa| egaccAo musAvAyAo paDivirayA jAvajjIvAe, egaccAo apddiviryaa| egaccAo adiNNAdANAo paDivirayA jAvajIvAe, egaccAo appddiviryaa| egaccAo mehuNAo paDivirayA jAvajjIvAe, egaccAo appaDivirayA egaccAo pariggahAo paDivirayA jAvajjIvAe, egaccAo appddiviryaa|' 1. sUryagaDo - 2/2-58,63,71 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 2. vrata-dIkSA zrAvaka kI pahalI bhUmikA hai samyaktva diikssaa| samyaktva kI puSTi ke bAda zrAvaka kI dUsarI bhUmikA-vrata dIkSA svIkAra kI jAtI hai| vrata-dIkSA kA artha hai-saMyama kI ora prasthAna / eka gRhastha zrAvaka pUrI taraha se saMyamI nahIM ho sakatA para vaha asaMyama kI sImA kara sakatA hai| isI dRSTi se bhagavAna mahAvIra ne usake lie bAraha vrata rUpa saMyama dharma kA nirUpaNa kiyaa| aNuvrata, guNavrata aura zikSAvrata rUpa bAhara vrata evaM terahavAM mAraNAntika saMlekhanA-yahI vrata-dIkSA hai / usakA svarUpa isa prakAra hai1. ahiMsA-aNuvrata maiM sthUla prANAtipAta kA pratyAkhyAna karatA hUM/karatI hUM* maiM AjIvana niraparAdha trasa prANI kI saMkalpapUrvaka hatyA na svayaM karUMgA, na dUsaroM se karAUMgA, mana se, vacana se kAyA se| maiM vizeSa rUpa se manuSya ko balAt anuzAsita karane, AkramaNa karane, use parAdhIna banAne, aspRzya mAnane, zoSita aura visthApita karane kA parityAga karatA huuN| maiM isa ahiMsA aNuvrata kI surakSA ke lie vadha, bandhana, aMga-bhaMga, atibhAra-AropaNa, khAdya-peya-viccheda aura AgajanI jaise krUra karmoM se bacatA rhuuNgaa| - - 1. hiMsA do prakAra kI hotI hai--(1) ArambhajA (2) saMkalpajA / ahiMsA aNuvrata meM kevala saMkalpajA hiMsA kA tyAga kiyA jAtA hai / isalie yaha sthUla prANAtipAta kA pratyAkhyAna hai| 2. krUratApUrNa piittnaa| 3. krUratApUrNa baaNdhnaa| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. vrata - dIkSA 2. satya aNuvrata maiM sthUla mRSAvAda kA pratyAkhyAna karatA hUM vaivAhika sambandha, pazu-vikraya, bhUmi-vikraya, dharohara aura sAkSI jaise vyavahAroM meM asatya na svayaM bolUMgA, na dUsaroM se bulavAUMgA, mana se, vacana se, kAyA se 1 maiM isa satya kI surakSA ke lie kisI para doSAropaNa, SaDyaMtra kA Aropa, marma kA prakAzana, galata patha-darzana aura kUTalekha' jaise chalanApUrNa vyavahAroM se bacatA rhuuNgaa| aNuvrata 3. acaurya maiM sthUla adattAdAna (corI) kA pratyAkhyAna karatA hUM / maiM AjIvana tAlA tor3ane, jeba katarane, seMdha mArane, DAkA DAlane, rAhajanI karane aura dUsare ke svAmitva kA aparahaNa karane jaise krUra vyavahAra na svayaM karUMgA, na dUsaroM se karAUMgA, mana se vacana se, kAyA se / maiM isa acaurya aNuvrata kI surakSA ke lie corI kI vastu lene, rAjaniSiddha vastu kA AyAta-niryAta karane, asalI ke badale nakalI mAlala becane, milAvaTa karane, kUTa tola - mApa karane aura rizvata lene jaise vacanApUrNa vyavahAroM se bacatA rhuuNgaa| 4. brahmacarya aNuvrata maiM sthUla maithuna' kA pratyAkhyAna karatA hUM maiM AjIvana apanI patnI / pati ke atirikta zeSa saba striyoM-puruSoM ke sAtha saMbhoga nahIM karUMgA / kruuNgii| 147 maiM isa brahmacarya aNuvrata kI surakSA ke lie para strI aura vezyAgamana, aprAkRtika maithuna, tIvra kAmukatA aura anamela vivAha jaise AcaraNoM se bacatA rhuuNgaa/rhuuNgii| 1. jhUTA dastAveja, jAlI hastAkSara Adi / 2. maithuna do prakAra kA hai-- sUkSma sthUla | mana, indriya aura vANI meM jo alpavikAra utpanna hotA hai, vaha sUkSma hai aura zarIrika kAma - ceSTA karanA sthUla maithuna hai| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 mahAvIra kA arthazAstra 5. aparigraha aNuvrata * maiM sthUla parigraha kA pratyAkhyAna karatA hUM--icchA kA parimANa karatA huuN| mere svAmitva meM jo parigraha hai aura Age hogA, usakI sImA nimnAMkita prakAra se karatA hUM, usase adhika parigraha kA AjIvana parityAga karatA 1. kSetra, vAstu (ghara) kA parimANa / 2. sonA, cAMdI, ratna Adi kA parimANa / 3. dhana, dhAnya kA parimANa / 4. pazu, pakSI Adi kA parimANa / .. 5. kupyapramANa-tAMbA, pItala dhAtu tathA anya gRhasAmagrI, yAna, vAhana Adi kA primaann| maiM saMtAna kI sagAI, vivAha ke upalakSya meM rupaye Adi ke lene kA ThaharAva nahIM kruuNgaa| maiM apanI parizuddha (neTa) Aya kA kama se kama eka pratizata prativarSa visarjana kruuNgaa| yadi merI parizuddha (neTa) vArSika Aya pacAsa hajAra rupaye se adhika hogI to kama se kama apanI Aya kA tIna pratizata visarjana kruuNgaa| visarjita rAzi para apanA kisI prakAra kA svAmitva nahIM rkhuugaa| maiM aparigraha aNuvrata kI surakSA ke lie ukta sImAoM aura niyamoM ke atikramaNa ke bacatA rhuuNgaa| 6. dig parimANa vrata * maiM UMcI, nIcI, tirachI dizAoM meM svIkRta sImA se bAhara jAne va hiMsA Adi ke AcaraNa kA pratyAkhyAna karatA huuN| * maiM divrata kI surakSA ke lie nimna nirdiSTa AkrimaNoM se bacatA rahUMgA UMcI, nIcI, tirachI dizA ke parimANa kA atikramaNa krnaa| eka dizA kA parimANa ghaTAkara dUsarI dizA ke parimANa kA atikramaNa krnaa| 3. dizA ke parimANa kI vismRti honaa| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. vrata-dIkSA 149 * maiM apane rASTra se bAhara jAkara rAjanIti meM hastakSepa aura jAsUsI nahIM kruuNgaa| sthAnIya janatA ke hitoM ko kucalane vAlA vyAvasAyika vistAra nahIM karUMgA aura binA TikaTa yA pArapatra ke yAtrA nahIM kruuNgaa| 7. bhogopabhoga-parimANa vrata * maiM upabhoga-paribhoga vidhi kA pratyAkhyAna karatA hUM- nimnanirdiSTa vastuoM kA parimANa karatA hUM1. ullaNiyA vidhi-aMgoche kA primaann| 2. dantavana vidhi-datauna kA parimANa / 3. phala-vidhi-snAna ke lie kAma meM liye jAne vAle AMvale Adi kA primaann| 8. 4. abhyaMgaNa vidhi-tela-mardana kA parimANa / 5. udvartana vidhi-ubaTana (piTThI) kA parimANa / 6. majjana vidhi--snAna-jala kA parimANa / 7. vastra vidhi-vastra kA parimANa / vilepana vidhi-candana Adi ke vilepana kA parimANa / 9. puSpa vidhi-puSpa yA puSpamAlA kA parimANa / 10. AbharaNa vidhi-AbhUSaNa kA primaann| 11. dhUpana vidhi-agarabattI Adi jalAne kA parimANa / 12. bhojana vidhi-khAdya padArthoM kA parimANa / jaise* peya vidhi-peya dravyoM kA parimANa / * bhakSya vidhi-miThAI evaM namakIna Adi kA parimANa / . odana vidhi-cAvala Adi anna kA parimANa / * sUpavidhi-dAloM kA primaann|| * ghRtavidhi-ghRta, tela Adi sneha kA parimANa / * zAka vidhi-pAlaka Adi zAka kA parimANa / * madhura vidhi-Ama Adi phaloM tathA mevoM kA parimANa / temana vidhi-dahIbar3e Adi kA parimANa / pAnIya vidhi-jala prakAroM, (bhauma, aMtarikSa) kA parimANa / * mukhavAsa vidhi-tAmbUla Adi kA primaann| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 mahAvIra kA arthazAstra om 4. 3. 13. vAhana vidhi-vAhana kA parimANa / 14. zayana vidhi-palaMga, bichaune Adi kA primaann| 15. upAnad vidhi-jUte, cappala Adi kA parimANa / 16. sacitta vidhi-sajIva dravyoM kA parimANa / 17. dravya vidhi-khAdya, peya padArthoM kI saMkhyA kA parimANa / * bhojana saMbaMdhI upabhoga-paribhoga vrata kI surakSA ke lie maiM ina atikramaNoM se bacatA rahUMgA1. sacittAhAra--pratyAkhyAna ke uparAnta sacita vastu kA AhAra krnaa| 2. sacitta pratibaddhAhAra-sacitta saMyukta AhAra krnaa| apakva dhAnya kA AhAra krnaa| ardhamAna dhAnya kA AhAra krnaa| asAra phala Adi khaanaa| * karma (vyavasAya) kI dRSTi se pandraha karmAdAna zramaNopAsaka ke lie maryAdA ke uparAnta anAcaraNIya haiN| 1. aMgArakarma-agnikAya ke mahAAraMbha vAlA kArya / 2. vanakarma-jaMgala ko kATane kA vyavasAya / zAkaTakarma-vAhana calAne kA vyavasAya / bhATakakarma-kirAye kA vyavasAya / sphoTakarma-khadAna, patthara Adi phor3ane kA vyApAra / dantavANijya-hAthIdAMta, motI, sIMga, carma, asthi Adi kA vyApAra / lAkSAvANijya-lAkha, moma Adi kA vyApAra / rasavANijya-ghI, dUdha, dahI tathA madya, mAMsa Adi kA vyApAra / viSavANijya-kaccI dhAtu, saMkhiyA, aphIma Adi viSailI vastu tathA astra zastra Adi kA vyApAra / 10. kezavANijya-camarI gAya, ghor3A, hAthI tathA Una evaM rezama Adi kA vyaapaar| 11. yaMtra pIlanakarma--Ikha, tila Adi ko kolhU meM pIlane kA dhNdhaa| 12. nilchanakarma-baila Adi ko napuMsaka karane kA dhNdhaa| . 13. dAvAnalakarma-kheta yA bhUmI ko sApha karane ke lie Aga lagAnA km3 - Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. vrata-dIkSA 151 h tathA jaMgaloM meM Aga lgaanaa| 14. saradrahatar3AgazoSaNa-jhIla, nadI, tAlAba Adi ko sukhaanaa| 15. asatIjanapoSaNa-dAsa, dAsI, pazu-pakSI Adi kA vyApArArtha poSaNa krnaa| 8. anarthadaNDa viramaNa vrata * maiM anarthadaNDa kA pratyAkhyAna karatA huuN| isake cAra prakAra haiM1. apadhyAnAcarita-Arta, raudra dhyAna kI vRddhi karane vAlA AcaraNa / 2. pramAdAcarita-pramAda kI vRddhi karane vAlA AcaraNa / 3. hiMsrapradAna--hiMsAkArI astra-zastra denaa| pApakarmopadeza-hatyA, corI, DAkA, dyUta Adi kA prazikSaNa denA / isa anarthadaNDa viramaNa vrata kI surakSA ke lie maiM nimnalikhita atikramaNoM se bacatA rahUMgA1. kandarpa--kAmoddIpaka kriyaaeN| kautakucya-kAyika cpltaa| maukhry--vaacaaltaa| saMyuktAdhikaraNa-astra-zastroM kI sjjaa| 5. upabhoga-paribhogAtireka-upabhoga-paribhoga kI vastuoM kA Avazya katA ke uparAnta sNgrh| 9. sAmAyika vrata * vratI ke lie pratidina kama se kama eka sAmAyika karanA Avazyaka hai| vaisA sambhava na ho sake to prati saptAha kama se kama eka sAmAyika avazya karanA-eka muhUrta (48 miniTa) taka samatA kI vidhivat sAdhanA krnaa| sAmAyika kA artha hai sAvadha yoga se virata honA tathA niravadya yoga meM pravRtta honaa| isake pAMca aticAra haiM1. mana duSpraNidhAna-mana kI asat prvRtti| 2. vacana duSpraNidhAna-vacana kI asat pravRtti / 3. kAya duSpraNi bhAna-kAya kI asat pravRtti / 4. sAmAyika kI vismRti| 5. niyata samaya se pahale sAmAyika kI samApti / mr yh sb w Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 10. dezAvakAzika vrata maiMne chahoM dizAoM meM jAne kA jo parimANa kiyA hai, usakA tathA anya vratoM kI sImA kA pratidina yA alpakAlIna saMkoca karUMgA / 11. pauSadhopavAsa vrata * maiM prati varSa kama se kama eka pauSadha karUMgA / dina-rAta upavAsapUrvaka samatA kI vizeSa sAdhanA kruuNgaa| maiM pauSadha vrata kI surakSA ke lie nimna nirdiSTa atikramaNoM se bacatA rahUMgA sthAna, vastra, bichaune, Adi ko binA dekhe yA asAvadhAnI se kAma meM lenA / 3. 4. 5. maiM hUMgA 1. ma 3. 4. 5. 6. sthAna, vastra, bichaune Adi ko rAtri ke samaya binA pUMje asAvadhAnI se pUMja kara kAma meM lenA | bhUmi ko dina meM binA dekhe yA asAvadhAnI ke mala-mUtra kA visarjana 12. yathAsaMvibhAga vrata * maiM apane prAsuka aura eSaNIya bhojana, vastra Adi kA (yathAsaMbhava) saMvibhAga dekara saMyamI vyaktiyoM ke saMyama-jIvana meM sahayogI banUMgA / saMvibhAga vrata kI anupAlanA ke lie nimna nirdiSTa atikramaNoM se bacatA karanA / bhUmi ko rAtri meM binA pramArjana kie yA asAvadhAnI se mala-mUtra kA visarjana karanA / pauSadhopavAsa vrata kA vidhipUrvaka pAlana na karanA / eSaNIya vastu eSaNIya vastu kAla kA atikramaNa karanA / ko sacitta ko sacitta vastu mahAvIra kA arthazAstra vastu ke Upara rakhanA / se DhakanA / apanI vastu ko dUsaroM kI batAnA / matsarabhAva se dAna denA / aprAsuka aura anaiSaNIya kA dAna denA, jaise- sAdhu ke nimitta banAkara, kharIdakara, samaya ko Age-pIche kara Adi tarIkoM se dAna denA / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. vrata-dIkSA 153 or saMlekhanA maiM isa saMlekhanA vrata kI ArAdhanA karane ke lie nimna nirdiSTa atikramaNoM se bacatA rahUMgA ihaloka sambandhI sukhoM kI abhilASA / 2. paraloka sambandhI sukhoM kI abhilASA / 3. jIne kI abhilaassaa| marane kI abhilaassaa| 5. kAmabhoga kI abhilASA / x Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mix 3. caudaha niyama zrAvaka ke dainaMdina vyAvahArika pravRttiyoM ke sImAkaraNa kA eka krama prAcIna kAla se calA A rahA hai, jisameM pramukha rUpa se caudaha binduoM kA sparza hai| ye caudaha bindu caudaha niyama kI saMjJA se abhihita haiM 1. sacitta-anna, pAnI, phala Adi sacita vastuoM kI sImA krnaa| 2. dravya-khAne-pIne saMbaMdhI vastuoM kI sImA karanA / 3. vigaya-dUdha, dahI, ghI, tela, gur3a, mIThA-ina chaha vigaya ke paribhoga kI sImA krnaa| pannI-jUte, moje, khar3AU, cappala Adi kI sImA karanA / tAmbUla-pAna, supArI, ilAyacI, cUrNa Adi mukhavAsa ke dravyoM kI sImA krnaa| vastra--pahanane ke vastroM kI sImA krnaa| kusuma-phUla, itra va anya sugaMdhita vastuoM kI sImA karanA / vAhana--moTara, tela, skUTara, rikzA Adi vAhanoM kI sImA karanA / zayana-bichaunoM kI sImA krnaa| 10. vilepana-kesara, tela Adi lepa karane vAle padArthoM kI sImA krnaa| 11. abravarya--maithuna sevana kI sImA krnaa| dizA-chahoM dizAoM meM yAtAyAta va anya jo bhI pravRttiyAM kI jAtI haiM, unakI sImA krnaa| 13. snAna-snAna va jala kI mAtrA kI sImA krnaa| 14. bhakta-azana, pAna, khAdima, svAdima kI sImA krnaa| >> 8. 12. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. aNuvrata AcAra saMhitA 1. maiM kisI bhI niraparAdha prANI kA saMkalpapUrvaka vadha nahIM kruuNgaa| * Atma-hatyA nahIM kruuNgaa| * bhrUNa-hatyA nahIM kruuNgaa| 2. maiM AkramaNa nahIM kruuNgaa| * AkrAmaka nIti kA samarthana nahIM kruuNgaa| * vizva -zAMti tathA ni:zastrIkaraNa ke lie prayatna kruuNgaa| 3. maiM hiMsAtmaka evaM tor3aphor3a-mUlaka pravRttiyoM meM bhAga nahIM luuNgaa| 4. maiM mAnavIya ekatA meM vizvAsa kruuNgaa| jAti, raMga Adi ke AdhAra para kisI ko UMca-nIca nahIM maanuuNgaa| * aspRzya nahIM maanuuNgaa| 5. meM dhArmika sahiSNutA rkhNgaa| * sAmpradAyika uttejanA nahIM phailaauuNgaa| 6. mai vyavasAya aura vyavahAra meM prAmANika rhuuNgaa| * apane lAbha ke lie dUsare ko hAni nahIM phuNcaauuNgaa| * chalanApUrNa vyavahAra nahIM kruuNgaa| 7. maiM brahmacarya kI sAdhanA aura saMgraha kI sImA kA nirdhAraNa kruuNgaa| 8. maiM cunAva ke saMbaMdha meM anaitika AcaraNa nahIM kruuNgaa| 9. maiM sAmAjika karUDhiyoM ko prazraya nahIM duuNgaa| 10. maiM vyasana-mukta jIvana jiiuuNgaa| * mAdaka tathA nazIle padArthoM-jaise zarAba, gAMjA, carasa, heroina. bhAMga, tambAkU Adi kA sevana nahIM kruuNgaa| 11. maiM paryAvaraNa kI samasyA ke prati jAgarUka rhuuNgaa| * hare-bhare vRkSa nahIM kaattuuNgaa| * pAnI kA apavyaya nahIM kruuNgaa| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya mahAprajJa kI pramukha kRtiyAM * mana ke jIte jIta kisane kahA mana caMcala hai * jaina yoga * cetanA kA UrdhvArohaNa * AbhAmaNDala * merI dRSTi : merI sRSTi * ekalA calo re * eso paMca NamokkAro * apane ghara meM * maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA * ahama * nayA mAnava nayA vizva karmavAda * mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya * ghaTa-ghaTa dIpa jale * maiM : merA mana : merI zAnti * bhikSu vicAra-darzana * samasyA ko dekhanA sIkheM * dharma ke sUtra * vicAra ko badalanA sIkheM * manana aura mUlyAMkana * jaina darzana aura anekAnta * AmaMtraNa Arogya ko * jaina darzana : manana aura mImAMsA * zakti kI sAdhanA * jaina dharma ke sAdhanA sUtra * mahAvIra kA svAsthyazAstra * muktabhoga kI samasyA aura brahmacarya * nayA mAnava : nayA vizva * ahiMsA aura zAnti * mahAvIra kA arthazAstra . adhyAtma kA prathama sopAna : sAmAyika * ahiMsA tatvadarzana * atIta kA basaMta : vartamAna kA saurabha Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrakA arthazAstra AcArya mahAprajJa