Book Title: Gautam Ras Parishilan
Author(s): Vinaysagar
Publisher: Prakrit Bharti Academy
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003811/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotamarAsaH abhiiin mahopAdhyAya vinaya sAgara SUE BIHAR HAL OKO Cletes) ONAgANANaSyANANAra VVAja in Educationa Intematonal For Personal and rivete Use Only www.jaintirary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vAGmaya meM, tIrthaMkara mahAvIra ke bAda, sarvocca sthAna unake gaNadhara indrabhUti gautama ko prApta hai| jaina-paramparA ne gautamasvAmI ko samasta labdhiyoM, siddhiyoM, vidhiyoM ke dhAraka, dvAdazAMgI ke nirmAtA, aniSTa evaM vighnoM ke nAzaka, abhISTa phaladAyaka tathA prAta: smaraNIya mAnA hai| gautama gaNadhara ke mAhAtmya ko ujAgara karane vAlI 'maru-gurjara bhASA meM guphita mahopAdhyAya vinayaprabha racita prAcInatama kRti gautama-rAsa ko jaina samAja meM yatheSTa lokapriyatA prApta hai, kintu isa racanA kA sarala va surucipUrNa hindI anuvAda upalabdha nahIM hai| ma0 vinayasAgara dvArA anudita yaha pustaka usa abhAva kI pUrti karatI hai, sAtha hI gautama svAmI kA prAmANika jIvana caritra bhI prastuta karatI hai / aneka jaina pAThaka jo dinacaryA kA Arambha gautamarAsa ke pATha se karate haiM aba usake sampUrNa artha se bhI paricita ho skeNge| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana | vinayaprabhopAdhyAya racita gautama rAsa kA hindI anuvAda evaM vistRta parizIlana ] prAkRta bhAratI puSpa - 41 mahopAdhyAya vinayasAgara nI Jain Educationa International prakAzaka : prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura zrI jaina zve0 nAkor3A pArzvanAtha tIrtha, mevAnagara surezakumAra jaina, jamazedapura For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prakAzaka : 1. devendrarAja mehatA saciva, prAkRta bhAratI akAdamI 3826, yati zyAmalAlajI kA upAzraya motIsiMha bhomiyoM kA rAstA, jayapura-302003 (rAja.) 2. sultAnamala jaina adhyakSa, zrI jaina zve0 nAkor3A pArzvanAtha tIrtha po. mevAnagara, sTezana bAlotarA 344025, ji0 bAr3amera (rAja.) 3. surezakumAra jaina jaina TreDarsa, sTezana ror3a, jugasalAI jamazedapura-831006 (bihAra) 0 prathama saMskaraNa : akTUbara, 1987 (c) sarvAdhikAra prakAzakAdhIna 0 mUlya : 15.00 pandraha rupaye 0 mudraka : ajantA priNTarsa ghI vAloM kA rAstA, jauharI bAjAra, jayapura-302003 (rAja.) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ snehamUrti mAtuzrI pAnIbAI ko sAdara samarpita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya isa avasarpiNI kAla ke carama/caubIsaveM tIrthaMkara zramaNa bhagavAna mahAvIra kA zAsana Aja bhI avicchinna rUpa se cala rahA hai| 25 zatAbdI pUrva diyA huA bhagavAna mahAvIra kA ahiMsA, aparigraha aura anekAnta kA triveNI rUpa upadeza Aja bhI vizvazAnti ke liye upAdeya hai| unakA "jIo aura jIne do' kA zAzvata siddhAnta aAja bho jana-mana kA hAra banA humA hai / ratnatrayI kI samyak ArAdhanA / anuSThAna Aja bhI Atma-zuddhi ke liye utanA hI prazasta hai jitanA usa samaya thaa| bhagavAna apanI vANI ko artha rUpa meM hI prakaTa karate haiM / usa artha/vANI ko sUtra rUpa meM grathita karane kA, pracAraprasAra karane kA vaiziSTyapUrNa kArya unake gaNadhara hI sampAdita karate haiM / dvAdazAMgI kI racanA kara prabhu-vANo ko amaratva pradAna karate haiN| bhagavAna mahAvIra kI vANI ko amaratva pradAna karane kA aura ajasra pravAhita karane | rakhane kA prazastatama kArya prabhu ke prathama gaNadhara gautama svAmI ne hI sampAdita kiyA hai| gautama gautrIya indrabhUti prasiddha nAma gautama svAmI ke nAma se Aja jaina samAja ke prAbAlavRddha janoM ke kaNThahAra bane hue haiM / uSA kAla meM sabhI loga cAhe zramaNa-zramaNo ho yA upAsaka-upAsikA ho, "sa gautamo yacchatu vAMchitaM me", mano Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAMchita phala prApti hetu inakA nAma zraddhApUrvaka smaraNa karate hI haiN| mahopAdhyAya vinayaprabha racita gautama rAsa guru gautama ke prazastatama guNagaNAM kA varNana karane vAlo prAcona, ati prasiddha evaM savajana paThana yogya manAhAro racanA hai / isakA bhaktagaNa pratidina prAtaHkAla meM vidhi-pUrvaka pATha karate haiN| isakI bhASA prAcIna gujarAtI mizrita rAjasthAno hone se sabhI loga isakA samyaktayA aya-cintana nahIM kara pAte / isake prAmANika evaM prAMjala hindo anuvAda ko atyanta AvazyakatA thii| sAtha ho Agama sAhitya ora kathA sAhitya meM pAlekhita gautama svAmo ke prAmANika jovana carita ko bhI atyanta apekSA thii| ina donoM apekSAoM kI pUrti mahopAdhyAya vinayasAgarajI ne "gautama rAsa : parizolana" nAmaka isa pustaka ke mAdhyama se sAMgApAMga evaM vizadatA ke sAtha sampAdita ko hai / isa pustaka ke lekhaka mahopAdhyAya vinayasAgarajI jainAgama, jaina sAhitya evaM prAkRta bhASA ke bahuzruta vidvAna haiM / rAjasthAna sarakAra ke zikSA vibhAga dvArA gata varSa sammAnita bhI ho cuke haiM / vartamAna meM prAkRta bhAratI akAdamI ke nidezaka evaM saMyukta saciva ke dAyitva kA saphalatA ke sAtha nirvahana bho kara rahe haiN| hameM unako isa "gotama rAsa : parizolana" pustaka ko prAkRta bhAratI ke 41veM puSpa rUpa meM prakAzita karate hue hArdika prasannatA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha pustaka prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, zrI jaina zvetAmbara nAkor3A pArzvanAtha tIrtha, mevAnagara evaM zrI sureza kumArajI jaina, jaina TreDarsa, jamazedapura ke saMyukta prakAzana ke rUpa meM prakaTa kI jA rahI hai / prastuta pustaka ke paThana-pAThana se gautama rAsa ke arthagAmbhIrya ko evaM gautama svAmI ke apratima guNoM ko pAThaka saralatA, sarasatA ke sAtha hRdayaMgama kara sakaMge, aiso hamAro avadhAraNA hai| mahopAdhyAya vinayasAgarajo, DaoN0 harirAma AcArya, mudraka zrI jitendra saMgho ke prati hama hArdika kRtajJatA prakaTa karate haiN| sultAnamala jaina sureza kumAra jaina devendra rAja mehatA adhyakSa jaina TreDarsa, saciva jaina zve. nAkor3A pArzva. jmshedpur| prAkRta bhAratI nAtha tIrtha, mevAnagara / akAdamo, jypur| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIgautamASTakam zrIindrabhUti vasubhUtiputraM, pRthvIbhavaM gautamagotraratnam / stuvanti devAsuramAnavendrAH, sa gautamo yacchatu vAJchitaM me // 1 // zrIvarddhamAnAt tripadImavApya, muhUrttamAtreNa kRtAni yena / aGgAni pUrvANi caturdazApi, sa gautamo yacchatu vAJchita me // 2 // zrIvIranAthena purA praNItaM, mantraM mahAnandasukhAya yasya / dhyAyantyamI sUrivarAH samagrAH, sa gautamo yacchatu vAJchitaM me // 3 // yasyAbhidhAnaM munayo'pi sarve, gRha, Nanti bhikSAM bhramaNasya kAle / miSTAnnapAnAmbarapUrNakAmA , sa gautamo yacchatu vAJchitaM me // 4 // aSTApadAdrI gagane svazaktyA, yayau jinAnAM padavandanAya / nizamya tIrthAtizayaM surebhyaH, sa gautamo yacchatu vAJchitaM me // 5 // tripaJcasaMkhyAzatatApasAnAM, tapaHkRzAnAmapunarbhavAya / akSINalabdhyA paramAnnadAtA, sa gautamo yacchatu vAcchitaM me // 6 // sadakSiNaM bhojanameva deyaM, sAmikaM saMghasaparyayeva / kaivalyavastraM pradadau munInAM, sa gautamo yacchatu vAJchitaM me // 7 // zivaM gate bhartari vIranAthe, yugapradhAnatvamihaiva matvA / paTTAbhiSeko vidadhe surendra :, sa gautamo yacchatu vAJchitaM me // 8 // zrI gautamasyASTakamAdareNa, prabodhakAle munipuGgavA ye| paThanti te sUripadaM ca devAnandaM labhante nitarAM krameNa // 9 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka ke do zabda gata varSa maiM chattIsagar3ha ratna ziromaNi sAdhvIvaryA zrI manoharazrIjI mahArAja ke darzanArtha nAgora gayA thaa| usa samaya vArtAlApa ke madhya unhoMne sAnurodha kahA -"vinayaprabhopAdhyAya racita gautama rAsa janamana kA hAra hai, kintu, isakA hindI bhASA meM prAmANika anuvAda na hone se zraddhAlu janamAnasa isake rahasya ko hRdayaMgama nahIM kara pA rahA hai / rAsa ko bhASA ko Apa samajhate haiN| ataH Apa isakA anuvAda avazya kara ddaaliye|" maiMne unakA anurodha saharSa svIkAra kiyA aura pravAsa se lauTane para cha hI dinoM meM "gautama rAsa' kA hindI anuvAda kara DAlA aura sAhitya-mahArathI zrI bhaMvaralAlajA nAhaTA se saMzodhana bhI karavA liyA / gautama rAsa kI prastAvanA likhate samaya yaha vicAra ubharA "ki gautama svAmI ke jovana-caritra ke sambandha meM jainAgamoM aura jaina kathA-sAhitya meM yatra-tatra jo bhI ullekha yA sAmagrI prApta hai, usakA saMkalana kyoM na kara liyA jAya / " inhIM vicAroM ne mUrta svarUpa liyA aura isI ke phala-svarUpa 'gautama svAmI : parizIlana' likhA gyaa| lekhana karate samaya mana meM yaha jijJAsA thI ki "gautama svAmI kI aSTApada tIrtha-yAtrA kA prAcIna srota kyA hai ?" adhyayana karate hue prAcIna pramANa bhI mila gayA; jisase manaHtoSa bhI ho gyaa| prAcona pramANa hai : sarvamAnya prApta vyAkhyAkAra jainAgama-sAhitya ke mUrdhanya vidvAn yA kinomahattarAsUnu prAcArya haribhadrasUri "bhavaviraha" Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne (kAla 700 se 770) svaracita "upadezapada" nAmaka grantha kI gAthA 141 kI svopajJa TIkA meM vajrasvAmI caritra ke antargata gautama svAmI kA kathAnaka bhI diyA hai / kathA prAkRta meM hai aura padya 4 se 115 taka evaM 1 se 33 taka meM grathita hai / isa jIvana-caritra kI mukhya ghaTanAyeM haiM gAgali pratibodha, aSTApada tIrtha kI yAtrA, cakravartI bharata kArita jina-caitya-bimboM kI stavanA, vajrasvAmI ke jIva ko pratibodha aura use samyaktva ko prApti, 1500 tApasoM ko pratibodha, mahAvIra kA nirvANa aura gautama ko kevalajJAna kI prApti evaM nirvANa / isI caritra/kathAnaka ko prAmANika mAnakara, paravartI dhurandhara prAcAryoM-zolAMkAcArya ne ca uppanna mahApuruSa cariya (ra0 saM0 625), abhayadevasUri ne bhagavatI sUtra kI TIkA (ra0 saM0 1128), devabhadrAcArya ne mahAvIra cariyaM (ra0 saM0 1136) ora kalikAla sarvajJa hemacandrAcArya ne triSaSTizalAkA puruSa caritra mahAkAvya Adi meM gautama svAmI ke jIvanacaritra/kathA kA prAlekhana kiyA hai / prAbhAra isa pustaka ke lekhana kI preraka prAryAratna zrImanohara zrIjI ma. hI rahI haiM ataH unakA maiM atyanta hI AbhArI huuN| pustaka ke lekhana meM maiMne jina-jina pustakoM kA sahayoga liyA hai, una samasta lekhakoM kA maiM RNI huuN| __1. muktikamala jaina mohana jJAna mandira, bar3audA se prakAzita patrAMka 116 e se 120 e evaM 127 bI se 128 bI taka / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mere sanmitra DaoN0 harirAma prAcArya, rIDara, saMskRta vibhAga, rAjasthAna vizva vidyAlaya, jayapura ne mere anurodha para "gauyama guru rAsau : eka sAhityika paryAlocana' likhakara mujhe anugRhIta kiyA hai| prAkRta bhAratI akAdamI kI prabandha samiti ne, vizeSataH akAdamI ke saciva, zrI devendrarAjajI mehatA ne zrI jaina zvetAmbara nAkor3A pArzvanAtha tIrtha, mevAnagara ke saMyukta prakAzana meM isako svIkAra kara evaM prakAzita kara mujhe upakRta kiyA hai| mere susnehI mitra zrI sureza kumAra jI baida evaM unakI dharmapatnI bahina zakuntalA devI jamazedapura vAloM ne 1000 prati ke agrima grAhaka banakara isake prakAzana meM sphUrti pradAna kI hai| AvaraNa sajjA meM zrI pArasa bhaNasAlI, zrI gaNeza lalavAnI kalakattA, mudraNa kArya meM zrI jitendra saMghI aura prUpha saMzodhana meM zrI surendra botharA ne sahayoga pradAna kiyA hai| merI dharmapatnI saMtoSa jaina, putrI gAyatrI jaina, AyuSmAna maMjula evaM vizAla jaina, bahina indrabAI jaina bho isake lekhana meM praraka rahe haiM / ataH ukta sabhI ke prati maiM hArdika AbhAra prakaTa karatA huuN| ____ anta meM, maiM apane parama pUjya gurudeva suvihitAcAra ke pAlaka prAcArya zrI jinamaNisAgarasUri jI ma0 kA ciraRNI evaM cirakRtajJa hU~ ki jinako prasoma kRpA evaM zubhAzoSa se ho maiM kucha likhane yogya bana sakA hai, ataH savinaya namana karatA huuN| kArtika zuklA 1, saM0 2044. ma. vinayasAgara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama svAmI stavana vIra jiNesara kero sIsa, gautama nAma japo nisa diis| je kIje gautama no ghyAna, te ghara vilase nave nidhAna // 1 // gautama nAme girivara caDhe, mana vaMchita lolA saMpaje / gautama nAme na Avai roga, gautama nAme sarva saMyoga // 2 // je vairI virUA baMkar3A, tasa nAme nAveM duukdd'aa| bhUta preta navi maMDe prANa, te gautama nA karUM vakhANa // 3 // gautama nAme niramala kAya, gautama nAme vAdhe Aya / gautama jina-zAsana siNagAra, gautama nAme jaya jayakAra // 4 // sAla dAla sadA ghRta ghola, mana vaMchita kApar3a taMbola / ghare sugharaNI niramala citta, gautama nAme putra vinIta // 1 // gautama udayo avicala bhAMNa, gautama nAma japo jaga jANa / moTA maMdira meru samAna, gautama nAme saphala vihANa // 6 // ghara mayagala ghor3A nI jor3a, vArU vilasata vaMchita kodd'| mahiyala mAnai moTA rAya, jo pUjo gautama nA pAya / / 7 / / gautama praNamyAM pAtika Tale, uttama nara nI saMgata mile| gautama nAme niramala jJAna, gautama nAme vAdhe vAna // 8 // puNyavaMta avadhAro sahU, guru gautama nA guNa che bahU / kahe lAvaNyasamaya kara jor3i, gautama pUjyAM saMpatti koDi / / 9 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama gaNadhara gautama : parizIlana 1-76 gaNadhara gautama, jIvana caritra-janma, adhyayana, prAcArya, chAtra saMkhyA, vivAha, zarIra-sauSThava, antima yajJa, mahAvIra kA samavasaraNa, yAjJikoM kA bhrama, 8-18 bhrama-nivAraNa, sarvajJa-darzana, saMdeha-nivAraNa, dIkSA, anya 10 yajJAcAryoM kI dIkSA, gaNadhara pada, dvAdazAMgI kI racanA, gaNadhara pada, indrabhUti 18-27 kA vyaktitva, praznottara, AgamoM meM gautama se sambandhita aMza-- 27-38 Ananda zrAvaka, zramaNa kezIkumAra, atimukta, udaka peDhAla putra, skandaka paribrAjaka, mahAzataka zrAvaka bhagavAna mahAvIra ke sAtha gautama ke pUrvabhava- 38-45 kapila, sArathi, gautama, kheDUta kA prasaMga aSTApada tIrtha yAtrA kI pRSThabhUmi, zaMkAkula 45-54 mAnasa, aSTApada tIrtha kI yAtrA, vajrasvAmI ke jIva ko pratibodha; tApasoM kI dIkSA, kevalajJAna, gautama ko AzvAsana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna kA mokSagamana, gautama kA vilApa, 54-63 vicAra- parivartana aura kevalajJAna, gautama kA nirvANa gautama svAmI ke nAma kI mahimA 4. gautama svAmI kI mUrtiyAM gautama nAmAMkita sAhitya 2. gautama rAsakAra maho0 vinayaprabha goyama paryAlocana 3. guru rAsau : eka sAhityika gautama rAsa : pariNIlana - gautama rAsa sAnuvAda pariziSTa - sahAyaka pustakeM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 64-66 66-74 75-76 77-88 86-100 101-134 135-136 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ogh2 ciins gaNadhara gautama : parizIlana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama khaM tikhamaM guNakaliyaM savvaladdhisampannaM / vIrassa paDhamaM sIsaM goyamasAmi nama'sAmi || abdhirlabdhi kadambakasya tilako niHzeSasUryAvalerApIDaH pratibodhane guNavatAmagresaro vAgminAm / dRSTAnto gurubhaktizAlimanasAM maulistapaH zrIjuSAM, sarvAzcaryamayo mahiSThasamayaH zrI gautamastAn mude || aMguSThe cAmRtaM yasya yazca sarvaguNodadhiH / bhaNDAraH sarvalabdhInAM vande taM gautamaprabhum // zrIgItamo gaNadharaH prakaTaprabhAvaH, sallabdhi-siddhinidhiraJcita vAkprabandhaH | vighnAndhakAraharaNe taraNiprakAza:, sAhAyyakRd bhavatu me jinavIra ziSyaH // sarvAriSTapraNAzAya sarvAbhISTArthadAyine / sarvalabdhi nidhAnAya gautamasvAmine namaH // bhAratIya samAja meM vighnocchedaka evaM kalyANa-maMgalakAraka ke rUpa meM jo sarvamAnya sthAna gaNapati / gaNeza kA hai usase bhI adhika evaM viziSTatama sthAna jaina samAja tathA jaina sAhitya meM gaNadhara gautama svAmI kA hai / jaina paramparA meM to inheM vighnahArI maMgalakArI ke atirikta kSAntyAdi sarvaguNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana paripUrNa, samasta labdhiyoM, siddhiyoM, nidhiyoM ke dhAraka aura pradAtA, sat vidyA/dvAdazAMgI ke nirmAtA, pratibodhanapaTu, cintAmaNiratna evaM kalpavRkSa ke sadRza abhISTa phaladAtA, gaNAdhIza aura prAtaH smaraNIya mAnA gayA hai / guru-bhakti meM to inakA nAma udAharaNa svarUpa prastuta kiyA jAtA hai / na kevala jaina sAhitya meM hI apitu vizva sAhitya meM bhI isa prakAra kA koI udAharaNa prApta nahIM hai ki kisI guru ne apane samagra jIvana-kAla meM pada-pada/sthAna-sthAna para apane se abhinna ziSya kA sahasrAdhika bAra nAmoccAraNa kara, praznoM ke uttara yA siddhAntoM kA pratipAdana kiyA ho| gaNadhara gautama hI vizva meM una ananyatama ziSyoM meM se haiM ki jinakA cauvIsaveM tIrthaMkara zramaNa bhagavAn mahAvIra apane zrImukha se pratikSaNa-pratipala "goyamA ! gautama !" kA uccAraNa ullekha karate rahe / samagra jainAgama sAhitya isakA sAkSI hai| vizva cetanA ke dhanI guru gautama cintana se, vyavahAra se, saMgha netRtva se pUrNarUpeNa anekAnta kI jIvanta mUrti haiM / inakI RtambharA prajJA se, asIma sneha se, AtmIyatA paripUrNa anuzAsana se, vizvajanIna kAruNyavRtti se mahAvIra ke saMghodyAna kI koI bhI kalI aisI nahIM hai, jo adhakhilI raha gaI ho ! santa pravara muni rUpacandra ke zabdoM meM kahA jAya to "prathama gaNadhara indrabhUti gautama ! caudaha pUrvo ke atala zrutasAgara ke pAragAmI gautama ! bhagavAna mahAvIra ke kaivalya 1. 2500vAM gaNadhara gautama nirvANa mahotsava smArikA pRSTha 5 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana himAlaya se niHsRta vANI-gaMgA ko dhAraNa karane vAle bhAgIratha gautama ! vinaya aura samarpaNa ke ujjvalala-samunnata zaila - zikhara gautama ! tIrthaMkara pArzvanAtha aura tIrthaMkara mahAvIra kI gaMgAyamunA-dhArA ke prayAgarAja gautama ! adbhuta labdhi- camatkAroM ke kSIra sAgara gautama ! gautama kA vyaktitva ananta hai / jaina- zAsana ko gautama kA anudAna grananta hai / aura, ananta hai sampUrNa mAnava jAti ko gautama kA sampradAyAtIta jyotirmaya avadAna / gautama ke Alekha ke binA bhagavAna mahAvIra kI dharma- tIrtha pravartana kI jyoti yAtrA kA itihAsa adhUrA hai / gautama ke ullekha ke binA grananta zruta - sampadA para bhagavAna mahAvIra ke hastAkSara bhI dhare haiM / " gu + + ajJAnAndhakAra ke, ru+ nAzaka = guru gautama zramaNa bhagavAna mahAvIra ke prathama ziSya / prathama gaNadhara haiM / gaNa ke saMsthApaka tIrthaMkara hote haiM aura usake saMvAhaka gaNadhara kahalAte haiM / athavA prAcArya malayagiri 1 ke zabdoM meM kahA jAya to anuttara jJAna evaM anuttara darzana zrAdi dharma samUha / gaNa ke dhAraka kahalAte haiM / aise yathArtharUpa meM gaNadhara padadhAraka gautama kA nAma vastutaH indrabhUti hai / isakA yaha nAma bhI yathA nAma tathA guNa ke anurUpa hI hai; kyoMki ye indra ke samAna jJAnAdi aizvarya se sampanna haiM / gautama to inakA gotra hai / kintu, jaina samAja kI AbAla-vRddha janatA sahasrAbdiyoM se inheM gautama svAmI ke nAma se hI jAnatI - pahacAnatI / pukAratI AI hai | 1. Avazyaka sUtra TIkA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana jIvana-caritra gautamasvAmI kA vyaktitva aura kRtitva anupameya hai / sarvAMga rUpa se inakA jIvana-caritra prApta nahIM hai, kintu inake jIvana kI chuTa-puTa ghaTanAoM ke ullekha Agama, niryakti, bhASya, TIkAoM meM bahulatA se prApta hote haiN| yatra-tatra prApta ullekhoM/bikharI huI kar3iyoM ke AdhAra para inakA jo jIvanacaritra banatA hai, vaha isa prakAra hai / janmaH-magadha deza ke antargata nAlandA ke anati-dUra "guvvara" nAma kA grAma thA, jo samRddhi se pUrNa thaa| vahA~ vipravaMzIya gautama gotrIya vasubhUti nAmaka zreSTha vidvAn nivAsa karate the| unakI ardhAMginI kA nAma pRthvI thA / pRthvI mAtA kI ratnakukSi se hI IsvI pUrva 607 meM jyeSThA nakSatra meM inakA janma huA thaa| inakA janma nAma indrabhUti rakhA gayA thaa| inake anantara cAra-cAra varSa ke antarAla meM vipra vasubhUti ke do putra aura hue; jinake nAma kramazaH agnibhUti aura vAyubhUti rakhe gaye the| __ adhyayanaH-yajJopavIta saskAra ke pazcAt indrabhUti ne udbhaTa zikSA-guru ke sAnnidhya meM rahakara Rk, yaju, sAma evaM atharva-ina cAroM vedoM; zikSA, kalpa, vyAkaraNa, nirukta, chanda evaM jyotiSa ina chahoM vedAMgoM tathA mImAMsA, nyAya, dharma-zAstra evaM purANa-ina cAra upAMgoM kA arthAt caturdaza vidyAoM kA samyak prakAra se talasparzI jJAna prApta kiyA thA / AcArya-caudaha vidyAnoM ke pAraMgata vidvAna hone ke pazcAt indrabhUti ke tIna kArya-kSetra dRSTi-patha meM Ate haiM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana " 1. adhyApana - inhoMne 500 chAtroM / baTukoM ko samagra vidyAoM kA adhyayana karAte hue suyogyatama vedavit karmakANDI aura vAdI banAye / ye 500 chAtra zarIra chAyA ke samAna sarvadA inake sAtha hI rahate the / 2. zAstrArtha - durgharSa vidvAn hone ke kAraNa indrabhUti ne chAtra - samudAya ke sAtha uttarI bhArata meM ghUma-ghUma kara, sthAnasthAna para tatkAlIna vidvAnoM ke sAtha zAstrArtha kiye aura unheM parAjita kara apanI digvijaya patAkA phaharAte rahe / kinakina ke sAtha aura kisa-kisa viSaya para zAstrArtha kiye ? ullekha prApta nahIM hai / I 3. yajJAcArya -- indrabhUti pramukhataH mImAMsaka hone ke kAraNa karmakANDo the / svayaM pratidina yajJa karate aura vizAlatama yAga - yajJAdi kriyAoM ke anuSThAna karavAte the / yajJAcArya ke rUpa meM dasoM dizAoM meM inakI prasiddhi thI / phalataH aneka vaibhavazAlI gRhastha bar3e-bar3e yajJoM kA anuSThAna karAne ke lie inheM apane yahA~ grAmantrita kara svayaM ko bhAgyazAlI samajhate the / indrabhUti ko koti se AkRSTa hokara apAra jana-samUha dUrastha pradezoM se inakI yajJa AhUti meM pahu~ca kara apane ko dhanya samajhatA thA / spaSTa hai ki inakA vizAla ziSya samudAya thA / inake apratima vaiduSya ke samakSa bar3e-bar3e paNDita va zAstra-dhurandhara natamastaka ho jAte the / pratiniSNAta veda-vidyA aura ucca yajJAcArya ke samakSa usa samaya indrabhUti kI koTi kA koI dUsarA vidvAn magadha deza meM nahIM thA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana chAtra saMkhyA-vizeSAvazyaka bhASya ke anusAra gautama 500 ziSyoM ke sAtha mahAvIra ke ziSya bane the, nirvivAda hai / kintu apane adhyApana kAla meM to unhoMne sahasroM chAtroM ko zikSita kara viziSTa vidvAn avazya banAye hoge? isa sambandha meM AcArya zrI hastimala jI ne "indrabhUti gautama'1 lekha meM jo vicAra vyakta kiye haiM, ve upayukta pratAta hote haiM __"sambhavataH isa prakAra khyAti prApta kara lene ke pazcAt ve veda-vedAMga ke prAcArya bane hoN| unakI vidvattA kI prasiddhi dUra-dUra taka phela jAne ke kAraNa yaha sahaja hI vizvAsa kiyA jA sakatA hai ki saikar3oM ko saMkhyA meM zikSArthI unake pAsa adhyayanArtha Aye hoM aura yaha saMkhyA uttarAttara bar3hate-bar3hate 500 hI nahIM apitu isase kahIM adhika bar3ha gaI ho / indrabhUti ke adhyApana kAla kA prArambha unakI 30 varSa kI vaya se bhI mAnA jAya to 20 varSa ke adhyApana kAla kI sudAgha avadhi meM adhyetA bahuta bar3I saMkhyA meM snAtaka banakara nikala cuke hoge aura unakI jagaha navIna chAtroM kA praveza bhI avazyambhAvI rahA hogaa| aisI sthiti meM adhyetAoM kI pUrNa sakhyA 500 se adhika honI caahie| 500 kI saMkhyA kevala niyAmata rUpa se adhyayana karane vAle chAtroM kI dRSTi se hI adhika sagata pratIta hotI hai|" vivAha--adhyayanoparAnta indrabhUti kA vivAha huA yA nahIM ? kahA~ humA ? kisake sAtha huA ? inakI vazaparamparA calI yA nahIM? isa prasaMga meM digambara aura zvetAmbara paramparA ke samasta zAstrakAra mauna haiN| indrabhUti 50 varSa kI avasthA taka gRhavAsa meM rahe, yaha sabhI ko mAnya hai, parantu, 1. 25 sauvAM gaNadhara gautama nirvANa mahotsava smArikA, pR. 14 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana usa avasthA taka ve bAla brahmacArI hI rahe yA gArhasthya jIvana meM rahe ? koI spaSTa ullekha prApta nahIM hotA / ataH yaha mAna sakate haiM ki indrabhUti ne apanA 50 varSa kA jIvana adhyayana, adhyApana, vAda-vivAda aura karmakANDa meM rahate hue bAlabrahmacArI ke rUpa meM hI vyatIta kiyA thaa| zarIra-sauSThava-bhagavatI sUtra meM indrabhUti kI zArIrika racanA ke prasaMga meM kahA gayA hai-indrabhUti kA dehamAna 7 hAtha kA thA, arthAta zarIra kI U~cAI sAta hAtha kI thI / AkAra samacaturasra saMsthAna lakSaNa (sama caurasa zarIrAkRti) yukta thA / vajra RSabhanArAca-vajra ke samAna sur3ha saMhanana thaa| inake zarIra kA raMga-rUpa kasauTI para rekhAMkita svarNa rekhA evaM kamala kI kezara ke samAna padmavarNI gauravarNI thaa| vizAla evaM unnata lalATa thA aura kamala-puSpa ke samAna manohArI nayana the / ukta varNana se spaSTa hai ki inakI zarIra-kAnti dedIpyamAna aura nayanAbhirAma thii| antima yajJa-usa samaya apApA nagaro meM vaibhava sampanna evaM rAjya mAnya somila nAmaka dvijarAja rahate the| unhoMne apanI samRddhi ke anusAra apanI nagarI meM hI vizAla yajJa karavAne kA prAyojana kiyA thaa| somila ne yajJa ke anuSThAna hetu vihAra pradezastha rAjagRha, mithilA Adi sthAnoM ke aneka diggaja karmakANDI vidvAnoM ko Amantrita kiyA thaa| inameM gyAraha udbhaTa yAjJika pramukhoM-indrabhUti, agnibhUti, vAyubhUti, vyakta, sudharma, maNDita, mauryaputra akampita, acala bhrAtA, metArya evaM prabhAsa-ko to bar3e aAgraha ke sAtha Amantrita kiyA thaa| ukta gyAraha AcArya bhI apane vizAla chAtra/ziSya samudAya ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana sAtha yajJa sampanna karAne hetu apApA A gaye the| vizeSAvazyaka bhASya ke anusAra ina yajJAcAryoM kI ziSya saMkhyA nimna thI: indrabhUti 500, agnibhUti 500, vAyubhUti 500, vyakta 500, sudharma 500, maMDita 350, mauryaputra 350, akampita 300, acalabhrAtA 300, metArya 300, prabhAsa 300 / isa prakAra ina gyAraha prAcAryoM kI kula ziSya saMkhyA 4400 thii| indrabhUti ke apratima vaiduSya aura prakRSTatama yazokoti ke kAraNa yajJAnuSThAna meM mukhya AcArya ke pada para inako abhiSikta kiyA gayA thA tathA inake tattvAvadhAna meM hI yajJa kA anuSThAna prArambha huA thaa| yajJa ke vizAlatama prAyojana tathA indrabhUti Adi ukta durgharSa AcAryoM kI kItti se AkarSita hokara dUra-dUra pradezoM se apAra janasamUha usa yajJa samAroha ko dekhane ke lie umar3a par3A thaa| usa samaya apApA nagaro kA vaha yajJa-sthala eka sAtha sahasroM kaNThoM se uccarita veda mantroM kI sumadhura dhvani se gagana maMDala ko guMjAyamAna karane vAlA ho gayA thaa| yajJa vediyoM meM hajAroM sra vAoM se dI jAne vAlI ghRtAdi kI AhutiyoM kI sugandha evaM dhUmra ke ghaTATopa se dharA, nabha aura samasta vAtAvaraNa eka sAtha hI guMjarita, sugandhita evaM meghAcchanna sA ho uThA thaa| vizAlatama yajJa-maNDapa meM upasthita jana-samUha aAnanda-vibhora hokara eka anirvacanIya mastI/AhlAda meM jhUmane lagA thaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana mahAvIra kA samavasaraNa idhara kSatriya kuNDa ke rAjakumAra vardhamAna jinakA IsvI pUrva 566 meM janma huA thA aura jinhoMne Atma-sAdhanA vicAra se prerita hAkara, rAjya vaibhava aura gRhavAsa kA pUrNataH parityAga kara IsvI pUrva 566 meM pravrajyA grahaNa karalI tho / dIkSAnantara aneka pradezoM meM vicaraNa karate hue, akathanIya upasargoM/ paroSahoM kA samabhAva se sahana karate hue, utkaTa tapazcaryA dvArA zarAra kA prAtApanA dete hue, pUrvakRta karma-paramparA ko nirjara/ kSaya karate hue, sAr3ha bAraha varSa ke dIrghakAlIna samaya taka jo sayama-sAdhanA meM rata rahe aura anta meM jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNoya, mohanAya, vedanAya ina cAroM ghAti karmoM kA nAza kara, kevalajJAna eva kevaladazana prApta kara IsvA pUrva 557 meM vaizAkha zuklA 10 ko savajJa bana gaye the| zramaNa vardhamAna/mahAvora jambhikA nagara ke bAhara, RjuvAlikA nadA ke kinAre zyAmAka gAthApati ke kSatra meM zAlavRkSa ke nAca, gAdAhikA pAsana se utkaTa rUpa meM baiTha hue dhyAnAvasthA meM kevalajJAnA bane the| sarvajJa banate ho caturvidhanikAya ke devoM ne jJAna kA mahotsava kiyA aura tatkSaNa ho vahA~ samavasaraNa kI racanA kI / samavasaraNa meM virAjamAna hokara prabhu ne prathama dezanA dI, kintu vaha niSphala huI / isIliye yaha "accheraka" AzcaryakAraka mAnA gayA / tIrtha-sthApanA kA abhAva dekhakara prabhu ne vahA~ se rAtri meM hI vihAra kara, vaizAkha zuklA ekAdazI ko prAtaH samaya meM apApA nagaro ke mahasena nAmaka udyAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana meM padhAre / devoM ne tatkSaNa hI vahA~ vizAla, sundara, manohArI evaM ramaNIya samavasaraNa kI evaM aSTa prAtihAryoM kI racanA kii| mahAvIra samavasaraNa ke madhya meM azoka vRkSa ke nIce deva-nirmita siMhAsana para baiThakara apanI amogha divyavANI se svAnubhUta dharmadezanA dene lge| kevalajJAna se dedIpyamAna prabhu ke darzana karane aura unakI amRtopama dezanA ko sunane ke liye apApA nagarI kA kA jana-samUha lAlAyita ho uThA aura hajAroM nara-nArI samavasaraNa meM jAne ke liye umar3a par3e / galI-galI meM eka hI svara ghoSa | kalarava gUMja uThA ki 'sarvajJa ke darzana ke liye tvarA se clo| jo pahale darzana karegA vaha bhAgyazAlI hogaa|" phalataH prAta:kAla se apAra janamedinI samavasaraNa meM pahu~ca kara, dharmadezanA sUnakara apane jIvana ko saphala / kRtakRtya samajhane lgii| devagaNoM meM kevalajJAna kA mahotsava karane, sarvajJa ke darzana karane aura unakI divyavANI sunane kI hor3A-hor3a maca gaI / phalata: devatA bhI apanI devAMganAoM ke sAtha svakIyasvakIya vimAnoM meM baiThakara samavasaraNa kI aora vega ke sAtha bhAgane lage / hajAroM deva-vimAnoM ke Agamana se vizAla gaganamaNDala bhI AcchAdita ho gyaa| yAjJikoM kA bhramaH- yajJa maNDapa meM virAjamAna adhvarya prAcAryoM aura sahasroM yajJa-darzakoM kI dRSTi sahasA nabho-maNDala kI ora uThI / aAkAza meM eka sAtha hajAroM vimAnoM ko dekha kara yajJa meM upasthita logoM kI A~kheM cauMdhiyA giiN| A~khoM ko malate hae spaSTataH dekhA ki sahasroM sUryoM kI taraha dedIpyamAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana 11 sahasroM vimAnoM se nIlagagana jyotirmaya ho rahA hai / deva vimAnoM ko yajJa-maNDapa kI ora agrasara hote dekha upasthita apAra jana-samUha yajJa kA mAhAtmya samajha kara Ananda vibhora ho utthaa| pramukha yajJAcArya indrabhUti gautama atyanta pramudita hue aura ghanagambhIra garvonnata svara meM yajamAna somila ko sambodhita kara kahane lage-"dekho vipravara ! yajJa aura veda mantroM kA prabhAva dekho ! satyuga kA dRzya sAkAra ho gayA hai ! apanA-apanA havirbhAga puroDAza grahaNa karane indrAdi deva sazarIra tumhAre yajJa meM upasthita ho rahe haiM / tumhArA manoratha saphala ho gayA hai / " aura, svayaM zataguNita utsAha se pramudita hokara aura adhika ucca svaroM se veda maMtroccAraNa karate haye AhutiyAM dene lge| sahasroM kaNThoM se eka sAtha ni:sRta mantradhvani aura svAhA ke tumula ghoSa se AkAza gUMja utthaa| parantu, 'yaha kyA ! ye sAre deva-vimAna to yahA~ utarane cAhie the, ve to isa yajJa-maNDapa ko lAMgha kara nagara ke bAhara jA rahe haiM ! kyA ye devagaNa mantroM ke AkarSaNa se yahA~ nahIM A rahe haiM ! kyA yajJa kA prabhAva inheM AkRSTa nahIM kara rahA hai / ' socate-socate ho na kevala indrabhUti kA hI apitu sabhI yAjJikoM kA garvasmita mukha zyAmala ho gyaa| najareM nIcI ho gaIM / pAhUti dete hAtha stambhita se ho ge| mantra-dhvani zithila par3a gaI / nIcI gardana kara indrabhUti mana hI mana socane lage / 'para, ye devagaNa jA kisake pAsa rahe haiM ?' soca hI rahe the ki devoM kA tumula-ghoSa karNakuharoM meM pahu~cA ki-"calo, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana zIghra calo, sarvajJa mahAvora ko vandana karane mahasena vana zIghra clo|" indrabhUti ko vizvAsa nahIM huaa| apane baTukoM/ chAtroM ko bhejakara jAnakArI karavAI to jJAta huA"bhagavAna mahAvIra kevalajJAno/sarvajJa banakara apApA nagarI ke bAhara mahasena vana meM Aye haiN| deva-nirmita alaukika samavasaraNa meM baThakara dharmadezanA de rahe haiN| unhIM kA namana karane evaM unakA dezanA sunane nagara nivAsA jhuNDa ke jhuNDa banAkara vahA~ pahuMca rahe haiM / samasta devagaNa bhA samavasaraNa meM savajJa mahAvAra kA anucarA kA bhAti sevA kara rahe haiM / " sunate hI Ahata sapa kI taraha gavAhata hAkara indrabhUti hukAra karate hue garajane lage / krAdhAvaza ke kAraNa unakA mukha lAlacAla ho gyaa| aA~khA se mAnoM jvAlAe~ nikalana lgii| hAtha-para kApane lage / va budabudA uTha kauna sarvajJa hai ? kauna jJAnI hai ? vizva meM mere atirikta na koI sarvajJa hai aura na kAI jJAnI / deza ke sAre jJAniyoM/ vidvAnA ko tA maiMne zAstrArtha meM parAjita kara diyA thA, koI zeSa nahIM bacA thaa| phira yaha nayA sarvajJa kahA~ se paidA hA gayA ! yaha mahAvAra nAma bho maiMne pahale kabhI nahIM sunA thaa| are ! hA~, yAda AyA, usa baTuka ne kahA thA-"jJAtavazIya mahAvAra alokika zakti ke bho dhAraka haiN|" haM ! to yaha kSAtraya hai ! brAhmaNoM se vidyA prApta karane vAlA aura viproM ke caraNa-spaza karane vAlA kSatriya sarvajJa bana baiThA hai ! dhAkhA hai / yaha savajJa nahIM, indrajAlo pratIta hotA hai| indrajAla | sammohino vidyA se isane saba ko bavakUpha banA rakhA hai / zera ko khAla oDhakara yaha siyAra apano mAyA jAla se saba ko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana mUrkha banA rahA hai / mAnatA hU, mAnava to mAyA jAla meM prAkara mUrkha bana sakatA hai, devatA nhiiN| kintu, yahA~ to sAre ke sAre devatA bhI isake jAla meM phaMsakara bhaTaka rahe haiM / cAhe koI bhI ho, mere agAdha vaiduSya ke samakSa koI Tika nahIM sktaa| jaise eka myAna meM do talavAreM nahIM raha sakatIM vaise hI isa pRthvItala para merI vidyamAnatA meM dUsare sarvajJa kA astitva nahIM raha sakatA / vaha kaisA bhI sarvajJa ho, indrajAlI ho, mAyAvI ho, maiM jAkara usake sarvajJatva ko, mAyAvIpana ko dhvasta kara dUMgA, chinna-bhinna kara duuNgaa| mere sanmukha koI bhI kaisA bhI kyoM na ho, Tika nahIM sakatA / to, maiM calUM usa tathAkathita sarvajJa kA mAna-mardana karane / bhrama-nivAraNa-abhimAnAbhibhUta hokara indrabhUti tatkSaNa hI yajJavedI se utare, apanI zikhA meM gAMTha bAMdhI, antarIya vastra ThIka kiyA, khar3AU pahane aura madamatta hAthI kI cAla se cala par3e mahAvIra ke samavasaraNa kI ora / anya dasoM yAjJikAcArya dekhate hI raha gaye / indrabhUti ke pIche-pIche unake 500 chAtra ziSya bhI apane guru kA jaya-jayArava karate hue evaM vAdIgajakesarI, vAdImAnamardaka. vAdIghUkabhAskara, vAdIbhapaMcAnana, sarasvatIkaNThAbharaNa Adi virudAvalI kA pATha karate hue cala par3e / ahaMkAra aura IrSyA mizrita mukha-mudrA dhAraka prAcArya ko tvarA ke sAtha gamana karate dekhakara, nagaravAsI stambhita se raha ge| kucha kutUhala priya nAgarika majA dekhane unake pIche-pIche cala pdd'e| sarvajJa darzana-pApA nagarI se bAhara nikala kara indrabhUti jyoMhI mahasena vana kI ora bar3he, to devanirmita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana samavasaraNa kI apUrva evaM nayanAbhirAma racanA dekhakara ve diGamUr3ha se ho gaye / jaise-taise samavasaraNa ke prathama sopAna para kadama rakhA / samavasaraNa meM sphaTika ratna ke siMhAsana para virAjita vItarAga mahAvIra ke prazAnta mukha-maNDala kI alaukika evaM anirvacanIya dedIpyamAna prabhA se ve itane prabhAvita hue ki kucha bhI na bola ske| ve asamaMjasa meM par3a gaye aura socane lage- 'kyA brahmA, viSNu, maheza, indra, candra, sUrya, varuNa hI to sAkSAta rUpa meM nahIM baiThe haiM ? nahIM, zAstrokta lakSaNAnusAra inameM se yaha eka bhI nahIM hai| phira yaha kauna hai ? aisI anupameya evaM asAdhAraNa zAnta mukha mudrA to vItarAga kI hI ho sakatI hai| to, kyA yahI sarvajJa hai ? aise aizvarya sampanna sarvajJa kI to maiM svapna meM bhI kalpanA nahIM kara sakatA thaa| vastutaH yadi yahI sarvajJa hai to maiMne yahA~ tvarA meM prAkara bahuta bar3I galatI kI hai| maiM to inake samakSa tejohIna ho gayA huuN| maiM isake sAtha zAstrArtha kaise kara paauuNgaa| maiM vApasa bhI nahIM lauTa sktaa| lauTa jAtA hU~ to Aja taka kI samupAjita apratima nirmala yazokItti miTTI meM mila jaaegii| to maiM kyA karU?' indrabhUti isa prakAra kI udher3abuna meM saMlagna the / usI samaya antaryAmI sarvajJa mahAvIra ne apanI yojanagAminI vANI se sambodhita karate hue kahA--- "bho indrabhUti gautama ! tuma A gaye?" apanA nAma sunate hI indrabhUti cauMka pdd'e| are ! inhoMne merA nAma kaise jAna liyA ? merI to inake sAtha koI jAna-pahacAna bhI nahIM hai, koI pUrva paricaya bhI nahIM hai / aha~ pratAr3ita hone se punaH saMkalpa-vikalpa kI dolA meM Dolane lage / cAhe maiM kisI ko na jAna, para mujhe kauna nahIM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana 15 jAnatA ? sUrya kI pahacAna kise nahIM hotI ? mere agAdha vaiduSya kI dhAka sAre deza meM amiTa rUpa se chAI huI hai, khaira / sandeha-nivAraNa-mere mana meM prArambha se hI yaha saMzaya zalya kI taraha rahA hai ki 'pAMca bhUtoM kA samUha hI jIva hai athavA cetanA zakti sampanna jIva tattva koI anya hai / ' maiM aneka zAstroM kA adhyetA hU~, phira bhI isa viSaya meM prAmANika nirNaya para nahIM pahu~ca pAyA huuN| yadi mere isa saMzaya kA ye nivAraNa kara deM to maiM inheM sarvajJa mAna lUMgA aura sarvadA ke lie inako apanA luuNgaa| atizaya jJAnI mahAvIra ne indrabhUti ke manogata bhAvoM ko samajhakara tatkAla hI kahA --- he gautama ! tumheM yaha saMdeha hai ki jIva hai yA nahIM ? yaha tumhArA saMzaya veda bRhadAraNya upaniSad kI zruti"vijJAnaghana evaitebhyo bhUtemyaH samutthAya tAnyevAnu vinazyati, na ca pretya saMjJAsti--' para AdhArita hai / arthAt ina bhUtoM se vijJAnaghana samutthita hotA hai aura bhUtoM ke naSTa ho jAne para vaha bhI naSTa ho jAtA hai / paraloka jaisI koI cIja nahIM hai / mahAvIra ne punaH spaSTa karate hue kahA- isa zra tipada kA vAstavika artha na samajhane ke kAraNa hI tumheM yaha bhrAnti huI hai| isakA vastutaH artha yaha hai ki prAtmA meM prati samaya naI-naI jJAna-paryAyoM kI utpatti hoto hai aura pUrva kI paryAyeM vilona ho jAtI haiM / jaise ghaTa kA cintana karane para cetanA meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 gautama rAsa : parizIlana ghaTa rUpa paryAya kA AvirbhAva hotA hai aura dUsare kSaNa paTa kA dhyAna karane para ghaTa rUpa paryAya naSTa ho jAtI hai aura paTa rUpa paryAya utpanna ho jAtI hai / Akhira ye jJAna rUpa cetana paryAyeM kisI sattA kI hI hoMgI ? yahA~ bhUta zabda kA artha pRthvI, apa, tejas Adi pAMca bhUtoM se na hokara jar3a-cetana rUpa samasta jJeya padArthoM se hai / jaise prANa ke nikala jAne para pAMca bhUta to jyoM ke tyoM bane rahate haiM / tuma hI vicAra karo ki vaha kaunasI sattA hai jisake nikala jAne se paMca bhUtAtmaka kAyA nizceSTa ho jAtI hai tathA indriyAM sAmarthyahIna ho jAtI haiM / indrabhUti ! cetanA zakti cit rUpa hai / vaha maraNadharmA nahIM hai / zarIra ke naSTa hone se cetanA naSTa nahIM hotI hai / punaH, vicAraka ke AdhAra para hI vicAra kI sattA hai / yadi vicAra hai to vicAraka hogA hI / apane astitva ke prati sandehazIla honA yaha bhI eka vicAra hai aura yaha vicAra koI vicArazIla sattA hI kara sakatI hai, ataH grAtmA kI sattA to svayaM siddha hai / ghaTa yaha nahIM socatA kI merI sattA hai yA nahIM ? ataH tumhArI zaMkA hI zrAtmA ke astitva ko siddha karatI hai / phira tumhAre veda-zrutiyoM ke pramANoM se bhI yaha spaSTataH siddha hotA hai ki jIva kA svatantra astitva hai / dIkSA - sarvajJa mahAvIra ke mukha se isa tarka pradhAna aura prAmANika vivecanA ko sunakara indrabhUti ke manaH sthita saMzayazalya pUrNata: naSTa ho gayA / antar mAnasa sphaTikavat vizuddha ho gayA aura prabhu ko vAstavika sarvajJa mAnakara, natamastaka evaM karabaddha hokara kahA - 'svAmin! maiM isI kSaNa se ApakA ho gayA hU~ / aba Apa mujhe pAMca sau ziSyoM ke parivAra ke sAtha apanA ziSya banAkara hamAre jIvana ko saphala banAveM / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana 17 prabhu ne usI samaya IsvI pUrva 557 meM vaizAkha sudi 11 ke dina pacAsa varSIya indrabhUti ko apane chAtra-parivAra ke sAtha pravrajyA pradAna kara apanA prathama ziSya ghoSita kiyaa| anya 10 yajJAcAryoM kI dIkSA "indrabhUti chAtra-parivAra sahita sarvajJa mahAvIra kA ziSyatva aMgIkAra kara nirgrantha/zramaNa bana gaye haiN|" saMvAda bijalI kI taraha yajJa maNDapa meM pahuMce to zeSa dasoM yAjJika prAcArya kiMkartavya-vimUr3ha se ho gye| sahasA unako isa saMvAda para vizvAsa hI nahIM huaa| ve kalpanA bhI nahIM kara pAte the ki deza kA indrabhUti jaisA apratima durdharSa diggaja vidvAn jo sarvadA aparAjeya rahA vaha kisI nirgrantha se parAjita hokara usakA ziSya bana sakatA hai / saba hataprabha se ho gye| kintu, agnibhUti cupa na raha sakA aura vaha Aga-babUlA hokara, apane agraja ko bandhana se chur3Ane ke lie apane chAtra-samudAya ke sAtha mahAvIra se zAstrArtha karane ke liye garva ke sAtha samavasaraNa kI ora cala pdd'aa| mahAvIra ke samakSa pahu~cate hI usane bhI apanI zaMkA kA samAdhAna hRdayaMgama kara chAtraparivAra sahita unakA ziSyatva svIkAra kara liyaa| isa prakAra kramazaH vAyubhUti Adi navoM karmakANDI udbhaTa vidvAn mahAvIra ke pAsa pahu~ce aura unase apanI-apanI zaMkAoM kA samAdhAna prApta kara apane chAtra-parivAra sahita prabhu ke ziSya bana gaye / * * ina gaNadharoM kI zaMkAe~ aura samAdhAna kA vizeSa adhyayana karane hetu dekheM-gaNadharavAda Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana gaNadhara - pada - Avazyaka cUrNi aura mahAvIra caritra ke anusAra indrabhUti zrAdi gyAraha vidvAn AcArya prabhu kA ziSyatva aMgIkAra karane ke pazcAt kramazaH bhagavAna mahAvIra ke samakSa kucha dUra para aMjalibaddha nata mastaka hokara khar3e ho gae / usa samaya kucha kSaNoM ke liye devoM ne vAdya ninAda banda kiye aura jagadvandya mahAvIra ne apane kara-kamaloM se unake ziroM para saugandhika ratna cUrNa DAlA aura indrabhUti Adi saba ko sambodhita karate hue kahA- 'maiM tuma saba ko tIrtha kI anujJA detA hU~, gaNadhara pada pradAna karatA huuN|' isa prakAra bhagavAn ne apane tIrtha / saMgha kI sthApanA kara gyAraha gaNadhara ghoSita kiye / inameM prathama gaNadhara indrabhUti gautama the / gyAraha prAcAryoM kA vizAla ziSya samudAya unhIM kA rahA, jinakI kula saMkhyA 4400 thI / 18 dvAdazAMgI kI racanA ziSyatva aMgIkAra karane ke pazcAt gaNadhara indrabhUti zramaNa bhagavAna mahAvIra ke samIpa zrAye aura savinaya vandanA - namaskAra ke pazcAt jijJAsA pUrvaka prazna kiyA "bhaMte kiM tattvam ! " bhagavan ! tattva kyA hai ? mahAvIra ne kahA / "uppannei vA" utpAda / utpanna hotA hai / isa uttara se indrabhUti kI jijJAsA zAnta nahIM huI / ve socane lage ki yadi utpanna hI utpanna hotA rahA to sImita pRthivI meM usakA samAveza kaise hogA ? ataH punaH prazna kiyA - "bhaMte ! kiM tattvam" bhagavan ! tattva kyA hai ? Jain Educationa International ---- For Personal and Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana mahAvIra ne kahA--- "vigamei vA" vigama/naSTa hotA hai / indrabhUti kA mAnasa punaH saMzayazola ho utthaa| socane lage---yadi vigama hI vigama hogA, to eka dina saba naSTa ho jAegA, saMsAra pUrNataH rikta ho jAegA / ataH saMzaya-nivAraNa hetu punaH prazna kiyA "bhaMte ! kiM tattvam / " bhagavan ! tattva kyA hai ? punaH mahAvIra ne uttara diyA"dhuetti vA" dhra va zAzvata rahatA hai / yaha uttara sunate hI indrabhUti ko samAdhAna mila gayA, unakA saMzaya dUra ho gyaa| isa tripadI kA niSkarSa yaha hai ki paryAya dRSTi meM pratyeka vastu meM utpAda aura vyaya | nAza hotA hai, kintu dravya dRSTi se jA kucha hai vaha dhra va hai, nitya hai, zAzvata hai| yaha tripadI pratyeka padArtha/vastu para ghaTita hotI hai / vizva meM aisA koI padArtha nahIM hai ki jisa para yaha ghaTita na ho| pratyeka sata vasta dravya rUpa se sadaiva nitya hai, zAzvata hai| dravya yadi dravya rUpatA kA parityAga karade, to jIva jIva nahIM raha sakatA aura ajIva ajIva nahIM raha sktaa| yadi sat asat rUpa meM pariNata ho jAe to sArI vyavasthA gar3abar3A jaaegii| cetana ho athavA jar3a, kintu isa sImA rekhA kA koI ullaMghana nahIM kara sktaa| jaise dekhiye- eka ghar3A hai, vaha phUTa gyaa| ghaTa kA rUpa naSTa ho gayA, ThIkariyoM ke rUpa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana meM utpatti ho gaI, para usakI miTTI dhruva hai / miTTI pahale bhI thI aura aba bhI hai / puna: dekhiye - dUdha kA rUpa vinAza hone para dadhi rUpa ko utpatti hai, tadapi gorasa kAyama rahatA hai, zAzvata rahatA hai / 20 isa tripadI ko hRdayaMgama kara, cintana-manana pUrvaka zravagAhana kara, indrabhUti ne isI tripadI ko mAdhyama banAyA aura bhagavAn ne jo-jo artha prakaTa kiye una saba ko sUtrabaddha kara dvAdazAMgI gaNipiTaka kI racanA kI / isIlie zAstroM meM gaNadharoM ko dvAdazAMgI nirmAtA kahA jAtA hai / gaNadhara - pada -- jisa prakAra pratyeka prANI tIrthaMkara nAma karma kA bandha nahIM kara pAtA, virale vyakti hI bIsa sthAnaka ke padoM kI viziSTatama evaM utkaTa sAdhanA kara tIrthaMkara nAma-karma kA upArjana karate haiM vaise hI sAmAnya prANI gaNadhara nAma-karma kA bandha nahIM kara pAtA, apitu ine-gine utkRSTatama sAdhaka hI bIsa sthAnaka padoM kI utkaTa prArAdhanA / anuSThAna kara gaNadhara nAma-karma kA upArjana karate haiM / isa pada kI prApti aneka bhavoM se samupArjita mahApuNya ke udaya meM Ane para hI hotI hai / jisa prakAra tIrthaMkara pada viziSTa atizayoM kA bodhaka hai usI prakAra gaNadhara pada bhI viziSTa atizayoM / labdhisiddhiyoM kA dyotaka hai / indrabhUti kI aneka janmoM kI utkRSTa sAdhanA thI ki isa bhava meM usa prakRSTa puNyarAzi ke udaya meM Ane ke kAraNa dIkSA grahaNa karate hI tIrthaMkara mahAvIra ke prathama gaNadhara aura dvAdazAMgI nirmAtA banane kA avicala saubhAgya prApta kara sake / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana 21 indrabhUti kA vyaktitva--dIkSA grahaNa karane ke pazcAt gautama ne pratijJA kI ki yAvajjIvana maiM SaSTha bhakta tapa karUMgA, arthAt binA cUka/antarAla ke do dina kA upavAsa, eka dina ekAsana meM pAraNA (eka samaya bhojana) aura punaH do dina kA upavAsa karatA rhuuNgaa| aura, ve apramatta hokara utkaTa saMyama patha/sAdhanA mArga para calane lge| ve pratidina bhagavAn mahAvIra ko eka prahara dharmadezanA ke pazcAt samavasaraNa meM siMhAsana ke pAda-pITha para baiTha kara eka prahara taka dezanA dete / gautama ko viziSTa jovanacaryA, duSkara sAdhanA aura bahamukho vyaktitva kA varNana bhagavatIsUtra aura upAsakadazAMga sUtra meM isa prakAra prApta hotA hai : zramaNa bhagavAna mahAvIra ke jyeSTha antevAsI gotama gotrIya indrabhUti nAmaka anagAra ugra tapasvo the / dopta tapasvIkarmoM ko bhasmasAta karane meM agni ke samAna pradIptatapa karane vAle the| tapta tapasvA the arthAt jinako deha para tapazcaryA kI totra jhalaka vyApta tho| jo kaThora evaM vipula tapa karane vAle the| jA urAla-prabala sAdhanA meM sazakta the / dhAraguNa-parama uttama-jinako dhAraNa karane meM adbhuta zakti cAhie-aise guNoM ke dhAraka the / prabala tapasvo the| kaThora brahmacarya ke pAlaka the / dehika sAra-sambhAla yA sajAvaTa se rahita the| vizAla tejAlezyA kA apane zarIra ke bhItara sameTe hue the / jJAna kI apekSA se caturdaza pUrvadhAro aura cAra jJAna-mati, zruta, avadhi aura manaparyava jJAna ke dhAraka the| sarvAkSara sannipAta jaiso vividha (28) labdhiyoM ke dhAraka the| mahAn tejasvI the| ve bhagavAn mahAvora se na atidUra aura na ati samIpa UrdhvajAnu Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 gautama rAsa : parizIlana aura adho sira hokara baiThate the| dhyAna koSThaka arthAt saba ora se mAnasika kriyAoM kA avarodha kara apane dhyAna ko eka mAtra prabhu ke caraNAravinda meM kendrita kara baiThate the| bele-bele nirantara tapa kA anuSThAna karate hue saMyamArAdhanA tathA tanmUlaka anyAnya tapazcaraNoM dvArA apanI AtmA ko bhAvita/saMskArita karate hue vicaraNa karate the| prathama prahara meM svAdhyAya karate the| dUsare prahara meM dezanA dete the; dhyAna karate the / tIsare prahara meM pAraNe ke dina atvarita, sthiratA pUrvaka, anAkula bhAva se mukhavastrikA, vastrapAtra kA pratilekhana/pramArjana kara, prabhu kI anumati prApta kara, nagara yA grAma meM dhanavAn, nirdhana aura mAdhyama kuloM meM kramAgata-kisI bhI ghara ko chor3e binA bhikSAcaryA ke lie jAte the / apekSita bhikSA lekara, svasthAna para prAkara, prabhu ko prApta bhikSA dikhAkara aura anumati prApta kara gocarI/bhojana karate the / isa prakAra hama dekhate haiM ki indrabhUti atizaya jJAnI hokara bhI parama guru-bhakta aura Adarza ziSya the| jJAtAdharmakathA meM prArya sudharma ke nAmollekha ke sAtha jo gaNadharoM ke viziSTa guNoM kA varNana kiyA gayA hai unameM gaNadhara indrabhUti kA bhI samAveza ho jAtA hai| varNana isa prakAra hai : "ve jAti sampanna (uttama mAtRpakSa vAle) the| kula sampanna (uttama pitRpakSa vAle) the / balavAna, rUpavAna, vinayavAna, jJAnavAna, kSAyika samyaktva sampanna, sAdhana sampanna the| projasvI the| tejasvI the| vacasvI tha / yazasvI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana 23 tha / krodha, mAna, mAyA, lobha para vijaya prApta kara cuke the| indriyoM kA damana kara cuke the| nidrA aura parISahoM ko jItane vAle the / jIvita rahane kI kAmanA aura mRtyu ke bhaya se rahita the| utkaTa tapa karane vAle the| utkRSTa saMyama ke dhAraka the / karaNa sattarI aura caraNa sattarI kA pAlana karane meM aura indriyoM kA nigraha karane vAloM meM pradhAna the| prArjava, mArdava, lAghava/kauzala, kSamA, gupti aura nirlobhatA ke dhAraka the| vidyA-prajJapti Adi vidyAoM evaM mantroM ke dhAraka the| prazasta brahmacarya ke pAlaka the| veda aura naya zAstra ke niSNAta the| bhAMti-bhAMti ke abhigraha dhAraNa karane meM kuzala the / utkRSTatama satya, zauca, jJAna, darzana aura cAritra ke dhAraka/pAlaka the| ghora parISahoM ko sahana karane vAle the| ghAra tapasvI/sAdhaka the / utkRSTa brahmacarya ke pAlaka the| zarIra-saMskAra ke tyAgI the / vipula tejolezyA ko apane zarIra meM samAviSTa karake rakhane vAle the| caudaha pUrvo ke jJAtA the aura cAra jJAna ke dhAraka the|" praznottara gautama jaba "UrdhvajAnu adhaH ziraH" Asana se dhyAnakoSThaka/dhyAna meM baiTha jAte the arthAt bahirmukho dvAroM/vicAroM ko banda kara antar meM cintanazola ho jAte the, usa samaya dharmadhyAna aura zukladhyAna kI sthiti meM unake mAnasa meM jo bhI prazna utpanna hote the, jo kucha bhI jijJAsAe~ ubharatI thIM, kautUhala jAgRta hotA thA, to ve apane sthAna se uThakara bhagavAn ke nikaTa jAte, vandana-namaskAra karate aura vinayAvanata hokara zAnta svara meM pUchate -bhagavan ! inakA rahasya kyA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana ? isa prasaMga kA sundaratama varNana bhagavatI sUtra meM prApta hotA hai | dekhiye 24 "tatpazcAt jAtazrAddha ( pravRtta huI zraddhA vAle), jAta saMzaya, jAta kautUhala, samutpanna zraddhA vAle, samutpanna saMzaya vAle, samutpanna kutUhala vAle gautama apane sthAna se uThakara khar3e hote haiM / utthita hokara jisa ora zramaNa bhagavAna mahAvIra haiM usa ora Ate haiM / unake nikaTa grAkara prabhu ko unakI dAhinI ora se prArambha karake tIna bAra pradakSiNA karate haiM / phira vandana - namaskAra karate haiM / namana kara ve na to bahuta pAsa aura na bahuta dUra bhagavAn ke samakSa vinaya se lalATa para hAtha jor3e hue, bhagavAn ke vacana zravaNa karane kI icchA se unakI paryupAsanA karate hue isa prakAra bole / " aura, mahAvIra " he gautama ! " kaha kara unakI jijJAsAoM-saMzayoM, zaMkAoM kA samAdhAna karate haiM / gautama bhI apanI jijJAsA kA samAdhAna prApta kara, kRta- katya hokara bhagavAn ke caraNoM meM punaH vinayapUrvaka kaha uThate haiM--"sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tahameyaM bhaMte ! " arthAt prabho ! Apane jaisA kahA hai vaha ThIka hai, vaha satya hai / maiM usa para zraddhA evaM vizvAsa karatA hU~ / prabhu ke uttara para zraddhA kI yaha anugUMja vastutaH praznottara kI eka Adarza paddhati hai / svayaM cAra jJAna ke dhAraka ora aneka vidyAyAM ke pAraMgata hone para bhI gautama apanI jijJAsA ko zAnta karane, naI-naI bAteM jAnane aura apanI zaMkAoM kA nivAraNa karane ke liye svayaM ke pANDitya / jJAna kA upayoga karane ke sthAna para prabhu mahAvIra se hI prazna pUchate the / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana prazna choTA ho yA moTA, sarala ho yA kaThina, isa loka sambandhI ho yA paraloka sambandhI, vartamAna-kAlIna ho yA bhUta-bhaviSyakAla se sambandhita, dUsare se sambandhita ho yA svayaM se sambandhita, eka-eka ke sambandha meM bhagavAna ke zrImukha se samAdhAna prApta karane meM hI gautama Ananda kA anubhava karate the / vastutaH ina praznoM ke pIche eka rahasya bhI chipA huA hai / jJAnI gautama ko prazna karane yA samAdhAna prApta karane kI tanika bhI AvazyakatA nahIM thii| ve to prazna isaliye karate the ki isa prakAra kI jijJAsAe~ anekoM ke mAnasa meM hotI haiM kintu pratyeka zrotA prazna pUcha bhI nahIM pAtA yA prazna karane kA usa meM sAmarthya nahIM hotaa| isIlie gautama apane mAdhyama se zrotAgaNoM ke mana:sthita zaMkAoM kA samAdhAna karane ke lie hI praznottaroM kI paripATI calAte the, aisI merI mAnyatA hai| vidyamAna AgamoM meM candraprajJapti, sUryaprajJapti, jambUdvIpa prajJapti Adi kI racanA to gautama ke praznoM para hI AdhArita hai| vizAlakAya paMcama aMga vyAkhyA-prajJapti (prasiddha nAma bhagavatI sUtra) jisameM 36000 prazna saMkalita haiM unameM se kucha praznoM ko chor3akara zeSa sAre prazna gautama-kRta hI haiM / gautama ke prazna, carcA evaM saMvAdoM kA vivaraNa itanA vistRta hai ki usakA vargIkaraNa karanA bhI sarala nahIM hai / bhagavatI, aupapAtika, vipAka, rAja-praznIya, prajJApanA Adi meM vividha viSayaka itane prazna haiM ki inake vargIkaraNa ke sAtha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana vistRta sUcI banAI jAya to kaI bhAgoM meM kaI zodha-prabandha taiyAra ho sakate haiN| sAmAnyatayA gautama-kRta praznoM ko cAra vibhAgoM meM bAMTa sakate haiM : 1. adhyAtma, 2. karmaphala, 3. loka aura 4. sphuTa / prathama adhyAtma-vibhAga meM ina praznoM ko le sakate hai:AtmA, sthiti, zAzvata-azAzvata, jIva, karma, kaSAya, lezyA, jJAna, jJAnaphala, saMsAra, mokSa, siddha Adi / inameM kezI zramaNa aura udaka-peDhAla ke saMvAda bhI sammilita kara sakate haiN| dUsare vibhAga meM kisI ko sukhI, kisI ko duHkhI, kisI ko samRddhi-sampanna aura kisI nipaTa nirdhana ko dekhakara usake zubhAzubha karmoM ko jAnakArI Adi grahaNa kara sakate haiN| tIsare vibhAga meM lokasthiti, paramANu, deva, nAraka, SaTakAya, jIva, ajIva, bhASA, zarIra Adi aura saura maNDala ke gati viSayaka aAdi le sakate haiM / cauthe vibhAga meM sphuTa praznoM kA samAveza kara sakate haiN| udAharaNa ke taura para sAmAnya se do praznottara prastuta prazna-bhagavan ! kyA lAghava, alpa icchA, amUrchA, anAsakti aura apratibaddhatA, ye zramaNa-nirgranthoM ke liye prazasta haiM ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana uttara- hA~, gautama ! lAghava yAvat apratibaddhatA zramaNa nirgranthoM ke liye prazasta/zreyaskara hai| prazna-kyA kAMkSA pradoSa kSINa hone para zramaNa-nirgrantha antakara athavA carama zarIrI hotA hai ? athavA pUrvAvasthA meM adhika mohagrasta hokara viharaNa kare aura phira saMvRta hokara mRtyu prApta kare to tatpazcAt vaha siddha, buddha, mukta hotA hai, yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai ? uttara-hA~, gautama ! kAMkSA-pradoSa naSTa ho jAne para zramaNa-nirgrantha yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai / (bhagavatI sUtra 1 zataka, 6 uddezaka, sUtra-17, 16) AgamoM meM gautama se sambandhita aMza prAgama-sAhitya meM gaNadhara gautama se sambandhita prasaMga bhI bahulatA se prApta hote haiM, unameM se katipaya saMsmaraNIya prasaMga yahA~ prastuta haiN| prAnanda zrAvaka: prabhu mahAvIra ke tIrtha ke gaNAdhipati evaM sahasrAdhika ziSyoM ke guru hote hue bho gaNadhara gautama gAcarI/bhikSA ke liye svaya jAte the / eka samaya kA prasaMga hai : prabhu vANijya grAma padhAre / tIsare prahara meM bhagavAn kI prAjJA lekara gautama bhikSA ke liye nikale aura gaveSaNA karate hue gAthApati Ananda zrAvaka ke ghara pahu~ce / Ananda zrAvaka bhagavAn mahAvIra kA prathama zrAvaka thA / upAsaka ke bAraha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana vratoM kA pAlana karate hue gyAraha pratimAe~ bhI vahana kI thIM / jIvana ke antima samaya meM usane AjIvana anazana grahaNa kara rakhA thA / usa sthiti meM gautama unase milane ge| Ananda ne zraddhA-bhakti pUrvaka namana kiyA aura pUchA - prabho ! kyA gRhavAsa meM rahate hue gRhastha ko avadhijJAna utpanna ho sakatA hai ? gautama - ho sakatA hai | 28 1 Ananda - bhagavan ! mujhe bhI avadhijJAna huA hai / maiM pUrva, pazcima, dakSiNa dizAoM meM pAMca sau pAMca sau yojana taka lavaNa samudra kA kSetra, uttara meM himavAna parvata, Urdhva dizA meM saudharma kalpa aura adho dizA meM prathama naraka bhUmi taka kA kSetra dekhatA hU~ / gautama - gRhastha ko avadhijJAna utpanna ho sakatA hai, kintu itanA vizAla nahIM / tumhArA kathana bhrAntiyukta evaM asatya hai / pravRtti kI AlocanA / prAyazcitta karo / ataH prasatbhASaNa Ananda - bhagavan ! kyA satya kathana karane para prAyazcitta grahaNa karanA par3atA hai ? gautama -- nahIM / Ananda --to, bhagavan ! satya bhASaNa para AlocanA kA nirdeza karane vAle prApa ho prAyazcita kareM / Ananda kA ukta kathana sunakara gotama asamaMjasa meM par3a gaye / svayaM ke jJAna kA upayoga kiye binA hI tvarA se prabha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana ke pAsa Aye aura sArA ghaTanAkrama unake sanmukha prastuta kara pUchA bhagavan ! ukta AcaraNa ke liye zramaNopAsaka zrAnanda ko prAlocanA karanI cAhie yA mujhe ? 29 mahAvIra ne kahA- gautama ! gAthApati zrAnanda ne satya kahA hai, grataH tuma hI AlocanA karo aura zramaNopAsaka Ananda se kSamA yAcanA bhI / gautama 'tathAstu' kaha kara, lAI huI gocarI kiye binA hI ulaTe pairoM se lauTe aura Ananda zrAvaka se apane kathana para kheda prakaTa karate hue kSamA yAcanA kI / - upAsakadazA pra. 1 sU. 80 se 87 isa ghaTanA se eka tathya ubharatA hai ki guru gautama kitane nizchala, nirmala, nirmada, nirabhimAnI the / unheM tanika bhI saMkoca kA anubhava nahIM huA ki maiM prabhu kA prathama gaNadhara hokara eka upAsaka ke samakSa apanI bhUla kaise svIkAra karUM evaM zrAvaka se kaise kSamA mAMgU / yaha unake sAdhanA kI, nirabhimAnatA kI kasauTI / agni parIkSA thI, jisameM ve khare utare / zramaraNa kezIkumAra : eka samaya puruSAdAnIya bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA ke AcArya, avadhijJAna evaM zrutajJAna se prabuddha kezIkumAra zramaNa saparivAra zrAvastI nagarI ke nikaTa tiMdukavana meM padhAre aura idhara gaNadhara gautama bhI saparivAra vicaraNa karate hue zrAvastI nagarI ke koSThaka udyAna meM padhAre / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 gautama rAsa : parizIlana donoM AcAryoM ke ziSyavRnda jaba bhikSAcaryA Adi ke liye gamanAgamana karate the, taba eka dUsare ke veSa, kriyAkalApa aura prAcAra-bhinnatA ko dekhate hue unake mana meM vicAra utpanna hue ki 'hama donoM ke dharmapravartakoM tIrthaMkaroM kA uddezya eka hI hone para bhI antara kyoM hai ? hamAre tIrthaMkara mahAvIra ne pAMca mahAvrata batAe haiM jabaki inake tIrthaMkara pArzvanAtha ne caturyAma | cAra mahAvrata hI / ora, inake aura hamAre veSa meM antara kyoM haiM ?' donoM mahApuruSoM ne ziSyoM ke zaMkAkula mAnasa ko par3hA aura paraspara milane kA vicAra kiyA / bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA ko jyeSTha kula mAnakara vinaya-maryAdA ke jJAtA gaNadhara gautama ziSyoM ke sAtha tinduka vana padhAre / gautama gaNadhara ko saparivAra prAtA dekhakara zramaNa kezIkumAra kucha kadama sanmukha gaye aura samyak prakAra se unake anurUpa yogya prAdara-satkAra dekara, unheM sAtha lekara Ae tathA apane nikaTa hI baiThane ke liye Asana pradAna kiyA / AsanoM para baiThe hue donoM mahApuruSa candra-sUrya ke samAna prabhAsampanna dikhAI de rahe the / una donoM ke milana ko dekhane, vArtAlApa sunane hajAroM loga ikaTThe ho gae the| kuzala-kSema prazna ke anantara donoM kA vArtAlApa praznottaroM ke mAdhyama se prArambha huaa| kezI kumAra jijJAsApUrvaka prazna karate aura gautama "dharmatattva kI samIkSA prajJA karatI hai na ki mAtra paramparA' kA Adarza sanmukha rakhate hue samAdhAna karate jaate| donoM ke madhya nimnAMkita 12 praznottara hue :-- 1. caturyAma dharma aura paMca mahAvrata dharma meM antara kA kAraNa / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana 31 2. acelaka aura viziSTa celaka dharma ke antara kA kAraNa / 3. zatrunoM para vijaya ke sambandha meM / 4. pAzabandhoM ko tor3ane ke sambandha meM / 5. tRSNA rUpI latA ko ukhAr3ane ke sambandha meM / 6. kaSAyAgni bujhAne ke sambandha meM / 7. manonigraha ke viSaya meM / 8 kupatha-satpatha ke viSaya meM / 6. dharmarUpI mahAdvIpa ke sambandha meM / 10. mahAsamudra ko naukA se pAra karane ke viSaya meM / 1 . andhakArAcchanna loka meM prakAza karane vAle ke sambandha meM / 12. kSema-ziva aura anAbAdha ke viSaya meM / ina bAraha praznoM meM prathama aura dvitIya prazna hI mukhyataH pArthakya ke bodhaka the| kezI svAmI sahRdaya mAnasa vAle, samayajJa evaM manasvI muni the / gautama ke mukha se prajJA-samIkSaNa pUrvaka tarka-saMgata samAdhAna prApta hote hI, saMzaya chinna hote hI nicchala hRdaya pUrvaka ghora parAkramI kezI zramaNa "he gautama ! ApakI prajJA zreSTha hai / Apa saMzayAtIta aura sarvazruta-mahodadhi ho' kahate hue dIkSA-paryAya meM bar3e hote hue bhI nata-mastaka ho jAte haiM / vinamra bhAva pUrvaka, mahatvazAlI vaiziSTyapUrNa samayocita nirNaya lekara, apanI paramparA kA bhagavAn mahAvIra kI paramparA meM vilInIkaraNa kara dete haiM / ___donoM mahApuruSoM ne paramparA jyeSThatA aura paramparA zreSThatA meM na ulajhakara, sAdhanA ko hI prAtma bhUmikA para Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana pratiSThita karate hue ukta nirNaya liye the| phalataH pArzvaparamparA mahAvIra kI paramparA meM samAhita ho gii| donoM kA yaha milana vastutaH itihAsa ko eka abhUtapUrva evaM cirasmaraNIya ghaTanA hai| kezI-gautama ke praznottaroM kA vizeSa adhyayana karane ke liye uttarAdhyana sUtra kA tevIsavAM adhyayana draSTavya hai / atimukta : antakRddazAMga sUtra ke chaThe varga ke pandrahaveM adhyayana meM prasaMga AtA hai ki polAsapura meM vijaya nAmaka rAjA thaa| usakI zrIdevI mahArAnI thii| unake pAtmaja kA nAma thA atimukta kumAra, jo atIva sukumAra thaa| guru gautama bhagavAn kI svIkRti lekara cha? tapa ke pAraNe ke dina bhikSA lene polAsapura nagara meM bhramaNa karane lge| idhara atimukta kumAra samavayaska baccoM ke sAtha sar3aka para khela rahA thaa| guru gautama udhara se nikale / usane unheM dekhA aura nikaTa meM Akara bolA bhaMte ! Apa kauna haiM aura kyoM ghUma rahe haiM ? gautama ne kahA-he devAnupriya ! hama zramaNa-nirgrantha haiM aura bhikSArtha bhramaNa kara rahe haiN| atimukta-"bhagavan ! Apa Ao ! maiM bhikSA dilAtA huuN|" aisA kahakara atimukta ne guru gautama kI aMgulo pakar3I aura aMgulI pakar3e-pakar3e hI apane ghara | rAjamahala meM le aayaa| rAjA-rAnI gautama svAmI ko apane ghara padhArate dekhakara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana atyanta pramudita hue aura zraddhAbhakti pUrvaka bhikSA pradAna kI / bAda meM vaha gautama svAmI ke sAtha hI bhagavAn mahAvIra ke darzanArtha samavasaraNa meM gayA / bhagavAn kI dezanA sunakara pratibuddha huprA, dIkSA grahaNa kI aura usI bhava meM mokSa gayA / bAlaka kA hRdaya bAlaka ke sAtha bAlaka banakara hI jItA jA sakatA hai / kumAra pratimukta dvArA aMgulI pakar3a kara calane para bhI use bhir3akA nahIM, balki usake sAtha usake rAjamahala taka jAkara usake hRdaya ko AkRSTa kara liyA / yaha ghaTanA tejomaya guru gautama kI madhuratA, snehazIlatA aura saralatA kI paricAyaka hai / 33 udaka peDhAla putra : sUtrakRtAMga sUtra ke dvitIya zrutaskandha kA sAtavAM adhyayana nAlandakIya nAmaka hai / nAlandA meM hI gautama aura udaka peDhAla putra kI carcA hone se isa adhyayana kA nAma bhI nAlandakIya par3a gayA / rakhA gayA / yaha vicAra-vinimaya zramaNopAsaka lepa kI udakazAlA zeSadravyA ke nikaTa hastiyAma vana khaNDa meM huA thA / udaka peDhAla bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA kA nirgrantha thA / eka samaya gaNadhara gautama usI vana khaNDa meM padhAre / udaka peDhAla putra hRdaya meM kucha sandeha the, unakA samAdhAna prApta karane ve gautama ke samIpa Aye aura savinaya prazna kiye / mukhyataH do prazna the / gautama ne sayukti evaM dRSTAntoM dvArA usake donoM praznoM kA samAdhAna evaM hitapUrNa zikSA pradAna karate hue kahAhe zrAyuSman ! jo manuSya pApa karmoM se mukta hone ke liye jJAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 gautama rAsa : parizIlana darzana cAritra ko prApta karake bhI yadi koI zramaNa-brAhmaNa kI nindA-vikathA karatA hai to bhale hI apane mana meM unheM apanA mitra samajhe, tadapi svayaM kA paraloka bigAr3atA hai| gautama kI zikSA use cabha gaI aura vaha avinaya-pUrvaka uThakara calane lagA / gautama ko usakA yaha vyavahAra akhara gayA / punaH AvAja dekara kahA-AyuSman ! kisI zramaNamAhaNa ke mukha se eka bhI dharma vAkya athavA zikSA milI ho to mAnanA cAhiye ki isane mujhe satya mArga samajhAyA hai / aisA samajhakara aise upadezaka kA pUjya buddhi se Adara-satkAra karanA cAhie / yahA~ taka ki maMgalakArI deva yA deva mandira ke samAna usakI upAsanA karanI caahie| gautama ke ye premapUrNa zabda udaka peDhAla putra ke antara ko sparza kara gaye aura kRtajJatA vyakta kI tathA zraddhA-bhakti pUrvaka apanA Agraha tyAga kara bhagavAn mahAvIra ke caraNoM meM svasamarpaNa kara unakI paramparA ko svIkAra kara liyaa| skandaka parivrAjaka : bhagavatI sUtra ke dvitIya zataka ke prathama uddezaka sUtra 10 se 54 taka meM skandaka parivrAjaka kA prasaMga prApta hai| tadanusAra zrAvastI nagarI meM kAtyAyana gotrIya skandaka nAmaka parivrAjaka rahatA thA / vaizAlika-zrAvaka piMgala nAmaka nirgrantha ne skandaka se pAMca praznoM kA uttara dene ke laye kahA / prazna the : 1. loka sAnta hai yA ananta hai ? 2. jIva sAnta hai yA ananta hai ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana 35 3. siddhi sAnta hai yA ananta hai ? 4. siddha sAnta hai yA ananta hai ? 5. kisa maraNa se maratA hA jIva saMsAra ghaTAtA hai aura kisa maraNa se jIva saMsAra bar3hAtA hai ? skandaka mauna rahA / bArambAra pUchane para bhI uttara na de skaa| ekadA zramaNa bhagavAn mahAvIra kRtaMgalA nagarI ke chatrapalAzaka udyAna meM padhAre / bhagavAn ke Agamana kA saMvAda sunakara skandaka ne nirNaya kiyA ki maiM bhagavAna kI sevA meM jAkara unakI paryupAsanA karUM aura piMgala nirgrantha dvArA pUche gaye praznoM kA uttara prApta karUM / aura, vaha prabhu ke samavasaraNa kI ora cala pdd'aa| idhara bhagavAn ne gautama se kahA-he gautama ! Aja tU apane pUrva bhava ke sAthI ko dekhegaa| gautama-bhagavan ! maiM Aja kisako dekhUgA ? bhagavAna - skandaka tApasa ko dekhegaa| gautama-maiM use kaba, kisa taraha se aura kitane samaya bAda dekhaMgA ? bhagavAna -vaha saMkalpa pUrvaka mere pAsa A rahA hai / abhI vaha mArga meM cala rahA hai / tU Aja hI use dekhegA / gautama--bhagavan ! kyA vaha parivrAjaka Apake pAsa pravajita hone meM samartha hai ? bhagavAna-hA~, gautama ! vaha pravajita hone meM sakSama hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana isI vArtAlApa ke madhya skandaka samavasaraNa ke dvAra para pahuMca gayA / use prAtA dekhakara, gautama zIghra hI apane Asana se uThakara sanmukha gaye aura "bhale padhAre' kahakara svAgata kiyA tathA pUchA ki Apa apane sandehoM kA nivAraNa karane yahA~ padhAre haiN| skandaka pAzcarya cakita ho gayA aura usane pUchA- he gautama ! mere mAnasika rahasyoM ko Apa kaise jAna gaye ? gautama-sarvajJa sarvadarzI bhagavAna mahAvIra ke kathana se jAna pAyA huuN| tadanantara bhagavAna mahAvIra ne ukta cAroM praznoM kA samAdhAna dravya, kSetra, kAla, bhAva ke AdhAra se karate hue batalAyA ki, loka, jIva, siddha zilA aura siddha sAnta bhI haiM aura ananta bhI / pAMcaveM prazna kA uttara dete hue kahA ki bAla-maraNa se jIva saMsAra bar3hAtA hai aura paNDita maraNa se saMsAra ghaTAtA hai| saMzayacchinna hone para skandaka parivrAjaka bhagavAna kA ziSya banA / guNaratnatapa aura bhikSu kI 12 pratimAe~ vahana kI / anta meM saMlekhanA pUrvaka zarIra tyAga kara 12veM devaloka meM gayA aura vahA~ se mahAvideha kSetra meM janma lekara, dIkSA lekara, kevalI banakara mokSa jaaegaa| tIrtha ke adhipati / saMcAlaka hote hue bhI sanmukha jAkara eka anya dharmI parivrAjaka kA "bhale padhAro" kahakara svAgata karanA gautama svAmI kI saralatA, udAratA aura vinamratA kA paricAyaka hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana yahA~ mUla meM prAgata "dacchisi NaM goyamA ! puvvasaMgatiyaM" "pUrva-saMgati/pUrvabhava ke sAthI ko dekhegA" zabda kA spaSTIkaraNa kahIM bhI prApta nahIM hai / isa bhava meM gautama skandaka se paricita nahIM the, ataH spaSTa hai ki pUrva janmoM se inakA sambandha/paricaya ho| ratilAla dIpacanda dezAI ne apanI pustaka "guru gautama svAmI" meM vi. saM. 1886 kI likhita prati ke AdhAra se inake pAMca bhavoM kA varNana kiyA hai / tadanusAra pAMca pUrva bhavoM kA ullekha isa prakAra hai! :-- gautama svAmI kA jIva skandaka parivrAjaka kA jIva 1. maMgala zreSThi sudharmA/subhadra 2. matsya 3. deva jyotirmAlI 4. vegavAna vidyAdhara (pati-patnI ke rUpa meM) dhanamAlA dhI sakhA 5. deva deva deva 6. indrabhUti piMgalaka nirgrantha skandaka parivrAjaka deva mahAzataka zrAvaka upAsakadazA sUtra ke AThaveM mahAzataka adhyayana ke anusAra guru gautama saMdezavAhaka kA kArya bhI saphalatA ke sAtha sampanna karate haiN| 1. dekheM :-guru gautama svAmI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 gautama rAsa : parizIlana zramaNopAsaka mahAzataka ne apane antima samaya meM pauSadhazAlA meM nivAsa kara AmaraNa anazana dhAraNa kara liyA thaa| isa sthiti meM use avadhijJAna bhI prApta ho gayA thaa| dharma jAgaraNa kara rahA thaa| isI samaya mahAzataka ko patnI zarAba ke naze meM unmatta hokara pauSadhazAlA meM AI aura vAsanAbhibhUta hokara dharma jAgaraNarata mahAzataka se cher3achAr3a karane lagI / mahAzataka ko krodha A gayA aura kaha baiThe- "mauta ko cAhane vAlI revatI! tU sAtaveM dina azAnti pUrvaka mara kara naraka meM jaaegii|" ___ isI prasaMga meM bhagavAn mahAvIra ne kahA-he gautama ! tuma jAo aura mahAzataka se kaho- "saMlekhanA vrata ke sAdhaka ko aisA kaTu satya kadApi nahIM kahanA caahie| ataH kaThora bhASA bolane kA prAyazcitta kre|" gautama ne bhagavAn ke kathanAnusAra kArya sampanna kiyA / yaha thI bhagavAn ke prati gautama kI samarpaNa bhaavnaa| bhagavAn mahAvIra ke sAtha gautama ke pUrvabhava bhagavatI sUtra ke caudahaveM zataka ke saMzliSTa nAmaka sAtaveM uddezaka meM varNana AtA hai / bhagavAna kahate haiM "he gautama ! tU mere sAtha cira-saMzliSTa hai / he gautama ! tU merA cira-saMstuta hai / tU merA cira-paricita bhI hai / he gautama ! tU mere sAtha cirasevata yA cira prIta hai / he gautama ! tU cirakAla se merA anugAmI hai / he gautama ! tU mere sAtha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana cirAnuvRtti hai / isa (zarIra ke pUrva) ke anantara devaloka meM tadanantara manuSya bhava meM sneha sambandha thaa| adhika kyA khuuN|" bhagavAn ke isa kathana se spaSTa hai ki bhagavAn ke sAtha gautama kA aneka janmoM/bhavoM se pragAr3ha samparka rahA thA / kintu, kisa-kisa bhava meM kisa rUpa meM sambandha | sAtha rahA, aspaSTa hai, Agama-sAhitya mauna hai / kevala TIkAkAroM, cauppannamahApuruSa cariyaM, guNacandrIya mahAvIra cariyaM, triSaSTizalAkA puruSa caritra Adi meM varNita tIna bhavoM ke ullekha/varNana prApta hote haiM / ve haiM : 1. kapila, 2. sArathi 3. gautama kapila : samyaktva prApti ke pazcAt bhagavAn mahAvIra ke 27 bhavoM kA varNana milatA hai / tIsare bhava meM bhagavAn kA jIva prathama tIrthaMkara RSabhadeva ke pautra evaM prathama cakravartI bharata ke pUtra ke rUpa meM utpanna haA thaa| nAma marIci thA / bhagavAna RSabhadeva kI dezanA se pratibuddha hokara dIkSA grahaNa kI thii| cAritra dharma kA pAlana karane meM svayaM ko asamartha pAkara tridaNDI/parivrAjaka kA veSa aMgIkAra kara, bhagavAn ke samavasaraNa ke bAhara baiThA rahatA thA aura jo bhI prAtA thA use prerita kara bhagavAna ke pAsa samavasaraNa meM bheja detA thaa| eka bAra marIci bImAra par3A / sAdhu dharma se cyuta hone ke kAraNa kisI nirgrantha ne usakI sAra-sambhAla nahIM kii| isase mana meM kheda huyA aura mana meM nizcaya kiyA ki "svastha hone para maiM bhI kiso ko ziSya banAU~gA, jo ki vRddhAvasthA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana meM merI sevA suzrUSA kara skegaa|" kucha samaya bAda marIci svastha ho gyaa| __eka dina kapila nAma kA eka kulaputra usake pAsa AyA / upadeza ke dvArA usakI dharma bhAvanA jAgrata kI aura prabha ke pAsa bhejaa| samavasaraNa kA vaibhava aura indrAdi sevita prabhu ke atizayoM ko dekhakara vaha vApasa lauTa AyA aura bolA-"terA bhagavAna to rAjya lIlA bhoga rahA hai, vahA~ dharma kahA~ hai ? kyA tere pAsa dharma nahIM hai ?" kapila ke kathana ko sunakara marIci ne anubhava kiyA ki yaha jIva prabhu ke yogya na hokara mere yogya hI hai| ataH jhaTa se kahA-"kyoM nahIM, mere pAsa bhI dharma hai|" use santuSTa kara apanA ziSya bnaayaa| kapila kI apane guru marIci para atyanta zraddhA aura bhakti thI / vaha dina-rAta khar3e paga rahakara unakI sevA karatA thaa| marIci kA bhI apane isa ziSya para atyanta sneha thaa| marIci aura kapila kA prema itanA saghana thA ki mAnoM eka zarIra kI do chAyAe~ hoN| sArathi aThArahaveM bhava meM bhagavAna kA jIva tripRSTha vAsudeva ke rUpa meM utpanna huA aura kapila /gautama kA jIva tripRSTha ke sArathi ke rUpa meN| ___zaMkhapura pradeza kI tugagiri kI guphA meM eka hiMsaka siMha rahA karatA thA / isa siMha ne saikar3oM manuSyoM kA raktapAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana kara Asa-pAsa ke pradeza meM hAhAkAra macA rakhA thA / azvagrIva prativAsudeva kA nirdeza prApta kara tripRSTha ratha meM baiThakara, sArathi ko sAtha lekara siMha ko guphA ke pAsa gayA / siMha ko niHzastra dekhakara, tripRSTha bho ratha se utarA aura zastrAstra kA tyAga kara siMha kI tarapha calA / siMha ke AkramaNa karate hI tripRSTha ne usake mukha meM hAtha DAlakara usake mukha ko jIrNazorNa vastra ko taraha phAr3a DAlA / siMha pRthvI para gira par3A / kintu, usake prANa nahIM nikale the, tar3aphar3A rahA thA / usa samaya sArathi siMha ke pAsa AyA aura usane zera ko sambodhita karate hue snehapUrita zabdoM meM kahA he vanarAja ! ' kisI kAle mAthe vAle pAmara manuSya ke hAthoM merI kumauta ho rahI hai / maiM isakA bAla bhI bAMkA na kara sakA / isane mere bala parAkrama kA miTTI meM milA diyA hai / " kucha aise hI vicAroM ke kAraNa tumhAre prANa nahIM nikala rahe haiM, aisA dikhAI de rahA hai / kintu, vanarAja ! kyA tuma jAnate ho ki tumhArA vadha karane vAlA koI sAmAnya mAnava nahIM hai| tuma kesarI siMha ho to vaha puruSa siMha - puruSoM meM siMha ke samAna parAkramI vIra manuSya hai / tumhArI mRtyu aise hI puruSasiMha ke hAthoM se huI hai / samAna bala parAkrama vAle ke hAtha se mauta ho to yaha zoka karane jaisI ghaTanA nahIM hai / tuma apane citta ko zAnta karo aura ghAyala zarIra kA tyAga kara paraloka kI ora prayANa karo / aura phira dayAla sArathi ne bhagavAna ke nAma kA smaraNa karavAyA / 1 41 sArathi kI snehapUrNa madhura vANI sunakara siMha sadA ke liye zAnta ho gayA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana gautama sattAvIsaveM bhava meM marIci aura tripRSTha kI AtmA hI mahAvIra ke rUpa meM avatarita huI aura kapila evaM sArathi kA jIva hI isa samaya meM indrabhUti gautama ke rUpa meM avatarita huaa| pUrva janmoM kI isa prabala sneha-paramparA ke kAraNa hI isa bhava meM bhI guru-ziSya | tIrthaMkara-gaNadhara ke rUpa meM ina donoM kA pArasparika sneha bhI asImita/bejor3a hI rahA / kheDUta kA prasaMga jisa prakAra aneka bhavoM se saMcita sneha-paramparA vadhita hotI huI mahAvIra aura gautama ke prazasta evaM aTUTa sneha ke rUpa meM pratiphalita dikhAI detI hai usI prakAra vaira-dveSa kI paramparA bho bhavoM taka vadhita hokara vinAza kI kagAra para pahuMcA detI hai / isakA udAharaNa hai khedduut|| bhagavAna mahAvIra kisI grAma kI ora padhAra rahe the / mArga meM unhoMne dekhA ki eka kheDUta hAlika kheta meM hala calA rahA hai aura durbala bailoM ko nRzaMsatA ke sAtha pITa-pITa kara calA rahA hai / yaha hRdaya drAvaka dRzya dekhakara evaM hAlika ko sarala jIva samajha kara bhagavAna ne kahA-he gautama ! jAo aura isa kisAna ko pratibodha do| prabhu kI prAjJA prApta kara gautama kheDUta ke pAsa gaye / use sarala aura subodha bhASA meM upadeza diyA / usa upadeza kA kheDUta para aisA jAdU huA ki vaha tatkAla hI khetI aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana bailoM ko chor3akara guru gautama kA ziSya bana gayA / dIkSAnantara gautama usako sAtha lekara cale / mArga meM usane pUchA-hama kahA~ cala rahe haiM ? gautama ne sahaja-bhAva se kahA-mere dharmAcArya ke pAsa cala rahe haiN| kRSaka-kyA Apake bho koI guru haiM ? gautama-hA~, kRSaka-pApake guru kauna haiM ? gautama-sarvajJa sarvadarzI tIrthaMkara zramaNa bhagavAna mahAvIra mere guru/dharmAcArya haiN| kRSaka-socane lagA-'mere guru bar3e jJAnA haiM, to inake guru to bahuta bar3e jJAnI hoNge|" prasannatA se gautama ke pIche-pIche zIghratA se calane lgaa| guru ke sAtha prabhu ke samIpa pahu~cA / bhagavAna ko dekhate hI vaha vicitra prakAra kI beceno kA anubhava karane lagA aura guru gautama se pUchA-sAmane jo baiTha haiM ye kauna haiM ? gautama ne kahA-ye hI to mere dharmaguru jagaduddhAraka bhagavAna mahAvIra haiM / kheDUta Aveza meM bola uThA-"yadi yahI tumhAre dharmaguru haiM to mujhe inase koI kAma nahIM aura na tumse| rakho tumhArA yaha veSa / " kahatA huA muniveSa tyAga kara usI kSaNa bhAga khar3A huaa| aisI anahonI aura vicitra ghaTanA ko dekhakara gautama to stabdha ho gae aura bhagavAna se pUcha baiThe Jain Educationa International national For Personal and Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 gautama rAsa : parizIlana bhagavan ! maiM yaha kyA dekha rahA hU~ ! jahA~ bhayatrasta evaM azaraNa vyakti Apake caraNoM meM Akara trANa evaM zaraNa pAte haiM vahA~ yaha prApako dekhakara bhayabhIta hokara bhAga khar3A huA / prabho ! kyA kAraNa hai ? bhagavAna ne kahA-gautama ! yaha pUrvabaddha prIti evaM baira kA khela hai / isa kisAna ke jIva kI tumhAre sAtha pUrva prIti hai, anurAga hai, isIliye tumheM dekhakara isake mana meM anurAga paidA huA aura tumhAre upadeza ko sunakara dIkSita bhI huA / mere prati abhI isake saMskAroM meM baira-virodha evaM bhaya kI smRtiyA~ zeSa haiM, isIliye vaha mujhe dekhakara pUrvajanmoM ke bairasmaraNa ke kAraNa bhayabhIta hokara bhAga chUTA hai| isa prasaMga ko punaH spaSTa karate hue bhagavAn ne kahAnau bhava pUrva maiM tripRSTha thA aura tuma mere sArathi the / kheDUta kA jIva tuMgagiri kI guphA meM siMha thaa| maiMne ise mAra diyA thA aura tumane usa samaya use snehapUrNa zabdoM meM Azvasta kiyA thA, sAntvanA dI thii| isIliye vaha tumhAre Upara anurAga rakhatA hai aura pUrva baira ke kAraNa mere Upara zatrubhAva / siMha ke isa zatrubhAva kA mujhe to isa janma meM do bAra sAmanA karanA par3A / prathama to sAdhanA kAla arthAt chadmasthAvasthA ke prathama varSa meM gaMgA nado pAra karane hetu maiM eka naukA meM baiThA thaa| usa samaya isa siMha kA jIva devaloka meM sUdaMSTra nAmaka nAgakumAra deva thA / isane vibhaMga jJAna se mujhe dekhaa| isakA pUrva baira jAgrata hayA aura usa naukA ko DabAne kA athaka prayatna kiyaa| khaira, vaha saphala na ho sakA aura maiM dUsare kinAre sakuzala pahu~ca gyaa| kintu, isakI vairAgni zAnta nahIM huii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana usI ne marakara kisAna ke rUpa meM janma liyaa| mujhe dekhakara usake vairAgni ke pUrva-saMskAra jAga uThe aura muni-veSa chor3akara bhAga gayA / gautama ! aisI hotI hai pUrva-baira kI praticchAyA aura usake kaTuka jaharI phala / vItarAga bhAva hI isa vairAgni kA mAraka hai| aSTApada tortha yAtrA ko pRSTha-bhUmi zAla, mahAzAla, gAgali uttarAdhyayana sUtra ke dramapatraka nAmaka dazaveM adhyayana ko TIkA karate hue TIkAkAroM ne likhA hai : pRSThacampA nagarI ke rAjA the zAla aura yuvarAja the mahAzAla / donoM bhAI the / inakI bahana kA yazasvatI, bahanoI kA piThara aura bhAnaje kA nAma gAgali thaa| bhagavAna mahAvIra kI dezanA sunakara donoM bhAIyoM-zAla mahAzAla ne dIkSA grahaNa karalI thI aura kAMpilyapura se apane bhAnaje gAgalI ko bulavAkara rAjapATa sauMpa diyA thA / rAjA gAgalI ne apane mAtA-pitA ko bhI pRSThacampA bulavA liyA thaa| ekadA bhagavAna campAnagarI jA rahe the| tabhI zAla aura mahAzAla ne svajanoM ko pratibodhita karane ke liye pRSThacampA jAne kI icchA vyakta kI / prabhu kI AjJA prAptakara gautama svAmI ke netRtva meM zramaNa zAla aura mahAzAla pRSThacampA gye| vahA~ ke rAjA gAgali aura usake mAtA-pitA (yazasvatI, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana piThara) ko pratibodhita kara dIkSA pradAna kii| pazcAta ve saba prabha kI sevA meM cala par3e / mArga meM calate-calate zAla aura mahAzAla gautama svAmI ke guNoM kA cintana aura gAgali tathA usake mAtA-pitA zAla evaM mahAzAla muniyoM kI paropakAritA kA cintana karane lage / adhyavasAyoM kI pavitratA bar3hane lagI aura pAMcoM nirgranthoM ne kevalajJAna prApta kara liyaa| sabhI bhagavAna ke pAsa paha~ce / jyoMhI zAla mahAzAla aura pAMcoM munigaNa kevaliyoM kI pariSad meM jAne lage to gautama ne una sabako rokate sambodhita karate hue kahA- "pahale trilokI nAtha bhagavAna kI vandanA kreN|" usI kSaNa bhagavAna ne kahA-gautama ! ye saba kevalI ho cuke haiM, ataH inakI AzAtanA mata kro| zaMkAkula mAnasa gautama ne unase kSamAyAcanA kI; kintu unakA mana adhIratA vaza Akula-vyAkula ho uThA aura sandehoM se bhara gyaa| ve socane lage- "mere dvArA dIkSita adhikAMzataH ziSya kevalajJAnI ho cuke haiM, parantu mujhe abhI taka kevalajJAna nahIM humA / kyA maiM siddha pada prApta nahIM kara pAU~gA?'' "mokSe bhave ca sarvatra niHspRho munisattamaH" mokSa aura saMsAra donoM ke prati pUrNarUpeNa niHspRha/anAsakta rahane vAle gautama bhI "maiM carama zarIrI (isI deha se mokSa jAne vAlA) hU~ yA nahIM" sandeha-dolA meM jhUlane lge| __eka dina gautama svAmI kahIM bAhara/anyatra gaye huye the, usa samaya bhagavAna mahAvIra ne apanI dharmadezanA meM aSTApada Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana 47 tIrtha kI mahimA kA varNana karate hue kahA- 'jo sAdhaka svayaM kI Atmala bdhi ke bala para aSTApada parvata para jAkara caityastha jina-bimboM kI vandanA kara, eka rAtri vahA~ nivAsa kare, to vaha nizcayataH mokSa kA adhikArI banatA hai aura isI bhava meM mokSa ko prApta karatA hai|" bAhara se lauTane para devoM ke mukha se jaba unhoMne ukta mahAvIra vANI ko sunA to unake citta ko kiMcit santuSTi kA anubhava huA / "carama zarIrI hU~ yA nahIM' parIkSaNa kA mArga to milA, kyoM na parIkSaNa karUM ? sarvajJa kI vANI zata-pratizata vizuddha svarNa hotI hai, isameM zaMkA ko sthAna hI kahA~ ?" aSTApada tIrtha kI yAtrA tatpazcAt gautama bhagavAna ke pAsa Aye aura aSTApada tIrtha yAtrA karane kI anumati cAhI / bhagavAna ne bhI gautama ke mana meM sthita mokSa-kAmanA jAnakara aura vizeSa lAbha kA kAraNa jAnakara yAtrA kI anumati pradAna kI / gautama harSotphulla hokara aSTApada kI yAtrA ke liye cale / ___ zIlAMkAcArya (10vIM zatAbdI) ne cauppannamahApuruSa cariyaM (pRSTha 323) ke anusAra bhagavAna mahAvIra ne 1500 tApasoM ko pratibodha dene ke liye gautama ko aSTApada tIrtha kI yAtrA karane kA nirdeza diyA aura gautama jina-bimboM ke darzanoM kI umaMga lekara cala pdd'e| guru gautama Atma-sAdhanA se prApta cAraNa labdhi Adi aneka labdhiyoM ke dhAraka the, Akasmika bala evaM cAraNalabdhi (AkAza meM gamana karane kI zakti) se ve vAyuvega kI gati se kucha hI kSaNoM meM aSTApada kI upatyakA meM pahu~ca gaye / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 gautama rAsa : parizIlana - idhara kauDinya, dinna (datta) aura zaivAla nAma ke tIna tApasa bhI 'isI bhava meM mokSa-prApti hogI yA nahIM' kA nizcaya karane hetu apane-apane pAMca sau-pAMca sau tApasa ziSyoM ke sAtha aSTApada parvata para car3hane ke liye kliSTa tapa kara rahe the| __inameM se kauDinya upavAsa ke ananta ra pAraNA kara phira upavAsa karatA thaa| pAraNA meM mUla, kanda Adi kA AhAra karatA thaa| vaha aSTApada parvata para car3hA avazya, kintu eka mekhalA/sopAna se prAge na jA sakA thaa| dinna (datta) tApasa do-do upavAsa kA tapa karatA thA aura pAraNA meM nIce par3e hue pIle patte khA kara rahatA thaa| vaha aSTApada kI dUsarI mekhalA taka hI pahu~ca pAya, thaa| zaivAla tApasa tIna-tIna upavAsa kI tapasyA karatA thaa| pAraNA meM sUkhI zevAla (sevAra) khA kara rahatA thA / vaha aSTApada kI tIsarI mekhalA taka hI car3ha pAyA thaa| ... tIna sopAna (pagothiyoM) se Upara car3hane kI unameM zakti nahIM thii| parvata kI pATha mekhalAyeM thI / antima/agrima mekhalA taka kaise pahu~cA jAe? isI udher3abuna meM ve sabhI tApasa cintita the| - itane meM una tapasvI janoM ne gautama svAmI ko udhara Ate dekhA / inakI kAnti sUrya ke samAna tejodIpta thI aura zarIra sapramANa evaM bharAvadAra thaa| madamasta hAthI kI cAla se calate hue pA rahe the| unheM dekhakara sabhI tApasagaNa UhApoha karane lage "hama mahAtapasvI aura dubale-patale zarIra vAle bhI Upara na jA sake, to yaha sthUla zarIra vAlA zramaNa kaise car3ha pAegA?" Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana ve tapasvI zaMkA-kuzaMkA ke ghere meM par3e hue soca hI rahe the ki itane meM hI guru gautama karoliyA ke jAla ke samAna cAroM tarapha phailI huI Atmika-bala rUpI sUrya kiraNoM kA AdhAra lekara jaMghAcAraNa labdhi se vega ke sAtha kSaNa mAtra meM aSTApada parvata kI antima mekhalA para pahu~ca ge| tApasoM ke dekhate-dekhate hI adRzya ho ge| ___ yaha dRzya dekhakara tApasagaNa prAzcarya cakita hokara vicArane lage- "hamArI itanI vikaTa tapasyA aura parizrama bhI saphala nahIM huA, jabaki yaha mahApuruSa to khela-khela meM hI Upara pahu~ca gyaa| nizcaya hI isa maharSi mahAyogI ke pAsa koI mahAzakti avazya honI caahie|" unhoMne nizcaya kiyA "jyoM hI ye maharSi nIce utareMge hama unake ziSya bana jaayeNge| inakI zaraNa aMgIkAra karane se hamArI mokSa kI AkAMkSA avazya hI saphalIbhUta hogii|" idhara, gautama svAmI ne "mana ke manoratha phaleM ho" aise ullAsa se aSTApada parvata para cakravartI bharata dvArA nirmApita evaM toraNoM se suzobhita tathA indrAdi devatAoM se pUjita-arcita nayanAbhirAma caturmukhI prAsAda mandira meM praveza kiyaa| nijanija kAya/dehamAna ke anusAra cAroM dizAoM meM 4,8,10,2 kI saMkhyA meM virAjamAna caubIsa tIrthaMkaroM ke ratnamaya bimboM ko dekhakara unakI roma-rAjI vikasita ho gaI aura harSotphula nayanoM se darzana kiye| zraddhA-bhakti pUrvaka vandana-namana, bhAvArcana kiyaa| madhura evaM gambhIra svaroM meM tIrthakaroM kI stavanA kii| darzana-vandana ke pazcAt sandhyA ho jAne ke kAraNa tIrtha-mandira ke nikaTa hI eka saghana vRkSa ke nIce zilA para dhyAnastha hokara dharma-jAgaraNa karane lage / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50. gautama rAsa : parizIlana vajrasvAmI ke jIva ko pratibodha dharma- jAgaraNa karate samaya aneka deva, asura aura vidyAghara vahA~ Aye, unakI vandanA kI aura gautama ke mukha se dharmadezanA bhI sunakara kRtakRtya hue / isI samaya zakra kA dizApAlaka vaizramaNa deva, ( zIlAMkAcArya ke anusAra gandharvarati nAmaka vidyAdhara ) jisakA jIva bhaviSya meM dazapUrvadhara vajra svAmI banegA, tIrtha kI vandanA karane AyA / pulakita bhAva se deva-darzana kara gautama svAmI ke pAsa AyA aura bhakti pUrvaka vandana kiyA / guru gautama ke sugaThita, sudRr3ha, sabala evaM hRSTapuSTa zarIra ko dekhakara vicAra karane lagA - "kahA~ to zAstra-varNita kaThora tapadhArI zramaNoM ke durbala, kRzakAya hI nahIM, apitu asthi-paMjara kA ullekha aura kahA~ yaha hRSTapuSTa evaM tejodhArI zramaNa ! aisA sukumAra zarIra to devoM kA bhI nahIM hotA ! to, kyA yaha zAstrokta munidharma kA pAlana karatA hogA ? yA kevala paropadezaka hI hogA ?" guru gautama usa deva ke mana meM utpanna bhAvoM / vicAroM ko jAna gae aura usakI zaMkA ko nirmUla karane ke liye puNDarIka kaNDarIka kA jIvana-caritra ( jJAtA dharma kathA 16 vAM adhyayana ) sunAyA aura usake mAdhyama se batalAyA - mahAnubhAva ! na to durbala, azakta aura nisteja zarIra hI munitva kA lakSaNa bana sakatA hai aura na svastha, sudRr3ha, hRSTapuSTa evaM tejasvI zarIra munitva kA virodhI bana sakatA hai / vAstavika munitva to zubhadhyAna dvArA sAdhanA karate hue saMyama yAtrA meM hI samAhita / vidyamAna hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana vaizramaNa deva kI zaMkA-nirmUla ho gaI aura vaha bodha pAkara zraddhAzIla bana gyaa| tApasoM kI dIkSA : kevalajJAna prAtaHkAla jaba gautama svAmI parvata se nIce utare to sabhI tApasoM ne unakA rAstA roka kara kahA-"pUjyavara ! Apa hamAre guru haiM aura hama sabhI Apake ziSya haiN|" ___ gautama bole-tumhAre aura hamAre saba ke guru to tIrthaMkara mahAvIra haiN| yaha sunakara ve sabhI prAzcarya se bole- kyA Apa jaise sAmarthyavAna ke bhI guru haiM ? gautama ne kahA-hA~, surAsuroM evaM mAnavoM ke pUjanIya, rAga-dveSarahita sarvajJa mahAvIra svAmI jagadguru haiM, ve hI mere tApasagaNa-bhagavan ! hameM to isI sthAna para aura abhI hI sarvajJa-zAsana kI pravrajyA pradAna karane kI kRpA karAve / gautama svAmI ne anugraha pUrvaka kauDinya, dinna aura zaivAla ko pandraha sau tApasoM ke sAtha dIkSA dI aura yUthAdhipati ke samAna saba ko sAtha lekara bhagavAna kI sevA meM pahu~cane ke liye cala pdd'e| mArga meM bhojana kA samaya dekhakara gautama svAmI ne sabhI tApasoM se pUchA-tapasvojanoM ! Aja Apa saba loga kisa AhAra se tapa kA pAraNA karanA cAhate haiM ? btlaao| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana tApasagaNa-bhagavan ! Apa jaise guru ko prApta kara hama sabhI kA antaHkaraNa paramAnanda ko prApta huA hai ataH paramAnna khIra se hI pAraNA karAveM / usI kSaNa gautama bhikSA ke liye gaye aura bhikSA pAtra meM khIra lekara Aye / sabhI ko paMkti meM biThAkara, pAtra meM dAhinI aMgUThA rakhakara akSINamahAnasI labdhi ke prabhAva se sabhI tapasvIjanoM ko peTa bhara kara khIra se pAraNA krvaayaa| zaivAla Adi 500 muni jana to gautama svAmI ke atizaya evaM labdhiyoM para vicAra karate hue aise zubhadhyAnArUr3ha hue ki khIra khAte-khAte hI kevalajJAna prApta kara liyaa| bhikSA grahaNa karane ke pazcAt gautama sabhI zramaNoM ke sAtha punaH Age bar3he / prabhu ke samavasaraNa kI zobhA aura aSTa mahAprAtihArya dekhakara dinna Adi 500 anagAroM ko tathA dUra se hI prabhu ke darzana, prabhu kI vItarAga mudrA dekhakara kauDinya Adi sAdhunoM ko zukladhyAna ke nimitta se kevalajJAna prApta ho gayA / samavasaraNa meM pahu~ca kara, tIrthaMkara bhagavAna kI pradakSiNA kara sabhI navadIkSita kevaliyoM kI ora bar3hane lage / gautama ne unheM rokate hue kahA-bhagavAna ko vandana kro| usI samaya bhagavAna ne kahA-gautama ! kevalajJAniyoM kI AzAtanA mata karo ! bhagavAna kA vAkya sunate hI gautama stabdha se ho gaye / bhagavad aAjJA svIkAra kara, gautama ne mithyAduSkRta pUrvaka una Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 gaNadhara gautama : parizIlana saba se kSamA yAcanA kI / tatpazcAt ve cintana- dolA meM hicakole khAne lage / " kyA merI aSTApada yAtrA niSphala jAegI ? kyA maiM guru-karmA hU~ ? kyA maiM isa bhava meM mukti meM nahIM jA pAU~gA ?" yahI cintA unheM punaH satAne lagI / gautama ko AzvAsana - bhagavAna antaryAmI the / 1 ve gautama ke viSAda ko evaM dhairya yukta mana ko jAna gae / unakI khinnatA ko dUra karane ke liye bhagavAna ne unako sambodhita karate hue kahA he gautama! cirakAla ke paricaya ke kAraNa tumhArA mere prati UrNAkaTa ( dhAna ke chilake ke samAna ) jaisA sneha hai / isIliye tumheM kevalajJAna nahIM hotA / deva, guru, dharma ke prati prazasta rAga hone para bhI vaha yathAkhyAta cAritra kA pratibandhaka hai / jaise sUrya ke abhAva meM dina nahIM hotA, vaise hI yathAkhyAta cAritra ke binA kevalajJAna nahIM hotA / prataH spaSTa hai ki jaba mere prati tumhArA utkaTa rAga / sneha naSTa hogA, taba tumheM avazyameva kevalajJAna prApta hogA / 1 punaH bhagavAna ne kahA - " gautama ! tuma kheda - khinna mata bano, avasAda mata karo | isa bhava meM mRtyu ke pazcAt, isa zarIra se chUTa jAne para; isa manuSya bhava se cyuta hokara, hama donoM tulya (eka samAna) aura ekArtha ( eka hI prayojana vAle athavA eka hI lakSya - siddhi kSetra meM rahane vAle ) tathA vizeSatA rahita evaM kisI bhI prakAra ke bhedabhAva se rahita ho jAeMge / 1" 1. bhagavatI sUtra zataka 14, uddezaka 7, sUtra. 2. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 gautama rAsa : parizIlana ataH tuma adhIra mata bano, cintA mata kro| aura, "jisa prakAra zaratkAlIna kumuda pAnI se lipta nahIM hotA, usI prakAra tU bhI apane sneha ko vicchinna (dUra) kara / tU sabhI prakAra ke sneha kA tyAga kara / he gautama ! samaya-mAtra kA bhI pramAda mata kara / ' prabhu kI ukta amRtarasa se paripUrNa vANI se gautama pUrNataH Azvasta ho ge| "maiM carama zarIrI hU~" isa parama santuSTi se gautama kA roma-roma Ananda sarovara meM nimagna ho gyaa| bhagavAn kA mokSagamana IsvI pUrva 515 kA varSa thaa| zramaNa bhagavAn mahAvIra kA antima cAturmAsa pAvApurI meM thA / cAturmAsa ke sAr3he tIna mAha pUrNa hone vAle the| bhagavAn jIvana ke antima samaya ke cihnoM ko pahacAna gye| unheM gautama ke siddhi-mArga meM bAdhaka avarodha ko bhI dUra karanA thA, ataH unhoMne gautama ko nirdeza diyA-gautama ! nikaTastha grAma meM jAkara devazarmA ko pratibodhita kro| gautama nizchala bAlaka ke samAna prabhu kI AjJA ko zirodhArya kara devazarmA ko pratibodha dene ke liye cala pdd'e| idhara, lokahitakArI zramaNa bhagavAn mahAvIra ne chaTTha tapa/do dina kA upavAsa tapa kara, bhASA-vargaNA ke zeSa pudgaloM ko pUrNa karane ke liye akhaNDa dhArA se dezanA denI prArambha kii| 1. uttarAdhyayana sUtra a. 10 gA. 28 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana isa dezanA meM prabhu ne puNya ke phala, pApa ke phala aura anya aneka upakArI praznoM kA pratipAdana kiyaa| bAraha parSadA bhagavAn ko isa vANI ko ekAgracita hokara hRdaya ke kaTore meM bhAvabhakti pUrvaka jhela/ grahaNa kara rahI thI / bhagavAn kI antima dharmaparSadA meM aneka viziSTa evaM sammAnya vyakti, kAzI-kauzala deza ke nau licchavI aura nau mallakI-aThAraha rAjA bhI upasthita the| isa prakAra solaha prahara paryanta akhaNDa dezanA dete-dete kArtika vadi amAvasyA kI madhya rAtri ke bAda svAti nakSatra ke samaya vaha viSama kSaNa A phuNcaa| samaya kA paripAka pUrNa huA aura tribhuvana svAmI zramaNa bhagavAn mahAvIra bihottara varSa ke AyuSya kA bandhana pUrNa kara, mahAnirvANa ko prApta kara, siddha, buddha, pAraMgata, nirAkAra, niraMjana bana gaye / bhagavAn isa dina sarvadA ke liye martya na rahakara samasta zubha-zuddha bhAvanA ke puMja rUpa meM amartya amara bana ge| jJAna sUrya vilupta ho gyaa| parSadA siddha, buddha, mukta bhagavAn ko dIna/anAtha bhAva se azrusikta aMjali arpaNa kara antima namana karatI rahI / pAvApurI kI bhUmi pavitra ho gaI / amAvasyA kI rAtri dharmaparva bana gaI / usa rAtri meM jana samUha ne dIpaka jalAkara nirvANa kalyANaka kA bahumAna kiyaa| yahI dIpaka paMkti dIpAvalI tyauhAra ke rUpa meM prasiddha ho gii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana gautama kA vilApa aura kevalajJAna-prApti gaNadhara gautama devazarmA ko pratibodha dene ke bAda vApasa pAvApurI kI ora pA rahe the / prabhu kI AjJA pAlana karane se inakA roma-roma ullAsa se vikasita ho rahA thaa| jaba bhI paramAtmA kI AjJA pAlana karane kA evaM abUjha jIva ko pratibodha dekara uddhAra karane kA avasara milatA to vaha dina unake liye prAnandollAsa se paripUrNa bana jAtA thaa| prabhu ke caraNoM meM vApasa pahu~cane kI prabala utkaNThA ke kAraNa gautama tejI se kadama bar3hA rahe the| idhara prabhu kA nirvANa mahotsava manAne evaM antima saMskAra ke liye vimAnoM meM baiThakara devagaNa tAbaDatoba pAvApurI kI ora bhAge jA rahe the / prAkAza meM kolAhala sA maca gayA thaa| bhAgate hue devatAoM ke sahasroM mukhoM se, avaruddha kaNThoM se eka hI zabda nikala rahA thA-"Aja jJAna sUrya asta ho gayA hai, prabhu mahAvIra nirvANa ko prApta ho gae haiM / antima darzana karane zIghra clo|" | deva-mukhoM se niHsRta ukta pralayakArI zabda gautama ke kAnoM meM pahu~ce / tumula kolAhala ke kAraNa aspaSTa dhvani ko samajha nahIM pAye / kAna lagAkara dhyAnapUrvaka sunane para samajha meM pAyA ki "prabhu kA nirvANa ho gayA hai|" kintu, gautama ko ina zabdoM para tanika bhI vizvAsa nahIM huA / ve socane lage-"asambhava hai, kala hI to prabhu ne mujhe AjJA dekara yahA~ bhejA thA / ataH aisA to kabhI ho hI nahIM sktaa| yaha to pAgaloM kA pralApa sA pratIta hotA hai|" Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana 57 parantu, parantu, lAkhoM devatA pAvApurI kI ora bhAge jA rahe haiM, zabda laharI avaruddha kaNThoM se nikala rahI hai, para kyoM ?........? aura, prabha kI vANI thI--"devagaNa asatya nahIM bolate" dhyAna meM Ate hI gautama kA roma-roma vicalita kampita ho utthaa| ve nistabdha se ho gaye / "nirvANa" jaise pralayakArI zabda para vizvAsa hote hI asIma antarvedanA ke kAraNa mukha kAntihIna | zyAmala ho gayA, aAMkhoM se ajasra azrudhArA bahane lagI, A~khoM ke sAmane aMdherA chA gayA, zarIra aura hAthapaira kAMpane lage, cetanA-zakti vilupta hone lagI aura ve kaTe vRkSa kI bhAMti dhar3Ama se pRthvI para baiTha gaye / besudha se, nizceSTa se baiThe rahe / kucha kSaNoM ke pazcAt socane samajhane kI sthiti meM Ane para samavasaraNa meM virAjamAna prabhu mahAvIra aura unake zrImukha se niHsRta he gautama ! kA dRzya calacitra kI bhAMti unakI A~khoM ke sAmane ghUmane lagA aura ve sahasA nirAdhAra, nirIha, asahAya bAlaka kI bhAMti sisakiyAM bharate hue vilApa karane lage "maiM kaisA bhAgyahIna hU~, bhagavAn ke gyAraha gaNadharoM meM se nava gaNadhara to mokSa cale gaye, anya bhI aneka AtmAe~ siddha bana gaIM; svayaM bhagavAn bhI muktidhAma meM padhAra gaye, aura maiM prabhu kA prathama ziSya hokara bhI abhI taka saMsAra meM hI raha rahA huuN| prabhu to padhAra gaye, aba merA kauna hai ?" antar kI gaharI vedanA ubharane lgii| dizAe~ andhakAramaya aura baharI bana giiN| citta meM punaH zUnyatA vyApta hone lagI / tanika se jAgRta hote hI punaH upAlambha ke svaroM meM bola uThe Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana "he mahAvIra ! mujha raMka para yaha asahanIya bajrapAta Apane kaise kara DAlA ? mujhe majhadhAra meM chor3akara kaise cala diye ? aba merA hAtha kauna pakar3egA? merA kyA hogA? merI naukA ko kauna pAra lagAyegA? he prabho ! he prabho !! Apane yaha kyA gajaba DhA diyA? mere sAtha kaisA anyAya kara DAlA? vizvAsa dekara vizvAsa bhaMga kyoM kiyA? aba mere praznoM kA uttara kauna degA? merI zaMkAoM kA samAdhAna kauna karegA? maiM kise mahAvIra, mahAvIra kahU~gA? aba mujhe he gautama ! kahakara prema se kauna bulAegA? karuNAsindhu bhagavan mere kisa aparAdha ke badale Apane aisI nRzaMsa kaThoratA barata kara anta samaya meM mujhe dUra kara diyA ? aba merA kauna zaraNadAtA banegA ? vAstava meM maiM to Aja vizva meM dIna-anAtha bana gayA ? prabho ! Apa to sarvajJa the na ! loka-vyavahAra ke jJAtA bhI the na ! aise samaya meM to sAmAnya loga bhI svajana sambandhiyoM ko dUra se apane pAsa bulA lete haiM, sokha dete haiM / prabho ! Apane tA lAka-vyavahAra kA bhA tilAMjali de dI aura mujhe dUra bhagA diyA ! prabho! pApako jAnA thA to cale jAte, para isa bAlaka ko pAsa meM tA rakhate ! maiM abodha bAlaka ko taraha ApakA aMcala caraNa pakar3a kara Apake mArga meM bAdhaka nahIM banatA ! maiM Apase kevalajJAna kI bhikSA-yAcanA bhI nahIM krtaa| o mahAvIra ! kyA Apa bhUla gaye ? maiM to Apake prati asoma anurAga ke kAraNa "kaivalya" ko bho tuccha samajhatA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana thA ! phira bhI Apane sneha bhaMga kara mere hRdaya ko TUka-TUka kara DAlA ! kyA yahI ApakI prabhutA thI ?" isa prakAra gautama ke vedanA kA krandana uTha rahA nAma para hI niHzvAsa bharate rahe the / aNu - aNu meM se prabhu ke viraha kI thA / ve svayaM ko bhUlakara, prabhu ke hue antar vedanA ko vyakta kara 59 aisI dayanIya evaM karuNasthiti meM bhI unake prA~suoM ko poMchane vAlA, bhagna hRdaya ko AzvAsana dene vAlA aura gahana zoka ke santApa ko dUra karane vAlA isa pRthvItala para Aja koI na thA / aneka AtmAoM kA AzA stambha, aneka jIvoM kA uddhAraka aura nipuNa khivaiyA bhI Aja viSama hatAzA ke gahana vAtyAcakra meM phaMsa gayA thA / vicAra- parivartana zraura kevalajJAna bhagavAn mahAvIra ke prati gautama kA agAdha / asIma anurAga hI unake kevalajJAna kI prApti meM bAdhaka bana rahA thA / kintu unakI isa bhUla ko batalAne vAlA yahA~ na koI tIrthaMkara thA aura na koI zramaNa yA zramaNI hI isa samaya unake pAsa upasthita the / isa samaya gautama ekAkI, kevala ekAkI the / Jain Educationa International vedanAnubhUti janita vilApa aura upAlambhAtmaka prAkroza udgAroM ke dvArA prakaTa ho jAne para gautama kA mana kucha zAnta / halakA huA / antar kucha sthira aura svastha huA / socanevicArane aura vastusthiti samajhane kI zakti prakaTa huI / sAcane For Personal and Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana kI vicAradhArA meM parivartana aayaa| antarmukhI hokara gautama vicAra karane lage "are ! cAra jJAna aura caudaha pUrvo kA dhAraka tathA mahAvIra-tIrtha kA saMvAhaka hokara maiM kyA karane lagA ! maiM anagAra hU~, kyA mujhe vilApa karanA zobhA detA hai ? karuNAsindhu, jagaduddhAraka prabhu ko upAlambha dUM; kyA mere liye ucita hai ? are! jagadvandya prabhu kI kaisI anirvacanIya mamatA thI ! are ! prabhu to asIma sneha ke sAgara the, kyA ve kabhI kaThora banakara, vizvAsa bhaMga kara cheha de sakate haiM ? kadApi nhiiN| are ! bhagavAn ne to bArambAra samajhAyA thA-gautama ! pratyeka AtmA svayaM kI sAdhanA ke bala para siddhi prApta kara sakatI hai / dUsare ke bala para koI siddhi prApta nahIM kara sakatA aura na koI kisI jIva kI sAdhanA ke phala ko roka sakatA hai / mujhe abhI taka kaivalya prApta nahIM huA to isameM bhagavAn kA kyA dASa hai ! isameM bhUla yA kamI to merI hI honI caahie|" gautama kA antar-cintana bar3hane se prazasta vicAroM kA pravAha bahane jagA / ve vIra ! mahAvIra !! kA smaraNa karatekarate prabhu ke vItarAgapana para vicAra-manthana karane lage "pro! bhagavAn to nirmama, nIrAgI aura vItarAga the| rAga-dveSa ke doSa to unakA sparza bhI nahIM kara pAte the| aise jagat ke hitakArI vItarAga prabhu kyA merA ahita karane ke liye anta samaya meM mujhe apane se dUra kara sakate the? nahIM, nahIM ! prabhu ne jo kucha kiyA mere kalyANa ke liye hI kiyA hogaa|" Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana - gautama ko spaSTa AbhAsa hone lagA-'merI yaha dhAraNA hI bhramapUrNa thI ki prabhu kI mere Upara apAra mamatA hai| prabhu ke Upara mamatA, Asakti, anurAga dRSTi to maiM hI rakhatA thA / merA yaha prema ekapakSIya thaa| yaha rAga dRSTi hI mere kevalI banane meM bAdhaka bana rahI thii| dveSa-buddhi yA rAga-dRSTi ke pUrNa abhAva meM hI prAtma-siddhi kA amRtatattva prakaTa hotA hai, vidyamAnatA meM kadApi nahIM / maiM svayaM hI apanI siddhi ko roka rahA thA, isameM bhagavAn kA kyA doSa hai ? merI isa rAga dRSTi ko dUra karane ke liye hI prabhu ne anta samaya meM mujhe dUra kara, prakAza kA mArga dikhAkara mujha para anugraha kiyA hai| kintu, maiM abUjha isa rahasya ko nahIM samajha sakA aura prabhu ko hI doSa dene lagA / he kSamAzramaNa bhagavan ! mere isa aparAdha/ doSa ko kSamA kreN|" pazcAttApa, AtmanirIkSaNa tathA prazasta zubha adhyavasAyoM kI agni meM gautama ke moha, mAyA, mamatA ke zeSa bandhana kSaNamAtra meM bhasmIbhUta ho gaye / unakI AtmA pUrNa nirmala bana gaI aura unake jIvana meM kevalajJAna kA divya prakAza vyApta ho gyaa| bhagavAn mahAvIra kA nirvANa gautama svAmI ke kevalajJAna kA nimitta bana gayA / IsvI pUrva 527 kArtika zuklA pratipadA kA uSAkAla gautama svAmI ke kevalajJAna se prakAzamAna ho gayA / isI dina gautama svAmI sarvajJa aura sarvadarzI bana gaye the| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana prabhu ke nirvANa se jana-samAja athAha duHkha sAgara meM DUba gayA thaa| gautama ke sarvajJa banane se usameM antara paayaa| caturvidha saMgha atyanta prasanna huA aura gautama svAmI kI jaya jayakAra karane lgaa| mahAvIra kA nirvANa aura gautama ke jJAna kA prasaMga ekarUpa banakara pavitra smaraNa ke rUpa meM sarvadA smaraNIya bana gayA / gautama kA nirvANa zramaNa bhagavAna mahAvIra dehamukta siddha hue aura gautama svAmI dehadhArI muktAtmA kevalI hue| mahAvIra tIrtha-saMsthApaka tIrthakara the aura gautama sAmAnya jina bne| kevalajJAna kI divyaprabhA meM gautama svAmI ne sarvatra vicaraNa kiyA / anubhUti pUrNa dharmadezanA ke mAdhyama se sahasroM AtmAoM ko pratibodha dekara siddhi kA mArga prazasta karate rahe / mahAvIra-zAsana ko udyotita karate hue tIrtha ko sudRr3ha aura sabala bnaayaa| gautama svAmI bhagavAn mahAvIra ke 14000 sAdhuoM, 36000 sAdhviyoM, 156000 zrAvakoM aura 318000 zrAvikAoM ke evaM svayaM tathA anya gaNadharoM kI ziSyaparamparAoM ke eka mAtra gaNAdhipati, saMvAhaka aura saphala saMcAlaka hote hue bhI sarvadA niHspRhI, nirabhimAnI evaM lAghava sampanna hI rahe / anta meM, bhagavAn ke zAsana kI evaM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana svayaM ke ziSya parivAra kI bAgaDora apane hI laghubhrAtA Arya sudharma ko sauMpadI / yahI kAraNa hai ki bhagavAn ke prathama paTTadhara ziSya evaM prathama gaNadhara hote hue bhI mahAvIra kI paramparA gautama svAmI se prArambha na hokara sudharma svAmI ke nAma se Aja bhI avicchinna rUpa se calI A rahI hai / kevalI hone ke pazcAt ve 12 bAraha varSa taka mahAvIra vANI ko jana-jana ke hRdaya kI gaharAiyoM taka pahu~cAte rahe / mahAvIra kI yazogAthA ko gAte rahe aura zAsana kI dhvajA ko prabAdhita rUpa se phaharAte rahe / 63 gautama svAmI apanI deha kA vizva ke samasta jIvoM ke kalyANa ke liye nirantara upayoga karate rahe / bANaveM varSa kI paripakva avasthA meM unhoMne dekhA ki deha - vilaya kA samaya nikaTa A gayA hai, to ve rAjagRha nagara ke vaibhAragiri para Aye aura eka mAsa kA pAdapopagamana anazana svIkAra kara liyA / anazana ke anta meM deha tyAga kara gautama svAmI ne nirvANa prApta kiyA / gautama kI Atma jyoti, bhagavAn mahAvIra aura ananta muktAtmAoM kI jyoti meM sadA ke liye mila gaI / mahAvIra ke tulya, ekArtha aura vizeSatA rahita banakara prabhu kI vANI ko caritArtha kara diyA / isa prakAra gautama svAmI 50 varSa gRhavAsa meM, 30 varSa saMyama paryAya meM aura 12 varSa kevalI paryAya meM kula 12 varSa kI zrAyu pUrNa kara IsvI pUrva 515 meM akSaya sukha ke bhoktA banakara siddha, buddha, mukta hue / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana gautama svAmI ke nAma kI mahimA gautama gaNadhara jIvana-sAdhanA, yoga-sAdhanA aura mokSasAdhanA kara vizva ke kalyANakArI sAdhaka bana gae / unakI anupama sAdhanA mahAvIra-zAsana kI paramparA ke liye anukaraNIya evaM Adarza bana gaI / unakI prazasta sAdhanA aura guNoM ko dekhakara jahA~ zramaNa kezIkumAra jaise prAcArya "saMzayAtIta sarvazrutamahodadhi" kaha kara abhivandana karate haiM vahIM zAstrakAra "kSamAzramaNa mahAmuni gautama" evaM "siddha, buddha, akSINa mahAnasa bhagavAn gautama' kahakara namana karate haiN| paravartI AcAryagaNa to inheM "samagra ariSTa/aniSToM ke pranAzaka, samasta abhISTa artha/ manokAmanAoM ke pUraka, sakala labdhi-siddhiyoM ke bhaNDAra, yogIndra, vidhnahArI evaM prAtaH smaraNIya mAnakara gautama nAma kA japa karane kA vidhAna karate hue ullasita hRdaya se guNagAna karate haiM / " mahimA maMDita gautama zabda kA artha karate hue kahate haiM :-"gau" arthAt kAmadhenuH "ta" arthAt taru/kalpavRkSa aura "ma" arthAt cintAmaNi ratna / isI artha / bhAvanA ko prakaTa karate hue vinayaprabhopAdhyAya gautama rAsa meM spaSTataH kahate haiM : "cintAmaNi kara caDhIya u Aja, surataru sArai vaMchiya kAja, kAmakumbha sahu vazi huae / / kAmagavI pUrai mana-kAmI, aSTa mahAsiddhi prAvai dhAmi, sAmi goyama anusarau e / / 42 / / " Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana vinayaprabhopAdhyAya yaha bhI vidhAna karate haiM-OM hI zrI ahaM zrIgautamasvAmine namaH' mantra kA aharniza japa karanA cAhie, isase sabhI manovAMchita kArya pUrNa hote haiN| gautama ke nAma kI hI mahimA hai ki Aja bhI prAtaHkAla meM aharniza nAma-smaraNa karane se sabhI kArya saphala hote dikhAI dete haiN| jaina samAja Aja bhI lakSmI pUjana ke pazcAt navIna bahI-khAtA meM prathama pRSTha para hI "zrIgautamasvAmI jI mahArAja taNI labdhi ho jo" likhakara nAma-mahimA ke sAtha apanI bhAvi-samRddhi evaM saphalatA kI kAmanA ujAkara karate haiM / vAstavikatA yaha hai ki Aja bhI gautama svAmI kA pavitra evaM maMgala nAma jana-jana ke hRdaya ko AhlAdita karatA hai / pratidina lAkhoM AtmAe~ Aja bhI prabhAta kI maMgala belA meM bhaktipUrvaka bhAva-vibhora hokara nAma-smaraNa karate hue bolatI haiM : aMgUThe amRta base, labdhitaNA bhaNDAra / zrI guru gautama sumariye, vAMchita phala dAtAra / nAma-smaraNa ke sAtha jaina paramparA meM gautama ke nAma se kaI tapa bhI pracalita haiM, jaise vIra gaNadhara tapa, 2. gautama paDadho tapa 3. gautama kamala tapa, 4. nirvANa dIpaka tapa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana ina tapoM kI ArAdhanA kara bhakta jana gautama ke nAma kA smaraNa-japa karate hue sAdhanA karate haiN| aise mahimA maNDita mahAmAnava jyotipuMja kSamAzramaNa gaNadhara gautama svAmI ko koTizaH namana / gautama svAmI kI mUrtiyAM ___ atizaya labdhidhAraka gautama svAmI kI pAdukAoM aura mUrtiyoM kA nirmANa bhI kaI zatAbdiyoM pUrva prArambha ho gayA thA / jaina mandiroM meM kaI prAcIna tIrthasthaloM para inakI mUrtiyA~ va pAdukAyeM vidyamAna haiM / vartamAna samaya meM to inakI mUrtiyoM kA nirmANa pracura parimANa meM ho rahA hai aura saiMkar3oM mandiroM meM inakI mUrtiyA~ pratiSThita, sthApita evaM pUjita ho rahI haiN| inakI prAcInatama pratimA zrI bhIlaDiyAjI tIrtha (prAcIna nAma bhImapallI) ke pArzvanAtha mandira meM vidyamAna hai, jo ki saM. 1334 meM sA. bohittha putra sA0 baijala ne apane bhAI mUladevAdi ke sAtha svakalyANa aura svayaM ke kuTumba ke kalyANa hetu nirmANa karavAI thI aura isakI pratiSThA (kharataragacchAlaMkAra) zrI jinezvarasUri ke ziSya zrI jinaprabodhasUri jI ne kI thI (jo ki prakaTaprabhAvI dAdA jinakuzalasUrijI ke dAdAguru the)| pratimA para utkIrNa mUla lekha isa prakAra hai (1) saM0 1334 (24 ?) vaizAkha vadi 5 budhe gauta(2) masvAmimUrtiH zrIjinezvarasUri-ziSya-zrIji(3) naprabodhasUribhiH pratiSThitA kAritA ca sA0 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana (4) bohittha putra sA0 vaijalena mUladevAdi(5) kuTumbasahitena svazreyorthaM svakuTumbazreyorthaM ca / / -jaina tIrtha sarvasaMgraha bhAga 1, khaNDa 1, pR. 36 kintu "zrI bhIlar3iyA pArzvanAtha tIrtha' pR. 14 evaM "yatIndra vihAra digdarzana" bhAga 1, pR. 225 para saM. 1324 diyA huA hai, jo ki azuddha evaM bhrAmaka hai| vastutaH yaha 1334 hai, jisakA aitihAsika pramANa hai| zrIjinapAlopAdhyAyAdi saMkalita "khataragaccha bRhad gurvAvali meM jinaprabodhasUri caritra meM pRSTha 54 para likhA hai : "73. saM0 1334 mArga sudi 13, ratnavRSTigaNinyAH pravartinIpadam / zrIbhImapallyAM vaizAkha vadi 5, zrIneminAthazrIpArzvanAthabimbayoH, zrIjinadattasUrimUrteH, zrIzAntinAthadevagRhadhvajAdaNDasya ca sA0 rAjadevena, zrIgautamasvAmimUrteH sA0 vajayalena, pratiSThAmahotsavaH sarvasamudAyamelakena mahAmahotsavena kaaritH|" arthAt saM. 1334 mArgasira sudi 13 ke dina ratnavRSTi gaNinI ko pravartinI pada diyA gyaa| tadanantara bhImapallI nagarI meM vaizAkha vadi 5 ke dina seTha rAjadeva ne zrI neminAtha svAmI, zrI pArzvanAtha svAmI, zrI jinadattasUri kI mUrtiyoM kI pratiSThA tathA zrI zAntinAtha deva ke maMdira para daNDadhvajA kA AropaNa kiyaa| isI prakAra saba samudAyoM ko bulAkara mahAmahotsava ke sAtha seTha vayajala ne zrI gautama svAmI kI mUrti kI pratiSThA kii| -kharataragaccha kA itihAsa prathama bhAga pR. 122 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana gurvAvali meM ullikhita saM. 1334 vaizAkha vadi 5 ko pratiSThita zrIjinadattasUri kI mUrti prAja bhI TAMgaDiyAvADA, pATaNa ke sahasraphaNA pArzvanAtha mandira meM vidyamAna hai / ataH ukta mUrti kI pratiSThA kA saMvat 1334 hI prAmANika mAnanA caahie| gautama svAmI kI mUrti ke lekha meM pAThAntara bhI prApta hai| zrIbhIlaDiyA pArzvanAtha jI tIrtha evaM yatIndra vihAra digdarzana meM "mUladevAdikuTumbasahitena" ke sthAna para "mUladevAdibhrAtRsahitena" mudrita hai / isa mUrti kI viziSTatA kA paricaya likhate huye munizrI vizAlavijayajI ne apanI gujarAtI pustaka "zrI bhIlaDiyA pArzvanAtha jI tIrtha" ke pR. 13 para likhA hai, jisakA hindI anuvAda isa prakAra hai "mUlanAyaka bhagavAna ke sAmane ke jIne ke pAsa dAhinI ora kI dIvAra kI tAka meM zrI gautama gaNadhara mahArAja kI mUrti hai / donoM paira khar3e rakhakara, donoM hAtha jor3akara ve pATa para baiThe huye haiM / yaha mUrti jor3e huye hAtha vAlI hai arthAt unake donoM hAthoM kI cAra-cAra aMguliyoM tathA aMgUThoM ke bIca meM mukha vastrikA rakhI huI hai| unake kamara ke pRSTha bhAga meM rajoharaNa 1. muni jinavijayaH prAcIna jaina lekha saMgraha bhAga 2, lekhAMka 524 2. jaina tIrtha sarva saMgraha ke anusAra mUla garbhagRha ke bAhara ke raMgamaMDapa ke dAhinI ora ke koNe meM virAjamAna hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana hai / zarIra para vastroM kI rekhAyeM bhI aMkita haiM (aura dAhinA skandha khulA hai) tathA pIche bhAmaNDala hai| unake caraNoM ke pAsa meM eka zrAvaka zrAvikA kA yugala hAtha jor3a kara stuti kara rahA ho, aisI baiThI huI prAkRtiyA~ hai|" isI prakAra "kharataragaccha bRhad gurvAvali' pR. 64 ke anusAra zrI jinezvarasUri ne saM. 1280 mAgha sudi 12 zrImAla meM tathA pRSTha 56 ke anusAra zrI jinaprabodhasUri ne saM. 1335 vaizAkha vadi 6 ke dina varaDiyA meM zrI gautama svAmI kI mUrti kI pratiSThAyeM kI thIM; kintu Aja ye donoM prAcIna mUrtiyA~ kisa sthAna para prApta haiM, anveSaNIya hai| ___ gautama svAmI kI abhilekhoM evaM saMvatollekha vAlo pratimAyeM yA caraNa-pAdukAyeM kahA~-kahA~ aura kina mandiroM meM Aja bho vidyamAna haiM, pUjita haiM ? isakI vistRta jAnakArI hameM adyAvadhi prakAzita mUrti abhilekhAM se sambandhita pustakoM se prApta hAtA haiN| prAnuSaMgika evaM upayogA hAne se pratyeka pustaka ke lekhAMkAM ke AdhAra para tAlikA prastuta ko jA raho hai| - paM. kaMcana sAgara : zatrujaya girirAja darzana lekhAMka sthAna | saMvata mUrti yA caraNa 155 zatrujaya, dero naM. 166 / dero naM. 630/2/8 1764 1527 346 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 gautama rAsa : parizIlana buddhi sAgara sUri : jaina dhAtu pratimA lekha saMgraha bhAga 1 6 DabhoI, sAmalA pArzva maM. 1745 486 karabaTIyA peparadara, abhinandana mandira 1247 ahamadAbAda zAntinAtha maM. 1516 / ___ jaina dhAtu pratimA lekha saMgraha bhAga 2 896 khaMbhAta, bhoyarA pADo 1553 mU. zAntinAtha mandira 1080 khaMbhAta, nAgara vADo 1547 mU. vAsupUjya mandira kAnti sAgara : jaina dhAtu pratimA lekha 237 kalakattA, tulApaTTI 1536 mU. bar3A jaina mandira 250 kalakattA, tulApaTTI 1546 bar3A jaina mandira 182 pUrNa candra nAhara : jaina lekha saMgraha bhAga 1-2-3 80 kAsima bAjAra, naminAtha ma. 1776 pA. pAvApurI, jala mandira 1935 pA. 161 pAvApurI, gAMva mandira 1698 pA.gaNa. 260 vaibhAragiri 1830 pA.gaNa. 271 kuMDalapura 1686 pA. 1468 AgarA, sAhagaMja, dAdAvAr3o 1644 pA. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana 1623 lakhanaU, hIrAlAla cunnIlAla kA ghara derAsara 1667 navarAI, dharmanAtha mandira 1825 madhuvana, pratApasiMha kA maMdira 2433 jaisalamera, mahAvIra mandira 1188 1270 1423 1556 1565 1667 1706 1804 2037 Jain Educationa International nAhaTA : bIkAnera jaina lekha saMgraha bIkAnera, bhAMDAsara jI kA maM. 1860 1645 mahAvIra mandira ( vaidoM kA ) 11 " 11 " 11 11 "1 17 RSabhadeva mandira (nAhaToM kI ga.) ajitanAtha mandira ( kocaroM kI ga.) pArzvanAtha mandira ( kocaroM kI ga . ) kuMthunAtha mandira ( rAMgar3I) mahAvIra mandira ( boharoM kI serI) zAntinAtha mandira (nAharoM ko ga . ) rela dAdAjI 1624 For Personal and Private Use Only 1610 1931 1606 1660 1523 1867 1943 2002 1667 1681 pA. pA. 71 pA. pA. mU. mU. mU. mU. pA. mU. mU. ma. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 305 566 676 koSThaka naM. 1066 UMjhA kunthunAtha mandira 1 10 23 ma. vinaya sAgara : pratiSThA lekha saMgraha bhAga 2 sAMgAnera, mahAvIra mandira ajamera, gauDI pArzva maM. jayapura, paMcAyatI mandira 26 32 1240 mU. isake atirikta isa saMgraha ke vizeSa noMdha ( vivaraNa ) meM kahIM bhI saMvat kA ullekha prApta nahIM hai, tathApi gautamamUrtiyoM kA ullekha mahattva pUrNa hone se koSThaka ke kramAMkAnusAra sUcI prastuta hai : koSThaka sthala evaM maMdira nAma mUrti / caraNa kramAMka. & jaina tIrtha sarva saMgraha bhAga 1 khaMDa 1 - 2, bhAga 2 ahamadAbAda ( sAmalAnI pola ) zreyAMsanAtha mandira Jain Educationa International "" 23 gautama rAsa : parizIlana " 91 " mahAvIra mandira ( DAhI nI khar3akI) vimalanAtha mandira 1716 1616 mU. 1667 pA. yugma (ghAMcI nI pola ) zAntinAtha mandira ( khetara pAla nI pola ) sambhavanAtha mandira pA. traya For Personal and Private Use Only mU. mU. mU. ma. mU. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana * 36 ahamadAbAda (nAgajI bhUdaranI pola) mU. zAntinAtha mandira , (sUradAsa zeThanI pola) mU. AdinAtha mandira ,, (sammeta zikhara nI pola) pArzvanAtha mandira 244 kapaDavaMja, zAntinAtha mandira 466 sUrata, (gopIpurA khAr3I para) mU. dhAtu AdinAtha mandira 515 sUrata, (umaravADI) mU. dhAtu pArzvanAtha mandira 615 vApI, ajitanAtha mandira 632 pATaNa, (maNIpAtI pADo) sahasrakUTa mandira 1141 lIMca, AdinAtha mandira 1162 dekAvADA, padmaprabhu mandira 1211 vaDasamA, ajitanAtha mandira 1268 dahegAma, munisuvrata mandira vIjApura, cintAmaNi pArzva. mandira 1368 mANasA, AdinAtha mandira " dhAtu 1366 mANasA, neminAtha mandira 1428 loMbaDo, zAntinAtha maM. janUM 1454 vAMTAvadara, candraprabha mandira 1501 jAmanagara, neminAtha mandira 1686 jesara, mahAvIra mandira cA~dI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 gautama rAsa : parizIlana bh bh md md wld `bd lw th ma. tIna haiM 1724 bhAvanagara, gauDI pArzva. mandira 1813 prabhAsa pATaNa, ajitanAtha mandira jodhapura, zAntinAtha mandira 2042 phalodhI, mahAvIra mandira lohAvaTa, candraprabha mandira 2066 pAlI, zAntinAtha mandira samadaDI, pArzvanAtha mandira 2176 bAgarA, pArzvanAtha mandira 2322 pratApagar3ha, mahAvIra mandira 2674 sevADI, vAsupUjya mandira 2672 cAMvaDerI, AdinAtha mandira 3135 ratalAma, candraprabha mandira 3262 baravAhA (baDavAI) vimala. mandira 3552 kAnoDa, AdinAtha mandira 3843 DUMgarapura, AdinAtha mandira 3614 pUnA sITo, goDo pArzva. mandira 4260 lakhanau. munisuvrata mandira d bd bd bd mU. dhAtu lh mU. dhAtu 2 mU. dhAtu ina prakAzita ullekhoM ke atirikta bhI zatAdhika sthAnoM para gautama svAmI kI pAdukAyeM evaM mUrtiyAM prApta haiM, jinakI zodha anivArya haiN| vikrama kI 21 vIM zatAbdI meM to pracura parimANa meM gautama svAmI kI mUrtiyAM pratiSThApita evaM sthApita ho rahI haiM, jo inake prati agAdha zraddhA evaM bhakti kI sUcaka haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana 75 gautama nAmAMkita sAhitya vidyamAna AgamoM meM jambUdvIpa-prajJapti, candraprajJapti aura sUryaprajJapti Adi racanAoM kA to indrabhUti ke praznoM para hI AdhAra hai aura vizAlakAya paMcama aMga bhagavatI sUtra to pUrNataH hI gautama ke praznoM para hI AdhArita hai / Agama sAhitya ke anantara kucha prakaraNa aura kathA-sAhitya kA prArambha bhI gautama ke praznoM se prApta hotA hai / paravartI prAcAryoM dvArA prAkRta bhASA meM racita gautama nAmAMkita do laghukRtiyAM prApta haiM:-gautama kulaka aura gautama pRcchaa| gautama kulaka meM mAtra 20 gAthAe~ haiN| isa para jJAnatilaka, sahajakIti kI saMskRta TokAtroM aura nayaraMga, padmavijaya ke bhASAtmaka bAlAvabodha prApta haiM / gautamapRcchA meM mAtra 60 gAthAe~ haiM / isa para, mativardhana evaM zrItilaka kI saMskRta TIkAe~ tathA zivasundara, sudhAbhUSaNa, jinasUra, munisundara sUri ke bhASAtmaka bAlAvabodha prApta haiM / saMskRta racanAyeM mahAkAvya-saMskRta mahAkAvya ke rUpa meM gautama svAmI se sambandhita svatantra evaM maulika rUpa se eka mAtra racanA haigautamIya mahAkAvya / isake praNetA haiM kharataragacchIya upAdhyAya rAmavijaya prasiddha nAma rUpacandra / racanA saMvat vi. 1807 hai| kRti arvAcIna avazya hai, kintu hai vaiziSTya pUrNa evaM mahatvapUrNa / isa para kSamAkalyANopAdhyAya viracita TIkA (ra. saM. 1852) bhI prApta hai / yaha kAvya prakAzita bhI ho cukA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana stotra - gautama svAmI ke guNa-varNana rUpa saMskRta meM stotra bhI prApta haiM / saba se prAcInatama stotra zrIvatrasvAmI kRta mAnA jAtA hai / tatpazcAt jinaprabhasUri ( 14vIM zatI) ke tIna stotra, munisundarasUri devAnandasUri, dharmahaMsa ke evaM eka ajJAtakartRka stotra prApta haiM / inake atirikta 3 aSTaka aura 2 stutiyAM bhI prApta haiM / 76 bhASA sAhitya - prArya vajrasvAmI racita stotra aura jinaprabhasUri ke tIna stotroM ke pazcAt bhASA-sAhitya meM apabhraMza se prabhAvita prAcIna maru-gurjara bhASA meM gautama guNavarNanAtmaka yadi koI prAcIna kRti hai to vaha eka mAtra haivi. saM. 1492 meM kharataragacchIya vinayaprabhopAdhyAya racita gautamarAsu / isa rAsa kI prasiddhi atyadhika huI / Aja bhI yaha rAsa lAkhoM jaina nara-nAriyoM ko kaNThastha hai aura pratidina prAtaH kAla meM isakA pATha karate haiM / isa gautamarAsa ke pazcAt to 17vIM zatAbdI se gautama svAmI ke nAma se aneka kaviyoM ne maru-gurjara bhASA meM bhAsa, sandhi, rAsa, chanda, stavana, svAdhyAya, caityavandana, caupAI, gIta, gahUMlI, pada, viMzikA, saMjJaka zatAdhika laghu racanAyeM prApta haiM / inameM se kucha prakAzita haiM aura kucha aprakAzita haiM / isa zatAbdI ke gata dazaka meM gautama svAmI ke Upara zodhAtmaka tIna pustakeM bhI prakAzita huI haiM:- 1. guru gautama svAmI : lekhaka - ratilAla dIpacanda dezAI ( gujarAtI meM ), 2. indrabhUti gautama : eka anuzIlana : lekhaka - gaNezamuni zAstro, 3. gaNadhara gautama nirvANa mahotsava smArikA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautamarAsakAra maho0 vinayaprabha gautama rAsa ke praNetA mahopAdhyAya vinayaprabha suvizuddha kharataragaccha kI paramparA meM hue haiM / ye prakaTa prabhAvI yugapradhAna padadhAraka dAdA jinakuzalasUri jI ke svahasta dIkSita ziSya the / inake sambandha meM yatra-tatra jo sphuTa ullekha prApta hote haiM, ve haiM: kharataragacchAlaMkAra yugapradhAnAcArya gurvAvalI (pR. 76) ke anusAra vi. saM. 1382 vaizAkha sudi 5 ke dina bhImapallI (bhIlaDiyAjI) meM sAdhurAja vIradeva suzrAvaka kArita dIkSA, mAlAropaNAdi nandI mahAmahotsava ke samaya, jinakuzalasUrijI ne inako dIkSA pradAna kara inakA vinayaprabha nAmakaraNa kiyA thaa| isameM vinayaprabha ke liye kSullaka zabda kA prayoga kiyA gayA hai, ataH kSullaka zabda bAlya/kizora avasthA kA bodhaka hone se anumAna kara sakate haiM ki dIkSA grahaNa ke samaya vinayaprabha kI avasthA 10 se 15 varSa kI honI cAhie / phalataH inakA janma 1367 se 1372 ke madhya huaA ho, aisI kalpanA kara sakate haiN| prAcAryazrI ne vinayaprabha ke sAtha hI matiprabha, hariprabha aura somaprabha kSullakoM ko tathA kamalazrI, lalitazrI kSullikAnoM ko bhI dIkSA pradAna kI thii| inameM se somaprabha aura kamalazrI kSullikA bhAI-bahina the| ina donoM ke janma nAma samara evaM kIlhU the / somaprabha kA janma vi. saM. 1375 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana meM pAlanapura meM huA thA / yahI somaprabha zrAge calakara dAdA jinakuzalasUrijI ke cauthe pATa para jinodayasUri ke nAma se gacchanAyaka bane the / 78 vinayaprabha kahA~ ke nivAsI the ? mAtA-pitA kA kyA nAma thA ? Adi ullekha prApta nahIM haiM / adhika sambhAvanA yahI hai ki ye khaMbhAta ke hI nivAsI hoM / kSamA kalyANIya paTTAvalI ke anusAra tatkAlIna gacchanAyaka jinalabdhisUri jo ki vinayaprabha ke sahapAThI bhI the, ne inheM upAdhyAya pada pradAna kiyA thA / paTTAvalI meM saMvat kA ullekha nahIM hai, tadapi anumAna hai ki vi. saM. 1394 aura 1406 ke madhya hI ye upAdhyAya bane hoMge / vi. saM. 1431 meM AcArya jinodayasUri ne vayovRddha gItArthapravara lokahitAcArya jo usa samaya prayodhyA meM virAjamAna the, ko eka vizAla evaM zreSTha vijJapti mahAlekha bhejA thA / usameM ullekha AtA hai- maMtrIzvara vIrA aura maMtrIzvara sAraMga ne saM. 1431 meM narasamudra se siddhAcala kA yAtrA saMgha jinodayasUri kI adhyakSatA meM nikAlA thA / yaha saMgha prayANa karatA huA ghoghAvelakula ( ghoghA bandara) sthAna para pahu~cA aura tatra sthita navakhaNDa pArzvanAtha kI pUjA-arcanA kI / ghoghA meM hI virAjamAna mahopAdhyAya vinayaprabhajI se milakara gacchanAyaka jinodaya sUrijI harSavibhora ho uThe / milana ke harSAtireka kA varNana 1. vijJapti lekha saMgraha prathama bhAga saMpAdaka - muni jinavijaya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana karate hue likhA hai:-"go-dugdha meM mizrI, vyAkhyAna ke rasa meM madhura subhASita kI bhAMti pAlAdajanaka, gacchabhAra nirvAha meM apane viziSTa sahayogo sahAyaka, samasta vidyA nadiyoM ke samudra (zrI vinayaprabhopAdhyAya) se saMgama bahuta dinoM ke bAda hupraa|" ina upamAoM se vinayaprabhopAdhyAya kA gaccha meM kitanA mahatvapUrNa sthAna thA isakA AbhAsa milatA hai| prAcArya jinodayasUri ke atyAgraha se vinayaprabha bhI isa saMgha yAtrA meM sammilita hue| (pR. 27) zatrujaMya tIrtha kI yAtrA-pUjA karane ke pazcAt saMgha girinAra tIrtha kI yAtrA ke liye cala par3A / mahopAdhyAya vinayaprabha zArIrika dRSTi se sazakta na the, ataH ve saMgha ke sAtha girinAra tIrtha na jAkara stambhatIrtha (khambhAta) cale ge| (pR. 31) vi. saM. 1432 bhAdrapada vadi 11 ko pATaNa meM jinodayasUri kA svargavAsa huA aura 1433 phAlguna kRSNA 6 ke dina pATaNa meM hI lokahitAcArya ne jinarAjasUri ko paTTa para sthApita kiyaa| ina do varSoM ke antarAla meM mahopAdhyAya vinayaprabha kA nAmollekha kahIM dekhane meM nahIM AtA; ataH 1432-33 ke madhya meM hI inakA svargavAsa ho gayA ho, aisA pratIta hotA hai / paramparAgata zruti ke anusAra inakA svargavAsa khambhAta meM hI huA thaa| mahopAdhyAya vinayaprabha gItArtha evaM sarvamAnya vidvAn the / inake dvArA sarjita kucha kRtiyAM prApta haiM, sUcI isa prakAra hai : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana 1. naravarma caritra-saMskRta padyabaddha, zloka saMkhyA 464 : racanA saMvat 1411 kArtika pUrNimA, khaMbhAta / zrI nAhaTA bandhuoM kI sUcanAnusAra unhoMne "saMvat 1412 varSe zrI vinayaprabhopAdhyAyaH zrIstambhapure sthitaiH samyakatvasArA cakre hi naravarma-napakathA" prazasti vAlI 10 patroM kI tatkAlIna likhita prati bhAvaharSIya jJAna bhaNDAra, bAlotarA meM dekhI thI / isa grantha ko paM.hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara ne 65-70 varSa pUrva prakAzita kiyA thA, para usameM kartA ke sambandha meM kucha bhI ullekha nahIM haiN| 2. gautamarAsa-bhASA-prAcIna maru-gurjara, padya 47 : racanA saMvat 1412 kArtika zuklA 1, khaMbhAta / kahA jAtA hai ki isakI racanA upAdhyAyajI ne apane bhAI ke dAridra ya nivAraNArtha kI thI, jo ki khaMbhAta meM hI nivAsa karatA thaa| isa rAsa ke kartA ke sambandha meM paravartI kaI lekhakoM evaM prakAzakoM ne "vijayabhadra yA udayavanta" likhakara bhrAmakatA paidA kI hai| rAsa kI gAthA 43 meM spaSTataH "viNayapaha uvajhAya thuNijjaI" vinaya-prabhopAdhyAya kA ullekha hai| __ dUsarI bAta racanA saM0 1412 ke 18 varSa bAda kI arthAt 1430 kI likhita svAdhyAya pustikA meM yaha rAsa aura vinayaprabha racita kaI stotra bhI prApta haiM / yaha prati bIkAnera ke bRhad jJAnabhaNDAra meM surakSita hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana 81 3. mahAvIra stava-(sAnandanamrasurakoTikirITapITha) zlo0 24, bhASA saMskRta 4. vimalAcala RSabhajina stava-(vimalazaila ziromukuTAyataM) zlo0 27, bhASA saMskRta 5. zAntijina stava-(sajjJAnabhAnuhatamohatamo vitAnakaM) ___ zlo0 19, bhASA saMskRta 6. tamAlatAlI pArzva stava padya 6, bhASA saMskRta 7. vItarAga vijJapti-(mukha saMmukhaM nayaNale) padya 13, bhASA prAcIna maru gujara 8. tIrthayAtrA stava -- (mahAnanda-mahAnanda0) pa0 41, bhASA saMskRta 6. vItarAga stava (deviMda nAgiMda nariMda caMda) gAthA 25, bhASA apabhraza 10. caturvizati jina stava- (moha mahAbhar3a bhaya mahaNa risaha) gAthA 26, bhASA apabhraza 11. sImaMdhara stava-(namira sura asura naraviMda vaMdiya payaM) gAthA 14, bhASA apabhraza 12. tIrtha mAlA stavana-(paNamiya jiNavara calaNe) gAthA 25, bhASA apabhraMza isa tIrtha mAlA stavana ko zrI bhaMvaralAla jI nAhaTA ne gujarAtI vivecana ke sAtha "jaina satya prakAza" ke varSa 17 aMka 1 meM prakAzita kiyA thaa| isa mahatvapUrNa tIrtha mAlA stavana meM sthAna-tIrtha sthAna, vahA~ ke mUlanAyaka va tatkAlIna bimba saMkhyA Adi kA bhI ullekha hai| lekhaka ne vicaraNa karate, tortha-yAtrA karate hue hAMsI se lagAkara dillI, mathurA, haritanApura, rAjasthAna aura gujarAta-saurASTra ke samasta tIrthoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana ke nAma isa stavana meM diye haiM aura anta meM khaMbhAta ke tatkAlIna samasta mandiroM kA varNana dekara isa stavana ko pUrNa kiyA hai / zodhArthiyoM ke liye atyanta prAmANika evaM upayogI hone se isameM varNita sthAna, jinAlaya aura mUlanAyakoM kI nAmAvalI yahA~ prastuta kI jA rahI hai / 82 sthAna prAsIya ( hAMsI) kannAi (kannANA ) DhIlI (dillI) hariyaNAura ( hastinApura ) mahurA (mathurA) narahar3i (narabhaTa ) nayApura (nahavA ) jhaNapura (jhuMjhuNu ) nAgaura (nAgora ) rUNa phalavaddhI ( phalodhI) talavAr3A (DUMgarapura rAjya ) jIrAuli ( jIrAvalAjI ) bAr3amera jAlaura (jAlora) bhImapallI vAyajapuri kAkari thArA udra ( tharAda ) Jain Educationa International mUlanAyaka pArzvanAtha vIra zAnti, vIra, pArzva, nemi zAnti, kuMthu ra malli pArzva, supArzva pArzvanAtha pArzvanAtha Adi, vIra cauvIsaTA, Adi, vIra zAntinAtha pArzvanAtha zAntinAtha pArzvanAtha RSabha, zAnti vIra vIra vIra pArzva (kumara vihAra) pArzvanAtha For Personal and Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana rAjadraha (rADadhar3A ) cAropa jaMgharAla mAhar3i brahmANi siddhapura prAsAhar3a khAtrahaDi vAgaDadri pATaNa vIramapura vaDavANi ( vaDhavANa ) vardhamAna pArzvanAtha Adi, nemi, zAnti, vIra vIra, pArzva vIra, RSabha neminAtha neminAtha RSabhadeva salakhaNapura pADala saMkhIsara ( zaMkhezvara ) paMcAsara vIra maMDalapura vIra ass ( vaDodarA, baDaudA ) AdinAtha vIra Jain Educationa International candraprabha paMcAsarA pArzva, Adi, zAnti ( vidhi caitya), suvidhi, malli, padmaprabha, candraprabha, vAsupUjya, zItala, RSabhadeva 10, zAnti 6, vIra &, pArzva 10, nemi 7 ( kula 54 mUlanAyaka ) pArzva, zAnti neminAtha pArzvanAtha RSabhadeva tAlajbhaya (tAladhvaja, talAjA) pArzva, zAnti pAlItANA zatruMjaya 83 pArzva, vIra, pAjapara nemi AdinAtha, puMDarIka gaNadhara, For Personal and Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 gautama rAsa : parizIlana mahuvA UnA prajAharA dIva koDInArA deva pATaNa maMgalapura vauNathalI jUnAgar3ha giranAra aSTApada, biharamAnajina, pAMDava, rAyaNa pagalA, kharataravasahI (Adi, nemi, pArzva, kalyANaka biMba 72 deharI, paMcameru, 85 biMba aSTApada, sammeta zikhara, naMdIzvara Adi 1600 biba) saragArohaNi, RSabha, nami-vinami, vAlhAvasahI, kavaDayakSa, chIpAvasahI, Adi, zAnti, marudevI vIraprabhu vIraprabhu pArzvanAtha adabuda Adi jina, pArzva neminAtha candraprabha, pArzva pArzvanAtha vIra pArzvanAtha neminAtha 52 jinAlaya, vastiga vasahI-AdinAtha, tIna kalyANaka, aSTApada, sammeta zikhara, zAmba-pradya mna RSabha, nemi ajitanAtha AdinAtha arbudagiri tAraNi (tAraMgA) IDara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana bharuaccha (bharauMca) serisA dhavalakka (dholakA) khaMbhanayara (khaMbhAta) munisuvrata loDaNa pArzvanAtha kalikuMDa pArzvanAtha, jiNaharavasahI, pArzvanAtha pArzva, vidhi caitye ajitanAthAdi cauvIsa, aSTApada, vIra, vAsupUjya sImaMdhara, padmaprabha, abhinandana, zItala, RSabha, 11, pArzva 6, zAnti, 2 nemi 2, candraprabha 1, ajita 1, suvidhi 1, malli 1, Adi 34 devAlayoM meM 54 mUla naayk| kramAMka 8 para nirdiSTa tIrthayAtrA stava padya 41 kI saMskRta kRti meM bhA tIrthaMkaroM ke krama se tIrthoM ke nAma evaM sakSipta vivaraNa prApta haiM / uparyukta apabhraMza bhASA ko tIrthamAlA stavana se saMskRta meM nibaddha tIrthayAtrA stava meM nimnokta tIrthoM ke nAma adhika prApta hote haiM / kuMkaNa-sopAraka jIvitasvAmo, khisaraMDo (laghu zatrujaya), voNAgrAma, saMjAtanagara, prAzApallA-udayanavihAre RSabha, tilaMgadeza-purimumilA, pralhAdanapura, pArAsaNa-pAdozvara, nemi, pAva, vora, kAsahRda, navasAro-ajita, pAvaM, dazapura-supArzva, muramipura (karNATaka), saMjotapura-suvidhi, vidyutapura-vAsupUjya, nadyAlaMdapura (karNATaka) zAntinAtha, devagiri-malli, pArzva, vIra (pRthvIdhara-pethar3a kArita), prati Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana SThAna (mahArASTra), darbhakAvatI, khohari sAmaNI (medapATa), karaheTaka, zrIpura (aMtarIkSa-mahArASTra), sAjaudapura, dAhaDAla (mAlava), naMdarabAra, khar3I (araDakamala pArzva), siMhadvIpa, zAlikAvADA kAMTAvasati, phuragApura (karNATaka) ravivATaka / isase tatkAlIna jaina mandiroM aura tIrthoM ke vikAsa va hrAsa kI acchI jhAMkI mila jAtI hai / sthiti-zodha ke liye ina donoM-tIrthamAlA stavana va tIrthayAtrA stava kA adhyayanazodha karanA Avazyaka bhI hai / kramAMka 2 se 12 taka kI racanAyeM saM0 1430 kI likhita bar3A jJAna bhaNDAra, bokAnera evaM vijayadharma lakSmI jJAna mandira AgarA kI hastalikhita pratiyoM meM prApta haiN| jisa prakAra yAkinImahattarAsUnu AcArya haribhadrasUri ne apanI kRtiyoM meM svayaM ke liye "bhavaviraha" kA prayoga kiyA hai, usI prakAra vinayaprabha ne bhI apanI racanAoM meM apanA upanAma "bodhibIja" kA prayoga kiyA hai| ziSya paramparA-vinayaprabha ke pramukha ziSya vijayatilaka aura pramukha praziSya kSemakIrti hue / kSamakIti se hI kharataragaccha ko paramparA meM eka upazAkhA prasiddha huI jo kSemakIti zAkhA yA khemadhAr3a zAkhA ke nAma se vikhyAta huI / isa paramparA meM taporatna, mahopAdhyAya jayasoma, guNavinayApAdhyAya, matikoti, zrosAropAdhyAya, sahajakoti, vinayameru, lakSmIvallabha, suprasiddha rAjasthAnI bhASA ke mahAkavi upAdhyAya jinaharSa, rAmavijayopAdhyAya, zivacandropAdhyAya, mahopAdhyAya amarasindhura, rAmaRddhisAra (rAmalAlajo) Adi zatAdhika udbhaTTa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara gautama : parizIlana vidvAn hue haiM, jinhoMne saMskRta aura rAjasthAnI bhASA ke sAhitya ko pUrNarUpeNa samRddha banAyA hai / Aja bhI zAkhA ke kucha yati vidyamAna haiM / vaise vinayaprabha kI ziSya paramparA meM antima yati zyAmalAlajo ke ziSya yati vijayacandra hue, jo ki bokAnera ko bar3I gaddo para jinavijayendrasUri ke nAma se zrIpUjya bane the / inake pazcAt vinayaprabha kI paramparA lupta ho gaI hai / gautamarAsa kI bhASA "gautamarAsa" ma - gurjara apabhraMza kI uttaravartI kAla kI racanA hai / apabhraMza kI TakasAlI zailI kA prayoga isameM nahIM hai, kahIM-kahIM prabhAva avazya hai / dezI bhASAoM kA udaya ho rahA thA / ise pUrI taraha se pazcimI rAjasthAnI bhASA kI racanA to nahIM kahA jA sakatA; para usa kAla kI pazcimI rAjasthAna kA, jo gurjara bhASA se atyadhika nikaTa hai, prabhAva avazya hai / 87 isa racanA meM pazcimI rAjasthAna meM pracalita aneka zabdoM kA prayoga dekhane ko milatA hai / yathA -- dhana ( dhanya ), caudaha ( caturdaza), kallANa (kalyANa), karijjai ( karIje), vilasai ( vilase) pUnama ( pUrNimA), paDhama ( prathama ), nayarI (nagarI), hosai ( hosI - bhaviSyati ), prAviyo ( AyA ), hoyA ( hoMge), vayaNa ( vacana ), thApyA (sthApita ), Dolai ( Dole ), dijjai ( dIje ) prAdi / gurjara bhASA ke rUpoM kA bhI prabhAva nahIM hai / yathAiNi ( isa ), naravaI ( narapati), givAse ( gRhavAse), Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 gautama rAsa : parizIlana tihuaNa (tribhuvana), nANa (jJAna), vAliyu, hejai, kanAsuM, kIdhalaM, keDai, jema, ima, kanaiM, igyAra (ekAdaza), jaMpai (jalpati), raNaraNakantA, jhalahalakantA, paiTThA, juttau, kevalanANI Adi / ___TakasAlI apabhraMza ke kucha zabda isa prakAra haiM-puhumi (pRthvI), Thavyau (sthApita), paDiboha (pratibodha), pekha vi, vAsammi, paumeNa, jiNahara, gaNahara (gaNadhara), niya (nija), amhAM, huprau (bhUtaH), rUva (rUpa), camakkiya (camatkRtaH), kavaNasu, ujjAyakara (udyotakara), indabhUI (indrabhUti), cauviha (caturvidha) Adi / ___ ina zabda-rUpoM ko dekhakara yaha kahA jA sakatA hai ki gautamarAsa kI bhASA marubhUma kI pazcimI rAjasthAnI aura gurjara bhUmi kI milI julI bhASA hai / sAhityika bhASA kA TakasAlI rUpa isameM utanA nahIM hai jitanA bolacAla kI sarvasAdhAraNa kI bhASA kA rUpa vidyamAna hai| gautamarAsa meM aneka-aneka chandoM kA prayoga milatA hai| isase patA calatA hai ki racanAkAra kA bhASA ke Upara pUrA-pUrA adhikAra hai / vAkya racanA bar3I sarala hai / bodhagamya hai| choTe-choTe vAkyoM meM gambhIra bAta ko kahane kI kSamatA isa racanA meM acchI taraha se dekhI jA sakatI hai / / mahopAdhyAya vinayaprabha ke vaiduSya para evaM gautamarAsa ke vaiziSTya para mere sanmitra DaoN0 harirAma AcArya, prophesara saMskRta vibhAga, rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura ne vistAra se prakAza DAlA hI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ goyama guru rAsau : eka sAhityika paryAlocana 0 DaoN0 harirAma AcArya rAso-paramparA kA prAdurbhAva kaba se hupA-yaha nizcita rUpa se kahanA kaThina hai / hindI sAhitya ke prArambhika kAla meM hI hameM do suprasiddha rAso grantha milate haiM-canda baradAI kRta 'pRthvIrAja rAso' aura narapati nAlha kRta "bIsaladeva raaso'| kintu ina donoM racanAoM meM kathAnaka, chaMda, rasa evaM prabandhAtmakatA kI dRSTi se itanA antara hai ki inake AdhAra para rAso prabandha kA koI lakSaNa nizcita nahIM kiyA jA sktaa| saubhAgya se yaha rAso paramparA hindI se bhI pUrva apabhraMza meM aura hindI ke samAnAntara gujarAtI sAhitya meM bhI upalabdha hotI hai| apabhraMza ke "mujarAsa" kA ullekha 'siddha haima vyAkaraNa' (hemacandra 1197 vi0) aura 'prabandhacitAmaNi' (merutuga 1361 vi0) meM humA hai / dUsarA grantha hai-'sandezarAsaka' nAmaka prabandha jisameM 223 chandoM meM pravAsa janita viraha kA varNana kiyA gayA hai| eka anya rAso grantha jinadattasUri viracita "upadeza rasAyana rAsa" bhI prApta huA hai| yaha dhArmika paramparA kA racanA hai / isameM koI kathA-prabandha nahIM hai| kevala kUla 80 catuSpadiyA~ haiN| chaMda bhI eka hI hai| viSaya kI dRSTi se isameM mAtra jaina dharma kA pratipAdana kiyA gayA hai / isa zAMta rasa pradhAna grantha kI racanA saM0 1210 vi0 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana se pUrva kI hai kyoMki 1211 meM jinadattasUri kA svargavAsa ho gayA thaa| rAjasthAnI-gurjara sAhitya kI rAso paramparA meM jitanI racanAe~ likhI gaIM ve saba jaina kaviyoM kI haiM aura jaina dharma se sambaddha haiM / choTe AkAra ke ye grantha saMkhyA meM aneka haiM aura kahA jAtA hai ki vi0 saM0 1700 taka prAyaH pratyeka dazAbdI meM eka nahIM anekoM grantha race jAte rahe haiM / inameM sabase prAcIna "bharatezvara-bAhubalI rAsa" aura "buddhirAsa" haiM jinake racayitA zAlibhadrasUri haiM, jo vi0 saM0 1241 meM upasthita the| inameM se prathama meM bhagavAn RSabhadeva ke do putroM ke bIca rAjasattA ke lie paraspara saMgharSa kI kathA vIra rasa pradhAna zailI meM 203 chaMdoM meM nibaddha ko gaI hai| dUsarI racanA meM kevala nIti pradhAna upadeza ke 63 chanda haiM / isase rAso-paramparA kI prAcInatA to pramANita hotI hai kintu isake svarUpa-nirdhAraNa kI samasyA nahIM suljhtii| vidvAnoM ne "rAso' zabda kI utpatti bhinna-bhinna prakAra se kI hai / prAcArya rAmacandra zukla ise "rasAyana' kA apabhraMza mAnate haiM (hindI sAhitya kA itihAsa) / kAzI ke vindhyezvarI prasAda dube ke matAnusAra rAso kA mUla zabda "rAjayazaH" hai, to anya vidvAna ne ise "rahasya" se banA batAyA hai| zrI popaTalAla zAha ise "rasa'' se vyutpanna mAnate haiM / "rAjasuta'' zabda se bhI isakI vyutpatti batAI gaI hai / "pRthvIrAja rAso' ke sampAdaka mohanalAla viSNu paMDyA ke anusAra "rAso" zabda saMskRta ke "rAsa" yA "rAsaka" zabda se banA hai / yahI mata prAmANika hai, zeSa kalpanA-mAtra lagate haiM / saMskRta kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : sAhityika paryAlocana "rAsaka" zabda apabhraMza meM "rAsau" huA aura madhyakAlIna rAjasthAnI tathA vrajabhASA meM "rAsau" hokara Adhunika kAla meM "rAso" ke rUpa meM pracalita ho gyaa| rAso kI upalabdha prAcInatama prati (lipikAla saMvat 1667 ) meM grantha ullekha "rAsau" nAma se hI huA hai| hemacandra ne "kAvyAnuzAsana" meM kAvya ke geya bhedoM meM "rAsaka" kA parigaNana kiyA hai / mUlataH "rAsa" nRtya kA hI eka rUpa thA / kRSNa aura gopiyoM kA rAsa nRtya prasiddha hai / hArAvalI koSa meM rAsa kA artha "goduhAM krIr3A" arthAt gopoM kA khela - vizeSa diyA huA hai / 1 Age calakara rAsa- nRtya ke sAtha gItoM kA - geya padoM kA mela huA jise abhinaya ke sAtha prastuta kiyA jAne lagA / rAsa lIlA isI prakAra kA geya-nATya hai / dhIre-dhIre rAsa ke sAtha gAye jAne vAle gIta kathA pradhAna hone lage / kAlAMtara meM nRtya kA aMza gauNa ho gayA aura kathA kAvya ko hI rAsa yA rAsaka kahA jAne lagA / prAcIna rAjasthAnI aura gujarAto meM yaha paripATI jaina vidvAnoM ne calAI ora vipula parimANa meM "rAsa sAhitya" kI racanA ko / jainoM se yaha zailA bhATa, cAraNa prAdi rAja darabAroM se sambaddha kaviyoM ne grahaNa kI / inakI racanAoM meM vora-kAryoM aura yuddhoM kA varNana anivArya aga bana gayA | bhAToM ne apane granthoM meM kathAnAyaka ke nAma ke sAtha "rAso" zabda kA prayoga apanAyA / isa prakAra rAso sAhitya kA vikAsa jaina kaviyA dvArA racita "rAsa sAhitya " se huA | chandoM ko vividhatA rAsa-paramparA meM bhI thI aura rAso-paramparA meM bhI / antara kevala itanA huA ki rAsa paramparA meM geya chandoM kA prayoga adhika mAtrA meM thA jabaki rAsA - sAhitya meM pAThya chandoM kA hI prAdhAnya hai / Jain Educationa International 91 For Personal and Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana apabhraMza ke rIti granthoM meM vividha chandoM ke prayoga ko hI rAso prabandha kA AdhArabhUta lakSaNa batAyA gayA hai| virahAMka racita "vRtta-jAti-samuccaya" (4/38) meM kahA gayA hai aDilAhi duvahaehi va mattAraDDahi taha a DhosAhi / bahuehiM jo raijjai so bhaNNai rAso NAma / jisameM bahuta se aDillA, dohA, mAtrA raDDA aura DhosA chanda hote haiM-aiso raMjaka racanA "rAsaka" kahalAtI hai / svayaMbhU (saM0 650) ne apane grantha "svayaMbhU chaMdas" (8/24) meM likhA hai: ghattA chaDDaNigrAhiM paddhaDiAhiM suaNNarUehiM / rAsAbaMdho kavve jaNamaNa-ahirAmao hoi / / arthAt kAvya meM "rAsAbaMdha" apane ghattA, chaDDuNiyA, paddhaDiyA tathA anya rUpakoM (vRttoM) ke kAraNa "janamana abhirAma" hotA hai| prAcIna rAsa-paramparA ke antargata hI "gautama-rAsa" eka ullekhanIya kRti hai / yugapradhAna jinakuzalasUri ke dIkSita ziSya vinayaprabhopAdhyAya dvArA viracita "gautama rAsa" (goyama guru rAsa) vi0 saM0 1412 kI kArtika zuklA pratipadA ke dina likhA gayA thA (padya saMkhyA 45) / yaha tithi pramukha gaNadhara gautama svAmI ke kaivalya jJAna prApti kA dina hai / ataH jaina-paramparA meM isa divasa kA vizeSa mahatva hai| gautama rAsa prAcIna maru-gurjara bhASA meM racita rAsa paramparA kA dhArmika kAvya grantha hai / jaina samAja meM isakA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : sAhityika paryAlocana 93 paThana-pAThana atyanta zraddhA ke sAtha kiyA jAtA hai / kula 47 padyoM kA yaha laghukAya rAsa apanI viSayavastu ke kAraNa hI vizeSa AdaraNIya hai / isakI kathAvastu kA sAra saMkSepa nimnalikhita hai : 1 bhArata kSetra ke magadha deza meM zreNika rAjya karate the / isI magadha meM sthita guvvara grAma meM vasubhUti nAmaka brAhmaNa paNDita rahate the / unakI patnI kA nAma pRthvI thA / unakA putra indrabhUti rUpavAn, guNavAna evaM vidyAnidhAna thA / karmakAMDa meM niSNAta indrabhUti ke 500 ziSya the / indrabhUti ko yaha abhimAna thA ki vidvattA meM unakA samakakSa koI nahIM hai / 1 eka bAra mahAvIra svAmI pAvApurI padhAre / vahA~ devoM ne unake samavasaraNa kI racanA kI / jinendra prabhu siMhAsana para virAje / vimAnoM para car3hakara prAye devoM ne unakA jaya jayakAra kiyA / abhimAnI indrabhUti ko kutUhala huA ki "yaha jinendra hai kauna ?" ve ziSya-samudAya ke sAtha vahA~ pahu~ce to jinendra prabhu kA divya prabhAva dekhakara camatkRta ho uThe / mahAvIra svAmI ne unheM nAma lekara apane pAsa bulAyA aura veda mantroM ke pramANa dekara unake hRdaya kA saMzaya dUra kara diyA / indrabhUti ne tatkSaNa apane ziSyoM ke sAtha pravrajyA / dIkSA grahaNa kI / unake bAda vIra vibhu ne granukrama se 11 anya yAjJikoM ko bhI dIkSA dI tathA unheM apane gaNadhara pada para pratiSThita kiyA / 1 gautama svAmI dvArA dIkSita jana kaivalya kA varaNa kara lete the, kintu mahAvIra svAmI ke prati atizaya anurAga Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana kAraNa ve svayaM kaivalya se vaMcita the / unakI svadeha se nirvANaprApti kI jijJAsA kA zamana karane ke lie mahAvIra svAmI ne unheM aSTApada parvata para bharata nirmita caitya meM tIrthaMkaroM ke darzana evaM vandana karane kA Adeza diyaa| gautama svAmI ne aSTApada parvata kI yAtrA kI tathA jinendra pratimAoM ke darzana kiye / vahA~ 1500 tApasoM ko pratibodhita karake lauTe, kintu aba taka bhI ve kevalajJAna se vaMcita the| isa para ve udvigna ho utthe| taba mahAvIra svAmI ne unheM sAntvanA dI-"gautama kheda mata karo / antataH hama donoM eka hI svarUpa ko prApta kara leMge-"hosyAM tullA beu|" pAvApurI meM bhagavAna mahAvIra ne kArtikI amAvasyA ke dina nirvANa prApta kriyA / kintu, usake pUrva divasa hI unhoMne gautama ko nikaTavartI grAma meM devazarmA ko pratibodha dene ke lie bheja diyA / gautama vahA~ gaye aura caturdazI kI vaha rAta unhoMne vahIM dharma jAgaraNa meM bitAI / prAtaHkAla jaba ve lauTane lage to devoM ke mukha se unhoMne prabha ke nirvANa kA saMvAda sunaa| sunate hI gautama hatacetA ho gye| unhoMne vilApa karate hue prabhu ko upAlambha diyA ki nirvANa-velA meM svayaM se alaga bhejakara prabhu ne ucita nahIM kiyaa| kintu, tabhI unakI vicAra zRkhalA bdlii| unheM vItarAga prabhu ke saMkalpa kA marma samajha meM AyA ki mere rAga kA uccheda karane ke lie hI sarvajJa prabhu ne mujhe alaga kiyA thaa| unakA moha bhaMga huA, rAga-nivRtti huI aura tatkSaNa hI ve kevalI ho gaye / unhoMne bhavika janoM ko dezanA dI aura mahAvIra prabhu ke prathama gaNadhara ke rUpa meM 62 varSa kI pUrNAyu meM nirvANa prApta kiyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : sAhityika paryAlocana jaina paramparA meM unakA usI prakAra Adya sthAna hai jisa prakAra devoM meM gaNapati kA mAnA jAtA hai| unake nAma kA smaraNa puNyadAyaka hai, kAmanAoM ko pUrNa karane vAlA tathA siddhi pradAyaka hai / ataH upAdhyAya vinayaprabha ne una ke nAma ke bIjAkSara gabhita maMtra kA pArAyaNa karate rahane kA parAmarza diyA hai| rAsa-kAvya kI racanA tithi tathA gautama svAmI ke kevalajJAna divasa para gautama guru kI upAsanA se maMgala siddhi kI kAmanA ke sAtha kAvya kI samApti hotI hai| pramukha pratipAdya-ukta kathAnaka ke mAdhyama se upAdhyAya vinayaprabha kA pramukha pratipAdya viSaya hai-gautama kI jIvanagAthA kA kAvya-gAyana tathA unake nAma-mAhAtmya kA pratipAdana / prathama padya meM hI kavi kA kathana hai ki he bhavyajana ! mana, tana aura vacana se ekAgra hokara isa "goyama guru rAsa" ko suno, jisase ApakA zarIra rUpI ghara guNa-gaNa se vibhUSita ho jAya maNa taNu vayaNa ekaMta karivi nisuNahu bho bhaviyA / jima nivasai tumi deha-geha guNa-gaNa gahagahiyA / / isake bAda yAjJika brAhmaNa indrabhUti ke abhimAna, mahAvIra prabhu se dIkSA grahaNa, gautama gaNadhara banakara kramazaH unake kaivalya prApta karane taka kI kathA 2 se 37 padyoM taka vaNita huI hai| tadanantara sAta padyoM meM gautama svAmI ke atizaya mAhAtmya kA kAvyAtmaka varNana hai tathA antima tIna padyoM meM gautamarAsa kI racanA-tithi nAma-mAhAtmya tathA rAsapaThana ke mahatva evaM vidhi kA nirdeza hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana bhAratIya samAja meM jo Adya sthAna aniSTahArI maMgalakArI gaNapati kA hai, jaina paramparA meM vahI sthAna gautama svAmI kA hai| ve anantalabdhi sampanna evaM kalyANa-svarUpa haiM, saubhAgya nidhi evaM guNanidhAna haiM, unakA pAvana smaraNa manokAmanAoM kA kalpataru aura mahAsiddhiyoM kA nivAsa hai| ataH kavi vinayaprabha ne bIjAkSara gabhita gautama svAmI ke namana kA bIjAkSara gabhita maMtra prastuta karate hue usake anuSThAna kA nirdeza kiyA hai| vaha maMtra hai-"OM hrIM zrI ahaM zrI gautamasvAmine namaH / " ataH spaSTa hai ki jaina zrAvakoM ke lie gautama svAmI kA caritra-gAyana evaM unake pAvana nAma ke smaraNa anuSThAna kA nirdeza hI upAdhyAya vinayaprabha kI isa racanA kA pramukha pratipAdya hai| racanA-vidhAna-prathama chanda meM kavi ne jinezvara mahAvIra ko namana karate hue grantha kA nAma nirdeza kiyA hai tathA bhavyajanoM ko isa "goyama guru rAsau" ke paThana dvArA guNa-gaNa grahaNa kI ora abhiprerita kiyA hai / isake bAda kathAnaka kA krama prArambha hotA hai / kavi pahale 2 se 6 padyoM taka varNana karatA hai phira sAtaveM padya meM pUrvokta pA~ca padyoM meM varNita kathA ko sAra rUpa meM doharAtA hai / isI prakAra padya saMkhyA 8 se 15 taka vaNita kathA ko 16veM padya meM sAra rUpa meM prastuta karatA hai / yahI krama 22veM, 31veM tathA 37va padya meM doharAyA gayA hai / kathA padyAnupadya Age bar3hatI hai / vaNita kathA kI sAra rUpa meM punarAvRtti kavi kA apanA prayoga hai, isakA nirvAha anta taka sucAru rUpeNa ho pAyA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : sAhityika paryAlocana alaMkAra - vinyAsa - kavi vinayaprabha ne apanI kAvyakRti ko sthAna-sthAna para alaMkAroM se maNDita kiyA hai / anuprAsa, rUpaka tathA upamA unake priya alaMkAra haiM / kavi dvArA alaMkAroM ke vinyAsa kA jo kauzala pradarzita kiyA gayA hai usake katipaya udAharaNa prastuta haiM: anuprAsa - anuprAsa zabdAlaMkAra hai / apabhraMza evaM rAjasthAnI meM ise "vayaNasagAI" kahA jAtA hai / eka hI varNa kI aneka bAra AvRtti se jo varNa- maitrI kA camatkAra utpanna hotA hai, usI ko anuprAsa kahA jAtA hai / isase kAvya meM eka prakAra kA karNapriya nAda - saundarya utpanna hotA hai / yathA: (1) vinaya viveka vicAra sAra guNagaNaha manohara / ( 2 ) nayaNa vayaNa kara caraNa jaNavi paMkaja jala pADiya / ( 3 ) daha disi dekhai vibudha vadhU / I (4) rAgaja rAkhai raMga bharai / (5) jima sura taruvara sohai sAkhA / 97 ukta paMktiyoM meM anuprAsa kA prayoga sahaja huA hai, sAyAsa nahIM / rUpaka - kavi ne anekatra rUpaka ke prayoga se camatkAra utpanna kiyA hai / rUpaka alaMkAra meM upamAna tathA upameya meM abheda sthApita kiyA jAtA hai / isake katipaya udAharaNa yahA~ prastuta haiM :-- (1) caudaha vijjA viviha rUva nArI rasa luddhau / ( indrabhUti caturdaza vidyA rUpI vividha prakAra kI nAriyoM kA rasa- lubdha thA / ) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 gautama rAsa : parizIlana (2) tau caDhiyau ghaNa mANa gaje, indabhUi bhUdeva tau / ( brAhmaNa indrabhUti atyanta abhimAna rUpI gaja para savAra ho gaye / ) upamA - upamAna aura upameya ke sAdRzya - vidhAna para AdhArita upamA alaMkAra ke sarala kintu sArthaka prayoga isa "rAsa" meM kaI paMktiyoM meM upalabdha hote haiM / pAvApurI meM mahAvIra prabhu samavasaraNa meM jaba siMhAsana para virAjamAna hue to krodha, mAna, mAyA, mada Adi manovikAra aise bhAga khar3e hue, jaise dina meM coraH krodha mAna mAyA mada pUrA / jAyai nAThA jima dina corA // mahAvIra svAmI jaga ko apane teja se usI prakAra Alokita kara rahe the, jaise dinakara sUrya apanA prakAza phailAtA hai jiNavara jagi ujjoyakara / tejahi kara dinakAra // gautama svAmI ziSyoM ke sAtha isa prakAra cala rahe the jaise koI gajarAja apane gaja-yUtha ke sAtha calatA hailei ANi sAtha, cAlaI jima yUthAdhipati / mahAvIra prabhu ke vacanoM se gautama svAmI kA mukha pUrNa candramA ke samAna khila uThA pUnama canda jima ullasiya / gautama svAmI jaina - paramparA meM kisa prakAra pradhAna haiM, isakA varNana kavi ne mAlopamA alaMkAra se kiyA hai jisakI lar3I 38veM padya se 41 veM padya taka calatI hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : sAhityika paryAlocana inake atirikta utprekSA (42), vyatireka (4) ati. zayokti (4) Adi alaMkAra bhI yatra-tatra prayukta hue haiM jinase varNya-viSaya kAvyAtmaka banakara adhika ramaNIya bana gayA hai| chanda prayoga-prArambha meM rAso lakSaNa ke antargata likhA jA cukA hai ki rAso kAvya kI mukhya pahacAna usameM prayukta vividha chandoM ke kAraNa hI mAnI gaI hai| prastuta "goyama rAsa" meM usI paramparA kA saphala nirvAha kiyA gayA hai| kavivara vinayaprabha ne apabhraMza meM prayukta aneka chandoM meM se katipaya kA cayana kara unheM apane rAsa meM nibaddha kiyA hai tathA apane piMgala-naipuNya kA paricaya diyA hai| prArambha meM chaH padyoM meM rolA, 7, 16, 22, 31 meM cAru senA nAmaka raDDA-vastu chanda, 8 se 15 taka caupAI, 17 se 21 taka ullAlA, 23 se 30 taka ke padyoM meM soraThA se milate julate kisI dezya chanda kA prayoga huA hai| isI prakAra 32 se 37 tathA 38 se 47 paryanta padyoM meM prayukta chanda bhI dezya haiM jinakA nAma zodha kA viSaya hai / kula 47 padyoM ke kAvya meM itane vividha chandoM kA prayoga isa tathya kA dyotaka hai ki kavi ko rAsa kAvya kI lakSaNa-paramparA kA jJAna thA jisakA usane saphala nirvAha prastuta kAvya meM kara dikhAyA hai / rasa-paripAka -- yadyapi dhArmika kAvya meM rasa-niSyanda ke lie sthAna kama hI hotA hai, tathApi kAvya meM aise kucha sthala bhI haiM jahA~ pAThaka para kavi rasa ke suramya chIMTe DAlatA calatA hai| indrabhUti ke rUpa-saundarya kA varNana karate hue 3 se 5 padyoM meM zRMgAra rasa kA sparza hai, to samavasaraNa ke samaya mahAvIra prabhu ke divya prabhAva kA varNana karate hue kavi adbhuta rasa kA citraNa karatA hai (padya saMkhyA 8 se 16) / padya 33 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 gautama rAsa : parizIlana se 36 taka gautama svAmI ke vicAra manthana meM zAnta rasa kA paripAka dRSTigocara hotA hai jo vastuta: kAvya kA pramukha rasa hai| mArmika prasaMga-isa laghukAya kAvya meM bhI nAyaka indrabhUti ke garvodgAra, mahAvIra prabhu ke vacanoM dvArA gautama ke ke saMzaya kA nirAkaraNa, gautama kI jijJAsA tathA mahAvIra prabhu ke nirvANa ke samaya gautama kA vilApa evaM upAlambha Adi aise prasaMga haiM jinakA kavi ne atyanta hRdayasparzI evaM mArmika citraNa kiyA hai| bhASA-rAsa kAvyoM kA mukhya lakSya apane pramukha pratipAdya ko sarala bhASA meM nibaddha karake jana-jana taka pahu~cAnA hotA thA / isa lakSya kI pUrti "goyama rAsa" meM akSarazaH huI hai / apabhraMza se prabhAvita prAcIna maru-gurjara bhASA kA nitAnta sarala kAvyamaya rUpa isa kAvya meM AdyopAnta upalabdha hotA hai / bhASA meM kahIM jaTilatA nahIM hai| yahI kAraNa hai ki jaina paramparA meM kevala apane kathya ke kAraNa hI nahIM, apitu apanI subodha kathana-zailI evaM sarala bhASA ke kAraNa yaha kAvya paryApta lokapriya huA hai| uparyukta paryAlocana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki upAdhyAya vinayaprabha kAvya pratibhA ke dhanI the / unhoMne gautama svAmI kI guNa-gAthA ke lie tatkAlIna apabhraMza bhASA kI lokapriya jaNamaNa-ahirAma rAsa paramparA ko cunA aura vividha chandoM aura sarasa alaMkAroM ke prayoga se apanI racanA ko vibhUSita karake sAhitya jagat ko eka anupama kAvya-ratna pradAna kiyA jo Aja bhI jaina paramparA kA kaNThahAra banA huA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ goyama guru rAsa gautama rAsa : parizIlana hindI anuvAda sahita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharataragacchanabhomaNi yugapradhAna dAdA zrI jinakuzalasUrijI ke ziSya ratna zrI vinayaprabhopAdhyAya viracita gautama rAsa vIra jiNesara caraNa-kamala kamalAkaya-vAsau, paNamavi bhaNisuM sAmi sAla goyama guru rAsau / maNa taNa vayaNa ekaMta karivi nisuNaha bho bhaviyA, jima nivasai tumi deha-geha guNa-guNa gahagahiyA // 1 // jinake caraNa kamaloM meM kamalA/lakSmI ne nivAsa kara rakhA hai aise jinezvara deva bhagavAn mahAvIra svAmI ko namaskAra kara, unake prathama ziSya gaNadhara gautama gotrIya indrabhUti prasiddha nAma gautama svAmo ke sArayukta guNoM kI maiM rAsa ke mAdhyama se stavanA kruuNgaa| he bhavyajanoM! Apa mana, tana aura vANo ko ekAgra kara dhyAnapUrvaka isa rAsa ko sUno, jisase ApakA zarIra rUpo ghara guNagaNoM se maNDita/zAbhita ho jAe // 1 // padya 1 se 6 taka mAtrika chanda rolA nAmaka hai, catuSpadI hai aura pratyeka caraNa meM 24 mAtrAe~ hai / virAma 14-10 mAtrA para hai| jaMbudIva siri bharaha khitta khoNItala maMDaNa, magaha desa seNiya naresa riudala-bala khaMDaNa / dhaNa vara gunvara gAma nAma jihaM guNagaNa sajjA, vippa vasai vasubhUi tatthaM tasu puhavI bhajjA // 2 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.4 gautama rAsa : parizIlana jambUdvIpa sthita bharata kSetra meM pRthvItala kA maMDanabhUta magadha nAmaka deza (prAnta, vartamAna samaya meM bihAra prAnta) thaa| vahA~ zatru daloM ke bala kA dalana karane vAle mahArAjA zreNika rAjya karate the| usI magadha pradeza ke antargata dhanadhAnya se samRddha gubvara nAma kA (nAlandA ke samIpa) grAma thaa| usI grAma meM sakalaguNanidhAna vipra jAtIya vasubhUti nAmaka paNDita nivAsa karate the| unakI patnI kA nAma pRthvI thA // 2 // tANa putta siri indabhUi bhUvalaya pasiddhau, caudaha vijjA viviha rUva nArI rasa luddhau / vinaya viveka vicAra sAra guNagaNaha manohara, sAta hAtha sapramANa deha rUvahiM rambhAvara // 3 // unake putra kA nAma indrabhUti thA, jo vizvavikhyAta thA, vividha prakAra kI caudaha vidyA rUpiNI nAriyoM kA rasa lobhI thA, arthAt caturdaza vidyAnidhAna thA aura vinaya, viveka, vicArazIlatA Adi zreSTha guNa samUha se zobhAyamAna thaa| inakA dehamAna sAta hAtha kA thA aura rUpa-saundarya rambhAvara arthAt indra ke tulya thA / / 3 / / nayaNa vayaNa kara caraNa jaraNavi paMkaja jala pADiya, tejahi tArA caMda sUra AkAsa bhamADiya / rUvahi mayaNa anaMga karavi melyau niradhADiya, dhIramai meru gambhIra sindhu caMgama caya cADiya // 4 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana 105 jinake netra, mukha, hAtha aura pairoM kI aruNimA se lajjita hokara kamaloM ne jala meM nivAsa kara liyA thA, jinake prabhApUrNa teja se bhramita hokara tArAgaNa, candra aura sUrya AkAza maNDala meM bhramaNa karane lage the, jinake atulanIya rUpa-saundarya se parAjita hokara madana-kAmadeva anaMga/zarIrahIna banakara inhIM ke zarIra meM samAviSTa ho gayA thA / dhairya aura gAmbhIrya meM ye kramazaH meru kI uttuMgatA aura samudra kI gahanatA se bho adhika bar3he-car3he the / athavA inakI prazastatama dhoratA aura gambhIratA ke samakSa apane ko nyUna samajhakara donoM ne apanI caMkramaNa/gatizIlatA kA tyAga kara, gahana sthiratA dhAraNa kara meru ne parvata kA aura sAgara ne kSAratva dhAraNa kara pRthvI kA prAzraya le liyA thA / / 4 / / pekhavi niruvama rUva jAsa jaNa jampai kiciya, ekAkI kila bhitta ittha guNa melyA saMciya / ahavA niccaya puvva jamma jiNavara iNa aMciya, rambhA paumA gauri gaMga rati hA ! vidhi vaMciya // 5 // inake atulanIya rUpa-saundarya rAzi ko dekhakara jana-samUha vicAra karatA hai, kahatA hai ki isa yuga meM asAdhAraNa rUpadhAraka ye ekamAtra haiM, anya koI bhI dRSTipa4 meM nahIM pAtA hai / aura, vizva meM jitane bhI alaukika guNa haiM unakA saMkalana kara vidhAtA ne inameM ho sthApita kara diye haiM, arthAt ye guNoM ke bhaNDAra haiM / athavA nizcayapUrvaka kaha sakate haiM ki inhoMna pUrva janma meM jinezvara devoM kI acenA kA tho uso ke phalasvarUpa inheM nirupama-upamA rahita rUpa-saundarya aura guNa rAzi prApta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 gautama rAsa : parizIlana huI hai| isI kAraNa kaha sakate hai ki hA, ! vidhAtA ne bhI rambhA, padmA, gaurI, gaMgA aura rati ke rUpa-saundarya kI racanA karate samaya unameM kramazaH mAdakatA, aizvarya, satItva, pavitratA aura ramaNIyatA Adi kevala eka-eka guNa kA sanniveza kara unako chalA hai / arthAt devAMganAoM kI rUparAzi aura guNa bhI unake samakSa tuccha haiM / / 5 / / na ya budha na ya guru kaviNa koya jasu prAgala rahiyau, paMca sayAM guNa pAtra chAtra hoMDai parivariyau / kariya niraMtara yajJa karama mithyAmati mohiya, avicala hosyai carama nANa daMsaNaha visohiya // 6 // indrabhUti socate the ki vizva meM mere vaiduSya evaM pratibhA ke samakSa na to koI vidvAn hai aura na koI merA guru-sthAnIya ho sakatA hai tathA na koI kavipuMgava hai ki jinakA sAmopya maiM svIkAra kara sakU, arthAt ve svayaM ko sarvatantra-svatantra evaM manoSo mUrdhanya samajhate the / guNa sampanna 500 suyogya chAtroM ko zikSA pradAna karate hue unake sAtha paribhramaNa karate the| mithyAvAsita mati/buddhi hone ke kAraNa ye nirantara yajJa-karma karate rahate the, arthAt karmakANDo vidvAn the / kavi kahatA haiyahI indrabhUti carama tIrthaMkara mahAvIra kA sAmIpya prApta kara, darzana-vizRddhi pUrvaka carama-nANa| kevala jJAna prApta kara avicala mokSa pada ko prApta karane vAle haiM / / 6 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana (jambUddIva) jambUddIva bharahavAsammi, khoNItalai maMDaNa, magaha desa seNiya naresara, vara gunvara gAma tihaM vippa vasai vasubhUi sundara / tasu puhavo bhajjA sayala, guNagaNa rUvanihANa / tANa putta vijjAnilau, goyama atihi sujANa // 7 // pUrvokta chaH padyoM ke niSkarSoM kA vastu nAma chanda meM pratipAdana karate hue kavi kahatA hai : jambUdvIpa ke bharata kSetra meM pRthvItala kA maNDanabhUta magadha deza thA / vahA~ kA nRpati zreNika thaa| usI pradeza meM zreSTha gavvara nAmaka grAma thaa| usa grAma meM vasUbhUti nAmaka zreSTha vipra rahatA thaa| usakI patnI kA nAma pRthvI thaa| unhIM kA putra gotama thA jo samasta guNoM kA bhaNDAra, rUpa kA nidhAna vidyA kA mandira aura atyanta sujJa thA / yaha cArusenA nAmaka raDDA-vastu chanda hai / isa mAtrika chanda meM nau caraNa hote haiN| prathama ke pA~ca caraNoM meM kramazaH 15, 11, 15, 11, 15 mAtrAe~ hotI haiM aura anta ke cAra caraNa dohA chanda ke hote haiM // 7 // sarvajJa banane ke pazcAt bhagavAn mahAvIra tortha arthAt saMgha kI sthApanA hetu pAvApurI padhAre, usa samaya unake atizayoM kA varNana karate hue padyAMka 8 se 15 taka meM kavi kahatA hai : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 gautama rAsa : parizIlana . carama jiNesara kevalanANI, cauviha saMgha paiTThA jaannii| pAvApurI sAmI saMpattau, cauviha deva-nikAhi juttau // 8 // isa avasarpiNI kAla ke carama antima jinezvara zramaNa bhagavAn mahAvIra kevalajJAnI banane ke bAda apane tIrtha/caturvidha saMgha kI pratiSThA/sthApanA karane hetu cAroM prakAra ke devanikAyoM (bhavanapati, vANavyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika devoM) se parivRta hokara pAvApurI nagarI padhAre // 8 // padyAMka 8 se 15 taka meM 16 solaha mAtrA kA pAdAkulaka (caupAI) nAmaka chanda hai / yaha chanda bhI catuSpadI hai, cAra caraNoM vAlA hai / pratyeka caraNa meM 16 mAtrAe~ haiM devahi samavasaraNa tihaM kojai, jiNa dIThai mithyAmati chIjai / tribhuvana guru siMhAsaNa baiThA, tatakhiNa moha digaMta paiTThA // 6 // usa samaya vahA~ para devoM ne samavasaraNa kI racanA kii| isake darzanamAtra se mithyAmata kA andhakAra naSTa ho jAtA hai / samavasaraNa ke madhya meM sthApita siMhAsana para tribhuvana ke guru svAmI virAjamAna hue| usa samaya mohAdi antaraMga zatru tatkSaNa hI dazoM dizAoM meM palAyana kara gaye, bhAga khar3e hue / / 6 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana 109 krodha mAna mAyA mada pUrA, jAyai nAThA jima dina corA / devaduMdubhi akAsai vAjI, dharama naresara prAvyau gAjI // 10 // jisa prakAra dina meM cora bhAga khar3e hote haiM vaise hI krodha, mAna, mAyA, aura mada bhI parivAra sahita ati dUra khisaka gaye / AkAza meM deva-dundubhiyA~ bajane lagoM aura "dharma narendra" A gayA hai ghoSa se nabho-maNDala gUMja uThA / / 10 / / kusuma vRSTi viracai tihaM devA, causaTha indraja mAMgai sevA / cAmara chatra sirovari sohai, rUvahi jiNavara jaga sahu mohai // 11 // vahA~ samavasaraNa meM devoM ne sugandhita phUloM kI varSA kii| causaTha indra prabhu se caraNa-sevA kI yAcanA/cAhanA karane lge| prabhu ke donoM pora devagaNa cAmara DhulAne lage aura zira para chatra zobhita hone lagA / prabhu ke svarUpa atizaya se samagra vizva mohita ho rahA thA / / 11 / / uvasama rasa bhara vara varasaMtA, jojana vAraNI vakhANa krtaa| jANavi vaddhamAraNa jiNa pAyA, sura nara kinnara Avai rAyA // 12 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana usa samaya samavasaraNa ke madhya siMhAsana para virAjamAna prabhu vardhamAna svAmI yojana paryanta prasRta hone vAlI vANI se upazama rasa se sarAbora amRtamayI madhura dezanA dene lage / jaba logoM ne yaha jAnA ki vardhamAna svAmI padhAre haiM aura dezanA de rahe haiM taba devavRnda, manuSyavRnda, kinnaragaNa zraura bhUpatigaNa prabhu ke darzana karane aura dezanA sunane ke liye grAne lage, umar3a par3e / / 12 / / 110 kAMti samUhai jhalahalakaMtA, gayaraNa vimArNAhaM raNaraNakaMtA / pekhavi indabhUi mana citai, sura zrAvai zrama yajJa huvaMtai // 13 // nabhomaNDala meM kAnti samUha se dedIpyamAna / jAjvalyamAna evaM ghaNTiyoM ke raNa - raNaka dhvani se guMjAra karate hue vimAnoM ke zrAgamana ko dekhakara indrabhUti svayaM ke mana meM UhApoha karane lage ki 'yajJa ke prabhAva se hI prerita hokara ye deva - vimAna hamAre yajJavATaka - yajJazAlA meM A rahe haiM' / / 13 / / tIra taraNDaka jima te vahatA, samavasaraNa pahutA gahagahatA / tau zrabhimAnai goyama jaMpai, iNi zravasari kope taNu kaMpai // 14 // kintu, jisa prakAra dhanuSa se chor3A huA tIra sIdhA nizAne kI ora jAtA hai usI prakAra ye devavimAna yajJazAlA ko lA~ghakara, devagaNa gadgadudbhAvoM se bhakti / ullAsa pUrvaka samavasaraNa meM pahu~ca gaye / isa dRzya ko dekhakara krodhAdhikya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana 111 ke kAraNa indrabhUti kA zarIra kampAyamAna ho gayA aura abhimAna ke Aveza meM Akara ve isa prakAra bolane lage : - ||14|| mUDhA loka prajANyu~ bolai, sura jANaMtA ima kaMda Dolai / mUM prAgala kau jANa bhaNijjai, meru zravai kima upamA dijjai ||15| mUrkha mAnava to ajJAna ke kAraNa vRthA vacana bola jAte haiM, kintu devagaNa to vijJa kahalAte haiM, phira ye kyoM bhaTaka rahe haiM ? arthAt yajJazAlA ko chor3akara bhAge kyoM bhAge jA rahe haiM ? kyA isa brahmANDa meM mujha se adhika koI vijJa / manISI hai ? kyA meru kI tulanA sAmAnya padArtha - rAI -sarasoM se kI jA sakatI hai ? / / 15 / / (vIra jiNavara) vIra jiNavara nANa saMpanna, pAvApuri suramahiya, Jain Educationa International patta nAha saMsAra-tAraNa, taha devahi nimmaviya, samavasaraNa bahu sukkhakAraNa / jiNavara jagi ujjoyakara, tejahi kara dinakAra / siMhAsaraNa sAmi Thavyau hunau sujaya jayakAra // 16 // padyAMka 8 se 15 taka kA sArAMza prastuta karate hue kavi kahatA hai : - sarvajJa banakara devendroM se pUjita jinendra vIra prabhu pAvApurI pdhaare| saMsAratAraka svAmI ko prApta kara aura atyadhika sukha kA kAraNa mAnakara devoM ne vahA~ - pAvApurI meM samavasaraNa kI racanA kI / For Personal and Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 gautama rAsa : parizIlana jisa prakAra sUrya apanI tejasvI kiraNoM se jagata ko Alokita karatA hai usI prakAra vizva ko udyotita karane vAle jinezvara mahAvIra svAmI usa samavasaraNa meM deva-nirmita siMhAsana para virAjamAna hue, usa samaya devoM ne jaya-jayakAra kiyA / / 16 / / padyAMka 7 ke samAna yahA~ bhI cArusenA raDDA nAmaka vastu chanda hai| padyAMka 17 se 21 taka prAge ke 5 padyoM meM kavi varNana karatA hai ki kisa prakAra indrabhUti darpa meM Akara bhagavAn se zAstrArtha karane jAtA hai| prabha kA atizaya dekhakara evaM mana meM sthita zaMkAoM kA samAdhAna prApta kara vibha kA ziSyatva svIkAra karatA hai aura svAmI apane tIrtha kI sthApanA karate haiM / / 16 // tau caDhiyau gharaNa mANa gaje, iMdabhUi bhUdeva tau, huMkArau karI saMcariya, kavaNasu jiNavara deva tau / jojana bhUmI samavasaraNa pekhavi prathamAraMbha tau, daha disi dekhai vibudha vadha, AvaMtI suraraMbha tau // 17 // brAhmaNa devatA indrabhUti taba atyanta abhimAna rUpI hAthI para car3hakara joza se huMkAra karate, garajate hue "kaunasA jinezvara deva hai" dekhane/parAjita karane hetu ziSya-samudAya se parivRta hokara cale / jyoM hI ve Age bar3he to sarvaprathama unhoMne eka yojana bhUmi meM deva-nirmita samavasaraNa dekhA aura dekhA ki dasoM dizAoM se deva aura devAMganAe~ pravardhamAna bhAvoM se samavasaraNa meM pahuMca rahe haiM / / 17 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana 113 padyAMka 17 se 21 taka ke pA~coM padya cAra caraNAtmaka 27 mAtrA vAle mAtrika chanda haiM / 14, 13 para yati hai / chanda kA nAma zodha kI apekSA rakhatA hai / maNimaya toraNa daNDa-dhvaja, kosIsai nava ghATatau, vaira-vivajita jaMtu gaNa prAtihAraja ATha tau / sura nara kinnara asura vara, indra indrANI rAya tau, citta camakkiya citavai e, sevaMtA prabhu pAya tau // 18 // indrabhUti dekhate haiM: -samavasaraNa kA toraNa dvAra maNiratnoM se nirmita hai / indra dhvaja laharA rahA hai| samavasaraNa ke kapizIrSaka (kAMgure) catura zilpiyoM dvArA nirmita evaM ratna khacita haiM / pazu evaM pakSiyoM ke samUha svakIya jAtigata vaira ko chor3akara sauhArda bhAva se milakara baiThe hue haiM / AThoM prAtihAryoM/atizayAtmaka vastuoM-azoka vRkSa, puSpavRSTi, divya dhvani, cAmara yugala, siMhAsana, bhAmaNDala, deva-dundubhi, chatra-se ve prabhu suzobhita haiN| sura, asura, kinnara, mAnava, indra-indrANiyA~, rAjAgaNa prabhu ke caraNa-kamaloM kI upaasnaa| sevAbhakti kara rahe haiM / ukta dRzyoM ko dekhakara indrabhUti kA mAnasa camatkRta/jhaMkRta ho jAtA hai / / 1 / / sahasa-kiraNa-sama vIra jiNa, pekhi rUva visAlatau, eha asaMbhava saMbhave e, sAMcau e indrajAla tau / tau bolAvai trijaga-guru, iMdabhUi nAmeNa tau, sirimukha saMsaya sAmi save, pheDai veda paeNa tau // 16 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 gautama rAsa : parizIlana hajAra kiraNoM vAle sUrya ke samAna vIra vibhu ke dedIpyamAna evaM vizAla rUpa-rAzi ko dekhakara indrabhUti vicAra karate haiM ki, jo asambhava hai, kalpanAtIta hai, avarNanIya hai vaha bhI pratyakSa meM dRSTigata ho rahA hai| ataH yaha nizcita hai ki yaha asAdhAraNa vyaktitvadhArI prabhu na hokara koI aindrajAlika hai aura apanI indrajAla vidyA se saba ko sammohita kara, mUrkha banA rahA hai| jisa samaya indrabhUti kA mAnasa udbhrAnta sA hokara soca-vicAra meM tallIna thA usI samaya tInoM lokoM ke guru | svAmI ne apanI amRta sama girA meM kahA:--"bho indrabhUti ! Ao' / tadanantara vIra vibhu ne indrabhUti ke hRdaya meM zalyavat jo saMdeha thA ki "jIva hai yA nahIM' pramANa bhUta veda kI RcAoM ko uddhRta kara usa saMzaya-zalya ko jar3amUla se ukhAr3a pheMkA, arthAt saMzaya kA nirAkaraNa kara diyA // 16 // mAna meli mada Theli kari, bhagatihi namyau sIsa tau, paMcasayAsu vrata liyo e, goyama pahilau sIsa tau / baMdhava saMjama suriNavi kari, aganibhUi Aveya tau, nAma lai AbhAsa karai, te paNa pratibodheya tau // 20 // sandeha chinna hone para, mana meM saMkalpita pratijJA ke anusAra ki- "yadi yaha vastutaH sarvajJa hai aura merI manasthita zaMkA kA svata: hI samAdhAna kara detA hai, to maiM isakA ziSyatva svIkAra kara lUMgA"-tatkSaNa hI indrabhUti ne ahaMkAra kA parityAga kara, mada ko tilAMjali dekara, bhakti-zraddhA pUrvaka sira jhukAkara mahAvIra ko sAdara namana kiyA aura apane Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana 115 pAMca sau ziSya/chAtra vRnda ke sAtha prabhu kA ziSyatva aMgIkAra kiyA / bhagavAn mahAvIra ne saparivAra indrabhUti ko pravajita kara apanA prathama ziSya ghoSita kiyA / apane agraja bhrAtA indrabhUti ke saMyama grahaNa aura sarvajJa ke ziSya banane ke saMvAda jaba agnibhUti manISI ko jJAta hue to agnibhUti bhI sarvajJa ko zAstrArtha meM parAjita kara apane bar3e bhAI ko usa (aindrajAlika) ke jAla se mukta karAne ke abhiprAya se apane 500 chAtroM ke sAtha samavasaraNa kI ora calA / sarvajJa mahAvIra ne indrabhUti ke samAna hI "bho agnibhUti ! prAyo' sambodhita kara, usake hRdi sthita karmaviSayaka zaMkA kA samAdhAna kara pratibodhita kiyaa| pratibodha prApta kara agnibhati ne bhI 500 chAtroM ke sAtha saMyama grahaNa kara prabha kA ziSyatva aMgIkAra kara liyA / / 20 / / iNi anukrama gaNahara rayaNa, thApyA vIra igyAra tau, tau upadesai bhavana guru, saMyama saM vrata dhAratau / bihuM upavAsai pAraQ e, pApaNapai viharaMta tau, goyama saMyama jagi sayala, jaya jayakAra karata tau // 21 // ___ pAvApurI yajJazAlA meM deza ke vikhyAta yAjJika vidvAn sammilita hue the / ukta sabhI yAjJika indrabhUti aura agnibhUti kI taraha sarvajJa ko parAjita kara apanA ziSya banAne kI kAmanA se kramaza:-vAyubhUti, Arya vyakta, sudharma, maNDita, mauryaputra, akampita, acalabhrAtA, metArya, prabhAsa-samavasaraNa meM gaye aura apanI-apanI zaMkAoM kA mahAvIra ke zrImukha se veda RcAoM ke mAdhyama se samAdhAna pAkara, svakIya vipula ziSya parivAroM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 gautama rAsa : parizIlana ke sAtha hI unhoMne sarvajJa kA ziSyatva aMgIkAra kara liyA, arthAt prabhu mahAvIra ke hI bana gaye / prabhu ne anukrama se 11 yAjJikoM ko saMyama vrata pradAna kara, apanA ziSya banAkara sabhI ko gaNadhara pada para sthApita kiyA aura apane zAsana/saMgha kI sthApanA kii| dIkSAnantara indrabhUti ne yAvajjIvana do-do upavAsa ke anta meM pAraNaka karane kI pratijJA grahaNa kii| isa prakAra utkaTa tapasyA aura utkRSTatama saMyama kA pAlana karate hue apramatta dazA meM bhUmaNDala para vicaraNa karane lge| inake prazastatama guNoM ko dekhakara sArA jagat indrabhUti/gautama gaNadhara kI jaya-jayakAra karane lagA / / 21 / / (iMdabhUi) indabhUi caDhiyo bahumAna, haMkArau kari saMcariu, samavasaraNa pahutau turaMtu, jai-jai saMsaya sAmI, savi caramanAha pheDai phuraMtu / bodhibIja saMjAya manaiM, goyala bhavaha virattu / dikkhA lai sikkhA sahiya, gaNahara paya saMpattu // 22 // isa padya meM padyAMka 17 se 21 taka kA sArAMza varNita hai / indrabhUti atyanta darpa meM Akara huMkAratA garjatA huA calA aura tatkSaNa hI prabhu ke samavasaraNa meM pahu~ca gyaa| usake mana meM jo-jo bhI saMzaya the, unakA carama tIrthapati sarvajJa mahAvIra ne nirAkaraNa kara diyaa| phalataH indrabhUti ke antastala meM bodhibIja/samyaktva kA AvirbhAva huA aura usane/gautama ne Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana 117 bhava se virakta hokara svAmI se dIkSA grahaNa kara, zikSA prApta kara gaNadhara pada prApta kiyA ||22 // isameM kavi ne bhadrA nAmaka raDDA-vastu chanda kA prayoga kiyA hai| yaha nau caraNoM kA hai| prArambha ke pA~ca caraNoM meM 15, 12, 15, 12, 15 mAtrAe~ haiM aura anta ke cAra caraNa dohA chanda meM nibaddha haiN| padyAMka 23 se 30 taka 8 padyo meM kavi ne gaNadhara gautama kI guru-bhakti, janahita mahAvIra svAmI se prazna, "carama zarIrI hUM yA nahIM" ke samAdhAna hetu aSTApada tIrtha kI yAtrA, 1500 tApasoM ko pratibodha Adi kA sAragabhita varNana kiyA hai| Aja huau suvihAraNa, Aja pacelimA puNya bharau, doThau goyama sAmi, jau niya nayaNa amiya jhru| samavasaraNahi majhAra, jai-jai saMsA upajai e, tai-tai para upagAra, kAraNa pUchai munipavarau // 23 // unake liye vaha Aja kA dina svaNima divasa hai, bhAgyodaya kA divasa hai, unake liye prAja paripakva puNya kA udaya huA hai ki jinhoMne amRtasrAvI azrusikta svakIya netroM se gautama svAmI ko dekhA, unake pratyakSa darzana kiye, unake svarUpa ko apane netroM meM aMkita kara liyaa| munipravara gaNadhara gotama janahita ke liye jo bhI citta meM zaMkAe~ saMzaya utpanna hote the unake nirAkaraNa ke liye samavasaraNa meM virAjamAna sarvajJa prabhu se prazna pUcha kara vibhu se samAdhAna prApta karate the / / 23 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. gautama rAsa : parizIlana 23 se 30 taka ke padya 25 mAtrA ke dezya chanda haiM, yati 11, 14 para hai| jihaM jihaM dIjai dikkha, tihaM tihaM kevala upajai e, Apa kanai aNahuMta, goyama dIjaI dAna ima / guru Upari guru-bhatti, sAmI goyama Upaniya, iNi chala kevala nANa, rAgaja rAkhai raMga bharai // 24 // gautama svAmI jahA~-jahA~ jisa-jisa ko bhI pravrajyA/ dIkSA pradAna karate the, vahA~-vahA~ ve sabhI kaivalya lakSmI kevalajJAna kA varaNa kara lete the| ve svayaM kevalajJAna se rahita the, para svahastadIkSita ziSyoM ko sarvocca kevalajJAna ko dAna rUpa meM vitarita karate hI the| apane guru prabhu mahAvIra ke prati aTUTa rAga/prema ke hI kAraNa yogya hAte hue bhI ve kaivalya se vaMcita the / yadi ve rAga-bhaMga kara deM to unheM uso kSaNa kaivalya prApta ho sakatA thaa| arthAt aTUTa prema aura kevalajJAna ke madhya dAva-peMca cala rahA thA / parantu, gautama svAmI kI mAnyatA thI ki, merA prabhu ke prati jo atulanIya prema hai vaha akSuNNa banA rahe, gururAga-rahita kaivalya lakSmI ko mujhe cAhanA/AvazyakatA nahIM hai / // 24 // jau aSTApada sela, vaMdai caDhI cauvIsa jiNa, prAtama-labdhivaseNa, carama sarIrI so ya muNi / iya desaNA nisuNeha, goyama gaNahara saMcariya, tApasa panara-saeNa, tau muNi dIThau Avatu e // 25 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana 119 gaNadhara gautama kI jijJAsA thI ki - "maiM carama zarIrI haiM yA nahIM" arthAt isI mAnava zarIra se, isI bhava meM maiM nirvANa pada prApta karUgA yA nahIM ? mahAvIra ne uttara diyA-Atmalabdhi-svavIryabala se aSTApada parvata para jAkara bharata cakravartI nirmita caitya meM virAjamAna cauvIsa tIrthaMkaroM kI vandanA jo muni karatA hai, vaha carama zarIrI hai| prabhu ko ukta dezanA sunakara gautama svAmo aSTApada tIrtha ko yAtrA karane ke liye cala pdd'e| usa samaya aSTApada parvata para ArohaNa karane hetu pahalo, dUsaro aura tIsaro sIr3hiyoM para kramazaH pA~ca sau-pA~ca sau kula pandraha sau tapasvogaNa apanI-apanI tapasyA ke bala para caDhe hae the| unhoMne gautama svAmI ko Ate dekhA / // 25 // tapa sosiya niya aMga, amhAM sagati na upajai e, kima caDhasai diDhakAya, gaja jima dosai gAjatau e| girupau iNe abhimAna, tApasa jo mana citavai e, tau muni caDhiyau vega, prAlaMbavi dinakara kiraNa e // 26 // gautama svAmI ko aSTApada parvata para car3hane ke lie prayatnazola dekhakara ve tApasa mana meM vicAra karane lage-yaha atyanta balavAna mAnava jo madamasta hasti ke samAna jhamatA huA A rahA hai, yaha parvata para kaise car3ha sakegA? asambhava hai| lagatA hai ki usako apane bala para sImA se adhika abhimAna hai / are ! hamane to ugratara tapasyA karate hue svayaM ke zarArA kA zASita kara, asthi-pajara mAtra banA rakhA hai, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 gautama rAsa : parizIlana tathApi hama loga tapasyA ke bala para kramazaH eka, do, tIna sIr3hiyoM taka hI car3ha pAye, Age nahIM bar3ha pAye / tApasagaNa socate hI rahe aura unake dekhate hI dekhate gautama svAmI sUrya kI kiraNoM ke samAna Atmika balavIrya kA pAlambana lekara tatkSaNa hI AThoM sIr3hiyAM pAra kara tIrtha para pahu~ca gaye // 26 // kaMcana maNi niSphanna, daNDa-kalasa dhvaja vaDa sahiya, pekhavi paramANaMda, jiNahara bharahesara mahiya / niya niya kAya pramANa, cihu disi saMThiya jiNaha bimba, paNamavi mana ullAsa, goyama gaNahara tihAM vasiya // 27 // aSTApada parvata para cakravartI bharata mahArAja dvArA mahita/ pUjita jina-mandira maNiratnoM se nirmita thA, daNDa-kalaza yukta thA, vizAla dhvajA se zobhAyamAna thaa| mandira ke bhItara pratyeka tIrthaMkara kI dehamAna ke anusAra 24 jinendroM kI ratna mUrtiyA~ cAroM dizAoM meM 4,8,10,2 virAjamAna thiiN| mandirastha jina mUrtiyoM ke darzana kara gautama svAmI kA hRdaya ullAsa se sarAbora ho gayA, hRdaya parama Ananda se khila uThA / bhakti-pUrvaka stavanA kA / sAMyakAla ho jAne ke kAraNa mandira ke bAhara zilA para hI dhyAnAvasthA meM rAtri vyatIta kI / / 27 // vayarasAmi nau jIva, tiryag jRmbhaka deva tihAM, pratibodhyA puMDarika, kaMDarIka adhyayana bhnno| valatA goyama sAmi, savi tApasa pratibodha karai, lei prApaNi sAtha, cAlaI jima jUthAdhipati // 28 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana 121 uso rAtri meM vajra svAmI kA jIva jo usa samaya tiryag jambhaka deva thA, vaha dhyAnAvasthita gautama svAmI ke nikaTa pAyA aura svAmI ne puNDarIka-kaNDarIka ko kathA ke mAdhyama se use pratibodhita kiyaa| prAtaHkAla hone para vApasa lauTate hue gautama svAmI ne tapasyArata samasta pandraha sau tApasoM ko pratibodha diyaa| sabhI tapasviyoM ne saharSa unakA ziSyatva aMgokAra kara liyaa| jisa prakAra hAthI apane jhuNDa ke sAtha calatA hai, vaise hI yUthAdhipati ke samAna gautama svAmI pandraha sau ziSyoM ke parivAra ke sAtha samavasaraNa kI ora cale // 28 // khIra khANDa ghRta prANi, amiya vUThi aMgUTha ThavaI, goyama ekaNa pAtra, karAvai pAraNau savaI / paMca sayAM subha bhAva, ujjala bhariyau khIra misai, sAcA guru saMyoga, kavala te kevala rUpa huA // 26 // ye samasta tapasvI tApasa nirantara eka, do, tona upavAsa kI tapasyA meM rata the| saMyoga se jisa dina unhoMne ziSyatva aMgokAra kiyA, vaha sabhI ke pAraNaka kA dina thaa| sabhI ko gautama svAmo jaisA sadguru prApta kara paramAnanda huA thaa| ataH gautama svAmI bhI pAraNaka ke divasa madhukaro/gocaro meM apane pAtra meM dUdha, khANDa, ghRta mizrita khIra/paramAnna lekara Aye / sabhI tapasviyoM ko paMgata meM bitthaayaa| usa pAtra meM svayaM kA amRtasrAvi aMguSTha rakha kara sabhI ko pAraNA krvaayaa| eka hI choTe se pAtra meM rahI khIra dvArA sabhI ko santuSTi huii| unake isa atizaya/labdhi kA evaM sadguru kI mahattA kA zubha cintana karate hue khIra khAte-khAte pA~ca sau Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 gautama rAsa : parizIlana tapasviyoM ko kevala jJAna prApta ho gayA thA / saca hai ki vAstavika sadguru kA saMyoga / sAnnidhya milane para kavala / grAsa bhI kevalajJAna ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai ||26|| paMca sayAM jiNa nAha, samavasaraNa prAkAra trayai, pekhavi kevala nAraNa, uppanno ujjoya karai / jANai jaNavi pIyuSa, gAjaMtau ghana megha jima, jina-vANI nisuNevi nANI huA paMca sayAM ||30|| pA~ca sau tapasviyoM ne jinendra bhagavAn ke tIna parakoTe vAle adbhuta evaM anirvacanIya samavasaraNa ko dekhakara, zubhabhAva pUrvaka vicAra saraNi meM car3hate hue jagadudyotakArI / lokAloka prakAzaka kevalajJAna prApta kiyA / aura, pA~ca sau ne varSAkAlIna saghana meghoM kI garjanA ke samAna jinendra mahAvIra vibhu kI divya vANI ko sunakara, vizuddha cintana pUrvaka guNasthAnoM para ArohaNa karate hue kevalajJAna prApta kiyA ||30|| ( iriNa anukramai ) iNi anukramai nANa sampanna, panaraha saya parivariya, hariya duriya jiNanAha vaMdai, jANavi jagaguru vayaNa, tihaM nANa appANa niMdai / carama jiNesara ima bhaNai, goyama ma karisa kheu / chehi jAi ANi sahI, hosyAM tullA beu ||31|| kevalajJAna sampanna pandraha sau kevaliyoM se parivRta hokara, gautama svAmI samavasaraNa meM pahu~ca kara hitakArI prabhu ko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana 123 zIghratA se vandana karane lage aura pandraha sau kevalo kevalajJAniyoM kI pariSad kI ora jAne lge| unako kevalipariSad meM jAte dekhakara gautama svAmI ne TokA / usa samaya jagadguru mahAvIra ne kahA-gotama ! kevaliyoM ko pAzAtanA mata kro| "aAja ke dIkSita bhI kevalo bana gae aura maiM abhI taka kaivalya-lAbha se vaMcita rahA" isa vicAra saraNi se ve vyathita ho gae aura svayaM ko prAtma-nindA karane lage / gItama ko udvigna dekhakara antima torthapati mahAvIra ne punaH kahAhe gotama ! kheda mata kro| anta meM maiM aura tuma arthAt donoM eka samAna ho jAyeMge, eka hI svarUpa ko prApta kara leMge arthAt mukti meM donoM samAna ho jAyeMge / / 31 / / padyAMka 7 aaura 16 kI taraha yahA~ bhI cArusenA nAmaka raDDA chanda hai| __ kArtikI amAvasyA ke dina pAvApurI meM prabhu kA nivANa huyA / devamukha se saMvAda sunate ho gautama ko atyanta mAnasika mArmika viSAda humA / ve vilApa karane lage / vicAra zRkhalA badalane para unheM kaivalya kI prApti huii| kavi ukta varNana kA padyAMka 32 se 36 taka meM mArmika paddhati se prastuta kara rahA sAmiyo e vIra jiNida, pUnama canda jima ullasiya, vihariyo e bharaha vAsammi, varasa bahuttara saMvasiya / Thavato e kaNaya-paumeNa, pAya-kamala saMghe sahiya, Aviyo e nayaNAnanda, nayara pAvApuri suramahiya // 32 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 gautama rAsa : parizIlana prabhu mahAvIra kI ukta vANI "anta meM hama donoM samAna hoMge" sunakara gautama svAmI kA mAnasika kheda dUra huA aura unakA mukha-kamala pUrNimA ke candra ke samAna khila utthaa| athavA zramaNa bhagavAn mahAvIra jo bhavyajanoM ke mAnasa ko pUrNa candra ke samAna vikasita karane vAle haiM, jinhoMne apanI Ayu ke 72 varSa bharata kSetra meM vyatIta kiye haiM, jo devendroM se pUjita/acita haiM, jo nayanoM ko prAnanda dene vAle haiM, ve svarNakamaloM para apane caraNa-kamaloM ko rakhakara vicaraNa karate hue (apanA sAndhya kAla nikaTa jAnakara) pAvApurI nagarI meM padhAre // 32 // 32 se 36 taka ke padya 28 mAtrA ke ullAlA chanda ke haiM, 14-14 para yati hai / pekhiyau e goyama sAmi, devasamA paDiboha karai, prApaNu e tisalA devI, nandana pahutau parama pe| valatau e deva prAkAsa, pekhavi jANiu jiNa sami e, tau muni e mana vikhavAda, nAda bheda jima uppanau e // 33 // nirvANa rAtri ke pUrva divasa ho prabhu ne gautama kA rAgabandha-viccheda karane hetu unako devazarmA ko pratibodha dene ke liye nikaTastha grAma meM jAne kA nirdeza diyaa| gautama svAmI vahA~ gaye aura devazarmA ko pratibodha dekara vaha rAtri vahIM dharmajAgaraNa meM vyatIta kii| aura, idhara isI rAtri meM trizalAdevI ke nandana aura hamAre ArAdhya deva bhagavAn mahAvIra ne janmajarA-maraNa ke bandhanoM se sarvadA ke liye mukta hokara paramocca siddha pada ko prApta kiyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana 125 idhara prAtaHkAla hone para gautama svAmI prabhu ke samIpa pahu~cane ke liye cala pdd'e| mArga-calate hue unhoMne dekhA-- AkAza maNDala meM vimAnoM meM baiThakara devagaNa tvarA ke sAtha pAvApurI kI ora bhAgate hue niviNNa zabdoM meM kahate jA rahe haiM:-"calo, zIghratA se calo, bhagavAna kA nirvANa mahotsava manAne jaldI clo|" "mahAvIra kA nirvANa" zabda-dhvani kAnoM meM par3ate ho sahasA unheM ina zabdoM para vizvAsa hI nahIM humA / "deva asatya nahIM bolate" smaraNa meM Ate hI gautama hatacetA/diGmUDha ho gae / viSAda kI sahasroM dhArAoM se unakA gAtra kampita hokara zithila ho gayA / asahya mAmika vyathA se citta udvelita hokara saMkalpa-vikalpa meM gote khAne lagA / ve vilApa karate hue, upAlambha dete hue kahane lage / / 33 / / iNi same e sAmiya dekhi, Apa kanAsu TAliyau e, jAraNatau e tihuaNa nAha, loka vivahAra na pAliyau e| pratibhalu e kIdhaluM sAmi, jANyu kevala mAMgase e, cintavyu e bAlaka jema, prahavA keDai lAgase e // 34 // prabhu ne apanA antima/nirvANa samaya jAnakara bhI isa samaya apane pAsa se mujhe pratibodha dene ke chala se dUra bheja diyA, svAmI Apane yaha acchA nahIM kiyaa| antima samaya meM loga apane vyaktiyoM ko jo dUra haiM unheM bhI apane samIpa bulA lete haiM, yaha loka-vyavahAra hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 gautama rAsa : parizIlana parantu, he tribhuvana nAtha ! Apane jAnate hue bhI loka-vyavahAra jaisI sAmAnya maryAdA kA pAlana bhI nahIM kiyA ! he svAmin ! Apane samajhA hogA ki vidAI ke samaya maiM Apase kevalajJAna kI yAcanA karUMgA, ataH mujhe dUra bhejakara Apane bahuta hI zobhanIya kArya kiyA hai ? Apane socA hogA-muktivadhU se milana ke samaya yaha gautama bAlaka kI taraha piNDalI/paira pakar3a kara bAdhaka bana jAyegA, ataH dUra kara diyA ! prabhu Apane bahuta acchA kArya kiyA ! / / 34 / / hu~ kima e vIra jiNida, bhagatihi bhole bholavyu e, ApaNu e avihaDa neha, nAha na saMpai sAcavyu e| sAcau e e vItarAga, neha na hejaI lAliyu e, tiriNa sami e goyama citta, ra ga-virAgai vAliyu e // 35 // he mere jinendra mahAvIra ! maiM to bholA/sarala svabhAvI/ bhadra hone ke kAraNa Apake caraNoM kI sevAvaza pAgala bana gayA thaa| merA to Apake prati avihaDa nizchala sneha thaa| kyA Apane use banAvaTI prema mAnakara hI samprati mujhe dUra khisakA diyA thA ! upAlambha dete-dete yakAyaka hA unako vicAra-dhArA ne palaTA khaayaa| unake cintana kI dizA bdlii| rAga kA sthAna virAga ne le liyaa| antarmakhI hokara socane lage-are gautama ! tuma jJAnI hokara bhI bAlaka kI taraha kyA socane lage ! are ! tuma prabhu ko hI upAlambha dene lage ! are ! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana 127 tumhArA vaiduSya kahA~ calA gayA ! kyA tuma nahIM jAnate ki prabhu mahAvIra to sacce vItarAgI the / yadi sarvajJa kisI ke prati sneha kare to vaha vItarAga kaise kahalA sakatA hai ? yahI kAraNa hai ki unhoMne rAga ko apane pAsa phaTakane hI nahIM diyA thA / / / 35 / / zrAvatau e je ullaTa, rahitau rAgai sAhiyau e, kevala e nANa uppanna, goyama sahija umAhiyau e / tihuNa e jaya-jayakAra, kevala mahimA sura karai e, gaNadharu e kara vakkhANa, bhaviyaNa bhava jima nistarai e // 36 // gautama svAmI kA vicAra maMthana guNasthAnoM kI prora unmukha huprA / ve moha bhaMga hote hI rAga-rahita hokara kSapaka zreNi para ArUDha ho gae / tatkSaNa hI unheM sahajatA se kevalajJAna prApta ho gayA / mahAvIra ke nirvANa se jo andhakAra chA gayA thA vaha gautama svAmI ke kevalI ho jAne se dUra ho gayA, chiTaka gyaa| tInoM loka ke prANI unakI jaya-jayakAra karane lage / devatAgaNa kevalajJAna kI mahimA / utsava karane lage / gautama gaNadhara ne kevalajJAnI bana kara usa prakAra kI dezanA dene lage jisase ki bhavika jana use zravaNa kara evaM pAlana kara saMsAra samudra se pAra utara jAe~ / / 36 / / 1 ( paDhama gaNahara) paDhama gaNahara varasa paccAsa, gihavAse saMvasiya, tIsa barasa saMjama vibhUsiya, kevalanANa siri puNa, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 gautama rAsa : parizIlana bAra varasa tihuzraNa nmNsiy|| rAjagihi nayaro Thavyau, bANavai varisAU / sAmI goyama guNanilau, hosai sivapura ThAU // 37 // kavi isa padya meM gautama svAmI kI pUrNAyu kA lekhAjokhA prastuta karate hue kahatA hai :-- prabhu mahAvIra ke prathama gaNadhara gautama gautrIya indrabhUti 50 varSa taka gRha-jIvana/gRhasthAvasthA meM rahe / 30 varSa taka saMyama kI sAdhanA meM rata rhe| 12 varSa taka vizvavandya banakara kevalajJAnI kI avasthA meM vicaraNa karate rhe| isa prakAra 50+ 30 + 12 = 62 varSa kI Ayu pUrNa kara rAjagRha nagarI meM rahate hue mukti nagarI padhAra gae, jAeMge / / 37 / / cArusenA nAmaka raDDA-vastu chanda hai| bhAratIya samAja meM jo sthAna aniSTahArI maMgalakArI hitakArI ke rUpa meM gaNapati gaNeza jI kA hai, vahI sthAna jaina paramparA meM gautama svAmI kA hai| ve anantalabdhi sampanna, vighnocchedaka evaM kalyANakArI ke rUpa meM mAne jAte haiM / prAtaH kAla meM inake pavitra nAma kA smaraNa atyanta siddhidAyaka mAnA gayA hai / isIliye kavi padyAMka 38 se 47 taka meM unakI atizaya mahimA kA varNana karate hue kahatA hai : jima sahakArai koyala dahakai, jima kusumavanai parimala mahakai, jima candana sogandha nidhi / jima gaMgAjala lahA~ lahakai, jima kaNayAcala tejai jhalakai, tima goyama sobhAga nidhi // 38 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAma : parizIlana 129 jaise AmravRkSa koyala kI kuhU kuhU se zabdAyita hai, jaise puSpodyAna parimala kI mahaka se mahakita / surabhita hai, jaise candana sugandha kA bhaNDAra hai, jaise gaMgA jala laharoM se taraMgita hai, jaise svarNa parvata teja se dedIpyamAna hai, vaise hI gautama saubhAgya ke nidhAna sthAna haiM ||38|| jima mAnasarovara nivasai haMsA, jima sura-taruvara kaNaya vataMsA, jima mahayara rAjIva vanaI, jima rayaNAyara rayaNaI vilasai, jima ambara tArAgaNa vikasaI, tima goyama guNa keli vanahaM // 36 // jaise mAnasarovara meM haMsa nivAsa karate haiM, jaise deva vRkSa mandAra / pArijAta pIta puSpoM se ramaNIya haiM, jaise kamala vana bhramaroM se Asevita haiM, jaise ratnAkara / samudra ratnoM se dIpita haiM, jaise prakAza maNDala tArAgaNoM se maNDita hai, zobhAyamAna hai vaise hI gautama svAmI guNoM ke krIr3A sthAna haiM / / 36 / / pUnama nisi jima sasiyara sohai, sura-taru mahimA jima jaga mohai, pUraba disi jima sahasakaru / paMcAnana jima girivara rAjai, naravai ghara jima mayagala gAjai, tima jinazAsana muNivaru // 40 // jaise pUrNimA kI rAtri candramA se zobhAyamAna hai, jaise kalpavRkSa kI mahimA se sArA vizva lubdha hai, jaise pUrva dizA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 gautama rAsa : parizIlana sUrya se prakAzamAna hai, jaise siMhoM se parvata alaMkRta haiM, jaise madamasta hAthiyoM se rAjAoM ke mahala garjita haiM vaise hI jinendra bhagavAna kA zAsana munipravara gautama svAmI se Alokita hai||40|| jima sura-taruvara sohai sAkhA, jima uttama mukha madhurI bhASA, jima vana ketaki mahamahe e| jima bhUmipatI bhuyabala camakai, jima jina mandira ghaNTA raNakai, goyama labdhi gahagAu e // 41 // jaise devatAoM kA zreSTha kalpavRkSa zAkhA-prazAkhAoM se zobhA detA hai, jaise uttama puruSoM kA mukha madhura bhASA se dIpita hotA hai, jaise vanodyAna ketakI puSSoM se mahakatA hai, jaise bhUmipati/rAjA svakIya bhujabala se camakatA hai, jaise jinezvara deva kA mandira ghaNToM kI raNa-raNa dhvani se guMjita hotA hai vaise hI gautama svAmI Atmika-labdhiyoM/atizayoM se Alokita haiM / / 4 / / cintAmaNi kara caDhIyau aAja, surataru sArai vaMchiya kAja, kAmakumbha sahu vazi hue| kAmagavI pUrai mana-kAmI, aSTa mahAsiddhi prAvai dhAmi, sAmi goyama aNusarau e // 42 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana jisane bhI anantalabdhidhAraka gaNadhara gautama svAmI ke darzana kara liye, unake nirdiSTa mArga kA anusaraNa kara liyA, nirantara pratikSaNa unakA smaraNa karatA rahA usake liye mAno cintAmaNi ratna hastagata ho gayA, kalpavRkSa ne samagra manovAMchAoM ko pUrNa kara diyA, kAmaghaTa adhInastha ho gayA, aSTa mahAsiddhiyoM ne usake ghara meM nivAsa kara liyA ||42 || paraNavakkhara pahilau pamaNijjai, mAyA bIjau zravaraNa suNijjai, zrImati sobhA saMbhavai e / namijjai, thuNijjai, goyama namau e // 43 // devaha dhuri arihaMta vijayapahu uvajjhAya iNa mantrai isa padya meM gautama svAmI ke nAmagarbhita mantra kA anuSThAna karane kA pratipAdana karate hue kavi apanA nAma bhI nirdiSTa kara rahA hai : Jain Educationa International 131 praNavAkSara "om' kahalAtA hai; mAyAbIjAkSara "hI" mAnA jAtA hai, lakSmI kA bIjAkSara "zrI" hai; devAdhideva arhantoM kA vAcaka bIjAkSara "ahaM" hai / ina cAra bIjAkSaroM ke bAda gautama svAmI kA nAma aura anta meM " namaH" kA yojana kro| isa rAsa ke praNetA upAdhyAya padadhAraka vinayaprabha kahate haiM ki he bhavyajano ! Apa loga "OM hrI~ zrI~ ahaM zrI gautamasvAmine namaH " - nAmaka bIjAkSara garbhita mantra kA anuSThAna kiyA karo // 43 // For Personal and Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 gautama rAsa : parizIlana para-ghara vasatAM kAM karijjai, kAMi desa - desantara bhamijjai, kavaNa kAji prayAsa karau / praha uThI goyama samarijjai, kAja samaggala tatakhiNa sijjai, nava nidhi vilasai tihaM ghari e // 44 // he upAsako ! Apa para-ghara meM nivAsa kara arthAt dUsare kI naukarI kara kyA prApta karoge ? arthArjana hetu deza-videza kyoM bhramaNa karate ho ? kAryasiddhi ke liye kyoM prayAsa karate ho ? he ArAdhako ! prApa to uSAkAla meM uThakara gautama svAmI kA smaraNa karo, jisase Apake samasta kArya-kalApa tatkAla hI siddha hoMge aura navoM nidhAna Apake ghara meM vilAsa / vAsa kareMge ||44 // antima ke tIna padyoM meM kavi racanA saMvat kA nirdeza kara, nAma kA mAhAtmya batalAte hue isa rAsa kA upasaMhAra karate hue kahatA hai : bArottara varasaI, caudaha- saya goyama gaNahara kevala divasa, upagAra- parau kiyo kavita AdihiM maMgala e pabhaNIjai, parava mahocchava pahilau dIjai, riddhi vRddhi kallAraNa karau ||45 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana caudaha sau, bAraha hai uttara meM jisake arthAt vikrama saMvat 1412 meM gautama gaNadhara ke kevalajJAna-prApti divasa para arthAt kArtika zuklA pratipadA ke dina paropakArArtha kavitvamaya isa "goyama rAsu" saMjJaka kI racanA pUrNa kii| gautama svAmI kA nAma hI prathama maMgala ke rUpa meM kahA gayA hai, parvo ke mahotsavoM Adi meM bhI sarvaprathama gautama svAmI kA hI nAma liyA jAtA hai, smaraNa kiyA jAtA hai| he zraddhAluno ! gautama gaNadhara kA nAma hI Apake liye RddhikAraka, vRddhikAraka aura kalyANakArI siddha ho // 45 / / dhana mAtA jiNa uyarai dhariyau, dhanya pitA jiNa kula avatariyau, dhanya suguru jiNa dikkhiyau e| vinayavaMta vidyA bhaNDAra, tasu guraNa puhavi na labbhai pAra, baDa jima sAkhA vistaru e| goyama sAminau rAsu bhaNijai, caunviha saMgha raliyAyata kIjai, riddhi vRddhi kallANa karu e // 46 // usa mAtA ko dhanya hai jisane aise viziSTatama mahApuruSa ko udara meM dhAraNa kiyA / usa pitA ko bhI dhanya hai jinake kula meM aisA nara-ratna avatarita huaa| usa sadguru ko bhI dhanya hai jisane aise mUrdhanya manISi ko dIkSita kiyA / gautama gaNadhara vinayavAna aura vidyA ke bhaNDAra the| unake ananta guNagaNoM kA vizAla dharA bhI chora nahIM pA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama rAsa : parizIlana sakatI / jaise vaTa-vRkSa kI zAkhA prazAkhAoM ke vistAra kA pAra pAnA kaThina hai / 134 he bhavyo ! gautama svAmI kA rAsa par3heM / isake paThana se caturvidha saMgha meM apAra Ananda hogaa| saMgha ke liye Rddhi-vRddhi aura kalyANakArI siddha hogA ||46 // kuMkuma candana char3o divarAvau, mANika motinau cauka purAvau, rayaNa siMhAsaNi besaNa e / tihaM baisi guru desanA daisI, bhavika jIvanA kAja saresI, nita nita maMgala udaya karau // 47 // he zrAddhajano ! gautama svAmI ke kevalajJAna divasa para Apa dharmasthala ( upAzraya) meM kuMkuma candana ke hatha chApe lagAo, mANikya aura mAMtiyoM ke cAke / svastika banAo aura ratnoM kA siMhAsana sthApita karo / usa siMhAsana para virAjamAna hokara sadguru dezanA deMge / vaha dezanA bhavyajanoM ke manAbhilaSita kArya siddha karegI aura vaha nirantara maMgalakArI tathA abhyudayakArI siddha hogI ||47 || padyAMka 38 se 47 taka ke padya dezya chanda ke haiM, nAma zodhya hai / 45 mAtrAtmaka dvipadI mAneM to isakA virAma 16, 16, 13 mAtrAtroM kA hai / Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahAyaka pustake nAma lekhaka/sampAdaka antakRddazAMga sUtra Avazyaka cUNi jinadAsagaNi mahattara Avazyaka sUtra TIkA malayagiri indrabhUti gautama : eka anuzIlana gaNeza muni uttarAdhyayana sUtra upadezapada svopajJa TIkA sahita haribhadrasUri upAsakadazAMga sUtra aupapAtika sUtra kalpasUtra TIkA kalpaduma kalikA lakSmIvallabhopAdhyAya kharataragaccha kA itihAsa ma0 vinayasAgara kharataragaccha paTTAvalI kSamAkalyANopAdhyAya kharataragaccha vRhada gurvAvali saM. muni jinavijaya gaNadharavAda dalasukha mAlavaNiyA guru gautama svAmI ratilAla dIpacanda dezAI gautama kulaka gautama pRcchA gautamIya mahAkAvya saTIka rAmavijaya, kSamAkalyANa cauppanna mahApuruSa cariyaM zIlAMkAcArya candraprajJapti jambUdvIpa prajJapti jaina tIrtha sarva saMgraha bhAga 1 Ananda jI kalyANa jI peDhI khaNDa 1-2, bhAga 2 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dhAtu pratimA lekha bhAga-1 muni kAntisAgara jaina dhAtu pratimA saMgraha bhAga 1-2 buddhisAgarasUri jaina lekha saMgraha bhAga 1-2-3 pUrNa candra nAhara jAtAdharmakathAMga sUtra triSaSTizalAkA puruSa caritra hemacandrAcArya naravarma caritra vinayaprabhopAdhyAya 2500 vAM gaNadhara gautama nirvANa mahotsava smArikA san 1986 pAvApurI prajJApanA sUtra pratiSThA lekha saMgraha bhAga 1-2 ma. vinayasAgara prAcIna jaina lekha saMgraha bhAga 2 muni jina vijaya bIkAnera jaina lekha saMgraha agaracanda, bhaMvaralAla nAhaTA bhagavatI sUtra saTIka TI. abhayadevasUri mahAvIra cariyaM devabhadrAcArya (guNacandra gaNi) yatIndra vihAra digdarzana bhAga 1-4 vijaya yatIndrasUri rAjapraznIya sUtra vijJapti lekha saMgraha bhAga 1 saM. muni jinavijaya vipAka sUtra vizeSAvazyaka bhASya jinabhadragaNi kSamAzramaNa vRttamauktika ma. vinayasAgara zatrujaya girirAja darzana paM. kaMcanasAgara zrI bhIlar3iyA pArzvanAtha tIrtha vizAlavijaya sUtra kRtAMga sUtra sUrya prajJapti svAdhyAya pustikA saM 1430 kI likhita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya vinayasAgara janma-vi0saM0 1985 zikSA-sAhitya mahopAdhyAya, sAhityAcArya, jaina darzana zAstrI, sAhitya ratna (saM.), Adi sammAnita upAdhiyA~-mahopAdhyAya, zAstravizArada, vidvadratna Adi / ma0 vinayasAgara prAkRta, saMskRta, apabhraMza, gujarAtI, rAjasthAnI bhASAoM ke vidvAna tathA purAlipiyoM ke vizeSajJa to haiM hI, unake pAsa jaina darzana evaM paramparA kA cahuMmukhI adhyayana aura anubhava bhI hai| eka lambe samaya se jaina darzana, prAkRta bhASA, purAtattva Adi aneka viSayoM meM zodharata hone ke sAtha-sAtha ApakA lekhana niyamitarUpa se cala rahA hai| prastuta pustaka Apake dvArA likhita/sampAdita anuvAdita pustakoM kI zrRMkhalA meM taitIsavIM hai tathA anya dasa pustakeM prakAzana ke liye lagabhaga taiyAra haiN| ApakI pustakoM meM se "vRttamauktikam" tathA "nemidUtam' kramaza: jodhapura tathA rAjasthAna vizvavidyAlaya ke ema. e. saMskRta ke pAThyakrama meM rahI haiN| zikSA vibhAga, rAjasthAna sarakAra ne san 1986 meM Apako sammAnita bhI kiyA hai| samprati prAkRta bhAratI akAdamI ke nidezaka "vaM saMyurA saciba haiN| Jain Educationa international Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura zrI jaina zve. nAkor3A pArzvanAtha tIrtha, mevA nagara surezakumAra jaina, jamazedapura FEREmaternames