________________
અર્થ-કામ માટે શું કરવું? ધર્મ જ]
હવે પ્રસ્તુત માં વિ૨' શબ્દથી જે શ્રેષ્ઠતા જણાવી છે, તે આ સ્વરૂપ અને પરિણામતઃ એ બેમાંથી કઈ લેવાની છે? એ વિચારીએ તો જણાય છે કે તમે જે રામત શ્રેષ્ઠતાનો અર્થ લઈને, તમારા અભિપ્રાય પ્રમાણે વિસ્તાર કર્યો છે તે અહીં યોગ્ય નથી; કેમ કે શાસ્ત્રકારને એ પ્રમાણે જણાવવાનો જો અભિપ્રાય હોય તો એમના પ૨ “કો વાયત બોલતાંની સાથે જ પોતાનું વચન ખોટું ઠરી જવું” (જેમ કે “મારી મા વાંઝણી છે” એવું વચન) એ દોષ આવી પડવાની આપત્તિ આવે છે. તે આ રીતે, “કોઈ પણ ભૂમિકામાં રહેલા જીવે કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં વિષય સુખાદિની ઈચ્છાથી ધર્મ કરાય જ નહીં, એવા દઢ એકાન્ત અભિપ્રાયવાળા તમારા મતે (૧) કોઈ પણ જીવ જો વિષયસુખની ઈચ્છાથી ઘર્મ કરે, તો એનાથી એને પાપાનુબંધી પુણ્યબંધ જ થાય. જેના કારણે ભોગપ્રાપ્તિ કાળે દુર્બદ્ધિ થવા દ્વારા તીવ્ર આસક્તિ વગેરે થાય અને પરિણામે એ વધુ પાપો બાંધવાથી એ વિષયો પરિણામતઃ અસુંદર બની જાય. તત્ત્વાના પૃષ્ઠ ૭૯ પર તમે લખ્યું છે કે “xxx નિષ્કામભાવે ધર્મ કરનારાને પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય બંધાય છે. સંસારનાં સુખોની ઈચ્છાથી પૂજા કરનારને તે પૂજાથી કદાપિ પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય બંધાતું નથી. xxx વળી, તમારા અભિપ્રાય પ્રમાણે (૨) પરિણામતઃ સુંદર એ જ વિષયો બને, જે વિષયાદિની ઈચ્છા વિના કરેલા ધર્મથી પ્રાપ્ત થયા હોય. અર્થાત્ વિષયમાં પરિણામતઃ અશ્રેષ્ઠત્વ કે શ્રેષ્ઠત્વ એ તે તે વિષયની પ્રાપ્તિના કારણભૂત ધર્મ વિષયેચ્છાથી કરાયો છે કે તે વિના કરાયો છે તેના પર આધારિત છે. વિશેષ કરીને તમારા અભિપ્રાય મુજબ તો વિષયેચ્છાથી કરાયેલો ધર્મ પરિણામતઃ શ્રેષ્ઠ વિષયોને આપી શકતો જ નથી. હવે શ્લોકનો તમારા અભિપ્રાયવાળો અર્થ વિચારીએ – . - “હે જીવ! જો તું પરિણામતઃ શ્રેષ્ઠ એવા વિષયસુખ, સૌભાગ્ય, સંપત્તિ, પ્રવરરૂપ, યશ અને કીર્તિને ઈચ્છે છે તો હમેશાં ધર્મમાં આદર કર. આમાં વદતોવ્યાઘાત દોષ સ્પષ્ટ છે. એક બાજુ પરિણામતઃ શ્રેષ્ઠ વિષયસુખ કહેવું અને બીજી બાજુ તેવી વિષયેચ્છાથી ધર્મ કરવાનું કહેવું એ પરસ્પર વિરુદ્ધ જ છે; કેમ કે એવો ધર્મ પણ પરિણામતઃ શ્રેષ્ઠ વિષયો ન આપી શકે, એવું તમારા મતે તો ગ્રન્થ કારના મનમાં બેઠેલું જ છે. પરિણામત સુંદર વિષયોની ઈચ્છાથી ધર્મ થવો અને એનાથી પરિણામતઃ શ્રેષ્ઠ વિષયોની પ્રાપ્તિ થવી એ વાત જ અશક્ય પ્રાયઃ છે. “આ ઘર્મથી મને વિષયો મળો, પણ એને ભોગવવા છતાં
