________________
વિષય - ૧૫
ચાર પુરુષાર્થો
શ્રી ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્રના કાર્યનુ મોત તિ' એવા વચનને પકડીને મોક્ષ એકમાત્ર અર્થકર પુરુષાર્થ છે. ધર્મ પણ સ્વરૂપત:અર્થરૂપ નથી, આદરણીય નથી કે ઈચ્છનીય નથી, પણ મોક્ષના સાધન તરીકે જ તેવો છે', આવી માન્યતા ધરાવનારા તમારે ઉપમિતિ ગ્રંથ વગેરેની નીચેની બાબતો ખાસ વિચારવા જેવી છે –
જોકે અનંત જ્ઞાન, દર્શન, વીર્ય, આનંદરૂપ જીવનો સ્વરૂપ અવસ્થાત્મક ચોથો મોક્ષ-પુરુષાર્થ પણ સમસ્ત દુઃખોના સમૂહના વિચ્છેદરૂપ હોઈ તથા સ્વાભાવિક અને સ્વાધીને આનંદરૂપ હોઈ પ્રઘાન જ છે. તોપણ તે ધર્મના. કાર્યફળરૂપ હોવાથી મોક્ષની પ્રધાનતા વર્ણનથી પણ પરમાર્થથી વિચારીએ, તો તેનો = મોક્ષનો સંપાદક = પ્રાપક એવો ધર્મ જ પ્રધાન પુરુષાર્થ હોવો . જણાય છે? (અર્થાતુ મોક્ષને પ્રધાન તરીકે જ્યાં કહ્યો ત્યાં પણ ફલિતાર્થ તરીકે તો ધર્મ જ પ્રધાન તરીકે હોવો સિદ્ધ થાય છે.) *
શ્રી ઉપમિતિ ભવપ્રપંચાકથામાં ચાર પુરુષાર્થોના વર્ણનના અધિકારમાં મોક્ષની પ્રધાનતાને પણ પરમાર્થથી ઘર્મની પ્રધાનતામાં જ ફલિત થતી હોવાનું કહીને, અપેક્ષાએ મોક્ષ કરતાં પણ ઘર્મને વધુ પ્રઘાન જણાવ્યો જ છે. એને જ મુખ્યત્વે પ્રધાન તરીકે જણાવવાનો શ્રી સિદ્ધર્ષિગણિ મહારાજે પોતાનો અભિપ્રાય સ્પષ્ટ કર્યો જ છે; કેમ કે આ રીતે “યવપિ (જોકે)' અને ‘તથાપિ' (તોપણ)” શબ્દના પ્રયોગવાળો જ્યાં વાક્યપ્રયોગ થતો હોય, ત્યાં લગભગ પ્રથમ વાત કરતાં બીજી વાતનું વધુ મહત્વ જણાવવાનું વક્તાનું મુખ્ય તાત્પર્ય હોય છે. જેમ કે... “જોકે (યદ્યપિ) ખેતી કરવાથી ઘાસ પણ ઊગે જ છે, તોપણ (તથાપિ) ઘાન્ય જે ઊગે છે તે જ તેનું મુખ્ય ફળ છે. આવા વચનપ્રયોગથી ધાન્યની મુખ્યતા જણાય છે. જે વસ્તુ મુખ્ય હોય -મુખ્ય તરીકે જણાવવાનો અભિપ્રાય હોય, તેનો આવા વાક્યપ્રયોગના પ્રથમ વાક્યાંશમાં १. यद्यप्यनन्तज्ञानदर्शनवीर्यानान्दात्मकजीवस्वरूपावस्थानलक्षणश्चतुर्थोऽपि मोक्षरूपः पुरुषार्थों निःशेषक्लेशराशिविच्छेदरूपतया स्वाभाविक-स्वाधीनानन्दात्मकतया च प्रधान एव, तथापि तस्य धर्मकार्यत्वात् तत्प्राधान्यवर्णनेनापि परमार्थतः तत्सम्पादको धर्म एव प्रधानः पुरुषार्थ इति दर्शितं भवति ।
(૩મતિ પ્રસ્તાવ-૧, પુસ્તપત્ર ૪૨)
