________________
[ધર્મ શા માટે કરવો ? મોક્ષ માટે જ
છે. જેમાં આ રીતે વિધ્યર્થ પ્રયોગ થયો હોય (જો તમે આને ઈચ્છો છો તો આમ કરવું જોઈએ? ઈત્યાદિ વિધાનરૂપ પ્રયોગ થયો હોય) તેવું વાક્ય વસ્તુના માત્ર સ્વરૂપના મહિમાને જણાવનારું હોતું નથી. કિન્તુ તેમાં કહેલ વાતમાં પ્રવર્તક હોય છે =પ્રવૃત્તિ કરાવનાર હોય છે, તેવું કરવાની પ્રેરણા કરનાર હોય છે. જુઓ, શ્રી ધર્મપરીક્ષા ગ્રંથમાં પૂ. ઉપાધ્યાયજી મહારાજ ફરમાવે છે –
ઘર્મપરીક્ષામાં આવેલ “પૂર્વપક્ષ કથન -જ્ઞાનાદિના કારણે સાધુઓ જે અપવાદને સેવવાની પ્રવૃત્તિ કરે છે, તે પણ જિનોપદેશ કરાવી હોતી નથી. અર્થાતુ જિનવચન સાધુને અપવાદમાં પ્રવર્તાવતું નથી, કિન્તુ આપવાદિક ચીજ કથ્ય છે.” ઈત્યાદિ રૂપે વસ્તુનું સ્વરૂપ જ જણાવે છે અને પ્રવૃત્તિ તો સાધુ પોતે જ જિનવચને આને કચ્છ જણાવ્યું છે, તો તે મારે કરવું ઉચિત છે. એવા શાનથી કરે છે. (આવા પૂર્વપક્ષનો પૂ. ઉપાધ્યાયજી મહારાજાએ કરેલો) ઉત્તરપક્ષ : પૂર્વપક્ષીનું આ કથન અગાધ લમસમુદ્રમાં ડૂબવાથી થયેલી ચેષ્ટારૂપ છે. જિનોપદેશથી કશ્યપણાનો બોઘ થયે છર્તે સાધુ પોતે જ પ્રવૃત્તિ કરે છે = સ્વયં પ્રવર્તે છે” એવું કહેવું એ અવિચરિત-રમણીય છે; એટલે કે : વિચારીએ નહીં ત્યાં સુધી જ એ સુંદર ભાસે એવું છે; પણ વિચારીએ એટલે તો એ ખોટું હોવું જણાઈ જ જાય છે. કારણ, કચ્છતાને જણાવનાર ઉપદેશ જ, પ્રવૃત્તિજનક જે ઈચ્છા, તેનું જનક જે જ્ઞાન (“આ મારા ઈષ્ટનું સાધન છે' ઈત્યાદિરૂપ જે જ્ઞાન) તેના વિષયભૂત ઈષ્ટસાઘનતા વગેરેનો બોધક હોઈ પ્રવર્તક છે. આવા ઈષ્ટસાધનતા વગેરેના બોધક હોવું એ જ સર્વત્ર વિધ્યર્થ કાળના પ્રત્યયનું પ્રવર્તકત્વ છે, એવું શાસ્ત્રો માને છે.વિધ્યર્થ પ્રત્યય પ્રવર્તક હોવાથી જ જ્યાં કચ્છતા વગેરેના બોધક અર્થવાદ (પ્રશંસાદર્શક) વચનો હોય, ત્યાં પણ વિધિ પ્રત્યયની કલ્પના કરાય છે અને તે વચનોથી પ્રવૃત્તિ થાય છે.”
પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજાનાં આ વચનો પરથી નિર્ણત થાય છે કે વિધ્યર્થ પ્રયોગમાં જે ઈષ્ટસાઘનતા-જ્ઞાનજનકત્વ હોય છે, તે જ તેમાં રહેલું
१. यदपि ज्ञानाद्यर्थमपवादप्रतिषेवणेप्यनादिसिद्धकल्प्यत्वादिलक्षणवस्तुस्वरूपावबोधक एव जिनोपदेशः, प्रवृत्तिस्त्वौचित्यज्ञानेन स्वत एवेत्युक्तं, तदप्यगाधभ्रमसमुद्रमअनविजृम्भितम्, जिनोपदेशात् कलप्यताबोधकस्योपदेशस्यैव प्रवृत्तिजनकेच्छाजनकज्ञानविषयेष्टसाधनतादिबोधकत्वेन प्रवर्तकत्वाद्, एतदेव हि सर्वत्र विधेः प्रवर्तकत्वमभ्युपयन्ति शास्त्रविदः । विधेः प्रवर्तकत्वादेव च कल्प्यतादिबोधकादर्थवादादपि विधिकल्पनमाद्रियते ।(धर्मपरीक्षा, लो.५५ वृत्तिः)
