________________
૧૩૪ ]
[ ધર્મ શા માટે કરવો ? મોક્ષ માટે જ
જીવોમાં અભ્યાસના યોગે કોઈ કોઈ વાર કર્મનિર્જરાના હેતુપૂર્વકનો તપ પણ હોય છે અને તે તપ મુગ્ધ જીવો માટે હિતકર છે; માટે તમે કેમ જે અર્થને અમે અસંગત હોવો દેખાડ્યો છે, તેવો અર્થ ફરીથી કર્યા કરો છો ?
ઉત્તર : ‘વિસેસો’ શબ્દનો મનફાવતી રીતે પાછળ અન્વય કરી તમને અનુકૂળ આવે એવો ફલિતાર્થ તમે કરી દેખાડયો છે, એ વાત સાચી. અને અમારા કરેલા વાસ્તવિક અર્થને અસંગત સિદ્ધ કરવાનો તમે પ્રયાસ કર્યો છે, એ પણ સાચું... પરંતુ એમાં તમે ચાં ગંભીર થાપ ખાઇ ગયા છો અને પૂર્વાપર વિરુદ્ધ લખાઈ ગયું છે તે જોઈ લો, જેથી કયો અર્થ સંગત છે અને કયો અસંગત છે એનો તમને સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવી જાય.
વૃત્તિકારે આ શ્લોકની અવતરણિકા આપી છે કે દેવતાના ઉદ્દેશથી કરાતું યથોક્ત (રોહિણી વગેરે) અનુષ્ઠાન ‘તપ’રૂપ (હિતકર અનુષ્ઠાન પ) શી રીતે ખને ? એવી શંકાનું સમાધાન આપવા ગ્રન્થકાર કહે છે કે ? પત્નતાવ...’- આ અવતરણિકા પરથી એટલું સ્પષ્ટ જાણવા મળે છે કે આ શ્લોકમાં મુગ્ધ લોકોમાં કયા પ્રકારનો તપ હોય ? વગેરે જણાવવાની વાતું પ્રસ્તુત નથી, પણ કર્મક્ષયનો ઉદ્દેશ ન હોવા છતાં ઉક્ત અનુષ્ઠાન શાના કારણે તપરૂપ બને છે ? એ જણાવવું પ્રસ્તુત છે. આ કારણો તરીકે શ્લોકમાં કષાયનિરોધ વગેરે ચાર ચીજો જણાવીને એના કારણે બધું અનુષ્ઠાન તપરૂપ અને છે એમ સામાન્યથી = કોઈ પણ જીવ માટે જણાવ્યું અને પછી વિશેષ રીતે જણાવતાં કહ્યું છે કે વિશેષ કરીને આ બધું અનુષ્ઠાન મુગ્ધ લોકોમાં તપરૂપ બને છે’ અથવા ‘વિસેતો’ પદનો અન્વય ‘મુદ્ધોમ’ પદની પછી કરીએ; તોપણ અર્થ તો આવો જ નીકળે છે કે આ બધું અનુષ્ઠાન, મુગ્ધ લોકોમાં વિશેષ પ્રકારે તપરૂપ બને છે.” પણ તમે જે ફલિતાર્થ કાઢયો છે કે – મુગ્ધ લોકમાં વિશેષ પ્રકારે આ (રોહિણી વગેરે) તપ હોય છે અને ક્વચિત્ કર્મક્ષયના ઉદ્દેશવાળો તપ હોય છે' એવો નત્યસાય૦ શ્લોકનો અર્થ છે – તે જો સંગત હોત, તો વૃત્તિકારે મુગ્ધ લોકમાં કયા પ્રકારનો તપ હોય છે ?’ એવી અવતરણિકા કરી હોત.
१. अथ कथं देवतोद्देशेन विधीयमानं यथोक्तं तपः स्यादित्याशङ्कयाह जत्थ कसायं... (પચાશ, ૧૦-૨૬ અવતારળિા) . जत्थ कसायनिरोहो बंभं जिणपूयणं अणसणं च । "सा सव्वा चैव तवा विसेसओ मुद्धलोयम्मि ॥२६॥
