________________
અર્થ-કામ માટે શું કરવું? ધર્મ જ]
[૫૩ ઉત્તર : ઉક્ત વચનો પરથી (૧) ઉત્સુત્ર ભાષણમાં સ્વરૂપ: અનંત સંસારહેતતા રહી છે, એવો સિદ્ધાંત બાંધવો જોઈએ અથવા (૨) ઉત્સુત્ર ભાષણથી બહુલતાએ (મોટે ભાગે) અનંત સંસાર થાય છે, એવી તારવણી કાઢવી જોઈએ; એવો ઉપાધ્યાયજી મહારાજાનો અભિપ્રાય છે. એ તેઓશ્રીનાં નીચેનાં વચનોથી જણાય છે. આવા ઉત્સુત્ર વચનમાં સ્વરૂપે અનંત સંસારહેતુતા કહેવામાં કોઈ પ્રક્રિયા-વિરોધ નથી (આગળ પૂર્વપક્ષી પ્રક્રિયાવિલોપની આપત્તિ આપી ગયા છે, માટે અહીં કોઈ પ્રક્રિયાવિરોધ નથી એમ કહ્યું છે). જેમ કે જે નરકમાં જવાનો જ નથી એવો ચરમ-શરીરી જે આરંભ સમારંભ કરે છે, તેમાં પણ સ્વરૂપત નરકની હેતતા કહેવામાં કોઈ પ્રક્રિયાવિલોપ નથી. આ વાત સમ્યગુ વિચારવી.
૨ ઉસૂત્રભાષીઓને અનંત સંસાર થાય છે, એવો નિયમ જો આ રીતે નહિ માનો તો પછી ઉત્સુરાભાષણનો કોઈને ભય જ રહેશે નહિ!” એવી શંકા ન કરવી. કેમ કે ઉત્સુત્ર ભાષણથી નિયમા અનંત સંસાર થાય એવો એકાંત ન હોવા છતાં પણ બહુલતાએ જે ઉક્ત ફળ મળે છે તેને લીધે હિંસાદિ પાપથી જેમ ભવભીરુ આસ્તિક જીવને ભય લાગે છે, તેમ ઉત્સુત્ર ભાષણથી પણ ભય લાગવો સંગત બને છે. આસ્તિક જીવમાં રહેલું આસ્તિક્ય જ અસદુપ્રવૃત્તિથી ભય લાગવાનું નિમિત્ત કારણ છે.
આમ, ઉસૂત્રભાષીઓને અનંત સંસાર હોવાના સિદ્ધાંતમાં “એ સ્વરૂપતઃ હેતતા હોવાનો સિદ્ધાંત છે. “ફળરૂપે અનંત સંસાર થાય જ એવો સિદ્ધાંત નથી એવો અથવા ઉત્સુત્ર ભાષણથી બહલતાએ અનંત સંસાર થાય
એવો સિદ્ધાંત છે, નિયમા અનંત સંસાર થાય એવો નહિ. એ જાતનો, પૂર્વ- કલ્પિત સિંદ્ધાંતનો ફેરફાર (સંકોચ) કરવાનું જ પૂ.ઉપાધ્યાયજી મહારાજાને
અભિપ્રેત છે; પણ દષ્ટાંતમાં અન્યથાત્વ જોવા મળતું હોય, તોપણ દષ્ટાંત તે કલ્પેલા સિદ્ધાંતને કાંઈ કરી શકતું નથી, એ દષ્ટાંત ત્યાં અકિંચિત્કર છે, એની १. ईदृशोत्सूत्रवचने स्वरूपतोऽनन्तसंसारहेतुत्ववचने चरमशरीरिक्रियमाणारम्भेऽपि स्वरूपों
नरकहेतुत्ववचनवत् प्रक्रियाऽविरोधादिति सम्यग्विभावनीयम् । (धर्म० श्लो. ४०, पृ. १४८) २. न चैवमुत्सूत्रभाषिणामनन्तसंसाराऽनियमनात्तत्तो भयानुपपत्तिरिति शङ्कनीयम्, एकान्ताभावेऽपि बाहुल्योक्तफलापेक्षया हिंसादेरिवोत्सूत्रादास्तिकस्य भयोपपत्तेः । आस्तिक्यं ह्यसत्यप्रवृत्तिभयनिमित्तमिति दिग्।
(ઘર્ષપરીક્ષા, એ. ૭, પ્રત પૃ. ૨૯)
