________________
૯૨ ]
[ધર્મ શા માટે કરવો ? મોક્ષ માટે જ
ઉત્તર : જુઓ, અહીં વાત એવી છે કે જે દૃષ્ટાંતો અપાયાં છે તેમાંથી(૧) કેટલાંકમાં ભય-હઠ વગેરે માત્ર પ્રારંભકાળે જ હતાં. (૨) કેટલાંકમાં લજ્જા-વૈરાગ્ય વગેરે ધર્માચરણની સાથે પણ રહ્યાં હતાં. (૩) કેટલાંકમાં ધર્મપ્રાપ્તિ પૂર્વે (ધર્મપ્રાપ્તિના કારણ તરીકે) ન હતાં, પણ ધર્મપ્રાપ્તિ કર્યા પછી ક્ષમા વગેરે હતાં...
હવે, જો પ્રસ્તુત શ્લોકમાં લજ્જા વગેરેથી ધર્મ શરૂ કરે છે' એવો સામાન્ય અર્થ કરીએ,તો (૨) અને (૩)માં અસંગતિ ઊભી જ રહે. પણ જો લજ્જા વગરેથી ધર્મ કરે છે' એવો સામાન્ય અર્થ કરીએ, તો (૧)માં પણ અસંગતિ રહેતી નથી; કેમ કે એ અર્થ પરથી અહીં માત્ર પ્રારંભકાલીન ધર્મ લઈ. શકાય છે.
આમ, બાહુબલિજીના દૃષ્ટાંતની લજ્જાઇઠ વગેરેથી કરાતા ધર્મથી મહાલાભ (મહાનુકસાન નહિ) થાય છે' એવા અર્થમાં પણ સંગતિ થાય છે જ... આ જ રીતે શૃંગાર અને માત્સર્ય અંગે આપેલા દષ્ટાંત વિશે પણ વૃત્તિકારનો કોઈ વિશેષ અભિપ્રાય હોવો જોઈએ. તે અભિપ્રાય શોધવાનો પ્રયાસ કરવો,પણ શૃંગારથી કરાતા ઘર્મથી મહાનુકસાન થાય, એવું દેખાડવા વૃત્તિકારે આ દૃષ્ટાંત આપ્યું છે' એવી કુકલ્પના ન કરવી.
વળી, આ જ વિષયમાં મહાત્મન્ ! તમે અંતે લખ્યું છે ××× આશા રાખીએ કે આ ‘ઇષ્ણાતો.....' શ્લોકનું ઘણું સંખાણથી વિવેચન કરનાર અને વાતવાતમાં આ શ્લોકને આગળ કરી અત્યંત દુર્લભ એવા મોક્ષના પવિત્રતમ આશયની છાશવારે ઠેકડી (?) ઉડાવનાર મહાનુભાવો આ અંગે સુવિહિતોને છાજે તે રીતે શાસ્ત્રીય પ્રકાશ પાડશે. ××× પૃ. ૧૬૪.
તે અંગે મારે લખવાનું કે મહાત્મન્ ! હવે તમને શાસ્ત્રીય પ્રકાશ થઈ ગયો હશે. ખીજું એ જણાવવાનું કે મુક્તિના આશયથી કરેલો ધર્મ જ લાભકારી અને, લજ્જા વગેરેથી કરેલ ધર્મ નહિ.’ આવા પકડાયેલા એકાંતનું નિરસન કરવા અને ‘મુક્તિના આશય વગરના જીવને પણ જો ખાધ્ય ફળની અપેક્ષાયુક્ત મુક્તિ-અદ્વેષ હોય,તો લજ્જા વગેરેથી કરેલા ધર્મનું પણ અમેય ફળ મળે છે. કેમ કે મુક્તિના દ્વેષરૂપ મહાદોષ હોય તો તે મહાદોષના કારણે અનુષ્ઠાન ચારુ ખનતું નથી, એવું યોગબિન્દુમાં કહ્યું છે.’ એવી સાચી વાતની
