________________
પ્રવચન નં. ૨
૨૭
આવી. પર્યાયથી રહિતનું ભાન થયું-જ્ઞાન થયું પણ પર્યાયથી સહિત છું એવું પણ સાથેસાથે તેને જ્ઞાન પ્રગટ થાય છે.
પોતે જાણનારો માટે પોતે કર્તા અને પોતાને જાણ્યો. શેયને જાણ્યું કે પોતાને જાણ્યું ? અદ્ભૂત વાત છે. શેયો જ્ઞાનમાં પ્રતિભાસે છે ત્યારે પણ તે જ્ઞાન પોતાના આત્માને જાણે જ છે. અને જાણનારો માટે પોતે કર્તા અને પોતે જણાયો માટે પોતે કર્મ ભેદ અપેક્ષાએ જ્ઞાનની પર્યાય કર્મ કહેવાય અને દ્રવ્યને કર્તા કહેવાય. પણ અભેદનયે જોવામાં આવે તો અભેદ વિવક્ષાથી આત્મા કર્તા અને આત્મા જ કર્મ છે. જાણનારો માટે પોતે કર્તા અને જણાયો પણ પોતે માટે પોતે કર્મ એટલે કાર્ય. પરિણામી દ્રવ્ય કર્તા અને પરિણામી દ્રવ્ય કર્મ, પરિણામ કર્મ તો ખરું પણ અભેદ અપેક્ષાએ પરિણામી દ્રવ્યને કર્મ કહેવાય.
આ અદ્વિતીય ચક્ષુના બોલમાં પણ ચાર ગતિ અને પાંચમી સિદ્ધગતિ તે અનન્ય છે. તે વાત તેમાં આવે છે. અનન્યપણું હોવાથી જ્ઞાયક જ છે. પોતે જાણનારો માટે પોતે કર્તા અને પોતે જ કર્મ. જેમ દીપક ઘટપટાદિને પ્રકાશિત કરવાની અવસ્થામાં દીપક જ છે. ઘડાને જ્યારે દીપક પ્રકાશે છે ત્યારે દીપક છે અને દીપક જ્યારે પોતાની શીખાને પ્રકાશે છે ત્યારે પણ દીપક છે, દીપકમાં ફેર પડતો નથી અને પ્રકાશમાં પણ ફેર પડતો નથી.
શું કહ્યું ? કે ઘડાને ન પ્રકાશે ત્યારે તો દીપક છે, ઘડાને પ્રકાશે ત્યારે પણ દીપક છે અને પ્રકાશ-પ્રકાશકને પ્રકાશે ત્યારે પણ સર્વ હાલતમાં તે તો દીપક રહે છે. જેમ દીપક ઘટપટાદિને પ્રકાશિત કરવાની અવસ્થામાં દીપક છે પણ પોતાને પોતાની જ્યોતિરૂપ શીખાને પ્રકાશવાની અવસ્થામાં પણ દીપક જ છે. તેને જ્ઞાયક સાથે મેળવે છે. જ્ઞેય જણાય છે ત્યારે પણ જાણનાર જણાય છે અને પોતે જણાય છે ત્યારે પણ જાણનાર જણાય છે. દીપકના દૃષ્ટાંતથી સિદ્ધ કરે છે વાત. વાત ઝીણી છે. અભ્યાસ કરે વિચાર કરે તો વાત બેસી જાય.
પોતાની જ્યોતિરૂપ શીખાને પ્રકાશવાની અવસ્થામાં પણ દીપક જ છે અન્ય કોઈ નથી તેમ જ્ઞાયકનું સમજવું. દીવાના દૃષ્ટાંતે એમ કહે છે કે દીવાનો પ્રકાશ આ લાકડીને પ્રસિદ્ધ કરે છે ત્યારે દીપક તો દીપક જ છે. અને તેનો પ્રકાશ દીપકને પ્રસિદ્ધ કરે ત્યારે પણ દીપક છે. પરને પ્રસિદ્ધ કરે ત્યારે દીપક અને સ્વને પ્રસિદ્ધ કરે ત્યારે પણ દીપક. નામ બદલાવવાની જરૂર નથી.
જ્ઞાયક એવું જે નામ તે ૫૨ જ્ઞેયને જાણે માટે બીજું નામ અને તે જ્ઞાયક સ્વને જાણે ત્યારે બીજું નામ તેમ નથી. દીપક તો દીપક છે. ઘડાને પ્રસિદ્ધ કરે પ્રકાશ કે પોતાને પ્રકાશ પ્રસિદ્ધ કરે ત્યારે દીપક તો દીપક જ છે. તેમાં ક્યાંય વધઘટ થતી નથી. આહાહા ! તેમ જ્ઞાયકનું સમજવું. કે જ્ઞાયકની સન્મુખ જ્ઞાન પ્રગટ થયું તે જ્ઞાનમાં ૫૨ શેયો જણાય છે ત્યારે
