________________
૨૫
પ્રવચન નં. ૨ પણ અગ્નિ. અગ્નિ તો અગ્નિ જ છે. દાધકૃત એટલે બળવા લાયક પદાર્થ તે કર્તા અને અગ્નિની ઉષ્ણતા તે કાર્ય તેમ બે વચ્ચે કર્તા કર્મ સંબંધનો અભાવ છે, માટે દાહ્યકૃત અશુદ્ધતા તેને નથી. તે તો નિમિત્તમાત્રથી સમજાવ્યું છે.
તેવી રીતે હવે સિદ્ધાંત, શેયાકાર થવાથી એટલે જોયો જ્ઞાનમાં જ્યારે જણાય છે, જોયો જણાવાથી, જોયો જ્ઞાનમાં જ્યારે જણાય છે, જોયાકાર થવાથી એટલે જ્ઞાનની પર્યાયમાં પર પદાર્થ પરશેયો જ્ઞાનમાં જણાય, પર આદિ શેયો જ્ઞાનમાં જણાવાથી તે ભાવને જ્ઞાયકપણું પ્રસિદ્ધ છે. આ જગતને પ્રસિદ્ધ છે કે જ્ઞાયક કોને કહેવો? કે પર શેયને જાણે તેને જ્ઞાયક કહેવામાં આવે છે, આ વાત પ્રસિદ્ધ છે. અગ્નિ કોને કહેવાય કે લાકડાને બાળે તેને અગ્નિ કહેવાય તે વાત પ્રસિદ્ધ છે.
એમ જ્ઞાયક એટલે જાણનાર, જાણનાર, જાણનાર, જે જાણનાર છે તે જાણનાર કોને કહેવો? કે શેયો જ્ઞાનમાં જણાય તેવા પદાર્થને જાણનાર જ્ઞાયક તેમ કહેવામાં આવે છે. તો પણ શેયકૃત અશુદ્ધતા તેને નથી. ક્રોધ જ્ઞાનમાં જણાય તે જોય છે, તો પણ જ્ઞાનમાં ક્રોધ આવતો નથી. અને ક્રોધ છે તો ક્રોધનું જ્ઞાન થાય છે તેમ નથી. શેય છે માટે જ્ઞયનું જ્ઞાન થાય છે તેમ નથી. જ્ઞાન તો સ્વતઃ સિદ્ધ જ્ઞાનથી જ થાય છે. નિમિત્તથી નિરપેક્ષ થાય છે, માટે શેયકૃત અશુદ્ધતા તેને એટલે આત્માને નથી આવતી. જોયો જણાય છે તેથી કાંઈ જ્ઞાન શેયરૂપ થાય છે તેમ ત્રણકાળમાં બનતું નથી.
લીમડો આવે ત્યારે જ્ઞાન કાંઈ કડવું થઈ જતું હશે. સાકર ખાય તો જ્ઞાન મીઠું થઈ જતું હશે. કે એ તો શેયો જ્ઞાનમાં માત્ર જણાય છે પણ તે શેયરૂપે જ્ઞાન થતું નથી. જોય છે તો જ્ઞાન થાય છે તેમ નથી. મને આધિન જ્ઞાન નથી. જ્ઞાનની ઉત્પત્તિમાં શેયના અવલંબનની જરૂર નથી. આ જોય છે અને જાણવું હોય તો આ શેયનું અવલંબન લેવું પડે તો તો જોયકૃત અશુદ્ધતા થઈ ગઈ. પણ આને જાણવું હોય તો પણ તે જ્ઞાન આત્માનું અવલંબન લેતાં તેનામાં સ્વપરપ્રકાશક શક્તિ એવી છે કે જ્ઞાયક પણ જણાય છે અને જોયનું પ્રતિબિંબ શેયનો પ્રતિભાસ પણ તેમાં થાય છે. તે જ્ઞાનને શેયનું અવલંબન લેવું પડતું નથી. જો શેયનું અવલંબન લેવું પડે તો શેયકૃત અશુદ્ધતા આવી જાય, જ્ઞાન પરાધીન થઈ જાય. જ્ઞાન સ્વાધીન રહી શકતું નથી. ઝીણી વાત છે, પણ છે અપૂર્વ. આહાહા !
તો પણ શેયકૃત અશુદ્ધતા તેને નથી. કારણ કે હવે કારણ આપે છે. અલૌકિક માલ આપે છે. શેયો જ્ઞાનમાં જણાય છતાં શેયકૃત અશુદ્ધતા તેને કેમ નથી? કે તે જ્ઞાનમાત્ર શેયને જાણે છે તો તો શેયકૃત અશુદ્ધતા આત્મામાં આવી જાય. પણ શેય જણાય છે ત્યારે જાણનારો જણાય રહ્યો છે. કારણ કે આ સવિકલ્પદશામાં શાસ્ત્ર લખતી વખતે શાસ્ત્રના શબ્દો
