Book Title: Nyayamanjari Part 3
Author(s): Nagin J Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004625/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAYANTA BHATTA'S NYAYAMANJARI [TRTIYA AHNIKA] WITH GUJARATI TRANSLATION L. D. SERIES 97 GENERAL EDITORS DALSUKH MALVANIA NAGIN J. SHAH Edited and Translated By NAGIN J. SHAH READER IN SANSKRIT L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD 9 bhAratIya vatabhAI SUS L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD 9 madAbATa w ione For Private & Personal use only www.aline bely are Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAYANTA BHATTA'S NYAYAMANJARI (TRTIYA AHNIKA) WITH GUJARATI TRANSLATION L. D. SERIES 97 GENERAL EDITORS DALSUKH MALVANIA NAGIN J. SHAH Edited and Translated By NAGIN J. SHAH READER IN SANSKRIT L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD 9 wolle GORE 1) L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD 9 AM CARTET Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Printed by ; Mabapth Tribhuvandasji Shastry Shree Ramanand Printing Press Kankaria Road, Ahmedabad-22, and Published by Nagin J. Shah Acting Director L. D. Institute of Indology Ahmedabad-9 FIRST EDITION Feb. 1984 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayantabhaTTaviracitA nyAyamaJjarI [tRtIyam Ahnikam ] gUrjarabhASAnuvAdasahitA - - saMpAdaka-anuvAdaka nagIna z2I...mAha prakAzaka lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira ahamadAbAda-9 ore Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika navamI sadInA uttarArdhamAM thayelA naiyAyika jayaMta bhaTTanI uparanI vRtti gaNAtI haiAvA chatAM svataMtra racanAnuM svarUpa dharAve mahattvane dArzanika graMtha che. tenA khAra AhniA che. prathama anuvAda sahita ame prakAzita karyo che. ahIM trIna mAhnikane gAzita karIe chIe. prathama AhikamAM pramANanuM lakSaNa, pramANunI sakhyA, arthApatti ane abhAvanI carcA pradhAnapaNe che. dvitIya AhnikamAM pratyakSa, anumAna ane upamAna e traNa pramAvAnu nirUpaNu che, A tatIya AvizvamAM zabdapramANa, khyAtivAda, Izvara ane zabdanityatvanI vicAraNA che. eTale A carcAmAM taiyAyikrAne mATe pradhAna mahtva che. mImAMsA. anuvAda karavAmAM mULa graMthane atha barAbara UtarI Ave ane anuvAda kilaSTa na banI jAya enuM dhyAna rAkhyuM che. anuvAda svata MtrapaNe vAMcI zakAya evA svAmAvika ane suvAcya bane e lakSya che, AmAM huM keTalA saphaLa rahyo chuM ene niya sahRdaya vidvAnA kare. mArA prastuta anuvAdane vAMcI cegya sUcanA karavA badala zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyAnA AbhAra mAnuM chuM. nyAyama jarI nyAyatra che. nyAyamaMjarI atyaMta ArzikA - gujarAtI gujarAtI anuvAda sAthe bhAratIya tattvajJAnanA gujarAtIbhASI abhyAsIete A anuvAda upayogI khetI raheze ema mAnuM chuM. lA. 6. bhA. saM, vidyAma dira amadAvAda 38000 7 phebruArI 1984 nIta cha. zAhe thayArI gA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayanirdeza zabdapramANaparIkSA (bhrAntajJAnamImAMsA sahita) zabdalakSaNa abhidhAnakriyA karaNa ane phaLa Apta kANu ? zabda anumAnathI juduM pramANu nathI e bauddha pakSa zabda ane anumAnane viSayabheda zabda ane anumAnanI kAraNusAmagrIne bheda zabdapramANunA viSaya vivazvA nathI zabda pramANu nathI e pakSa zabda arthAMsa spazI che puruSadASanA lIdhe zabda arthAsa'spezI zAbda mAdhanA thA tva-ayathArtha tvanuM kAraNa prAmANya-aprAmANya svataH parataH vicAra badhAM nAnA abAdhya che e prAbhAkara mata bAdha asabhava che viparIta jJAne| saMbhavatAM nathI prAbhAkaranI abhyAti viparItakhyAtinA nIrAsa asakhyAtinA nIrAsa badhI khyAtimAM akhyAtine svIkAra bhedAgrahaNa pachI abhedagrahaNa asvIkA smRtimAM bhedAgrahaNa kevI rIte ghaTaze ? bhrAnta jJAnAmAM agrahaNa heAya che akhyAtivAdakha Dana akhyAtivAdIe paNu parataHprAmANya svIkAravuM paDe akhyAtivAdathI zUnyavAdanA pratikAra azakaya bhrAnta jJAnanA viSaya bAdha eTale viSayApahAra bASa eTale klApahAra bhrAntiviSayaka mImAMsaka mata bhAtiviSayaka mImAMsaka matanuM khaMDana viparItakhyAtivAda ja nirdoSa che zabdanu prAmANya parataH ja che 185 1 ra 6 na e 12 15 17 18 19 21 23 55 pa 58 59 60 ra 64 65 60 e 75 * ja * * GS 8. 1 85 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanuM prAmANya-aprAmANya vakatAnA guNa-deNa para AdhArita bAdha nutpattimAtra prAmANyanizcAyaka nathI 3 : IkavAmImAMsA 2 3 4 4 che ? 28 Izvara vedakartA IzvarasAdhaka keI pramANu nathI Izvara sazarIra che ke azarIra Izvara zarIravyApArathI sarjana kare che ke IrachAmAtrathI Izvara sarjanamAM karma para AdhAra rAkhe che ? Izvara krIDAthe sAna kare che ? IrachAmAtrathI sajana mAnavAmAM doSa IzvarasAdhaka sAmAnyatadaSTa anumAna kArya hetu asiddha nathI sanizahetuparIkSA sezvara sAMkhyakAronuM IzvarasAdhaka anumAna viziSTa kartAnuM jJAna Agama dvArA Izvara sarvajJa che IzvaranA jJAna ane AnaMda guNe nitya IzvaramAM pAMca ja AtmavizeSaguNa che Izvarane zarIra nathI Izvarane jagatasajananuM prayojana cha karmonA adhiSThAtA na hoI zake Izvara eka ja kema ? Izvara na mAnatAM sarva vyavahAropa karmanI paNa AvazyakatA che Izvara vedakartA nathI e mImAMsaka mata 108 109 112 113 114 115 116 117 118 118 12. zabda nitya ke aniya? 12-180 12.2 zabdAnityatvasAdhaka hetuo zabdAnityavasAdhaka hetuonuM aprayojakatva vRddhavyavahAra dvArA thatuM zabdArtha jJAna zabdanityasvasAdhaka anitya zabdonA sadasya dvArA arthajJAna asaMbhava zabdatva sAmAnya dvArA paNa arthajJAna asaMbhava garva sAmAnyanuM astitva nathI e mImAMsaka mata 124 125 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 1ra7 12 143 145 146 147 148 151 15ra 154 156 matva sAmAnya nathI e mAmasika mata zabda nitya che e mImAMsaka mate zabdAbhivyakita pakSanI durghaTatA zabdAbhivyakti pakSanI tarkasaMgatatA zeSikAne zabdotpatti paNa sAMkhyanI zakhazravaNuprakriyA zabda vizanA jaina matanI samIkSA zabdabhivyakita pakSanI samarthaka dalIlo zabdAbhivyakita pakSamAM lAghavaguNa zabdanityatA sAdhaka pramANu zada kSaNika nathI gakAranA bhedanA jJAnanuM kAraNa bhedabuddhi ane vizeSabuddhine abheda mImAMsaka mata advaitamAM pariNamavAnI Apatti gavarNanI bhedabuddhinuM kAraNa svarasaMga nathI piMDabhejJAna ane gavarNabhedajJAna avasAmAnya zabdutvasAmAnya sAya ane sAmAnya brAhmaNatva jAti zabdanI pratyabhijJAnI vizeSatA zabdapratyabhikhAnI dIrdha pratimA pratyabhikhAnuM svarUpa nityavAhI pratyabhijJA ne vinAzagrAhI pratyakSane bAyabAdhAbhAva jJAna-kriyAmAM nityavasamarthana anucita zabdonuM bhinnadezava zakaya nathI potrasaMskAra sondriya abhivyakitaniyama adaSTane AdhAre mAnapA ayogya abhivyakita pakSamAM varNanI tIvratA-maMdatA ghaTatI nathI vara5 na hoya tevA zabadanuM pratyakSa kejhaSa vAyunuM zabdAzivaM jAva asaMbhava zaba sajAtIya zabdanA saMtAnane utpanna kare che. zabdanA guNatvanI sidimAM Abitatva hatuM amathAjo zabda guNa che enI sidhi yAyike Apela taka itaretarAyaSakAta 159 162 168 17 17Y Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 mahatva nAdi guNa zANamAM vase che. zabda kAya ja che, zAnI anityatA puravAra karatA hetuo udyotaka Apela te vize zabdAnityatA % Izvarata 177 18 179 180 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya maMjarI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayanta bhaTTaviracitA nyAyamaJjarI tRtIyamAhnikam 1. upAmAnAnantaraM zabdasya vibhAgasUtre nirdezAt tasya lakSaNaM pratipAdayitumAha-AptopadezaH zabdaH [ nyAyasUtra 1.1.7] / upadeza: zabda ityucyamAne paryAyamAtroccAraNAdakArake zabdamAtre prAmANyaprasaktiriti tadvinivRttaye pUrvasUtrAt sAdhyasAdhanapadamAkRSyate / tathApi zabdAntarajanake prasaktiriti pratyakSasUtrAt jJAnapadasya, smRtijanakasya vyavacchedArthaM cArthagrahaNasya, saMzayaviparya prajanakanirAkaraNAya ca vyavasAyAtmakAvyabhicAripadayoranuvRttirityevamavyabhicArAdivizeSaNArthapratItijanaka upadezaH zabda ityuktaM bhavati / tadevaM paryAyamevopadezazabdaM zabda lakSaNamapekSitapUrvasUtropAttavizeSaNapadaM kecid vyAcakSate / AptagrahaNaM ca lakSaNanizcayArthamAhuH / ' ghrANarasanatvakcakSuH zrotrANIndriyANi bhUtebhyaH ' [ nyAyasUtra 1.1.12] ityatra bhUtagrahaNaM vakSyate / evaM hi aitihyasya na pramANAntaratA bhaviSyati, upadezarUpatvAvizeSAditi / jayantabhaTTaviracita nyAyama jarI tRtIya Ahnika 1. vibhAgasUtramAM upamAna pachI tarata zabdanA nirdeza heAI, tenuM lakSaNa jaNAvavA mATe gautama kahe che, AptaneA upadeza [arthAt zabda] zabda[pramANu che.' [nyAyasUtra 1.1.7,]. upadeza zabda che" ema kahetAM kevaLa paryAyAne jaNAvyA kahevAya ane pariNAme ajanaka zabda mAtrane pramANu mAnavAnI Apatti Ave. A Apattine dUra karavA pUrva sUtramAMthI 'sAdhyasAdhana' padma [A sUtramAM] khecI lAvavAmAM Ave che. [pariNAme kAjanaka upadeza arthAt zabda pramANa che evu zabdapramANunuM lakSaNa banaze. tema karI] te paNu zabdajanaka zabda pramANa banI javAnI Apatti teA raheze ja. A doSa na Ave e khAtara 'jJAna' padanI, smRtijanaka zabdanI vyAvRtti karavA mATe agrahaNu' padanI ane sa`zayajanaka tema ja vipayujanaka zabdanI vyAvRtti karavA mATe vyavasAyAtmaka' tathA 'anyabhicArI' padAnI anuvRtti pratyakSasutramAMthI A sUtramAM samajavI. Ama avyabhicArI vagere vizeSaNA dharAvatA a jJAnane janaka upadeza arthAt zabda zabdapramANu che evA artha nIkaLaze. tethI, A 1 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zalakSaNa pramANe pUrvasUtromAMthI lIdhelA vizeSaNapadanI je apekSA rAkhe che ane je "zabdanA paryAyarUpa che te "upadeza"zabda zabdanuM (=zabdapramANanuM lakSaNa che, ema keTalAka kahe che. [jema ghANa vagere indriyo niyatapaNe gadha vagerenuM ja yathAkrama grahaNa kare che ene nizcaya karAvavA sUtrakAre indriyone gaNavatA sUtramAM]-"ghANa, rasana, vapha, cakSu ane zrotra bhUtAmAMthI [utpanna thayelI che)' A satramAM [nyAyasUtra 1.1.12]- bhUtemAMthI [utpanna thayelI che]' e pada mUkayuM che tema zabdanI bAbatamAM tenA pramANu hevArUpa dharmane nizcaya karAvavA mATe temaNe A sUtramAM "Aptapada mUkayuM che. diSTa viSayo yA Indriyagamya viSayanI bAbatamAM te bIjA pramANa sAthenA saMvAdane AdhAre zabdanA pramANu hovAno nizcaya thaI zake paraMtu adaSTa viSayo yA atIndriya viSayonI bAbatamAM te A rIte tenA pramANu hevAno nizcaya thaI zakato nathI. eTale AvA viSayonI bAbatamAM tenA pramANu hevAne nizcaya karavA mATe "Apta' pada mUkayuM che. daSTa viSayomAM Aptano upadeza AvyabhicArI vagere vizeSa dharAvatA jJAnane janaka jaNAya che, eTale adaSTa viSayemAM paNa Aptane upadeza te ja heAya kAraNa ke te Aptane upadeza che.] zabdapramANa upadezAtmaka heI aitihya e svataMtra pramANa nahi rahe kAraNa ke te paNa upadezarUpa ja che. 2. anye tu bruvate yuktamupadezapadameva zabdalakSaNam / yuktaM ca tannizcayArthamAptagrahaNam / pUrvasUtropAttavizeSaNapadAnuvRttistu nopayujyate, sAmAnyalakSaNAnantaraM vizeSalakSaNaprakramAt / sAmAnyalakSaNena ca smRtyAdijanakasakalapramANAbhAsavyudAse kRte sajAtIyapratyakSAdivyavaccheda eva kevalamidAnI vaktavyaH / tatra ca paryAyatayA paryAptamupadezapadameva buddhyAdipadavaditi kiM vizeSaNAnuvRttiklezeneti / 2. bIjA kahe che - zabdanuM lakSaNa upadeza" pada ja che e ThIka vAta che. tenA primANu hevArUpa] dharmane nizcaya karavavA mATe "Aptapada mUkavAmAM AvyuM che e vAta paNa barAbara che. paraMtu pUrvasUtromAMthI lIdhelAM vizeSaNapadonI anuvRtti mAnavI yogya nathI, kAraNa ke pramANasAmAnya lakSaNa pachI tarata ja pramANuvizeSalakSaNe ApavAnuM zarU karyuM che. smRti vagerenA janaka jeTalA pramANubhAse che te badhAnI vyAvRtti pramANasAmAnyalakSaNathI thaI jatAM have to kevaLa sajAtIya pratyakSa vagere pramANethI zabdapramANanI vyAvRttine ja jaNAvavI joIe. ane ema karavAmAM to zabdane paryAya hovAne kAraNe upadezapada paryApta che. udAharaNArtha, buddhi, upalabdhi jJAnanA paryAya hovAne kAraNe jJAnanA lakSaNa tarIke ApavAmAM AvyA che- "buddhi, upalabdhi, jJAna e paryAya che.' te pachI vizeSaNapadanI anuvRtti mAnavAne zrama zA mATe lo cho ? 3. apara Aha-anavalambitasAmAnyalakSaNAnusaraNadainyamanadhyAhRtaprAktanavizeSaNapadamAptopadezaH zabdalakSaNam / na cAkArakeNa zabdAntarakAriNA vA smRtijanakena vA saMzayAdhAyinA vA zabdena kiJcidupadizyate iti nirvacanasavyapekSAdupadezagraNahAdeva tannivRttiH siddhA / mithyopadeze tu rathyApuruSAdivacasi viparIta Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSaNagata paTTAnu mayAjana pratItikAriNi prasaGgo na nivartate iti tatpratikSepArthamAptagrahaNam / aiti yathArthapratItihetAvAptAnumAnAnna pramANAntaratvamiti / tasmAdyathAzrutameva sUtraM zabdalakSaNArthaM yuktam / 3. vaLI kAI trIjo kahe che- sAmAnyalakSaNane anusaravAnA dainyanuM avalaana ne letuM ane pUrva sUtreAmAM AvelAM vizeSapadAne adhyAhata na karatuM AptApadeza zabda [~pramANu] che' evu zabdapramANunuM lakSaNu che. ajanaka zabda, zabdAntarajanaka zabda, smRtijanaka zabda, saMzayajanaka zabda vaDe kaMI upadezAtuM nathI e vyAkhyAnI apekSA rAkhatuM 'upadeza'pada lakSaNamAM mUkavAthI ja te badhAno vyAvRtti thaI jAya che. paraMtu raste janAramAM ayathA jJAna utpanna karanArAM vacanarUpa mithyA upadeza zabdapramANu banI javAnI Apatti tA rahe che ja, tene dUra karavA Apta'pada mUkayu che. yathA jJAnanA janaka aititvamAM tA AptanuM anumAna thatu heAi aitirthe svata Mtra pramANa rahetuM nathI [para Mtu zabdapramANumAM ja tene! antarbhAva thai jAya che. tethI, sUtrakAre jevuM lakhyuM che tevuM ja sUtra zabdapramANunA lakSaNa mATe yogya che. 4. matyevam / vicate kRti joDartha: ? amiSAnakriyA niyate | yamami dhAnakriyA nAma ? pratItiriti ceccakSurAderapi tatkaraNatvAdupadezatvaprasaGgaH / svAvagatipUrvikA pratItiriti cet, dhUmAderapi upadezatAprasaGgaH / svasAdRzyena pratItiriti ced bimbasyApi pAdAdyanumitAvupadezatvaprasaGgaH zabde ca tadabhAvAdanupadezatvaM syAt / zabdAvacchinnA pratItiriti cet zrotrasya tajjanakatvAdupadezatvaprasaGgaH, zabdasya ca svAvacchedena pratItijanakatvaniSedhAdanupadezatvaM bhavet / nApi zabdakaraNikA pratItiH, abhidhAna kriyAvivakSAyAM AkAzAnumAne vA tasyopadezatvaprasaGgAdityabhidhAnakriyAsvarUpA nizcayAnna tasyAH karaNamupadezaH / 4. bhale ema heA. upadezAya che' eneA ze| artha ? enA artha che 'kathanakriyA karavAmAM Ave che', kathanakriyA e zuM che? jo kaheA ke te jJAna che te! cakSu vagere upadeza banI javAnI Apatti Ave, kAraNa ke teo paNa jJAnanA karaNu che. [pramA arthAt jJAna ane tenA pramANune eka nAma ApavAmAM Ave che. pratyakSajJAnane paNa pratyakSa kahevAmAM Ave che ane tenA pramANane paNa pratyakSa kahevAmAM Ave che. A rIte upadeza e jJAna DhAya teA tenA pramANane paNa upadeza kahI zakAya. jJAnanA pramANu tarIke cakSu vagere paNa prasiddha che; eTale upadeza jJAna hAya tA jJAnanA pramANu tarIke cakSu vagere prasiddha heAi, cakSu vagerene paNa upadeza gaNavA paDe.] [karaNanuM] peAtAnuM jJAna je jJAnanuM kAraNa che te jJAna kathanakriyA che ema jo kaheA tA dhUma vagere paNa upadeza bano javAnI Apatti Ave. karaNanA potAnA (anya vastu sAthenA) sAdRzya dvArA thatu jJAna te kathanakriyA che ema jo kahe te [jayAre biMbanu pratibiMba dekhAya tyAre te pratibiMba uparathI devadattane paga (biMba) che vagere je anumitijJAneA thAya che te badhAMmAM pratibiMba peAtAnA sadaza biMbanu jJAna Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhidhAnoi karAvatuM hoI,] pratibiMba uparathI karavAmAM AvatA mULa paga vagerenA anumitijJAnamAM karaNa pratibiMba paNa upadeza banI jAya, jayAre zabda pate pitAnA (anya vastu sAthenA) sAdasya dvArA jJAna utpanna karato na hoI upadeza na rahe. zabdaviziSTa ke zabdAvariSTane jJAna kathanakriyA che ema mAnIe te zretra tene janaka hoI te pote upadeza banI jAya, ane zabda pote potAnAthI avachinna jJAnane janaka nathI ema kahevAmAM AvyuM hoI zabda upadeza na rahe. zabda jenuM karaNuM che te jJAna kathanakriyA che ema paNa na kahI zakAya kAraNa ke ema mAnatAM kathanakriyAnI vivakSAmAM ane AkAzanA anumAnamAM zabda upadeza banI javAnI Apatti Ave. Ama kathanakriyAnA svarUpane ja nizcaya thatA na hoI tenuM karaNa upadeza nathI. 5. ucyate / zrotragrAhyavastukaraNikA tadarthapratItirabhidhAnakriyA, itthaM loke vyavahArAt / uktaH, abhihitazca sa evArtho loke vyapadizyate, yastu tathAvidhapratItiviSayatAM pratipannaH, zrotragrAhyasya vrnnraasherevaarthprtiitikrnntvaat| na tu zrotrapratyayaviSayaH sphoTAtmA zabdaH / zrotragrahaNe hyarthe zabdazabdaH prasiddhaH / varNA eva ca zrotragrahaNAH / yato'rthapratItiH sa zabda iti tUcyamAne dhUmAdirapi zabdaH syAt, agRhItasambandhazca zabdaH zabdatvaM jahyAdarthapratipatterakaraNAt / 5. niyAyika - [Ana] uttara ame ApIe chIe. zretramAhya vastu jenuM kAraNa che ane te zrotramrAhya vastune artha jene viSaya che te jJAna abhidhAnakriyA arthAta kathanakriyA che kAraNa ke jagatamAM ene ja abhidhAnakriyA kahevAmAM Ave che. ane vaLI zretragrAhya varNa rAzi (=varNarAzirU5 zabdo ja arthajJAnanuM kAraNa che. mATe je AvA jJAnane viSaya bane che tene ja jagatamAM abhihita gaNavAmAM Ave che. [vaNuM rAzipa zabda zretrajJAnano viSaya che] paraMtu saphoTAtmA zabda zrotrajJAnane viSaya nathI. zrotramrAhya vastumAM ja "zabda"zabdano prayoga prasiddha che. varSo suvarNarAzirUpa zabdo ja zrotramrAhya che. jenA dvArA arthanuM jJAna thAya che te zabda che ema kahetAM dhUma vagere paNa zabda banI jAya, ane vaLI je zabdane (arthanI sAthe saMbaMdha gRhIta na thayo hoya te zabda zabdapaNuM choDI de, kAraNa ke arthanA jJAnanuM kAraNa te banatuM nathI. 6. nanu pratIteH saMvidAtmakatvAnnAbhidhAnakriyA nAma kAcidapUrvA saMvidanyA vidyate / tatkaraNasya copadezatAyAmatiprasaGga ityuktam / satyam, saMvidAtmaiva sarvatra pratItiH / sA cakSurAdikaraNikA pratyakSaphalam, liGgakaraNikA'numAnaphalam , zrotragrAhyakaraNikA zabdaphalam / na hi dRzyate anumIyate'bhidhIyate iti paryAyazabdAH / tatpratItivizeSajanane ca zabdasyopadezatvamucyate / AkAzAnumAnavivakSAdau tu tasya liGgatvamevetyalaM prasaGgena / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kareNa ane phaLa 6. A! - jAna pAte zAnAtma DAI, abhidhAnAdhyA (na jAna35 che ta) apUrva (arthAta bIjAM jJAnethI taddana bhinna koTinuM) jJAna to che nahi; eTale abhidhAnakriyAnA karaNane upadeza gaNutAM atiprasaMgadoSa Ave ema ame kahIe chIe. RyAyikane uttara - tamArI vAta sAcI che. jJAna sarvatra jJAnAtmaka ja che. paraMtu tenuM kAraNa jayAre cakSu vagere hoya tyAre te pratyakSanuM phaLa gaNAya che, jayAre tenuM kAraNa liMga hoya tyAre te anumAnanuM phaLa gaNAya che, jayAre tenuM kAraNa zrotramrAhya (zabda) hAya tyAre zahanu. 50 gAya che. 'mAya cha', 'manubhAya ', 'vAya cha' mA paryAya zAdo nathI, te viziSTa jJAna utpanna karavAmAM zabdanuM upadezatva jaNAvAyuM che paraMtu AkAzanuM ane vivekSA vagerenuM anumAna karavAmAM te te liMga ja che. vadhu vistAra rahebAdhya . 7. Apto bhASyakRtA vyAkhyAtaH-AptaH khalu sAkSAtkRtadharmA yathAdRSTasyArthasya cikhyApayiSayA prayuktaH upadeSTA iti [nyAyabhASya 1. 1.7] / dharma ityupadeSTavyaH kazcidartho vivakSitaH / sAkSAtkaraNametasya yathArthamupalambhanam / / na tu pratyakSeNaiva grahaNamiti niyamaH, anumAnAdinizcitArthopadezino'pyApatatvAnapAyAt / cikhyApayiSayA yukta ityuktA vItarAgatA / upadeSTetyanenoktaM pratipAdanakauzalam / / vItarAgo'pi mUkAdirupadeSTumazaktaH kiM kuryAt ? vaktu zakto'pi sAkSAskRtadharmApyavItarAgo na vakti, tUSNImAste iti / tasya ca pratipAdya'rthe vItarAgatvamiSyate / sarvathA vItarAgastu puruSaH kutra labhyate ? // RSyAryamlecchasAmAnyaM vaktavyaM cAptalakSaNam / evaM hi loke'pyAptoktayA vyavahAro na nakSyati / ye'pyApti doSakSayamAcakSate tairapi doSakSayaH pratipAdyArtheSveva varNanIyaH anyathA loke dRzyamAnasyAptoktinivandhanasya vyavahArasya nihnavaH syAt / athavA vedaprAmANyasiddhayarthatvAcchAstrasya tatpraNeturAptasyezvarasya yathAzrutamevedaM lakSaNam, sa sAkSAtkRtadharmeva, dharmasyezvarapratyakSagocaratvAt / cikhyApayiSayA prayukta iti kAruNika eva bhagavAniti vakSyate / upadeSTA ca vedAdyAgamAnAM tatpraNItatvasya samarthayiSyamANatvAditi / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ata keNu? 7. AptanI samajutI bhASkAre A pramANe ApI che - "je upadezake dharmane sAkSAtkAra karyo che ane sAthe sAthe je pote arthane jevo dekhyo hoya tevo ja kahevAnI IrachA dharAve che te Apta che. dharma eTale upadeza karavA yogya je koI artha vivakSita hoya che. ene sAkSAtkAra eTale yathArtha jJAna. [te arthanuM] pratyakSa vaDe ja grahaNa thayuM hovuM joIe evo niyama nathI, kAraNa ke anumAna vagere dvArA nizcita jJAta arthano upadeza karanArAnuM Aptava cAlyuM jatuM nathI. [arthane jevo dekhyo hoya tevo ja] kahevAnI IcchAthI yukta" ema kahIne bhASyakAre vItarAgapaNe jaNAvyuM che. "upadekhA" e zabda dvArA pratipAdanakauzala kahevAyuM che. mUMgApaNuM vagerene lIdhe upadeza karavA azakta puruSa vItarAga hoya te paNa zuM karI zake ? [bIjI bAju] vastune yathArtha jANanAre bolavAne samartha hoya paraMtu vItarAga ne hoya to te vistune jevI jANa heAya tevI kahetA nathI, mUMgA rahe che. upadezakanI vItarAgatA pratipAdya viSayamAM icachavAmAM Ave che, sarvathA vItarAga puruSa te kayAM maLe ? AptanuM lakSaNa RSi, Arya ane ple cha traNeyane lAgu paDe evuM kahevuM joIe. AptanuM lakSaNa evuM hoya te jagatamAM Aptavacana dvArA cAlatA vyavahArane nAza na thAya. jeo AptatAne deSakSayarUpa gaNAve che teoe paNa A deSakSayane pratipAdya viSayane anulakSIne ja varNavo joIe. [arthata, pratipAdya viSaya prati rAga-dveSarUpa deSane abhAva ja temaNe upadeSTAmAM kahevuM joIe. anyathA, Aptavacanane AdhAre jagatamAM cAlatA dekhAtA vyavahArane nirAdha AvI paDaze. athavA nyAyazAstranuM prayojana vedanuM prAmANya siddha karavAnuM heI, naiiyAyike mAne che ke] vedanA praNetA Apta Izvara jevuM kahevAmAM AvyuM che tevuM ja AptanuM] A lakSaNa dharAve che. te sAkSAtkatadharmo che ja, kAraNa ke Izvarane dharma pratyakSagamya che. vastu jevI jANI heya che tevI ja] kahevAnI icchAthI yukta Izvara che kAraNa ke Izvara kAruNika che ema ame kahIe chIe. ane Izvara upadeSTA che, kAraNa ke veda vagere AgamonA te praNetA che enuM samarthana ame AgaLa upara karavAnA chIe. ___8. Aha-AstAM tAvadetat / idaM tu cintyatAM kimarthamidaM punaH zabdasya pRthaglakSaNamupavarNyate-- zabdasya khalu pazyAmo nAnumAnAdvibhinnatAm / atastallakSaNAkSepAnna vAcyaM lakSaNAntaram // parAkSaviSayatvaM hi tulyaM tAvada dvayorapi / sAmAnyaviSayatvaM ca sambandhApekSaNAd dvayoH // agRhIte'pi sambandhe nakasyApi pravartanam / sambandhazca vizeSANAmAnantyAdatidurgamaH // yathA pratyakSato dhUmaM dRSTvA'gniranumIyate / tathaiva zabdamAkarNya tadartho'pyavagamyate // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda anumAnathI judu pramANa nathI anvayavyatirekau ca bhavato'trApi liGgavat / yo yatra dRzyate zabdaH sa tasyArthasya vAcakaH // pakSadharmatvamapyasti zabdaH eva yato'rthavAn / prakalpayiSyate pakSo dhUmo dahanavAniva // tatra dhUmatvasAmAnyaM yathA vahati hetutAm / go'zvAdizabdasAmAnyaM tadvadatrApi lakSyate / / evaM viSayasAmagrIsAmyAdekatvanizcaye / na vilakSaNatAmAtra kiJcidanyatvakAraNam // pUrvavarNakramodbhUtasaMskArasahakAritA / puruSApekSavRttitvaM vivakSAnusRtikramaH // ityAdinA vizeSeNa na pramANAntaraM bhavet / kAryakAraNadharmAdivizeSo'trApi nAsti kim // yatheSTaviniyojyatvamapi nAnyatvakAraNam / hastasaMjJAdiliGge'pi tathAbhAvasya darzanAt // dRSTAntanirapekSatvamabhyaste viSaye samam / / anabhyaste tu sambandhasmRtisApekSatA dvayoH // anekapratibhotpattihetutvamapi vidyate / aspaSTaliGge kasmiMzcidazva ityAdizabdavat // sphuTArthAnavasAyazca pramANAbhAsato yathA / liGge tathaiva zabde'pi nAnArthabhramakAriNi // api ca pratibhAmAtre zabdAjjAte'pi kutracit / AptavAdatvaliGgena janyate nizcitA matiH / / ata eva hi manyante zabdasyApi vipazcitaH / AptavAdAvisaMvAdasAmAnyAdanumAnatAm // kiJca zabdo vivakSAyAmeva prAmANyamaznute / na bAhye vyabhicAritvAt tasyAM caitasya liGgatA // 8. virodhI (pI) 4 cha - sA yaryA 22 , 52 me piyA / bhAra sanuM alaga lakSaNa tame kaho cho. anumAnathI zabdanI bhinnatA amane dekhAtI nathI, Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda anumAnathI juduM pramANa nathI tethI, anumAnanA lakSaNa vaDe zabdano AkSepa thata heI, zabda mATe anya lakSaNa kahevuM na joIe. pakSaviSayagAhIta baMnemAM samAna che. sAmAnyaviSayagrAhItA paNa baMnemAM che kAraNa ke baMne saMbaMdhanI apekSA rAkhe che. saMbaMdha ajJAta hoya tyAre bemAMthI eka paNa pravRtta thatuM nathI. ane vizeSa anaMta heI, saMbaMdha atyaMta duya che. jema pratyakSa vaDe dhamane dekhIne aninuM anumAna thAya che te ja rIte zabdane sAMbhaLIne tenA artha : jJAna thAya che. anumAnanI jema ahIM paNa anvaya-vyatireka bane che. je zabda je arthamAM [prayojatA dekhAya che te zabda te arthano vAcaka che. jema agnimAna hovAne kAraNe dhUmane pakSa gaNavAmAM Ave che tema zabdane ja pakSa kalpavAmAM Avaze kAraNa ke te arthavAna che. anumAnamAM dhUmatvasAmAnya jema hetu bane che tema ahIM paNa ge, azva, Adi zabdasAmAnya hetu banatA dekhAya che. Ama viSaya ane kAraNasAmagrInI samAnatAne AdhAre temanA ekatvane nizcaya thatuM hoya te kaIka [27] vilakSaNatA temanA anyatvanuM kAraNa na banI zake. kramathI jAgelA pUrvavarNonA saMskAranI sahakAritA, puruSApekSa astitva, vivakSAne anusaravAno niyama vagere vizeSone lIdhe zabda anumAnathI juduM pramANu banI jato nathI, kArya, kAraNa, dharma, vagere vizeSo zuM anumAnamAM nathI ? [keI anumAnamAM hetu kArya che, kaI anumAnamAM hatuM kAraNa che, ItyAdi. ethI zuM e badhAM anumAno svataMtra pramANa banI jAya che ?] zabdane irachA pramANe viniyoga zakaya che e paNa kaMI tenA anumAnathI bhinna hovAnuM kAraNa nathI, kAraNa ke hastasaMjJA vagere liMgenI bAbatamAM paNa IrachI pramANe viniyoga dekhAya che. ['jayAre AMgaLIo A pramANe hoya tyAre A artha samaja - A udAharaNamAM hatasaMjJArUpa liMgane IrachA pramANe viniyoga che ja.] viSaya abhyasta heya tyAre daSTAntanirapekSatA [yA saMbaMdhasmaraNanirapekSatA] te baMnemAM samAnapaNe hoya che, jayAre viSaya anavyasta hoya tyAre saMbaMdhasmaraNApekSA baMnene heya che. jema "azva" vagere zabado judI judI vyaktiomAM bhinna bhinna jJAna utpanna kare che tema aspaSTa liMga paNa judI judI vyaktiomAM bhinna bhinna jJAne utpanna kare che. jema pramANubhAsatAne kAraNe aneka ane bhrama karAvanAra liMga skuTa ane nizcaya nathI karAvata' tema pramANabhAsatAne kAraNe aneka arthone bhrama karAvanAra zabda paNa skuTa arthane nizcaya nathI karAvato. vaLI, zabadathI jayAre paNa koI paNa jJAna utpanna thAya che tyAre te zabda Apta puruSane che tethI" e liMga dvArA [viSayanuM] nizcita jJAna thAya che. eTale ja buddhimAna "Aptavacana bAhya viSaya sAthe avisaMvAdI hoya che e vyAptine AdhAre zabdane paNa anumAna ja mAne che. vaLI, zabdanuM prAmANya kevaLa vakatAnI vivakSAmAM ja che. bAhya arthamAM nathI kAraNake zAbda jJAnane bAhya artha sAthe visaMvAda - vyabhicAra jaNAya che. eTale, zabda vivakSAnuM liMga che, [bAhya arthanuM nathI]. 7. tatrAmIyate - dvividha: rAka, pAtamAM vAcAramAM reti tatra vAkyamanavagatasambandhameva vAkyArthamavagamayitumalam, abhinavaviracitazlokazravaNe sati padasaMskRtamatInAM tadarthAvagamadarzanAt / ataH sambandhAdhigamamUlapravRttinAunumA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane anumAnanA viSayabheda nena tasya kathaM sAmyasambhAvanA | padasya tu sambandhAdhigamasApekSatve satyapi sAmagrIbhedAda viSayabhedAccAnumAnAdbhinnatvam / viSayastAvadvisadRza eva padaliGgayoH / tadvanmAtraM padasyArtha iti ca sthApayiSyate / anumAnaM tu vAkyArthaviSayam- 'atrAgniH, ' 'agnimAn parvataH' iti tataH pratipatteH / uktaM ca tatra dharmaviziSTo dharmI sAdhya iti / 9. naiyAyika A bAbatamAM ame [Ama] kahIe chIe. zabdanA be prakAra che padAtmaka zabda ane vAkacAtmaka zabda e bemAM vAkaca, [vAkaya ane vAkayA nA] sabaMdha jeNe jANyA nathI tene ja vAkathAnuM jJAna karAvavA sama che, kAraNa ke navA racelA phlAkane sAMbhaLatAM ja pAne athANunArAone vAkacanA anu" jJAna thatu dekhAya che. tethI, sabadhanu jJAna jenA vyApAranA mULamAM che evA anumAnanI sAthe zabdanI (=vAkacAtmaka zabdanI) samAnatA kAMthI saMbhave. ? - pada [padAnuM jJAna karAvavAmAM] pada ane padAnA saMbaMdhanA jJAnanI apekSA rAkhata hAvA chatAM anumAnanI kAraNusAmagrIthI ane anumAnanA viSayathI tenI kAraNusAmagrI ane tenA viSaya bhinna hAI, te anumAnathI bhinna che. pada ane anumAnane viSaya visadaza che. padanA aM kevaLa tat (=jAtimat) che enI sthApanA [pAMcamA AhnikamAM] karavAnA chIe. paraMtu anumAnanA viSaya vAkavyA che ahI agni che, paryaMta agnivALA che" evA AkAranuM mAna anumAna dvArA thAya che; kahyuM paNa che ke anumAnamAM sAdhya che dha viziSTa dhamI. 10. nanu padAnyapi vAkyArthavRttIni santi iti / satyam, kintu teSvapi sAkAGkSatA'styeva, padAntaramantareNa nirAkAGkSapratyayAnutpAdAt, gomAn kaH ityAkAGkSAyA anivRtteH / api ca parvatAdivizeSyaprati - pattipUrvikA pAvakAdivizeSaNAvagatirliGgAdudeti / padAttu vizeSaNAvagatipUrvikA vizeSyAvagatiriti viSayabhedaH / - 10. zaMkAkAra (bauddha) paTTA paNa vAkacA dharAvatA hAya che. [evAM pAnAM udAharaNeA che-] gAmAna (gAyavALA), aupagava (upazune putra), kuMbhakAra (kuMbha banAvanAra) - - gomAnaupagavaH kumbhakAra naiyAyika tamArI vAta sAcI che. paraMtu AvAM pAmAM paNa sAkAMkSatA haiAya che ja, kAraNu ke khInna pada vinA tee nirAkAMkSa jJAna utpanna karatA nathI. [khIna 56 vinA ] gAmAna krANu ?? e AkAMkSA dUra thatI nathI. liMga dvArA parvatAdi vizeSyanu jJAna thAya pachI agni Adi vizeSanuM jJAna thAya che; jayAre pada dvArA, vizeSanuM" jJAna thAya pachI vizeSyanuM jJAna thAya che. A che temane viSayabheda, 2 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane anumAnane viSayabheda - 11. nanUra thADanumAne ghaviriSTo dhamAM marthaviziSTa zabdaH sAdhyo bhavatu / maivam, zabdasya hetutvAt / na ca hetureva pakSo bhavitumarhati / - 11. zaMkAkAra (bauddha) - kahyuM che ke jema anumAnamAM dharmaviziSTa dharma sAdhya che tema ahIM arthaviziSTa zabda sAdhya bane. taiyAyika - evuM na bane, kAraNa ke zabda te hetu che ane hetu pote ja pakSa (Adhya) banavAne lAyaka nathI. ____12. nanu yathA agnimAnayaM dhUmaH, dhUmavattvAt mahAnasadhUmavaditi / uktaM ca sA dezasyAgniyuktasya, dhUmasyAnyaizca kalpitA' iti [zlo. vA. anu. 48] / evaM gozabda evArthavatvena sAdhyatA, gozabdatvAditi sAmAnyaM ca hetUkriyatAmiti / 12. zaMkAkAra (bauddha) - hitu pite ja sAdhya banI zake.] udAharaNArtha, A aniyukta dhumADe che kAraNa ke te dhumADo che, rasoDAnA dhumADAnI jema. ane kahyuM paNa che ke "sAdhyapaNuM agniyukta dezamAM che, keTalAke dhumADAmAM sAdhyapaNuM mAnyuM che." e ja pramANe, arthavAna "ga" zabdane sAdhya mAne ane "zabdatvane kAraNe ema (zabda) sAmAnya hetu banAve. 13. etadapi durghaTam / zabdasya dharmiNaH kimarthaviziSTatvaM vA sAdhyate pratyAyanazaktiviziSTatvaM vA arthapratItiviziSTatvaM vA ? na tAvadarthaviziSTatvaM sAdhyamU, zailajvalanayoriva zabdArthayoH dharmadharmibhAvAbhAvAt / athArthaviSayatvAcchabdasyArthaviziSTatetyucyate tadapyayuktam, tatpratItijananamantareNa tadviSayatvAnupapatteH / pratIto tu siddhAyAM kiM tadviSayatvadvArakeNa taddhamatvena / yadi tu tadviSayatvamUlA taddharmitvapavikA'rthapratItiH, arthapratItimUlaM tadviSayatvam, taditaretarAzrayam / tsmaannaarthviziSTaH rAjaH HTdhya . 13. naiyAyika-A paNa durghaTa che. dharma zabdanuM arthathI viziSTa hevuM sAdhya che ke (artha) jaNAvavAnI zaktithI viziSTa hevuM sAdhya che ke arthanA jJAnathI viziSTa devuM sAdhya che ? dhama zabdanuM arthathI viziSTa hevuM sAdhya nathI kAraNa ke jema parvata ane agni vacce dharmadhamabhava che tema zabda ane artha vacce dharmadhamabhAva nathI. artha zabdane viSaya hovAne kAraNe zabda arthathI viziSTa che ema je kahe che te paNa nathI kANu ke arthanA jJAnanI utpatti thayA vinA artha zabdane viSaya che e dhA za nahi. ane arthanuM jJAna thaI jAya pachI e arthajJAna dvArA artha zabdanA dhI hovAnuM zuM prayojana ? je kahe ke artha pitAne viSaya hevAne kAraNe arthaviziSTa banele zabda arthajJAnane utpanna kare che ane arthajJAnane kAraNe artha zabdane viSaya heya che, to ItaretarAzrayadoSa Ave che. tethI, arthaviziSTa zabda sAdhya nathI, Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAkhyuM ane anumAnanA viSayase 14. nApyarthapratyAyanazaktiviziSTaH, tadarthitayA zabdaprayogAbhAvAt / na zaktisiddhaye zabda: kathyate zrUyate'pi vA / arthagatyarthamevA zRNvanti ca vadanti ca // 14. aM jaNAvavAnI zaktithI viziSTa zabda paNa sAdhyuM nathI, kAraNa ke AvI zaktithI viziSTa zabdanI IcchAthI teA zabdanA prayAga ja thAya nahi. zaktinI siddhi karavA mATe zabda kahevAmAM ke sAMbhaLavAmAM AvatA nathI. arthanA jJAna mATe ja kA zabdane kheAle che ke sAMbhaLe che. 15. navyarthapratItiviziSTa : rAnta: pakSatAmanuMvattuma, ti, sidrAsAdaviklpaanupptteH / sLL asiddhayA'pi tadvattvaM zabdasyArthadhiyA katham ? | siddhAyAM tatpratItau vA kimanyadanumIyate // jvalanAdAvapi tulyo vikalpa iti cet, na hi tatrAgnidhUmena janyate api gamyate, iyaM tvarthapratItirjanyate zabdenetyasyAmeva siddhAsiddhatvavikalpAvasaraH / tasmAt tridhA'pi na zabdasya pakSatvam / 15. ajJAnathI viziSTa zabda sAdhyuM banavAne lAyaka nathI, kAraNa ke tenI mammutamAM siddhi-asiddhinA vikalpe| ghaTatA nathI. asiddha ajJAnathI zabda ajJAnaviziSTa kevI rIte hAI zake ? ajJAna siddha hAya tA pachI khInna zenuM anumAna karavAnuM rahyuM ? agni vagerenI bAbatamAM paNa A vikalpe! UThaze ema kahetA hai| tA amAre kahevAnuM ke agni vagerenI khAbatamAM agni dhUmathI utpanna thatA nathI paNu jJAta thAya che, paraMtu A ajJAna tA zabdathI utpanna thAya che eTale A ajJAnanI bAbatamAM ja siddhaasiddha vikalpe|ne avakAza che. niSkarSa e ke traNeya rIte zabdanu sAghya hAvu. ghaTatuM tathI. 16. api ca gozabde dharmiNi gatvAdisAmAnyAtmakasya hetorgrahaNam, tato vyAptismaraNam, tataH parAmarzaH, tato'rthapratipattiriti kAladrAghIyastvAddharmI tirohito bhavet / na parvatavadavasthitistasya api tUccaritapradhvaMsitvaM zabdasya / na ca zabdamarthavattvena lokaH pratipadyate, kintu zabdAt pRthagevArthamiti na sarvathA zabdaH pakSaH / ato dharmaviziSTasya dharmiNaH sAdhyasyehAsambhavAcchanda liGgayormahAn viSayabhedaH / 16. vaLI, 'gA'zabdarUpa dhI'mAM gatva vagere sAmAnyArUpa hetunu grahaNa, pachI [jyAM jayAM gatva vagere sAmAnyA hAya che tyAM tyAM gAma hoya che evI] vyAptinu smaraNu, tyAra bAda [A geAzabdamAM gatva vagere sAmAnya che evuM] parAma`jJAna, tyAra pachI tathI A gauzabdamAM gAma che evu] anu jJAna thAya che Ama kSamA kALa vyatIta thavAthI dhI` zabda tireAhita banI jAya, [kAraNa ke te paryaMta jevA sthAyI nathI, te teA uccarita thatAM ja nAza pAme che, Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane anumAnanI kAreNa sAmagrIne bheda uparAMta, zabda arthavAna heAya e rIte leke zabdane jaNAvatA nathI paraMtu teo te zabdathI arthane pRthaka ja jaNuve che. eTale keAI paNa rIte zabda sAdhya nathI. tethI, dharmaviziSTa dhamarUpa sAdhyane ahIM saMbhava na hovAne lIdhe zabda ane anumAnanA viSathone bheda ghaNe maTe che. 17. sAmagrImeDhaH ravavava - pakSadharmAnvayAdvipasApekSamanumAna cAlyAma, zabde tu na tAni santi rUpANi / tathA ca zabdasya pakSatvapratikSepAnna taddharmatayA gatvAdisAmAnyasya linggtaa| na cArthasya dharmitvam, siddhiyasiddhivikalpAnupapatteH / na ca taddharmatvaM zabdasya zakyate vaktum, tatra vRttyabhAvAt / pratItijanakatvena taddharmatAyAmucyamAnAyAM pUrvavaditaretarAzrayaH, pakSadharmAdibalena pratItiH, pratItau ca satyAM pakSadharmAdirUpalAbhaH / api ca yadyarthadharmatayA zabdasya pakSadharmatvaM bhavet, tadA'navagatadhUmAgnisambandho'pi yathA dhUmasya parvatadharmatAM gRhNAtyeva tathA'navagatazabdArthasambandho'pi arthadharmatAM zabdasya gRhNIyAta, na ca gRhNAtItyato nAsti pakSadharmatvaM zabdasyeti / 17. kAraNasAmagrIno bheda paNa [anumAna ane zabda vacce] che. pakSadharma, anvaya, vagere dharmonI apekSA rAkhanAru anumAna che ema samajAvavAmAM ALyuM che, jayAre zabdamAM to e dharmo nathI. vaLI, zabadanA pakSa hevAne pratiSedha karavAmAM Avyo hoI pakSadharmarUpe gata vagere sAmAnya liMga na banI zake. arthane pakSa tarIke svIkArI na zakAya kAraNa ke siddhi-asiddhi vikalpa dvArA arthanuM pakSa hovuM ghaTatuM nathI. [mAne ke arthane pakSa tarIke svIkArI laIe te paNa] zabda pakSane (=arthane) dharma che ema kahI zakAze nahi kAraNa ke tene pakSamAM (=arthamAM) abhAva che. arthajJAna janmAvIne zabda ane (pakSane) dharma bane che ema kahetAM pahelAMnI jema a nyAzrayadeSa Avaze - pakSadharma vagerenA baLe athajJAna janma ane arthajJAna jamatAM pakSadharma vagere dharmo svarUpalAbha pAme. vaLI, je arthane dharma hovAne kAraNe zabdanuM pakSadharmatva saMbhavatuM hoya te dhUma ane agni vaccenA saMbaMdhane jJAna vinA paNa dhUma parvatane dharma che evuM jJAna jema thAya che ja tema zabda ane artha vaccenA saMbaMdhanA jJAna vinA zabda arthane dharma che evuM jJAna thavuM joIe, paNa thatuM nathI. tethI, zabda pakSane dharma nathI. 18. anvayavyatirekAvapi tasya durupapAdau, deze kAle ca zabdArthayoranugamAbhAvAt / na hi yatra deze zabdaH tatrArthaH / yathoktaM zrotriyaiH - 'mukhe hi zabdamupalabhAmahe bhUmAvartham' iti / vayaM tu karNAkAze zabdamupalabhAmahe ityAstAmetat / nApi yatra kAle ndriH tatrA, rUAnI yudhiSThirAmAvegali yudhiSThirarAmavAta ! sArthaka bhanvayAbhAve'pi tadbuddha yoranvayo grahISyate ityucyate / tarhi vaktavyaM - kimarthabuddhAvutpannAyAmanvayo gRhyate anutpannAyAM vA ? anutpannAyAM tAvat svarUpAsattvAt Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane anumAnanI kAraNasAmagrIne bheda kuto'nvayagrahaNam ? utpannAyAM tvarthabuddhau kimanvayagrahaNeneti naiSphalyam / tatpUrvakatve tu pUrvavaditaretarAzrayam / etena vyatirekagrahaNamapi vyAkhyAtam / ( 18. anvaya ane vyatireka e baMne paNa ghaTAvavA muzkela che, kAraNa ke dezamAM ane kALamAM zabda ane arthane anvaya che ja nahi. je dezamAM zabda hoya che tyAM artha hata nathIjemake zrotrioe kahyuM che ke mukhamAM zabda jaNAya che ane bhUmi upara a. amane taiyAyine to karNakAzarUpa zretramAM zabda jaNAya che - paNa enI carcA karavAnI jarUra nathI. vaLI je vakhate zabda hoya che te vakhate atha heto nathI. atyAre yudhiSThira na hovA chatAM yudhiSThira"zabda astitva dharAve che. zabda ane arthanA avayane abhAva hovA chatAM temanAM jJAna vaccenA anvayanuM grahaNa thAya che ema kahevAmAM Ave che. tenI sAme kahevuM joIe ke zuM arthajJAna utpanna thatAM anvayanuM grahaNa thAya che ke arthajJAna utpanna na thayuM hoya tyAre ? arthajJAna upanna na thayuM hoya tyAre to artha jJAnane ja abhAva hoI zabdajJAna ane ajJAnanA anvayanuM grahaNa kyAMthI thAya? athajJAna utpanna thayA pachI to zabdajJAna ane arthajJAnanA anvayanA grahaNanI jarUra ja rahetI nathI. arthajJAnapUrvaka, zabdajJAna ane arthajJAnanA anvayanuM grahaNa mAnatAM pahelAMnI jema itaretarAzrayadeSa Ave. A nirUpaNa dvArA vyatirekanA grahaNanuM vivecana paNa thaI gayuM. 19. nanvAvApodvApadvAreNa zabdArthasambandhe nizcIyamAne upayujyate evAnvayavyatireko, yathoktam 'yatra yo'nveti yaM zabdamarthastasya bhavedasau' iti [zlo. vA. 7. 160] / satyametat / kintu samayabalena siddhAyAmarthabuddhau samayaniyamArthAvanvayavyatireko zabde, nAnvayavyatirekakRtA ca dhUmAderivAgneH tato'rthabuddhiH / api ca dhUmAdibhyaH pratItizca naivAvagatipUrvikA / ihAvagatipUrvaiva zabdAdutpadyate matiH // sthaviravyavahAre hi bAlaH zabdAt kutazcana / dRSTvA'rthamavagacchan taM svayamapyavagacchati // yatrApyevaM samayaH kriyate 'etasmAcchabdAdayamarthaH tvayA pratipattavyaH' iti tatrApi pratItireva kAraNatvena nirdiSTA draSTavyA / tasmAdanyo liGgaliGginoravinAbhAvo nAma sambandhaH, anyazca zabdArthayoH samayAparanAmA vAcyavAcakabhAvaH sambandhaH pratItyaGgam / evaMvidhaviSayabhedAt sAmagrIbhedAcca pratyakSavadanumAnAdanyaH zabda iti siddham / 19. zaMkAkAra - tenA (zabdanA) hetAM te (artha) hoya che ane tene (zabda) dUra karatAM te (artha) dUra thAya che e hakIkatane AdhAre zabda-arthanA saMbaMdhane nizcaya thata hoI anvaya-vyatireka ghaTe che, jemake kahyuM paNa che ke jayAM je artha zabdane anusare che tyAM te artha te zabdano artha banaze ja. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane anumAnanI kAraNusAmagrIne bheda naiyAyika - tamArI vAta sAcI che. paraMtu eka vAra saMketanA baLe [A zabdane A artha che evuM zabdanA arthanuM jJAna thaI jAya pachI ja keniyamanA aMthimAM [-kharA arthamAM nahi - avayavyatireka saMbaMdha zabda artha sAthe dhAsa chetethI phoma mi dvArA catuM agninuM jJAna anvayavyatirekajanya che tema zabda dvArA thatuM aryAnuM jJAna avayavyatirekajanya nathI. dhUma dvArA thatuM agninuM jJAna saMketasaMbaMtAnapUrvaka nathI tyAre ahIM zabda dvArA thatuM arthanuM jJAna te saMketasaMbaMdhajJAnapUrvaka che. eka vaDIla vasati bIjI vaDIla vyaktine amuka zabda kahe to te bIjI vaDIla vyakti amuka vastune lAve che tyAre zabdano artha na jANanAra tyAM UbhelI vyakti arthane joI te arthane te zIdane vAca jANIne saMketaniyamane svayaM jANe che. jayAM keAI vyakti saMketa kare che ke "A zabdane A artha tamAre samajavo" tyAM paNa te arthanuM te zabdanA vAya tarIkenuM je jJAna che tene saMtaniyamajJAnanuM kAraNa gaNavAmAM AvyuM che. tethI, liMga ane liMgI e bene avinAbhAva nAmano saMbaMdha judI vastu che, ane zabda ane artha saMketasaMbaMdha a5ranAma vAyavAcakabhAvasaMbaMdha - je arthajJAnanuM kAraNa che - judI vastu che. Ama viSayabheda ane kAraNusAmagrIbhedane lIdhe zabda jema pratyakSathI juduM pramANu che tema anumAnathI paNa juduM pramANa che, e siddha thayuM. 20. yattu pUrvavarNakramApekSaNAdivailakSaNyamAzaGkaya dUSitaM kastatra phalguprAye nirbndhH| yatpunarabhihitam 'AptavAdAvisambAdasAmAnyAdanumAnatA' iti [glo. vA. zabda. 23] tadatIva subhASitam, viSayabhedAt / AptakAdatvahetunA hi zabdArtha buddheH prAmANya sAdhyate, na tu saiva janyate / yadAha-- anyadeva hi satyatvamAptavAdatvahetukam / / vAkyArthazcAnya eveha jJAtaH pUrvataraM ca saH / / tatazcedAptavAdena satyatvamanumIyate / vAkyArthapratyayasyAtra kathaM syAdanumAnatA // janma tulyaM hi buddhInAmAptAnAptagirAM zrutau / janmAdhikopayogI ca nAnumAyAM trilakSaNaH // iti [zlo. vA. vAkyA. 24-246] na ca prAmANyanizcayAdvinA pratibhAmAtra taditi vaktavyam; zabdArthasampratyayasyAnubhavasiddhatvAt / 20. pUrva pUrva varNanA krame jAgelA saMskAronI sahakAritA vagere vilakSaNatAo jaNAvI virodhIoe e je deSa Aye ke e vilakSaNatAo zabdane pramANuntara nathI banAvatI te deSa tucha heI tenA tarapha dhyAna zuM ApavuM ? vaLI, emaNe je kahyuM ke jyAM jyAM Aptavacana che tyAM tyAM avisaMvAda che e vyApti uparathI zabdanuM Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdapramANane viSaya vivekSA nathI anumAnapaNuM siddha thaI jAya che e artha vagaranI vAta che, kAraNa ke zabda ane [prastuta] anumAnanA viSaye bhinna che. Apta vacanarUpa hetu dvArA zabdArtha buddhinuM prAmANya siddha thAya che ane nahi ke zabdArtha buddhi temAMthI utpanna thAya che. eTale kahyuM che ke "Apta vacanarUpa hetu dvArA jaNAtuM prAmANya e judI ja vastu che ane prAmANya pahelAM ja jJAta thaI gayele vAMkiyArtha e judI ja vastu che. tethI, AptavacanarUpa hetu vaDe prAmANyanuM je anumAna thatuM hoya to tenAthI ahIM vAkyarthajJAnanI anumAnatA kema karIne thaI jAya ? jema trilakSaNa dharAvate hetu anumitijJAnane pitAnI utpattimAM ja upayogI che, tethI vadhu upayoga anumitijJAnane tene nathI, tema zabda, Aptane he yA anAptane, saMbhaLAtAM zAbdabodhane utpanna kare che, zabdabodhane zabdane tethI vadhu koI upayoga nathI." [arthAta, jema anumitijJAnanA prAmANyanuM jJAna utpanna karavAmAM hetune kaI upayoga nathI tema zAbdabodhanA prAmAyanuM jJAna utpanna karavAmAM zabdano paNa kaI upayoga nathI]. prAmINyanA nizcaya vinAne zAbdabedha kevaLa bhAnamAtra che ema na kahevuM joIe kAraNa ke zabdArthanA nizcayane anubhava to te vakhate paNa hoya che ja. 21. etena vivakSAviSayatvamapi pratyuktam, na hi vivakSA nAma zabdasya vAcyo viSayaH, kintvartha eva tathA / vivakSAyAM hi zabdasya liGgatvamiha dRzyate / AkAza iva kAryatvAnna vAcakatayA punaH // zabdAduccaritAcca vAcyaviSayA tAvatsamutpadyate savittistadanantaraM tu gamayet kAmaM vivakSAmasau / arthopagrahavarjitA tu niyamAtsiddhaivamAjIvitA tadvAcyArthavizeSatA tvavidite naiSA tadarthe bhavet / / 21. Aje ame kahyuM tenAthI zabdapramANane viSaya vivekSA che evA virodhIonA matane paNa nirAsa thaI gaye. vivakSA zabdane vAcya viSaya nathI paraMtu artha ja zabdane vAya viSaya che. vivakSAnuM anumAna karAvavAmAM ja zabda hetu jaNAya che kAraNa ke te jema kAyara hovAne lIdhe AkAzanuM liMga che tema kAya hovAne lIdhe ja vivakSAna liMga che ane nahi ke vAcaka hovAne lIdhe. [zabda vivakSAne vAcaka nathI paNa vivakSAnuM kArya che.] ucArAyela zabdamAMthI vAcyArthaviSayaka jJAna janme che, te pachI e zabda vivakSAne bhale jaNAve. Ama vivakSA niyamathI arthAta avazyapaNe vAgyAthe sAthe saMbaddha nathI, e siddha thayuM. jyAM sudhI vAya artha jJAta thayo hete nathI tyAM sudhI vivakSA vAya artha sAthe saMbaddha thatI nathI. 22. nanu siddhi pramANa meDhAme parIkSAnuM ! kriyate na tu zabdasya prAmANyamavakalpate / / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedanuM prAmANya nakkI karavuM muzkela che arthapratItijanaka pramANamiti varNitam / vikalpamAtramUlatvAnnAtha zabdAH spRzantyamI // arthoM nirUpyamANazca ko vA zabdasya zakyate / vaktuM na jAtirna vyaktirna tadvAnnAma kazcana / / sambandho'pyasya nArthena nityo'sti samayo'tha vA / zakyaH sannapi vA boddhamarthe kathamatIndriye / / vAkyArtho'pi na nirNetuM pAryate pAramArthikaH / niyogabhAvanAbhedasaMsargAdisvabhAvakaH // tatpratItyabhyupAyazca kiM padArthaH padAni vA / vAkyaM vA vyatiSaktArtha sphoTo veti na lakSyate // siddhAyAmapi tadbuddhau tasyA draDhimakAraNam / nityatvamAptoktatvaM vA na samyagavatiSThate / pade nitye'pi vaidikyo racanAH kattapUrvikAH / nityA vA kRtakatve'pi kRtAH keneti durgamam // kartA'sti sa ca nirdvandvaH sa caikaH sa ca sarvavit / sa ca kAruNiko veti pratipattuM na zakyate // parasparaviruddhAzca santi bhUyAMsa AgamAH / teSAM kasyezvaraH kartA kasya neti na manmahe / / vede doSAzca vidyante vyAghAtaH punrukttaa| phalasyAnupalambhazca tathA phalaviparyayaH // kIdRzazcArthavAdAnAM viruddhArthAbhidhAyinAm / mantrANAM nAmadheyAdipadAnAM vA samanvayaH // siddhakAryopadezAcca vede saMzerate janAH / kimasya kArye pramANyaM siddhe'rthe vobhayatra vA // tena vedapramANatvaM viSame pathi vartate / jIvikopAyabuddhayA vA zraddhayA vA'bhyupeyatAm // Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda pramANa nathI 17 22. 'kA-ekavAra e siddha thaI jAya ke zabda pramANu che pachI zabdaneM khInna pramANathI bheda che ke abheda enI parIkSA thaI zake. paraMtu zabda te pramANu saMbhavatuM ja nathI. ajJAnanuM janaka je Aya te pramANu ema kahevAmAM AvyuM che, paraMtu A zabda kevaLa vikalpamUlaka heAI ane sparzItA ja nathI, zabda vaDe nirUpAtA [NAtA] artha kAne kahI zakAya ? te aM ati paNu nathI, vyakti pazu nathI ke jAtimat vyakti pazu nathI. zabdanA artha sAthe nitya saMketasa ba`dha zakaya nathI. athavA zakaya hAya tA pazu zabda! atIndriya atha sAthe te saMbadha jANavA kema karIne zakaya bane ? niyeAga, bhAvanA, bheda ke saMsa` ItyAdi svabhAvavALA vAkacAne paNa kharekhara nizcitapaNe jANavA zakaya nathI. tenA jJAnanA upAya zuM pArzI che, pA che, vyatiSakatA vAkaya che ke phATa che ?- e paNa samAtu nathI. ekavAra vAkacAnuM jJAna thaI jAya pachI tenA prAmANyane nizcaya karavA mATenuM sAdhana vAkayanuM nityatva che ke Akhaiktatva che enA paNu, samyak niNaeNya nathI thaI zakatA. 56 nitya hAya tA paNu e prazna tA rahe che ke vaidikI racanAmA kapUrvaka che ke nitya che ? jo te kapUka hAya tA temanA kartA krANu che e jANavuM muzkela che, temanA kartA che ane te nirdendra che, eka che, sana che tema ja kANika che e jANavu. zakaya nathI. vaLI, [nAthavAda Adi] dhaNA Agame! paraspara viruddha che. temAMnA kAInA kartA Izvara che ane kAIneA kartA Izvara nathI e ame mAnatA nathI. vedamAM paNu vyAghAta, punarukti, phalAnupala'bha, vipayaya dASA che. viruddhArthInuM pratipAdana karanArA athavAde! vacce, maMtrA vacce ane nAmadheyAdi pade vacce samanvaya kevA ? veda siddhane (=siddha vastune!) ane kAryane upadeza Ape che. [arthAt, veda sidghArtha svarUpavana kare che ane kavyanA upadeza Ape che.] eTale leAkAne vedamAM saMzaya jAge che ke zuM Anu prAmANya kArya mAM che ke siddha arthamAM che ke baMnemAM ? tene pariNAme vedanuM prAmANya viSama mArgamAM AvI paDe che, [arthAta vedanA prAmANyanA nirNaya muzkela banI naya che.] jIvikAnuM sAru sAdhana che evI buddhithI ke zraddhAthI vedanA prAmANyane svIkAra karA; [khIjI krAi rIte vedanA prAmANyane svIkAra thaI zake ema nathI.] p 23. atrAbhidhIyate / sarva evaite doSA yathAkramaM parihariSyante ityalamasamAzvAsena / supratiSThameva vedaprAmANyamavagacchatvAyuSmAn / 23. naiyAyika--ahIM Ane uttara ame ApIe chIe. A badhA ja doSone yathAkrame ame parihAra karIzuM; mATe avizvAsa vyakta karavA baMdha karI. vedaprAmANyanI sthApanA barAbara thayelI ja che ema Apa jANeA. 24. nanvarthAsaMsparzitvameva tAvatkathaM parihriyate ? na hi bAhye'rthe zabdAH pratItimAdadhati / te hi durlabhavastusaMparka vikalpamAtrAdhIna janmAnaH svamahimAnamanuvartamAnAstiraskRtabAhyArthasamanvayAn vikalpaprAyAn pratyayAnutpAdayanto dRzyante 'agulya e hastiyUthazatamAste' iti svabhAva eva zabdAnAmarthAsaMsparzitvam / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdo asaMspazI che 3 24 zaMkA- zabda arthane sparzatA nathI e doSane parihAra tame taiyAyike kevI rIte karazo ? bAhya arthanA (=vastunA) jJAnane zabdo utpanna karatA nathI. jemane vastune saMparka durlabha che evA kevaLa vikalparUpa jJAnene AdhAre ja utpanna thanArA [zabda] pitAnA mahimA pramANe bAhya artha sAthenA samanvayane avagaNIne moTe bhAge vikalparUpa jJAnene ja utpanna karatA jaNAya che. AnuM udAharaNa che-AMgaLInA Terave hAthIonA se jUtha hatA.' zabdone A svabhAva ja temanuM arthAsaMsparzitva che. - 25, vasurAhInAmathI vADhipratItijAravarita, na ja teSAmathasNsprshitvmiti cet , na, teSAM hi timirAdidoSakaluSitavapuSAM tathAvidhavibhramakAraNatvam, nA svamahinaiva | " 25. naiyAyika-cakSu vagere paNa mithyA vALanA gUMcaLA vagerenuM jJAna janmAve che, ptAM teo arthasaMsparzI nathI. zaMkAkAra-nA. cakSu vagere pitAnA ja mahimAthI tevA bhramajJAno janmAvatA nathI paraMtu timira vagere dethI dUSita teo tevAM bhramajJAne janmAve che. 26. phudApi pupoSaNaTSa mami, na rAlphAnAmati re, maiva6, roSavto'pi puruSasya mUkAderanuccAritazabdasyedRzaviplavotpAdanapATavAbhAvAt / asatyapi ca puruSahRdayakAluSye yathAprayujyamAnAnyagulyagrAdivAkyAni viplavamAvahantyeveti zabdAnAmevaiSa svabhAvaH, na vaktadoSANAm / api ca na cakSurAdibAdhakajJAnodaye sati na viramati, viparItavedanajanmanaH zuktikArajatAdibuddhiSu vibhramasyApAyadarzanAt / zabdastu zatakRtvo'pi bAdhyamAno yathaivoccaritaH 'karazAkhAzikhare kareNuzatamAste' iti tathaiva tathAbhUtaM bhUyo'pi vikalpamayathArtha mutyAdayatyeveti vikalpAdhInajanmatvAcchabdAnAmevedaM rUpaM yadarthAsaMsparzitvaM nAmeti / taduktam-- vikalpayonayaH zabdA vikalpAH zabdayonayaH / teSAmanyonyasambandhe nArtha zabdAH spRzantyamI // iti / / 26. niyAyika- ahIM paNa zabdone e mahimA nathI paraMtu puruSanA dene mahimA che. zaMkAkAra-evuM nathI, kAraNa ke mUka vagere je doSavALA puruSe che temanA anuracArita zabdamAM AvI bhramane upana karavAnuM sAmartha nathI. puruSanA hRdayamAM koI kaluSitatA (doSa) na hoya ane chatAM teNe ucArela "AMgaLInA Terave hAthInAM seMkaDo jUtha hatAM' jevAM vAka brAnta nAna utpanna kare che ja; eTale A zabdone ja svabhAva che, vakatAnA doSane svabhAva nathI. vaLI, bAdhaka jJAna janmatAM cakSu vagere bhrAnta jJAna utpanna karavAmAMthI aTakatA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSadeSane lIdhe zabda asaMsparzI nathI ema 5ne rajata tarIke grahaNa karanAra jJAna ane evAM bIjo bhrAnta jJAnebI bAbatamAM to bhrAnti bAdhaka jJAna janmavAthI dUra thaI jatI dekhAya che. paraMtu zabda to sekaDo vAra bAdhA pAmate hovA chatAM pharIthI e ja rIte uccArAtAM arthAt "hAyanA agrabhAge so hAthI hatA e pramANe uccArAtAM pahelAMnI jema ja tevuM ja ayathArtha vikalpajJAna te pharIthI utpanna kare che. vika95ne adhIna zabdanI utpatti hovAthI zabdone Avo arthasaMpazI svabhAva che. eTale ja kahyuM che ke "vika zabdone utpanna kare che ane zabdo vikalpone utpanna kare che. [A pramANe temane anya saMbaMdha hovAthI A zo arthane sparzatA nathI." 27. maMtrAmithI -maveddedevaM raddi na vAridhi yathArtha rAddhaH karAymupjnyet, arthAsaMsparzitvamevAsya svabhAva iti gamyeta / bhavati tu guNavatpuruSabhASitAt 'nadyAstIre phalAni santi' iti vAkyAdatiraskRtabAhyArthoM yathArthaH pratyayaH, tataH pravRttasya tadarthaprApteH / na ceyamarthaprAptirarthasparzazUnyAdapi zabdavikalpAt pAramparyeNa maNiprabhAmaNibuddhivadavakalpate ityupariSTAd vakSyAmaH / 27. RyAyika-ahIM Ane javAba ApIe chIe. Ama bane; je kadI paNa zabda yathArtha jJAna utpanna na karatA hoya te arthasaMspatti ane svabhAva che e samajI zakAya. paraMtu guNavAna puruSanA kahelA vAkaya "nadIkAMThe phaLa che' dvArA bAhya arthane na avagaNatuM yathArtha jJAna utpanna thAya che kAraNa ke tenA AdhAre pravRtti karatAM nI prApti thAya che. jema maNiprabhAne maNi tarIke grahaNa karanAra jJAna [bhrAnta hevA chatAM] paraMparAthI arthaprApti karAve che tema arthaparzazunya zabdajanya vika9pa [bhrAnta . hovA chatAM] paraMparAthI A artha prApti karAve che evuM nathI e ame AgaLa jaNAvIzuM 28. nanu guNavadvaktRkAdagulyAdivAkyAd dRSTa evAsamIcInaH pratyayaH / maivam, guNavatAmevaMvidhavAkyoccAraNacApalAbhAvAt / yattu Apto'pi kaJcidanuzAsti 'mA bhavAnabhUtArtha vAkyaM vAdIH aGgulikoTau karighaTAzatamAste iti' iti, tatretikaraNAvacchinnasya dRSTAntatayA zabdaparatvenopAdAnAt pratiSedhaikavAkyatayA yathArthatvameva / arthaparatve tu niSedhaikavAkyataiva na syAditi / tasmAdAptavAkyAnAmayathA .. thatvAbhAvAnna svato'rthAsaMsparzinaH zabdAH / puruSa doSAnuSaGgakRta evAyaM viplavaH / - 28. zaMkAkAra-guNavAna vaktAe kahelA "AgaLInA Terave hAthInAM se jUtha hatAM vAkya dvArA ayathArtha jJAna thatuM dekhyuM che. taiyAyika-nA, evuM nathI, kAraNa ke guruvAna vakatAo AvAM vAkayo bolavA mATe jarUrI avicAritA dharAvatA nathI. "AMgaLInA Terave hAthIonAM seMkaDo jutha hatAM evuM khATuM vAkya Apa na bolaze ema jyAre paNa Apta puruSa Adeza Ape che tyAre tyAM evuM" zabdathI viziSTa vAkaya udAharaNa tarIke ApavAmAM AvyuM hoI zabda paratve ja Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyA zAbdabodhanuM kAraNa puruSa Gartha paratve nahi-) tene svIkAra hovAne lIdhe pratiSedha sAthe tenI ekavAkayatA bane che ane pratiSedha sAthe tenI ekavAkyatAne kAraNe te yathArtha ja che. artha para te niSedha sAthe tenI eka vAkyatA ja na thAya. tethI, Apta puruSanA vAkayo ayathArtha na hAI, zabda taH arthAsaM spazI nathI. puruSane doSane lIdhe ja A arthAsaMsparzitA yA ayathAthatA uddabhave che. **' 29, navAnairevaMvidhavAvAjhoDapi sanidrAdho gatire? - va AdAnAM tAdRzasvabhAvAbhAvAdayathArthapratyayAnutpAdaH uta vaktRdoSAbhAvAditi / naitadevam anuccaritazabdo'pi puruSo vipralambhakaH / hastasaMjJAdyupAyena janayatyeva viplavam // na caM hastasaMjJAdinA zabdAnumAnam tatkRtazca viplava iti vaktavyam, itthamapratIteH / utpanne ca kacinnadyAdivAkyAdvijJAne taraGgiNItIramanusarannanAsAditaphalaH pravRttabAdhakapratyayaH puruSamevAdhikSipati 'dhik ! hA tena durAtmanA bipralabdho'smi' iti, na zabdam / prAptaphalazca pumAMsamevazlAghate 'sAdhu sAdhunA tenopadiSTam' iti / ataH puruSadoSAnvayAnuvidhAnAt puruSadoSakRta eva zabdAdviplavaH, na svarUpanibandhanaH / tadabhAvaMkRta eva ApteSu tRSNImAsIneSu vibhramAnutpAda iti na sandigdho vyatirekaH / - 29. zaMkAkAra-Apta puruSo A prakArane vAkyaprayoga na karatA hoya te paNa vyatireka te saMdigdha ja rahe che-zuM zabdane tevo svabhAva na hovAthI ayathArtha jJAna utpanna thatuM nathI ke vakatAmAM doSa na hovAthI ? nAyikanA, evuM nathI. puruSa zabda bolate na hoya te paNa te vipralaMbhaka hoya saMjJA vagere upAya vaDe te brAnta jJAna utpanna kare che. hAthanI saMjJA vagere bAra zabdanuM anumAna karavAmAM Ave che ane te anamita zabda bhrAnti utpanna kare che ema na kahevuM joIe, kAraNa ke evuM jaNAtuM nathI. koIka vAra, "nadItIre phaLe che e vAkayathI jJAna janme che tyAre nadItIre jaI phaLa prApta karanAra, bAdhaka jJAna jene thayuM che e mANasa vAkaya kahenAra puruSane ja bhAMDe che ke dhikkAra che te duSTa puruSane jeNe mane chetaryo, te zabdane bhAMDato nathI. phaLa prApta karanAra vAkya kahenAra puruSanI prazaMsA kare che-te sajajana puruSe mane sAcuM ja kaheluM.' tethI, purUSaSa sAthe anvayasaMbaMdha heIne puruSadoSane lIdhe ja zabda dvArA mithyAjJAna janme che, zabdasvarUpane lIdhe zabda dvArA mithyAjJAna janmatuM nathI. Apta jyAre zAMta--cUpa--heAya che tyAre doSAbhAvane lIdhe bhrAta jJAnane anutpAda heAya che. eTale vyatireka saMdigdha nathI. 30. nanu puruSadoSAstatra kiM kuryuH ? puruSasya hi guNavato doSavato vA zabdoccAraNamAtre eva vyApAraH / tataH paraM tu kArya zabdAyattameveti tatsvarUpa Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdadhanA yathArthatva-ayathArtha tvanuM kAraNa 26 kRta evAyaM vibhramaH / hanta ! tarhi vaktari guNavati sati 'saritastIre phalAni santi' iti samyakpratyaye'pi zabdasyaiva vyApArAt puruSasya coccAraNamAtre caritArthatvAnnaikAntataH zabdasyArthAsaMsparzitvameva svabhAvaH / yuktaM caitadeva yaddIpavat prakAzatvamAtrameva zabdasya svarUpam, na yathArthatvamayathArthatvaM vA, viparIte'pyarthe dIpasyeva prakAza. tvAnativRtteH / ayaM tu vizeSaH -- pradIpe vyutpattinirapekSameva prakAzatvam , zabde tu vyutpattyapekSamiti / prakAzAtmanastu zabdasya vaktaguNadoSAdhIne yathArthetaratve / ata evAGgulizikharAdhikaraNakareNuzatavacasi bAdhite'pi punaH punaruccAryamANe bhavati vibhramaH, prakAzatvarUpAnapAyAt / na tveSa zabdasya doSaH / padArthAnAM tu saMsargamasamIkSya prajalpataH / / vaktureva pramAdo'yaM na zabdo'trAparAdhyati // taduktam-pramANAntaradarzanamatra bAdhyate, na punarhastiyUthazatamiti zAbdo'nvayaH / puruSo hi svadarzanaM zabdena pareSAM prakAzayati / tatra taddarzanaM ced duSTaM, duSTaH zAbdapratyayaH, aduSTaM cedaduSTa iti guNavataH puruSasyAduSTaM darzanaM bhavati, doSavato duSTamiti / adRSTvA'pi vastu yadupadizyate so'pi budridoSa eva / tasmAt puruSagataguNadoSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt tatkRte eva zAbdayathArthatvAyathArthatve / taduktam-'tattathyamapi bhavati vitathamapi bhavati' iti [ bRhatI. 1.1.2] / tenAbhidhAtRdaurAtmyakRteyamayathArthatA / pratyayasyeti zabdAnAM nArthAsaMsparzitA svataH / / yA tu jAtyAdizabdArthaparAkaraNavartmanA / arthAsaMsparzitA proktA sA purastAnniSetsyate / / 30. ||2--purussossii tyAM zu. 4re ? puruSa rAyavAna yAvAmA hAya tene vyApAra to kevaLa zabdane uracAra karavAne ja hoya che. te pachInuM kArya te zabda upara ja nirbhara che. eTale zabdasvarUpajanya ja A vibhrama che. naiyAyi:--are ! [ samaya ] guNavAna patA taka nahAtI2 3 cha' sevA samyaka jJAnanI utpattimAM paNa kevaLa zabdane ja vyApAra hovAne lIdhe ane puruSane vyApAra te zabdaracAra karavAmAtramAM ja samApta thaI gayo hovAne lIdhe, ekAntapaNe arthane na ra5zavAnA ja zabdone svabhAva nahi rahe. ane A ja barAbara che ke dI5nI jema zabanuM svarUpa prakAzatva ja che, yathArthatva ke ayathArthatva nathI. [ arthAta, dIpa arthane prakAzita kare che, te prakAza svarUpa che, tenuM svarUpa yathArthatA ke ayathArthatA nathI. tevI ja Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAbdadhanA yathA va-ayathA tvanuM kAraNa rIte zabda ane prakAzita kare che, te prakAzasvarUpa che, tenuM svarUpa yathArthatA ke ayathA *tA nathI. ] AvuM che kAraNu ke jyAre viparIta anuM grahaNa thAya che tyAre pazudIpanI jema zabdanA prakAzavasvabhAva dUra thaI gaye| nathI heAA, [ arthAt tyAre paNa te ane prakAzita karavAnA svabhAva dharAve ja che. ] chatAM dIpa ane zabda vacce A bheda che-dIpanu prakAzatva vyutpattinI (=saketajJAnanI) apekSA rAkhatuM nathI jyAre zabdanuM prakAzarva vyutpattinI apekSA rAkhe che. [arthAt dIpa ane prakAzita karavAmAM vyutpattinI apekSA rAkhatA nathI jyAre zabda vyutpattinI apekSA rAkhe che. ] zabda kevaLa prakAzasvarUpa hAI, yathAtva ane ayathAtva tenu svarUpa nathI paNa vakatAnA guNu ane dveSa upara avalachatA tenA dharmo che. eTale ja AMgaLInA Terave hAthIonAM seMkaDA jUtha che" e vAkaya bAdhita thavA chatAM pharI pharI uccArAtAM bhrAnta jJAna janme che kAraNa ke zabdanA prakAzasvabhAva cAlyeA gaye heAtA nathI. A kaI zabdane doSa nathI. padmAnA arthAnA saMsanI barAbara vicAraNA karyA vinA kheAlanAra vakatAneA ja A pramAda che, ahIM zabdanA DAI aparAdha nathI. eTale ja kahyuM che ke ahIM [ vakatAnuM] darzanarUpayA anubhavarUpa anya pramANa khAdhita thAya che, ane nahi ke [ AMgaLInA Terave] hAthInAM seMkaDA jUthA che' e vAkayagata padonA anvaya, kAraNa ke puruSa peAtAnA darzanane (=anubhavane) rAkhta dvArA khIjAe AgaLa rajU kare che. tyAM je tenuM darzana dUSita hAya tA khInnune zabda dvArA je jJAna thAya te paNa dUSita ja thAya. jo tenuM darzana adRSita heAya teA khIne zabda dvArA je jJAna thAya te paNa adbhUSita thAya. guNuvALA puruSane aSita dana thAya che, jyAre doSavALAM puruSane duSita dana thAya che. vastune dekhyA [ arthAt anubhavyA ] vinA upadezavAmAM Ave che te paNa buddhidASa ja che. tethI, puruSagata gurudeSa sAthe zAbda jJAnanA yathA tva-ayathA vane anvaya-vyatirekasa baMdha hAvAthI zAbdajJAnanuM yathAtva-ayathA tva puruSagata guNu-doSajanya ja che. eTale kahyuM che ke [ pauruSeya vacana ] yathA paNa hAya che ane ayathA paNa heAya che. upasaMhAramAM jaNAvavAnuM ke vakatAnA dveSane kAraNe zAbda jJAnamAM ayathA tA Ave che, arthAsa 5rzitA e kaMI zamAM svataH nathI. zabdonA ti vagere [ arthAt jAti, guNu, kriyA, nAma ane dra] arthAnA nirAkaraNa dvArA zabdonI arthAMsa spatiA kahevAmAM AvI che, ene pratiSedha ame AgaLa karIzuM. 31.pramALavRMtu rAsya thamitra vastuni | jaiminIyairayaM tAvatpIThabandho vidhIyate // prAmANyamaprAmANyaM vA sarvavijJAnagocaraH / svato vA parato veti prathamaM pravivicyatAm // 31. vastunI bAbatamAM zabdanu prAmANya kevI rIte che e praznane mImAMsake! A bhramirko race che: badhAM ja jJAnenu prAmANya ke aprAmANya svataH che ke parataH e sauprathama vicArI. 32. nanu zabdaprAmANyacintAvasare sakalapramANaprAmANyavicArasya kaH prasaGgaH ? na svAtantryeNa parIkSaNam, api tu tadarthameva, samAnamArgatvAt / athAnyeSAM Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmAya-aprAmANya svataH-parata: vicAra svataH parato vA prAmANyaM tathA zabdasyApi bhaviSyatIti / na hi tasya svarUpamiva prAmANyamapi tadvisadRzamiti / taducyate-kiM vijJAnAnAM prAmANyamaprAmANyaM ceti dvayamapi svataH, uta ubhayamapi parataH, Aho svidaprAmANyaM svataH prAmANyaM tu parataH, uta svit prAmANyaM svataH aprAmANyaM tu parata iti / 32. zaMkAkAra-zabdanA prAmANyanI vicAraNA karatI vakhate badhA pramANenA prAmANyane vicAra karavAne prasaMga kyAM prApta thAya che ? mImAMsakane uttara--badhAM pramANenA prAmANyanI parIkSA svataMtrapaNe nathI karatA paraMtu zabdanA prAM mArI parIkSA mATe zuM jarUrI hoI ] te karIe chIe, kAraNa ke prAmANyanirNayanI rIta badhAM pramANamAM samAna che. je bIja pramANenuM prAmANya svataH che ke parataH e nirNata thAya to te ja pramANe zabdanuM prAmANya paNa svataH che ke parataH e nirNata thaze, kAraNa ke jema zabdanuM svarUpa bIjAM pramANAnA svarUpathI bhinna che tema tenuM prAmANya bIja pramANenA prAmANyathI bhina nathI. eTale ame pUchIe chIe ke zuM jJAnanuM prAmANya ane aprAmANya baMneya svata: che ke parataH che, ke aprAmANya svataH paNa prAmANya parataH che, ke prAmANya svata: paNa aprAmANya parataH che ? 33. tatra dvapramapi svata iti tAvada sAMpratam, pravRttasya visaMvAdadarzanAt / yadi hi prAmANyamitaradvA svata eva jJAnasya gamyeta tarhi zuktau (janajJAnaM pramANatayA vA pratipannamanyathA vA / . pramANatvaparicchittau visaMvadati tatkatham / aprAmANyagRhItau vA tasmin kasmAt pravartate // etena tRtIyo'pi pakSaH pratyuktaH yadaprAmANyaM svataH prAmANyaM tu parata iti / svato hyaprAmANye nizcite pravRttine prApnotIti / kiJca aprAmANyamutpattau kAraNadoSApekSam, nizcaye ca bAdhakajJAnApekSam / tatkathaM svato bhavitumarhati ? yacca 'aprAmANyamavastutvAnna syAt karaNadoSataH' [zlo. vA. 1.1.2.39] iti kaizciducyate tadapi yatkiJcat, saMzayaviparyayAtmanaH aprAmANyasya vastutvAttadgatamaprA. mANyamapi vastveveti / paratastu prAmANyaM yathA nAvakalpate tathA vistareNocyate / evaM cAyaM dvayamapi parata iti dvitIyapakSapratikSepo'pi bhaviSyati / 33. bane svataH che e mata egya che, kAraNa ke jJAnane AdhAre pravRtti karanAranI pravRtti keTalIka vAra 1 saphaLa thatI dekhAtI nathI. je jJAnanA prAmANya ane aprAmANya baMne svataH ja jJAta thatA hoya te chIpane 2jatarUpe grahaNa karanAruM jJAna pramANu tarIke gRhIta thAya che ke apramANa tarIke ? jJAnanI pramANutAnuM jJAna hoya te jJAna artha prApti kema na karAve ? jJAnanI apramANutAnuM jJAna hoya te jJAtA tevA jJAnane AdhAre pravRtti Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra kema kare ? AnA dvArA te aprAmANya svataH paNa prAmANya parataH e trIjo pakSa paNa nirasta thaI gaye. atrAmANya svatA ja nizcita thaI jatAM pravRtti thavI saMbhave nahi. vaLI, aprAmANya potAnI utpatti mATe karaNanA doSonI apekSA rAkhe che, ane te (aprAmANya) pitAnuM nizcayAtmaka jJAna utpanna karavA mATe bAdhaka jJAnanI apekSA rAkhe che. to pachI aprAmANyanuM svataH havuM kevI rIte ghaTe ? vaLI, "aprAmANya karaNanA deSane lIdhe nathI utpanna thatuM kAraNa ke aprAmANya avastu che" ema je keTalAka kahe che te tucha che. saMzaya-viparyayarUpa apramANa vasturUpa hAI tagata aprAmANya paNa vastu ja che. prAmANyanuM parataH havuM kevI rIte nathI ghaTatuM e [ pachI] vistArathI jaNAvIzuM. ane Ama baMne parataH che e bIjA pakSane paNa pratikSepa thaI jAya che. 34 arthatathAtvaprakAzakaM hi pramANamityuktam / tasya svaprameyAvyabhicAritvaM nAma prAmANyam / asya ca parApekSAyAM satyAM parata iti kathayitumucitam / na cAsya parApekSA kvacidvidyate / sA hi bhavantI utpattau vA syAt svakAryakaraNe vA prAmANyanizcaye vA / utpattau kArakasvarUpamAtrApekSA tadatiriktatadgataguNApekSA vA ? kArakasvarUpamAtrApekSAyAM siddhasAdhyatvam / asatsu kArakeSu kAryasya jJAnasyAtmalAbhAbhAvAt kasya prAmANyamaprAmANyaM vA cintyate ? - 34. artha je hoya te ja tene je jaNAve te pramANa ema kahyuM che. potAnA zeya viSaya sAthe tene avyabhicAra (=saMvAda) e prAmANya che. bIjAnI apekSA ene hoya to ja ene (=prAmANya ) parataH kahevuM ucita che ane ene bIjAnI apekSA te kaI che nahi. ene parApekSA je hoya te kAM to tenI utpattimAM hoya kAM to pitAnA kAryane utpanna karavAmAM hoya kAM to pitAnA nizcayAtmaka jJAnane utpanna karavAmAM hoya. pitAnI utpattimAM prAmAne kArakasvarUpamAtranI apekSA che ke tenAthI (=kArakathI) atirita tenA guNanI apekSA che ? je kahe ke kArakasvarUpamAtranI apekSA che te siddhasAdhyatA thaze [ kAraNa ke e ja mImAMsakasamata mAmAne svatarUvarUpa che. ] kAra ja na hoya te kAryarUpa [ jJAna ja utpanna thAya nahi ane] jJAnanA abhAvamAM konA prAmANyi ke aprAmANyanI carcA karavAmAM Ave ? 35, kArakAtiriktatadadhikaraNaguNApekSaNaM tu durghaTam, aprAmANikatvena kArakaguNAnAmAkAzakuzezayasadRzavapuSAmapekSaNIyatvAbhAvAt / na kArakaguNagrAhi patyakSamupapadyate / cakSurAdeH parokSatvAt pratyakSAstadguNAH katham // liGga cAdRSTasambandhaM na teSAmanumApakam / yathA'rthabuddhisiddhistu nirdoSAdeva kArakAt // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parata: vicAra 25 yadi hi yathArthatvAyathArthatvarUpadvayarahitaM kiJcit upalabdhyAkhya kArya bhavet, tataH kAryavidhyAt kArakatraividhyamavasIyeta-yathArthopalabdherguNavatkArakaM kArakam, ayathAaeNpalabdherdoSakaluSaM kArakaM kArakam, ubhayarUparahitAyAstu tasyAH svarUpAvasthitameva kArakaM kArakamiti / na tvevamasti / dvividhaiva khalviyamupalabdhiH - yathArthatvAyathA rthavabhedena / tatrAyathArthopalabdhistAvad duSTakAraka kAryaiva dRSTA / dRSTaH kuTilakumbhAdisambhavo duSTakAraNAt / tathA mAnAntaramitAttimirAde icandradhIH / ayathArthopalabdhau ca duSTakArakakAryatvena siddhAyAmidAnIM tRtIyakAryAbhAvAt yathArepalabdhiH svarUpAvasthitebhya eva kArakebhyo'vakalpate iti na guNakalpanAyai prabhavati / anumAne ca yaiva pakSadharmAnvayAdisAmagrI jJAnasya janikA saiva prAmANyakAraNatvena dRSTA / na ca svarUpasthitAni kAraNAni kAryajanmanyudAsate eva, yena yathArthopalabdhijananena teSAM guNasahakAritA kalpyetetyato na santi kAraNaguNAH / naimalyavyapadezastu locanAdeH kAcakAmalAdidoSApAyanibandhana eva, na svarUpAtiriktaguNakRtaH / aJjanAdyupayogoDApa doSaniharaNAyaiva, na guNajanmane / tasmAdavitathA saMvit svarUpasthitahetujA / doSAdhikaistu taireva janyate viparItadhIH / / ata evApramANatvaM parato'bhyupagamyate / janmanyapekSate doSAn bAdhakaM ca svanizcaye // tasmAnnotpattau guNApekSaM prAmANyam / / 35. kArakathI atirikta tenI aMdara rahenAra guNanI apekSA [prAmAyane pitAnI utpattimAM che ] e te ghaTI zakatuM nathI, kArakaguNe aprAmANika [=I paNa pramANano viSaya na ] hoI AkAzakusumasadaza che ane tethI kAIne temanI apekSA hoya e saMbhave ja nahi. kArakanA guNene grahaNa karanAruM koI pratyakSa ghaTatuM nathI. cakSu vagere parokSa heI, temanA guNe pratyakSa kevI rIte hoI zake ? ane jene vyAptisaMbaMdha adaSTa (agRhIta) che evuM liMga emanuM anumApaka na banI zaka. yathArtha jJAnanI utpatti te nirdoSa (deSAbhAvayukta) kArakathI ja thAya che. [ arthAt jJAnanA prAmANyanI utpatti nirdoSa kArakathI ja thAya che. | je yathArtha - ane ayathArtha baMne svarUpathI rahita upalabdhi =jJAna) nAmanuM koIka kArya hoya te kAryanA (=jJAnanA) naividhyanA AdhAre kArakanuM vaividhya avazya nizcita Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra thAya, jema ke yathA" upalabdhinuM kAraka guNuvALuM kAraka, ayathA upalabdhanu kAraka dASathI kaluSita kAraka, [ ayathA vyathA tva] baMnethI rahita upalabdhinuM kAraka svarUpAvasthita (=guNu-dASarahita) kAraka. paraMtu evu" nathI. upalabdhi be prakAranI ja che---yathA ane ayathA. te bemAM ayathArtha upalabdhi deSayukta kArakanuMkA che e jANItu che. doSavALA kArakane lIdhe ja [ doSayukta arthAt] kuTila kuMbha vagere kAryo utpanna thatAM dekhAya che. tevI ja rIte, [doSa" jJAna anya pramANuthI thatu heAI, ] anya pramANathI jJAta timira Adi doSathI e caMdranuM jJAna utpanna thAya che. ane ayathArtha upalabdhi deSayukta kArakanA kArUpe puravAra thatAM tema ja have trIjA prakAranA kAryAMnA (yathA va-ayathAvathI rahita upalabdhinA) abhAva heAI yathArthIpalabdhi svarUpAvasthita (=guNu-deASarahita) kArakathI ja ghaTe che, eTale te arthAt yathArthropalabdhi guNunI kalpanA karAvavA zaktimAna nathI. vaLI anumAnanI bAbatamAM pakSadha, anvaya, vagere je kAraNasAmagrI te anumitijJAnanI janaka che, te ja kAraNasAmagrI te anumitijJAnanA prAmANyanI janaka che e naNItuM che. vaLI, svarUpAvasthita kAraNA kArya ne utpanna karavAmAM udAsInatA sevatA nathI ja jethI karIne yathArtha upalabdhinI utpatti dvArA kAraNeAmAM guNunI kalpanA karavI paDe, A puravAra kare che ke kAraNamAM guNA heAtA nathI, AMkha vagerenI bAbatamAM nirmaLatA' zabdanA vyavahAranu` kAraNu kAcarAga, kamaLA, vagere dASAnu` AMkha vageremAMthI dUrIkaraNa che ane niha ke AMkha vagerenA svarUpathI atirikta temanAmAM rahelA guNaeN. AMkha vagerenI bAbatamAM ajana vagerenA upayoga deASa dUra karavA mATe ja che ane nahi ke guNu pedA karavA mATe. upasaMhAramAM jaNAvavAnuM ke yathA upalabdha kevaLa svarUpAvasthita arthAt guNadoSarahita hetuthI (=kArakathI) janya che, paraMtu hetumAM (kArakamAM) svarUpa uparAMta vadhArAmAM deSa hAya tA te hetu ja ayathArtha upalabdha utpanna kare che. tethI ja ame mImAMsake aprAmANyane parataH mAnIe chIe; te peAtAnI utpatti mATe kArakagata deSAnI apekSA rAkhe che ane peAtAnA nizcayAtmaka jJAnanI utpattine mATe te bAdhakanI apekSA rAkhe che. niSkarSI e ke peAtAnI utpatti mATe prAmANya kArakagata guNanI apekSA rAkhatuM nathI. 36. nApi svakAryakaraNe kiJcidapekSate, arthaprakAzanasvabhAvasyaiva tasya svahetorutpAdAt / arthaprakAzanameva ca pramANakArye, pravRttyAdeH puruSecchAnibandhanatvAt / naiva vA jAyate jJAnaM jAyate vA prakAzakam / arthaprakAzane kiJcinna tUtpannamapekSate // tathA coktam-- mRdaNDaca sUtrAdi ghaTo janmanyapekSate / vAharane svasthya tapekSA na vidyate| kRti / [tattvayaM rR, 767] Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-asAmAya svataH-parata: vicAra athavA-- sApekSatvaM ghaTasyApi salilAharaNaM prati / yatkiJcidasti na tvevaM pramANasyopapadyate // na ca svagrahaNApekSaM jJAnamarthaprakAzakam / tasminnanavabuddhe'pi tatsiddhezcakSurAdivat // uktaM ca 'na hyajJAte'rthe kazcid buddhimupalabhate, jJAte tvanumAnAdavagacchati' iti [ zAbarabhA. 1.15] / tasmAt svakAryakaraNe'pi na svagrahaNApekSaM pramANam / 36. pitAnuM kArya utpanna karavA mATe pramANu kazAnI apekSA rAkhatuM nathI, kAraNa ke potAnA kAraNamAMthI tenI utpatti jyAre thAya che tyAre te arthaprakAzanasvabhAvavALuM ja utpanna thAya che. ane arthane prakAzita kara e ja te pramANanuM kArya che (bIja keAI pramANanuM kArya nathI), kAraNa ke pravRtti vagere te puruSanI IrachAnuM kArya che. kAM to jJAna utpanna thatuM ja nathI ane je utpanna thAya che te arthaprakAzaka ja utpanna thAya che. utpanna thayeluM jJAna arthane prakAzita karavAmAM kazAnI apekSA rAkhatuM nathI, eTale ja kahyuM che ke "mATI, daMDa, cakra, dorI vagerenI apekSA ghaTane potAnI utpatti mATe che paraMtu pANuM bharI lAvavAnA pitAnA kArya mATe ghaTane temanI apekSA nathI. athavA, pANuM bharI lAvavAnA pitAnA kArya mATe ghaTane paNa je kaMI (puruSa vagerenI) apekSA rahe che evI keI apekSA pramANane pitAnA kArya mATe hoya e ghaTatuM nathI. vaLI jJAna arthane prakAzita karavA mATe svagrahaNanI apekSA rAkhatuM nathI, [arthAta jyAM sudhI jJAnanuM jJAna na thayuM hoya tyAM sudhI te jJAna arthane grahaNa karI zakatuM nathI, evuM nathI, ] kAraNa ke cakSu vagerenI jema jJAna pate ajJAta hoya tyAre paNa arthane prakAzita kare ja che. kahyuM paNa che ke jyAre artha ajJAta hoya che tyAre koIne jJAnanuM jJAna thatuM nathI paraMtu jyAre artha jJAta thAya che tyAre te [arthagata jJAtatA dvArA] anumAnathI jJAnanuM jJAna thAya che. tethI pitAnA kAryanI utpattimAM [arthAta arthaprakAzanamAM] paNuM pramANa pitAnA jJAnanI apekSA rAkhatuM nathI. 37. nApi prAmANyanizcaye kiJcidapekSate, apekSaNIyAbhAvAt / tathA hi-asya kAraNaguNajJAnAdvA prAmANyanizcayo bhaved bAdhakAbhAvajJAnAd vA saMvAdAdvA ? na tAvaskAraNaguNajJAnAt, kAraNaguNAnAmidAnImeva nirastatvAt / api ca na kArakaguNajJAnamindriyakaraNakam , atIndriyakArakAdhikaraNatvena parokSatvAd guNAnAm / api tUpalabdhyAkhyakAryaparizuddhisamadhigamyaM guNasvarUpamapravRttasya ca pramAturna kAryaparizuddhibuddhirbhavati / tanna / idAnIM prAmANyanizcayapUrvikA pravRttirbhavet , anyathA vA ? anizcitaprAmANyAdeva jJAnAt pravRttisiddhau kiM pazcAttannizcayena prayojanam ? nizcitaprAmANyAttu pravRttau duratikramaH Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra cakrakakrakacapAtaH-pravRttau satyAM kAryaparizuddhigrahaNaM, kAryaparizuddhigrahaNAt kAraNaguNAvagatiH, kAraNaguNAvagateH prAmANyanizcayaH, prAmANyanizcayAt pravRttiriti / 37. jJAna pitAnA prAmANyanA niyajJAnanI utpattimAM paNa koInI apekSA rAkhatuM nathI, kAraNa ke apekSaNIyane ja asaMbhava che. te asaMbhava A pramANe che-jJAnanA prAmAnA nizcayanI utpatti jJAnanA kAraNanA guNanA jJAnane lIdhe thAya che ke jJAnanuM keAI bAdhaka nathI evA jJAnane lIdhe thAya che ke bAhya artha sAthe jJAnanA] saMvAdane lIdhe thAya che ? jJAnanA kAraNanA guNanA jJAnane lIdhe te nahi, kAraNa ke kAraNane guNone nirAsa to hamaNuM ja ame karI gayA. vaLI, jJAnanA kAraNanA guNenuM jJAna IndriyagrAma karaNa dvArA na thAya kAraNa ke guNe atIndriya kArakamAM rahetA hoI parokSa che. ahIM kaI kahI zake ke upalabdhi (jJAna) nAmanA kAryanI yathArthatA uparathI upalabdhinA kAraNanA guNanuM anumAna thAya che; ane pramAtA pravRtti na kare to tene jJAnanI yathArthatAnuM jJAna thatuM nathI. paraMtu ene amAre jaNAvavuM joIe ke tamArI vAta barAbara nathI. ame tamane pUchIe chIe ke jJAnanA prAmANyane nizcaya thayA pachI te nizcayane pariNAme pravRtti thAya che ke anyathA ? je jJAnanA prAmANyane nizcaya thayA vinA ja jJAnane lIdhe pravRtti ghaTatI hoya te pravRtti pachI jJAnanA prAmANyanA nizcayanI jarUra ja kayAM rahI ? jo nA prAmANyane nizcaya thayA pachI tene pariNAme pravRtti thAya che ema mAnaze te cakakadaSanuM AvI paDavuM khALI zakAze nahi-pravRttine pariNAme jJAnanI yathArthatAnuM grahaNa, jJAnanI yathArthatAnA grahaNane kAraNe jJAnanA janaka kAraNanA guNanuM jJAna, kAraNuguNanA jJAnanA kAraNe prAmANyo nizcaya ane pramANvanizcayane lIdhe pravRtti. 38. nApi bAdhakAbhAvaparicchedAt prAmANyanizcayaH / sa hi tAtkAliko vA syAt kAlAntarabhAvI vA ? tAtkAliko na paryAptaH prAmANyaparinizcaye / kUTakArSApaNAdau kiJcitkAlamanutpannabAdhake'pi kAlAntare tadutpAdadarzanAt / sarvadA tadabhAvastu nAsarvajJasya gocaraH // 38. jJAnanA prAmANyanA nizcayanI utpatti e jJAnanuM koI bAdhaka jJAna nathI evA jJAnane lIdhe paNa thatI nathI. bAdhaka jJAna nathI evuM je jJAna prAmANyanA nizcayanuM janaka che te devaLa tAtkAlika (=vartamAnaviSayaka) che ke kAlAntarabhAvI (=bhUta-bhaviSyataviSayaka) paNa che ? arthAta, vartamAnamAM tenuM bAMdhaka jJAna nathI e jJAna prAmANyanA nizcayanuM -janaka che ke traNeya kALamAM tenuM bAdhaka jJAna nathI e jJAna prAmANyanA nizcayanuM janaka che .?] bAdhaka jJAna nathI evuM je tAtkAlika (=vartamAnaviSayaka) jJAna che te jJAnanA prAmANyane nizcaya janmAvavAmAM paryApta nathI kAraNa ke kheTa sikake vagerenI bAbatamAM keTaloka vakhata bAdhaka jJAna janmatuM na hovA chatAM kAlAntare (=bhaviSyamAM te tenI utpati thatI jaNAya che. [ amuka jJAnanuM ] bAdhaka jJAna sarvadA nathI evuM jJAna to asavitAne thatuM nathI. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-amANamAya svataH-parataH vicAra 39. atha saMvAdAt prAmANyanizcaya ucyate tarjucyatAM ko'yaM saMvAdo nAma : kimuttaraM tadviSayaM jJAnamAtram , utArthAntarajJAnam , Aho svidarthakriyAjJAnamiti ? Aye pakSe kA pUrvottarajJAnayorvizeSo, yaduttarajJAnasamvAdAt pUrva pUrva jJAnaM prAmANyamaznuvIta / api cottarasaMvAdAtpUrvapUrvapramANatAm / vadanto nAdhigaccheyurantaM yugazatairapi / sudUramapi gatvA tu prAmANyaM yadi kasyacit / svata evAbhidhIyeta ko dveSaH prathamaM prati // thayAdR-- kasyacitta yadISyeta svata eva pramANatA / prathamastha tathAbhAre vipaH vinivaghanaH | ta [ a. va. vo. 76 ] 39. have je saMvAda dvArA prAmANyano nizcaya thAya che ema kahetA che. te kahe ke A saMvAda zuM che ? saMvAda e zuM uttarakALe te ja viSayanuM jJAna che ke anya viSayanuM jJAna che ke pachI adiyAjJAna che ? prathama pakSa svIkAratAM prazna uddabhave ke prathama jJAnathI pachInA jJAnamAM vizeSatA zI che ke jethI pachInA jJAna sAthenA saMvAdane lIdhe prathama jJAna prAmANya prApta kare ? vaLI, pachI pachInA jJAna sAthe pUrva pUrvanAjJA nA saMvAdane lIdhe pUrva pUrvanuM jJAna pramANu bane che ema kahenArAe seMkaDo yugee paNa [ prastuta jJAnanuM prAmA nakakI karavAnI prakriyAnA ] aMte pahoMcaze nahi. ghaNe dUra gayA pachI paNa je kAIka jJAnanuM prAmANya svataH ja che ema kahevuM paDatuM hoya to pachI prathama jJAna prati dveSa zA mATe dharAvo cho ? [ prathama jJAnanA prAmANyane paNa svata: ja mAne. ] kahyuM paNa che ke kAIka jJAnanuM prAmANya je svata: IchatA ho to pachI prathama jJAnanA prAmAnA svataH havAmAM vidveSa rAkhavAnuM kAraNa zuM che ?' 40. athAnyaviSayajJAnamapyasya saMvAda ucyate, tadayuktam, adarzanAt / na hi stambhajJAnaM kumbhajJAnasya saMvAdaH / 40. jo anya viSayanA jJAnane anya viSayanA jJAnane saMvAda gaNatA ho to e barAbara nathI kAraNa ke AvuM kayAMya dekhyuM nathI. staMbhajJAna e kuMbhajJAnane saMvAda nathI. [ arthAta staMbhajJAna sAthe kuMbhajJAnane saMvAda nathI. jemanA viSayo bhinna hoya evA jJAne vacce saMvAda na saMbhave.] 41. athArthakriyAjJAnasaMvAdAt prathamasya pravartakasya jJAnasya prAmANyamiSyate, tadami hyanavasitaprAmANyaM kathamAdimasya prAmANyamavagamayet ? kazcArthakriyAjJAnasya pUrvasmAdvizeSo yadetadAyattastasya prAmANyAdhigamaH ? arthakriyAjJAnatvameva vizeSa iti cet, kila salila Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ku prAmANya-aprAmANya svata:-parataH vicAra jJAnamAdyamavidyamAne'pi payasi pUSadIdhitiSu pravartakaM dRSTamiti na bhavati visrambhabhUmiH / idaM punararthakriyA saMvedanamambumadhyavarttinaH pAnAvagAhanAdiviSaya mudetItyanavadhAritavyabhicAritayA tatprAmANyanizcayAya kalpate iti / tadasat, svapne pAnAvagAhanasyApi vyabhicAropaladheH / kiJca caramadhAtuvisargo'pi svapne sImantinImantareNa bhavatIti mahAneSa vyabhicAraH / atha rAgodrekanimittatvena pittAdidhAtuvikRtinibandhanatvena vA tadvisargasya na svasAdhanavyabhicAra ityucyate, tadasamaJjasam, asakRdanubhUtayuvati parirambhAdyanvayavyatirekAnuvidhAyitvena tatkAryatvAvadhAraNAt / tasmAdarthakriyAjJAnavyabhicArAvadhAraNAt / tatprAmANya parIkSAyAmanavasthA na zAmyati // athavAssptaphalatvena kiM tatprAmANyacintayA / prathame'pi pravRttatvAt kiM tatprAmANyacintayA ! // 41. jo atha-kriyAjJAna sAthenA saMvAdane kAraNe prathama pravaka jJAnanuM prAmANya pRcchatA heA tA [ e prazna Ubho thAya ke] jenA peAtAnA prAmANyane nizcaya thayA nathI e akriyAjJAna prathama jJAnanA prAmANyane nizcaya kevI rIte karAve ? vaLI, prathana jJAnathI akriyAjJAnanI vizeSatA zA che ke jethI ene AdhAre prathama jJAnanA prAmANyanuM jJAna utpanna thAya che ? akriyAnAnatva ja enI vizeSatA che ema jo kaheA tA--arthAta keTalIya vAra pANI na heAya tyAre thatuM prathama jalajJAna sU^kirAmAM pravartI ka banatu dekhAya che. eTale tenA upara vizvAsa mUkI na zakAya, jyAre A akriyAjJAna tA che pANImAM paDelA mANusane pAna, snAna, vagere vizenuM je jJAna thAya che te, pariNAme A agniyAjJAna nizcitapaNe vyabhicArarahita hAvAne kAraNe prathama jJAnanA prAmANyane nizcaya karAvavA samartha che ema jo kaheA te--te kheATu' che kAraNa ke svapnamAM paNa pAna, snAnanuM je akriyAjJAna thAya che temAMya vyabhicAra sabhave che. vaLI, suMdarI vinA svapnamAM vI`pAta thAya che e hakIkata paNa akriyAjJAnamAM meATA vyabhicAradoSa sabhave che ane nirdeza kare che. jo kA ke atyaMta kAmarAgane lIdhe ke pitta vagere dhAtunI vikRtine lIdhe vIryotsarga thatA heAI, [ svapnamAM ] vIryoMtsaga peAtAnA hetu vinA thatA nathI [ arthAta svapnamAM thatuM vIryaMsa nuM akriyAjJAna vyabhicArI nathI ] tA e barAbara nathI kAraNu ke aneka vAra anubhavelA yuvatI sAthenA AzleSa vagerenI sAthe vIryotsanA anvayavyatireka hAIne vIryAtsaga tenuM kAryAM che evA nizcaya [ ApaNane saune ] che. tethI, akriyAjJAnamAM paNa vyabhicAradeSa AvatA nizcitapaNe jANyA hAI, tenA prAmANyanI parIkSA paNa karavI joie ane tenA prAmANyanI parIkSA karavA jatAM anavasthAdeoSa dUra thatA nathI. [ arthAt je anavasthAdoSa saMvAdanA prathama vikalpanI carcA vakhate darzAvyA hatA te avasthAdeSa emane! ema raheze, dUra nahi thAya, ] akriyAnI (=pAna, snAna, vagere phaLanI) prApti pachI akriyAjJAnanA prAmANyanI vicAraNAnI zI jarUra che ? [--Ave prazna jo pUchaze! teA ame sAme pUchIzuM ke] prathama jJAna paNa pravartaka banatuM heAI [pravRtti pachI] tenA prAmANyane vicAra karavAnI zI jarUra che ? Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya aprAmANya svataH-parataH vicAra 31 42. na cedamarthakriyAjJAnamapravRttasya puMsaH samudbhavati / tatra prAmANyAvadhAraNapUrvi - kAyAM pravRttau kAraNaguNanizceyaprAmANyacarcAbaddhacakraka krakacacodyaprasaGgastadavastha eva / anizcitaprAmANyasya tu pravRttau pazcAttannirNayo bhavannapi kRtakSaurasya nakSatra parIkSAvadaphala evetyuktam / 42. vaLI, A akriyAjJAna jeNe [prathama jJAnane AdhAre ] pravRtti karI nathI evA puruSane thatuM nathI. prathama jJAnanA prAmANyanA avadhAraNane kAraNe pravRtti mAnatAM prathama jJAnanA kAraNanA guNu dvArA te prathama jJAnanA pramANyane nizcaya thAya che e matanI carcA je cakrakadoSathI gherAyelI che te cakradoSanI Apatti ema ne ema ja raheze--dUra . thaze nahi. jo anizcita prAmANyavALA prathama jJAnathI pravRtti mAnaze! teA [ pravRtti ] pachIthI tenA prAmANyanA nirNaya thAya to paNu te muMDanakriyA karAvyA pachI nakSatra jovA jevA niSprayeAjana ja gaNAya ema vidvAnA kahe che. 43. taMtratacAt dvividhA hiM pravRtti:-mAvAnAbhyAsinnI 6 / tatrAvA cA-vinihit salilAvasiktamasRNamRdi zarAve zAlyAdibIjazaktiparIkSaNAya katipayabIjaka - NAvAparUpA / tatastatra teSAmaGkurakaraNa kauzalamavikalamavalokayantaH konAzA niHzaGka kedAreSu tAni bIjAnyAvapantIti seyamAbhyAsikI pravRttiH / evamihApi prathamAparIkSitapramANabhAvAdeva jJAnAtkutazcitkazcidvipazcidapi vyavaharaMstadvyavahAraparastattatphalajJAne tasya prAmANyamavagacchan punastathAvidhe jAte sati sukhameva pravRttyAdikaM vyavahAramazaGkitakAluyaH kariSyatIti na sarvAtmanA vaiyarthyAmiti / 43. naiyAyika--AnuM nirAkaraNa Ama che, pravRtti be prakAranI che--Adya pravRtti ane abhyasta pravRtti. emAM Adya pravRttinuM dRSTAMta A che--zAlikhIjonI zaktinI parIkSA karavA mATe [DhagalA zAlikhIjomAMthI] keTalAMka zAlikhIjone pANI si Mcela mRdu mATI bharelA zakeArAmAM vAvavArUpa pravRtti. tyAra bAda te keTalAka khIjonA aMkuraNanuM kauzala dhyAnapUrNAMka joyA pachI kheDUto dvArA ni:zaMkapaNe yatI badhAM ja zAlibIjone kayArAomAM vAvavArUpa pravRtti e AbhyAsikI yA abhyasta pravRtti che. e ja rIte ahIM paNa kAIka vicArazIla vyakti aparIkSita prAmANyavALA jJAnanA AdhAre pravRtti karI, pravRtti pachI pravRttinA phaLanA jJAnamAM [=makriyAjJAnamAM ] prathama jJAnanuM prAmANya che ema jANe che. pachI evuM jJAna jyAre jyAre ene thAya che tyAre e pravRtti vagere vyavahAra aprAmANyadoSanI zakA rAkhyA vinA sahelAIthI kare che; eTale pravRtti pachI jJAnanA prAmANyanA nirNaya saM thA vyuM nathI. 44. sabhyate viSamoDayuM TaTTAntaH - tajjAtIyatayA bIjaM zakyate yadi veditum / tatra tannizcayAdyuktaM nirvizaGkaM pravarttanam // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: prAmANya-aprAmANya avataH-paratA vicAra jJAne tathAvidhatvaM tu bodharUpAvizeSataH / kAryAdvA kAraNAdvA'pi jJAtavyaM na svarUpataH / / iti / kAraNAnAM parokSatvAnna tadvArA tadA gatiH / kArya tu nApravRttasya bhavatItyupavarNitam // tasmAdvaiyarthya codyasya nAyaM parihRtikramaH / evaM cArthakriyAjJAnAtkohakU prAmANya nizcayaH // 44. mImAMsA-Ane uttara ame ApIe chIe. A daSTAnta viSama che arthAt baMdha besatuM nathI, te jAtirUpe bIjane jANavuM je zakya che te tene te jAtirUpe nizcaya thatAM bAkInAM badhAM bIjane vAvavArUpa pravRtti niHzaMkapaNe thAya e yogya ja che. jJAnanI bAbatamAM to badhAM jJAne jJAnarUpa samAnapaNe hovAne kAraNe jJAnanuM prAmANya te jJAnanA kAryo ke kAraNa dvArA jANavuM joIe, svarUpatA nIhaM. jJAnano kAraNe parAkSa hAI kAraNo dvArA jJAnanA prAmANyanuM jJAna thAya nahi ane jJAnanuM kArya to pravRtti vinA bane nahi e ame jaNAvI gayA chIe. tethI, pravRtti pachI jJAnanA prAmANyane nirNaya sarvathA paNa che e Apatti dUra karavAnI A rIta nathI. ane artha kriyAnA jJAna dvArA prathama jJAnanA prAmAyano nizcaya vaLI kevo ? 45. samarthakArajJAnAvofpa kAmArthanizcaya | brUte so'pi kRtodvAhastatra lagnaM parIkSate / / kilAtivikasitakusumamakarandapAnamuditamadhukarakule kasmiMzcidudyAne vAdyamAnAyAM vINAyAM nirantaralatAsantAnAntaritava yuSi vidUrAdanavalokyamAne vAdake vINAdhvanisaMvidi rolambanAdasaMdehadUSitAyAM tadabhimukhameva pratiSThamAnaH zrotA parivAdake darzanapathamavatIrNe svarAnukUlakAraNanizcayAt tatpratItau saMzayanivRtteH prAmANyaM nizcinotItyeSa samarthakAraNajJAnakRtaH prAmANyanizcayaH / 45. jJAnanuM prAmANya jJAnanA janaka samartha kAraNanA jJAna dvArA nizcitapaNe jANI zakAya che ema je kahe che te paNa vivAha karyA pachI prahalagnanI parIkSA karavA jevuM kare che. [ A matavAdIo pitAno mata A pramANe daSTAntathI samajAve che. ] pUrNa khIlelAM kalAno rasa casavAne pariNAme AnaMdita thayelA bhamarAo kaIka bAgamAM guMjana kare che. te ja vakhate te bAgamAM gADha latAomAM chupAyelo vAdaka vINu vagADI rahyo che. te dUrathI dekhI zakAto nathI. te vakhate dUrathI koI zretAne vINAdhvaninA jJAnanI bAbatamAM saMdeha jAge che ke zuM A bhamarAonuM guMjana te. nahi hoya ! A saMdehathI prerAre e pilA dhvaninI dizAmAM cAlavA mAMDe che. [ najIka pahoMcatAM ] e vAdakane dekhe che. vINAnA vaninA anukULa yA samartha kAraNane (=vAdakana) nizcaya thatAM vINadhvaninI bAbatamAM Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parata: vicAra teno je saMzaya hato te dUra thAya che ane vINavaninA jJAnanA prAmANyanuM nizcayAtmaka jJAna tene thAya che. samartha kAraNanA jJAna dvArA jJAnanA prAmANyanA nizcayanuM A dRSTAnta che. 46. tatrApi nApravRttI hetusAmarthanam | evameva pravRttau tu nizcitenApi tena kim // tannizcayAtpravRttau vA punaranyonyasaMzrayam / tannizcayAtpravRttiH syAtpravRttestadvinizcayaH / / 46. A matanI bAbatamAM paNa pravRtti karyA vinA kAraNanA sAmarthyanuM pratyakSa thatuM nathI. ema ja je pravRtti thatI hoya te (arthAta prAmANyanA nizcaya vinA ja je pravRtti thatI hoya te) prAmANyane nizcaya karavAnI zI jarUra ? prAmANyane nizcaya thavAne pariNAme pravRtti thAya che ema mAnatAM te anyAzrayadoSa Ave-prAmANyanA nizcayane kAraNe pravRtti thAya ane pravRttinA kAraNe prAmANyo nizcaya thAya. 47. tadevaM na kutazcidapi prAmANyanizcayaH cakraketaretarAzrayAnavasthAvaiyarthyAdi. dUSaNAtItasthitirastIti, ataH prAmANyanizcaye'pi na kiJcidapekSate pramANam, tatazco tpattau svakAryakaraNe svaprAmANyanizcaye ca nirapekSatvAdapekSAtrayarahitatvAt svataHprAmANyamiti siddham / taduktam-- svataH sarvapramANAnAM prAmANyamiti gRhyatAm / na TTei svatoDatI ji: tuMbana pArtha te [ko. vI. po. ka7 aprAmANyaM tUtpattau doSApekSatvAt svanizcaye bAdhakapratyayAdisApekSatvAt ubhayatrApi parata ityuktameva / tasmAt pakSatrayasyAnupapattezcaturtha evAyaM pakSaH zreyAn-prAmANyaM svataH, aprAmANyaM parata iti / 47. upasaMhAramAM jaNAvavAnuM ke prAmANyane nizcaya (svataH nahi paNa) baja kazA dvArA mAnatAM e pramANyanizcaya cakradoSa, ItaratarAzrayadeSa, anavasthASa, viyatryadoSa vagere deSothI rahita banate nathI; tethI mAnavuM joIe ke potAnA prAmAyanAnizcaya mATe pramANa bIjA kazAnI apekSA rAkhatuM nathI, pitAnA prAmANyanI utpattimAM. pitAnA kAryane utpanna karavAmAM ke pitAne prAmANyanA nizcayamAM pramANu kazAnI apekSA rAkhatuM na hoI, pramANa traNeya apekSAothI rahita che ane eTale pramANana prAmANya svataH che e siddha thAya che. eTale ja kahyuM che ke badhA pramANenuM prAmANya svata: che ema mAno, kAraNa ke jenAmAM zakti svataH na hoya tenAmAM te zakti bIja keI utpana karavA samartha nathI." aprAmANya te utpattimAM doSanI apekSA rAkhatuM heI ane pitAnA nizcayamAM bAdhaka jJAna vagerenI apekSA rAkhatuM hAI baMneya rIte parataH che ema dRDhatAthI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zimogya-eprAmANya varta-parata vicAra kahevAmAM AvyuM che. tethI traNa pakSo ghaTatAM ne heI, A the pakSa ja sauthI sAre che- mANayuM revata che ane aprAmANya parataH che. 48. nanu cotpattivelAyAM na vizeSo'vadhAryate / ___ pramANetarayostena balAdbhavati saMzayaH // paricchittimAtraM pramANakAryam / tacca yathArthetarapramitisAdhAraNaM rUpam / sAdhAraNadharmagrahaNaM ca saMzayakAraNamiti prasiddhaH panthAH / evaM ca sthite-- pramANAntarasaMvAdavisaMvAdau vinA katham / pramANetaranirNItiH atazca parato dvayam // 48. naiyAmika zaMkA kare che-pramANa ane apramANunI utpatti vakhate emane vizeSa dharma [prAmANya ke aprAmAya] nizcitapaNe jJAta thato nathI. tethI saMzaya janma ja che ke A jJAna] pramANuM haze ke apramANa pramANenuM kArya paristhittimAtra (==viSayagrahaNamAtra viSayajJAnamAtra) che. te jJAnarUpatA te yathArtha (pramANa) ane ayathArtha (=apramANuM) jJAnenuM sAdhAraNa rU5 (=dharma) che ane sAdhAraNa dharmanuM grahaNuM saMzayanuM kAraNe che e sarvasvIkRta bAbata che. ane jo Ama che, to bIja pramANa sAthenA saMvAda ke visaMvAda vinA prastuta jJAnanA pramANa ke apramANu hovAno nirNaya kema thAya ? tethI prAmANya ane aprAmANya baMne parata che. 49. tadetadacaturasram / satyaM paricchittireva pramANakAryam / sA punarupajAyamAnaiva na saMdehAdidUSitatanurupalabhyate ityautsargikaM prAmANyameva sA bhajate / arthaparicchedAcca pravarttamAnaH pramAtA pramANenaiva pravartito bhavati na saMzayAtpravRttaH / sthite caivamautsargike prAmANye yatra tasyApavAdaH kvacidbhavati tatrAprAmANyam / aprAmANye cAvazyaMbhAvI apvaadH| dvividha evApavAdaH - vAdhakapratyayaH kAraNadoSajJAnaM ca / taduktaM bhASyakRtA 'yatra ca duSTaM kAraNa. yatre ca mithyeti pratyayaH, sa evAsamIcInaH pratyayaH; nAnyaH' iti [ zAbarabhA. 1.1.5] / vArtikakakAro'pyAha tasmAdbodhAtmakatvena prAptA buddheH pramANatA / arthAnyathAtvahetUtthadoSajJAnAdapodyate / / iti [ zlo. vA. coda. 53 ] tatra bAdhakajJAnaM pUrvajJAnopamardadvAreNaiva tasminviSaye jAyate iti samAnaviSayatvAt spahameva bAdhakam / kAraNadoSajJAnaM tu bhinnaviSayamapi kAryaikyAdabAdhakatAM pratipadyate, yathA 'camasenApaH praNayanti' iti darzapUrNamAsAGgatvAt kratvarthazcamasaH / 'godohanena pazukAmasya praNayet' iti kAmyamAnapazunirdezAt puruSArtho godohanamityevaM kratvarthapuruSArthatayA bhinna Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-asAmAya svataH-para vicAra viSayatve'pi camasagodohanayoH praNayanAkhyakAryamekamiti godohanena nivRtte tasmiMstramaso nivarttate / evamiha kAraNadoSajJAnaM doSaviSayamapi doSANAmayathArthajJAnajananasvabhAvatvAttasya jJAnasya prAmANyaM bAdhate / taduktam duSTakAraNabodhe tu jAte'pi viSayAntare / thatutyArthatAM prAtha vALo goTohivat / ti [o. vI. po.18] yatra punaridamapavAdadvayamapi na dRzyate tatra tadautsargikaM prAmANyamanapoditamAste inija mithyAtvAzaGkAyAM nimittaM kiJcit / 49. mImAMsakane uttara-A barAbara nathI. e sAcuM che viSayanuM jJAnamAtra ja pramANanuM kArya che. te jJAnamAtra utpanna thatAM ja saMdeha vagerethI dUSita hoya ema dekhAtuM nathI. eTale te niyamathI ja prAmANyadharma dharAve che. te jJAnamAtrane lIdhe pravRtta thanAra pramAtA pramANa dvArA ja pravRtta thAya che, saMzaya dvArA pravRtta thato nathI. Ama jJAnamAtranuM niyamathI prAmANya prasthApita thayuM hAI jyAM e niyamamAM kayAreka apavAda Ubho thAya tyAM te jJAnanuM aprAmANya che [ ema jANavuM. ] aprAmANya hoya tyAre apavAda avazya UbhA thAya che. apavAda be prakAra che-bAdhaka jJAna ane kAraNudeSajJAne, tethI ja zAbara- bhASyanA kartAe kahyuM che ke je jJAnanuM jharaNuM dUSita hoya ke je jJAnanI bAbatamAM zuM A jJAna] mithyA che evuM jJAna thatuM hoya te ja jJAna apramANa che, bIjuM nahi. vArtika kAra kumArile paNa kahyuM che ke "tethI bodhAtmaka hevA mAtrathI ja jJAnane prApta thayelI pramANutA, viSaya anyathA che evA jJAnane kAraNe ke karaNadevajJAnane kAraNe pachIthI ] pahelA zAnanuM upamardana karIne je te viSayamAM janme che eTarDa temane viSaya samAna hoI te spaSTapaNe ja bAdhaka che paraMtu karaNadeSajJAnane viSaya [[ bAdhya jJAnanA viSayathI ] bhinna hovA chatAM kAkayane lIdhe karaNadoSajJAna tenuM bALaka bane che. udAharaNArtha, "camacA vaDe pANI laI jAya." ahIM darzapUrNamAsayajJane aMgabhUta heI, cama kavartha che. "je pazukAma hoya te gAyane dohavA mATe vaparAtA pAtra vaDe [odana ] pANuM laI jAya.' ahIM kAmyamAna pazune nideza hAI, gAyane havA mATe vaparAtuM pAtra [katvartha nathI paNa ] puruSArtha che. Ama katvartha ane puruSArtharUpe te baMnenA viSayo bhinna hovA chatAM camacA ane gadehanapAtranuM kArya eka heI gedehanapAtrathI kArya pAra paDatAM camace te kArya karavAmAMthI aTake che. e ja pramANe karaNadoSajJAnanAM viSaya doSa hovA chatAM doSono svabhAva ayathArtha jJAna utpanna karavAne heI, karaNadoSajJAna pelA jJAnanA prAgaTyanuM bAdhaka bane che. tethI kahyuM che ke duSita kAraNanuM jJAna anya viSayamAM utpanna thayuM hovA chatAM paraMparAthI tulyaviSayatA pAmIne gadahana vagerenI jema bAdhaka bane che." [ "mArI AMkha dejavALI che evuM jJAna karaNadoSajJAna che. Ama karazedoSajJAnano viSaya doSa che. deSa ayathArtha jJAna janmAve che. eTale AMkha dicaMdrane dekhatI hoya te dicaMdra viSaya ayathArtha che evuM bhAna ApaNane karaNadoSajJAna karAve che. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra cidrajJAna tA peAtAne! viSaya yathArtha che evu jaNAve che. paraMtu ekanA eka viSaya yathA paNa hAya ane ayathA paNa heAya e saMbhave nahi. eTale Ama paraMparAthI = ( = arthAta) dricaMdrajJAnanA bAdha thAya che.] jyAM A be apavAda na jaNAya tyAM niyamathI rahelu prAmANya dUra thayA vinA ema ne ema rahe che, eTale enI bAbatamAM aprAmANyanI za'kAnuM kAI nimitta nathI. 50. cavAda-ddoSajJAne vanutpanne nArASTrA nindramALatA rUti [o. vaiM. nor. 6 0] | tathA Tvi kazcidutpanna eveha svasaMvedyo'sti saMzayaH / sthANurvA puruSo veti ko nAmApahUnuvIta tam // haThAdutpadyamAnastu hinasti sakalAH kriyAH / svabhAryA parirambhe'pi bhavenmAtari saMzayaH // vinAzI saMzayAtmeti pArAzaryo'pyabhASata / nAyaM loko'sti kaunteya ! na paraH saMzayAtmanaH // iti / tattvasaM. pR. 760 yatrApi kvacidabAdhakapratyaye saMzayo jAyate tatrApi tRtIyajJAnApekSaNAnnAnavasthA | na ca tAvatA svataH prAmANyahAniH / yatra prathamavijJAnasaMvAdi tRtIyajJAnamutpadyate tatra prathamasya prAmANyamautsargikaM sthitameva / dvitIyavijJAnAropitA lIkakAluSyazaGkA nirAkaraNaM svasya tRtIyena kriyate, na tvasya saMvAdAt prAmANyam / yadi tu dvitIyajJAnasaMvAdi tRtIyaM jJAnaM tadA prathamasyAprAmANyam / tacca parata iSTameva / dvitIyasya tu jJAnasya na tRtIyasaMvAdakRtaM prAmANyam, api tu saGkalpyamAnakuzaGkA''camanamAtre tasya vyApAraH / uktaM caevaM tricaturajJAnajanmano nAdhikA matiH / prArthaatAvatavanuM svata,prAmAdhyamanute // kRti [o. vA. nor. 6{] I 50 eTale ja kahyuM che ke 'jyAM sudhI doSajJAna janme nahi tyAM sudhI aprAmANyanI zaMkA karavI joIe nahi.' 'A sthANu haze ke puruSa' eve kAIka saMzaya tA [ svAbhAvikapaNe ] utpanna thatAM ja svasaMvedya banI jAya che, eTale tene tA krANu nakArI zake ? paraMtu prayatnapUrvaka utpanna thatA saMzaya tA badhI kriyAoneA nAza kare che; A prakAranA saMzayeA karanArane patnIne AzleSamAM letI vakhate paNa te peAtAnI mAtA teA nahi heAya evA saMzaya thAya. vyAse paNa kahyuM che ke saMzayAtmA nAza pAme che. * he arjuna ! sa MzyAtmAne A leAka paNa nathI ane paraleAka paNa nathI.' ane je jJAnanI bAbatamAM kayAreya paNa khAdhaka jJAna utpanna thatAM saMzaya Age tyAre te jJAna [potAnA upara ArApAyela saMzayane dUra karavA] trIjA jJAnanI apekSA rAkhe tA tethI anavasthAdoSa Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH parataH vicAre 37 AvatuM nathI ane jJAnanA svataHprAmAyane kaMI hAni thatI nathI. jyAM prathama jJAnane savAdI trIjI jJAna janme tyAM prathama jJAnanuM prAmANya niyamathI pahelethI che ja; bIjo jJAne tenA upara Apela aprAmAnI mithyA zaMkAne dUra karavAnuM ja kAma A trIjI jJAna to kare che, ane nahi ke prathama jJAna sAthenA pitAnA saMvAdane kAraNe prathama jJAnanuM prAmANya te sthApita kare che. je trIjuM jJAna bIja jJAnane (= pahelA jJAnanA bAdhaka jJAnane) saMvAdI hoya te prathama jJAnanuM aprAmaya te trIjuM jJAna sthApita kare che ane te aprAmANya te parataH ISTa che. paraMtu dritIya jJAnanuM prAmANya kaMI tenA trIja jJAna sAthenA saMvAdane lIdhe nathI. trIju jJAna bIjA jJAnanA prAmANyanI sthApanA karatuM nathI paraMtu prathama jJAnanI bAbatamAM ka9pavAmAM Avela zaMkAne dUra kare che. kahyuM paNa che ke Ama [jJAnanA prAmANyanI zaMka ne dUra karavA ke tenA aprAmANyanI sthApanA karavA] traNa ke cAra jJAnethI vadhu jJAna icchavAmAM AvatA nathI; ATalAthI ja [arthAt ATaluM svIkAratAM ja] koI paNa jJAna svataH prApAva dharAve che [e matane samarthana maLe che.] 51. tadevaM sarvapramANAnAM svataHprAmANye siddhe samAnanyAyatayA zabdasyApi tathaiva prAmANyaM bhavati / na ca naisargikamarthAsaMsparzitvameva zabdasya svarUpamiti parIkSitametat / kintvarthabodhajanakatvAttasya naisargike prAmANye sati puruSadoSAnupravezakAritaH kvaciddhi viplavaH / taduktam, 'zabde doSodbhavastAvadvaktradhIna iti sthitam' iti [lo. vA. 1-1-2-62] / tatra pauruSeye vacasi guNavati vaktari tadguNApasAritadoSatayA tatprAmANyamautsargikamanapoditaM bhavati / na tu guNakRtaM tatprAmANyam, anaGgatvAtprAmANye guNAnAm / bodhAtmakatvanibandhanameva tadityuktam / vede tu praNetuH puruSasyAbhAvAt doSAzaGkava na pravartate, vaktradhInatvAdoSANAm / na ca bAdhakapratyayo'dya yAvadvedArthe kasyacidutpanna iti nirapavAdaM vedaprAmANyam |aah ca ttraapvaadnirmuktirvktrbhaavaallghiiysii| vede tenApramANatvaM na zaGkAmadhigacchati // iti [zlo. vA. coda. 68] tadidamuktam 'tatpramANaM bAdarAyaNasyAnapekSatvAt' iti [jai. sU. 1.1.5] / girAM mithyAtvahetUnAM doSANAM puruSAzrayAt / apauruSeyaM satyArthamiti yuktaM pracakSate // gigaM satyatvahetunAM guNAnAM puruSAzrayAt / pauruSeyaM satyArthamityayuktaM tu manyate // na hi puruSaguNAnAM satyatAsAdhanatvaM vacasi khalu nisargAdeva satyatvasiddhiH / guNamapi naravAcAM viplavAdhAyidoSaprazamanacaritArtha saGgirante guNajJAH // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra 51. Ama badhAM prAmANenuM prAmANya svataH che e siddha thatAM samAnanyAye zabdanuM prAmANya paNa svataH ja che [ema svIkAravuM joIe.] zanuM svarUpa kudaratI rIte ane ne sparzavAnuM ja che e mata barAbara nathI; e matanI parIkSA ame karI gayA chIe. paraMtu zabda arthanuM jJAna janmAvate hAI tenuM prAmAya naisargika che, chatAM puruSanA ( = vaktAnA) dezane zabdamAM praveza thavAne lIdhe koIka vAra zabda dvArA mithyA jJAna janme che. eTale ja kahyuM che ke "zabdamAM deSane ( = mithyAtvano uddabhava vaktAnA diSane adhIna che e sthApita thayuM' [zlokavatika]. je vacana puruSAkta heya te vaktA prasma guNavAna ( = arthanuM yathArtha jJAna dharAvanAra ane avaMcaka) hetAM zabda upara anyathA AvatA deSa puruSanA guNa dvArA dUra thaI jAya che ane zabdanuM naisatrika prAmANya jaLavAI rahe che. paraMtu vaktAnA guNane kAraNe zabdanuM prAmANya nathI, kAraNa ke prAmAmAM guNo nimitta nathI. prAmANya te bodhAtmakatAne kAraNe ja che, e ame agAu jaNAvI gayA chIe. vedanI bAbatamAM te tenA praNetA puruSane ja abhAva hevAne kAraNe vedamAM deSanI zaMkA ja UThatI nathI, kAraNa ke deze te vakatA puruSamAM heAya che [ane vakatA puruSanA de zabdamAM saMkrAnta thAya che.] vaLI, Aja sudhI vadArtha nI bAbatamAM koIne bAdhaka jJAna thayuM nathI. A uparathI siddha thAya che ke vedaprAmAya nirapavAda che. [arthAta vedanI bAbatamAM bAdhakattAna ane karaNadevajJAna e apa vAde mAMthI eka paNa apavAda saMbhavato nathI.] kumArile kahyuM paNa che ke vedanI bAkRtamAM vatAne ( = kartAne) abhAva hovAne lIdhe [ bAdhakajJAna ane karaNadoSajJAna e be ] apavAdomAMthI vedanI mukti sahelAIthI samajI zakAya che; tethI vedanI bAbatamAM koIne paNa aprAmANyanI zaMkA UThatI ja nathI. tethI ja jaiminie mImAMsA sUtramAM kahyuM che ke te (= zabda = veda) pramANe che kAraNa ke bAdarAyaNane mate te (= veda) keSThatI: apekSA rAkhatA nathI." [veda potAnI utpatti mATe koInI apekSA rAkhatA nathI. temane I racayitA nathI. te apauruSeya che. tethI te pramANa che.] "zabdanA mithyAtvanA (= aprAmAyanA) kAraNabhUta de puruSamAM hoi, je apauruSeya che te satyArtha che ema je kahevAmAM Ave che te egya che. "zabdanA satyatvanA (= prAmANyanA) kAraNabhUta guNa puruSamAM heI, je pauruSeya che te satyArtha che" ema ja mAnavAmAM Ave che te ayogya che. enuM kAraNa e che ke puruSanA guNa zabdanA prAmANyanuM kAraNa nathI. zabdanuM prAsAe te nisargathI ja siddha che. guNa puruSanA zabdamAM mithyAtva (= aprAmAya) lAvanAra deSane zamAvavA mATe che ema vicArake kahe che. 52. atrAbhidhIyate / pratyakSAdiSu dRSTArtheSu pramANeSu prAmANyanizcayamantareNaiva vyavahArasiddhastatra kiM svataHprAmANyamuta parata iti vicAreNa na naH prayojanam ; anirNaya eva tatra zreyAn / adRSTe tu viSaye vaidikeSvagaNitadaviNavitaraNAdiklezasAdhyeSu karmasa tatprAmANyAvadhAraNamantareNa prekSAvatAM pravarttanamanucitamiti tasya prAmANyanizcayo'vazyakartavyaH / tatra parata eva vedasya prAmANyamiti vakSyAmaH / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAmArtha-aprAmANya svata: parata: vicAra 32. yAyika-ame Ane uttara ApIe chIe. IndriyaMga viSayane grahaNa banAva pratyakSa vagere pramANonI bAbatamAM prAmAnizcaya vinA ja vyavahAra ghaTato hoI emanI bAbatamAM prAmANya svata: che ke parataH e vicAravAnuM ApaNane koI prayajana nathI; anirNaya ja emanI bAbatamAM vadhAre sAre che. paraMtu agaNita dhananA vyartha ane aneka kaSTathI pAra pADI zakAya evAM atIndriya viSayane anulakSI karAtAM vaidika karmonI bAbatamAM temanI (vaidika karmo karavAno Adeza ApatAM vedavAkyonA) prAmANyano nizcaya karyA vinA kibAmAM pravRtta thAya e anucita che, eTale vedanA prAmANyane nizcaya avazya kare naIe. vedanuM prAmANya parataH che e ame have pachI puravAra karIzuM. 13. yaccedamiyatA vistareNa svataH prAmANyamupapAditaM tad vyAkhyeyam / svataH prAmANyamiti ko'rthaH ? kiM svata eva pramANasya prAmANyaM bhavati uta svayameva tatpramANamAtmanaH prAmANyaM gRhNAtIti / 53. mImAMsAe ATalA vistArathI je svataH prAmANya puravAra karyuM tenI parIkSA karavI joIe. "svataH prAmANya ne artha che ? zuM ene artha "pramANanuM prAmANya rasvataH arthAta kAraNa vinA ja udbhave che? e che ke pachI "te pramANe pote ja pitAnuM pramAharya grahaNa kare che e che? 54. na tAvatsvayameva prAmANyagrahaNamupapannam, aprAmANikatvAt / tathA hi yadetannIlaprakAzane pravRttaM pratyakSaM tannIlaM prati tAvatpratyakSaM pramANaM, tAvadindriyArthasannikarSoMtpannamiti jAnIma evaitat; kimatra vicAryate / 54. pramANa pote ja potAnuM prAmANya grahaNa kare che e mata ghaTato nathI kAraNa Tra 1 taka AgaLa TakI zake tema nathI. Ane kaMIka vistArathI samajAvIe chIe. je pratyakSa nIlavastune jANavAmAM, prakAzita karavAmAM pravRtta chete pratyakSa ke nIlavastune amulakSI pramANa che, [bIjI koI vastune anulakSIne pramANa nathI. potAnA prAmAyane anuM. lakSI te pramANu nathI. tethI potAnA prAmANyane prakAzita karavAmAM te pravRtta nathI. ] teTalA pUratuM arthAta nIla vastu pUratuM ja te pramANu che kAraNa ke ApaNe e jANIe ja chIe ke te IndriyArthasanikatpanna che, athAMta je viSaya sAthe Indriyane sanika heya te viSayane ja te grahaNa kare che. ] tethI have ahIM zuM vicAravAnuM rahyuM ? 55. prAmANyaparicchede tu kiM tatpramANamiti cintyatAm / pratyakSamanumAnaM vA ? pramANAntarINAmanAzaGkanIyatvAt / 55. [ pitAnA] prAmANyane jANavA mATe karyuM pramANu samartha che e vicAravuM joIe. zuM pratyakSa samartha che ke anumAna ? kAraNa ke [ A be sivAya ! bIjAM pramANa AvuM sAmarthya dharAvatA hovAnI zaMkA paNa UThI zakatI nathI, Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra ____56. na tAvatsvaprAmANyaparicchede tatpratyakSaM pramANaM, taddhi jJAnasya vA prAmANyaM gRhNIyAt tatphalasya vA ? tatra jJAtRvyApArAtmano jJAnasya bhavanmate nityaparokSatvAt, pratyakSasya svataH paricchedAnupapattau tatprAmANyasyApi kathaM pratyakSeNa grahaNam ? phalasyApyarthaprakAzanA. khyasya saMvedanAtmano nendriyasaMsargayogyatA vidyate, yena tadgatamapi yathArthatvalakSaNaM prAmANyamindriyavyApAralabdhajanmanA pratyakSeNa paricchiyeta / na ca mAnasamapi pratyakSaM phalagatayathArthatA'vasAyasamarthamiti kathanIya, tadAnImananubhUyamAnatvAt / na hi nIlasaMvitprasavasamanantaraM yathArtheyaM nIlasaMvittiriti saMvedanAntaramutpadyamAnamanubhUyate / anubhave vA tato dvitIyAtprathamotpannanIlajJAnayAthArthyagrahaNAnna svataHprAmANyanizcayaH syAt / tasmAnna pratyakSasyaiSa viSayaH / 56. pratyakSa pramANa pite pitAne prAmANyane grahaNa karatuM nathI. [ A bAbate be vika saMbhave che-] te pratyakSa jJAnanuM prAmANya grahaNa kare ke jJAnanA artha prakAzana35 kaLanaM. temAM tamArA mImAMsakonA mate jJAtAnA vyApArarUpa jJAna te nityaparokSa che, eTale pratyakSa pote ja potAne jANe e ghaTatuM na hoI te pitAne prAmANyane jANe e kevI rIte ghaTe ? tenuM arthaprakAzanarUpa phaLa saMvedanAtmaka hoI temAM Indriya sAthe sannikamAM AvavAnI yogyatA ja nathI ke jethI indriyavyApArane lIdhe janmatA pratyakSa vaDe arthaprakAzanarU5 phaLagata yathArtha tArUpa prAmANya gRhIta thAya. mAnasa pratyakSa phaLanata yathArthatAno =prAmANya) nizcaya karAvavA samartha che ema paNa na kahevuM joIe, kAraNa ke mAnasa pratyakSa vakhate artha prakAzanarUpa phaLanI yathArthatAne nizcaya anubhavAtA nathI. nIla vastunA pratyakSajJAna pachI tarata nIlavastunuM A pratyakSajJAne yathArtha che' evuM jJAna utpanna thad anubhavAtuM nathI. ane dhAro ke ApaNe svIkArI laIe ke evuM jJAna utpanna tha anabhavAya che to A bIja jJAna vaDe nIla vastanA prathama jJAnanuM prAmANya gRhIta thavAthI pratyakSa pote pitAnA prAmAyano nizcaya kare che ema nahi kahevAya. niSkarSa e ke pratyakSa piote pitAnA prAmAyane grahaNa karatuM nathI. 57 anumAnenApi kasya prAmANyaM nizcIyate jJAnasya phalasya veti pUrvavadvAcyam / phalasya tAvattannizcaye liGgatvameva tAvanna kasyacitpazyAmaH / jJAtRvyApArAtmano jJAnasya tu svakArya bhavedapi liGga, phalasya kriyAmAtravyAptigrahaNAtsvarUpasattAmAtramanumApayitumutsahate, na yathArthatvalakSaNa prAmANyam / taddhi phalaM nivizeSaNaM vA svakAraNasya jJAtRvyApArasya prAmANyamanumApayed yathArthatvaviziSTaM vA ? Aye pakSe yataH kutazcana phalAttatprAmANyAnumAne nedAni kiJcidapramANaM bhavet / uttaro'pi nAsti pakSaH, phalagatayAthArthyaparicchedopAyAbhAvAdityuktam / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parata: vicAra 57. agAunI jema ja prazna pUchavo joIe ke anumAna paNa zenuM prAmANiyA ja chejJAnanuM ke viSayaprakAzanarUpa tenA phaLanuM ? phaLanA prAmAno nizcaya mATe koI liMgu ja amane jaNAtuM nathI. paraMtu jJAtAnA vyApArarUpa jJAnanuM liMga to te jJAnanuM kArya bane. kevaLa kriyA sAthe phaLanI vyApti gRhIta thatI hovAne lIdhe kriyAnA astitvamAtranuM anumAna karAvavA kAryarU5 phaLa pravRtta thAya paraMtu kriyAnA (=jJAnarUpa vyApAranA ) yathA + tArUpa prAmAyanuM anumAna karAvavA te pravRtta thaI zake nahi. [ mAnI laIe ke phaLa kriyAnA prAmAyanuM anumAna karAvavA pravRtta thaI zake che, paNa te prazna udbhave che ke ] pitAnA kAraNabhUta jJAtavyApAranA prAmAyanuM anumAna karAvanAra phaLa nirvizeSaNa hoya che ke yathArtha tAviziSTa prAmAyukta) ? prathama pakSa svIkAratAM game te phaLa uparathI jJAnanA prAmA7yanuM anumAna thAya ane pariNAme kaI jJAna apramANa rahe ja nahi. bIjo pakSa paNa thagya nathI, kAraNa ke phaLanata yAyAzyane (prAmAyane) jANavAne keAI upAya nathI e ame kahI gayA chIe. 58 nanu svAnubhava evAtropAyaH / taddhi nIlasaMvedanatayA phalaM svata eva prakAzate / nIlasaMvedanatvameva cAsya yathArthatvaM, nAnyat / yadyevaM zuktikAyAmapi rajatasaMvedane samAno nyAyaH / na hi rajatasaMvedanAdanyA yathArthatvasavittiriti / 58. mImAMsaka-arthaprakAzanarU5 phaLano pitAne anubhava ja ene upAya che. nIla vastunA saMvedanarUpe phaLa pote ja prakAze che. bIjuM kaMI nahi paNa nIlasaMvedanAtmakatA ja phaLanuM prAmAya che. jayAyika-je ema hoya te chIpamAM rajatanuM saMvedana thAya che tenI bAbatamAM paNa A ja tarka lAgu paDe. [ ane te kahevuM paDe ke] rajatasaMvedanathI anya yathArthyanuM saMvedana nathI arthAta rajatasavedana ja yathArmesavedana che. ___59 nanu tatra bAdhakapratyayopanipAtenAyathArthatvamupanIyate / nUnaM cAsya mithyAdarzaneSu dezAntare vA zuktikArajatAdijJAne, kAlAntare vA kUTakArSApaNAdipratIto, puruSAntare vA jAtataimirike dvicandrapratItau, avasthAntare pItazalAdipratibhAse bhavati bAdhakapratyayaH / tadasattve na tacchaGkA yuktimatItyuktameva / 59. mImAMsaka--chIpamAM rajatanuM je saMvedana thAya che tenI bAbatamAM te AvI paTela bAdhaka jJAna tenAmAM ayathArthatA lAve che. ane kharekhara brAnta jJAnamAM bAdhaka sAna thAya che, chIpamAM 2jatanA prAnta jJAnanuM bAdhaka jJAna dezAntamAM (arthAt najIka jatAM), thAya che, peTA sikakAmAM sAcA sikakAnA bhAta jJAnanuM bAdhaka jJAna kAlAntare thAya che, jamathI ja tamirika rogavALAne thatA be candranA brAnta jJAnanuM bAdhaka jJAna bIje puruSamAM thAya che, pILIyAnA rogIne thatA pILA zaMkhanA bhrAnta jJAnanuM bAdhaka jJAna avasthA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmAya- aprAmANya svataH-parata vicAra ntare (arthAta pILIyAnA rogathI mukta banela avasthAmAM ) thAya che. bAdhaka jJAna na thAya tyAM sudhI jJAnamAM aprAmANyanI zaMkA karavI yukta nathI e te ame kahI gayA chIe. ". 60 satyamuktamayuktaM tu / evaM hi vadatA bAdhakAbhAvajJAnAdhInaM prAmANyamabhihitaM bhavati / tacca tAtkAlikaM kAlAntarabhAvi veti kalpyamAnaM nopapadyate iti darzitam / tasmAdutpadyamAnameva pramANamAtmanaH prAmANyaM nizcinotIti na yuktametat / yadi tu prasavasamaye eva jJAnasya prAmANyaM nizcinuyAmaH, tarhi tataH pravartamAnA na kacidapi vipralabhyemahi, vipralabhyAmahe tu / tena manyAmahe na nizcitaM tatprAma.NyaM, saMzayAdeva vyavaharAma iti / 60. yAyika-tame ema kahyuM che e sAcuM, paraMtu e barAbara nathI, kAraNa ke ema kahetAM bAdhaka jJAnanA abhAvanA jJAnane adhIna prAmAya che ema kahyuM kahevAze. vaLI, te bAdhaka jJAnanA abhAvanuM jJAna tAtkAlika (=vartamAnaviSayaka) che ke kAlAntarabhAvI (bhUta-bhaviSyataviSayaka) ? A be vikapa ghaTatA nathI e ame darzAvI dIdhuM che. tethI, utpanna thatAM ja pramANa pote potAnA prAmANyane nizcaya karI le che e mata barAbara nathI. je jJAnanI utpatti veLAe ja jJAnanA prAmANyane ApaNane nizcaya thaI jatA hoya to te jJAnane AdhAre pravRtti karatAM ApaNe kadI paNa chetarAIe nahi, paraMtu ApaNe te (dha vAra) chetarAIe chIe. tethI ame mAnIe chIe ke jJAnanA prAmANyane ApaNane nizcaya hotuM nathI, ApaNe to kevaLa saMzayane AdhAre ja pravRtti karIe chIe. 61 nanu saMzayo'pi tadA nAnubhUyate eva kimidaM rajatam uta na rajatamiti; api tu rajatamityeva pratItiH / na hi saMzayAnAH pravartante laukikAH, kintu nizcinvanta eva viSayamiti / kimananubhUyamAna evAropyate saMzayaH / 61. mImAMsaka-jJAnotpatti vakhate saMzaya paNa anubhavAta nathI. te vakhate "zuM A rajata che ke nahi? evo saMzaya nathI anubhavAto, paraMtu A rajata ja che evI pratIti thAya che. viSayane vize saMzaya karatA leke te viSayamAM pravRtta thatAM nathI, viSayanuM nizcayajJAna dharAvatA leke ja te viSayamAM pravRtta thAya che. te zuM na anubhavAtA saMzayane Aropa jJAna upara karo cho ? 62 ekataragrAhyapyayaM pratyayaH tannizcayopAyavirahAtsaMzayakoTipatita eva balAdbhavati, yathA'sti kUpe jalamiti bhikSavo manyante / evaM rajatamidamityekapakSagrAhyapi tadAnI pratibhAsaH vastuvRttena saMzaya eva / yadi hi pramANatayA'sau gRhyeta, kathaM kvacidvisaMvadeta, apramANatayA tu gRhyamANaH kathaM pumAMsaM pravartayet / ubhAbhyAmapi rUpAbhyAmatha tasyAnupagrahaH / so'yaM saMzaya eva syAditi kiM naH prakupyasi // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parata vicAra 43 62. taiyAyikomAMthI eka viSayane ja A jJAna grahaNa kare che, paraMtu temAM viSayanA nizcayane viraha hAvAthI te jJAna saMzayanI kATimAM ja na chUTake paDe che. AvA sa'zayanuM A rahyuM eka (bIju) udAharaNu--[ dUrathI kUvA joI ] bhikSue mAnI le che ke 'kUvAmAM pANI che.' e ja rIte, 'A rajata che" e jJAna paNa eka ja viSayane grahaNu kare che chatAM paNu te vakhate e jJAna vastutaH saMzaya ja che. je te jJAna pramANurUpe te vakhate gRhIta thayu heAya te pachIthI te bAdhita kema thAya ? jo te jJAna apramANurUpe te vakhate gRhIta thayuM DhAya teA puruSa tene AdhAre pravRtti kema kare ? have jo pramANu ke apramANu e bemAMthI ekreya rUpa te jJAnanuM gRhIta na thatu N hoya te! te jJAna sazaya ja bane. emAM tame AmArA upara kuddha zA mATe thAo che ? 63. yattu nAnubhUyate saMzaya iti satyam | ananubhUyamAno'pi nyAyAdabhyaste viSaye'vinAbhAvasmaraNavat sa parikalpyate, nizcayanimittasya tadAnImavidyamAnatvAt, saMzayajananahetozca sAmagryAH sannihitatvAt / tathA hi-yathArthetarArthasAdhAraNo dharmo bodharUpatvamUrdhvatvAdivattadA prakAzate eva / na ca prAmANyAvinAbhAvI vizeSaH kazcana tadAnImavabhAti / tadagrahaNe ca samAnadharmAdhigamaprabodhyamAnavAsanAdhInA tatsahacarita - paryAyAnubhUtavizeSasmRtirapi saMbhavatyevetIyatoyaM sA saMzayajananI sAmagrI sannihitaiveti kathaM tajjanyaH saMzayo na syAt ? 63. jJAneAtpatti veLAe saMzaya anubhavAtA nathI e sAcuM. paraMtu jema abhyasta viSayamAM avinAbhAvasmaraNu anubhavAtuM na heAvA chatAM tenu" anumAna taka dvArA karavAmAM Ave che tema jJAnAtpatti veLA saMzaya anubhavAtA na heAvA chatAM tenuM anumAna tarka dvArA karavAmAM Ave che, kAraNa ke te vakhate nizcayanuM nimittakAraNu vidyamAna nathI hetu' ane sauMzayane utpanna karavA mATe jarUrI kAraNasAmagrI upasthita hAya che. Ane samajAvIe chIe. jema [A sthANu haze ke puruSa' e saMzayamAM ] sthANu ane puruSa e be vastuAnA sAdhAraNa dharma UMcAI vagere gRhIta thAya che tema [ prastuta jJAnamAM] pramANu ane apramANu e baMne jJAnAnA sAdhAraNa dharma jJAnarUpatA gRhIta thAya che; ane prAmANya sAthe avinAbhAvasabaMdha dharAvatA kAI vizeSa dharmAM te vakhate gRhIta thatA nathI; ane A vizeSadhanA agrahaNane kAraNe samAnadhama nA grahaNu dvArA Agrata thayela saskArInA AdhAre te saMskArA sAthe sAhacaryAMsa badha dharAvatA jeTalA vikalpA che te badhA vikalpezanA pUrva anubhavelA vizeSadharmanI smRti pazu saMbhave che ja. mATalI pelI sa'zayajanaka kAraNusAmagrI upasthita heAya che ja. te pachI tenAthI saMzaya kema na janme ? 64 nanu pramANabhUte pratyaye jAyamAna eva tadgato vizeSaH parisphuratIti kathaM vizeSAgrahaNamucyate ? bho mahAtman ! kathyatAM sa vizeSaH / na hi taM vayamanupadiSTaM kRzamatayo jAnImaH / yadi tAvat spaSTatA vizeSaH, zuktikAyAmapi rajatAvabhAsaH spaSTa eva / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra na hi tatrAnadhyavasAyakAluSyaM kiJcidasti / atha niSkampatA, zuktikAyAmapi rajatAvabhAso niSkampa eva / na hyasau jAyamAna evAGgulyamAdivAkyakaraNabodhavatkampamAno jAyate / atha nirvicikitsatA, zuktikAyAmapi rajatAvabhAso nivicikitsa eva, kiM sviditi koTidvayAnavamarzAt / atha yasmin sati bAdhA na dRzyate so'sya vizeSa iti, nanvetadeva pRcchAmi kasmin sati bAdhA na dRzyate iti, sarvAvasthasya bAdhadarzanAt / na cAsau ciramapi cintayitvA vizeSo darzayituM zakyaH / atha svaviSayAvyabhicAritvameva vizeSaH, sa tadAnIM nAvamA sate ityuktam / api ca yadi tathAvidho'pi vizeSaH samasti, tarhi yatra jJAne'sau na dRzyate tataH kimiti pravartate ? tadvizeSadarzI vA pravarttamAnaH kathaM vipralabhyetetyuktam / amyaste viSaye'vinAbhAvasmaraNavadasaMvedyamAne'pi tadAnImastyetra bodhe yathA'rthe taratvasaMzayaH / na cAsau kalpyamAno'pi vyavahArasya lopakaH / tenaiva vyavahArasya siddhatvAt sarvadehinAm / / atazca saMzayAdeva vyavahAraM vitanvatAm / laukikAnAM prayoktavyA nAbhizApaparamparAH // - 64 mImAMsaka-pramANabhUta jJAna upanna thatAM ja tagata vizeSadharmanuM jJAna thAya che ja, te pachI ema kema kahe che ke te vakhate vizeSadharmanuM grahaNa thatuM nathI ? ' nAyika-he mahAtmA ! te vizeSa dharma jaNAvo. ApanA kahyA vinA maMda buddhivALA ame tene jANI zakIzuM nahi. jo e vizeSa dharma spaSTatA hoya te, chIpamAM thatuM rajatanuM jJAna paNa spaSTa ja hoya che, kAraNa ke e jJAnamAM adhyavasAyane deSa jarA paNa heta nathI. je vizeSadharma niSkapatA (=tarata ja bIjA viruddhajJAnathI bAdha na pAmavAne svabhAva ) heya te chIpamAM thatuM jatanuM jJAna paNa niSkapa ja hoya che, kAraNa ke utpanna thatAM ja A rajatajJAna ApavuM hoya che, "AMgaLInA Terave hAthIonA seMkaDe jUthe che A vAkayarUpa karaNathI utpanna thatA jJAna jema kampamAna hetuM nathI. je vizeSa dharma niHzaMkatA hoya te chIpamAM thatuM 2jatanuM jJAna paNa niHzaMka ja che, kAraNa ke "A zu haze rajata ke chIpa ? 1 evA be vikalane sparzatI vicAraNuM ahIM hotI nathI. jenA hovAthI bAdhA jaNAtI nathI e ene vizeSa dharma che ema je kahevAmAM Ave te ame tamane pUchIzuM ke zuM hatAM bAdhA dekhAtI nathI ?, kAraNa ke bAdhA to badhI ja avasthAe dekhAya che. lAMbo vicAra karyA pachI paNa e vizeSadharmane darzAvavo zakaya nathI. je e vizeSa dharma jJAnane potAnA viSaya sAthe saMvAda (=svaviSayAbhicAritA) hoya to te saMvAda jJAnotpatti vakhate jJAnamAM dekhAte hete nathI e ame agAu kahyuM ja che. vaLI. jo A vizeSadharma jJAnapati vakhate jJAnamAM dekhAto hoya te je jJAnamAM te na dekhAtA ' Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramA-aprAmANya svataH-parata: vicAre hoya te jJAnane AdhAre puruSa pravRtti kema kare ? ane jJAnotpatti vakhate A vizeSadhama dekhanAra puruSa te jJAnane AdhAre pravRtti karato chetarAya che kema ? A ane ame tamane pUchIe chIe. abhyasta viSayamAM na anubhavAtA avinAbhAvasmaraNanI jema jJAnotpatti vakhate na anubhavAtI hovA chatAM jJAnanA prAmANya-aprAmANyane saMzaya hoya che ja. jJAnaspatti vakhate jJAnanA prAmANya-aprAmAyane saMzaya ka95vAmAM Avela hovA chatAM te vyavahArane lepa karanAre nathI kAraNa ke tenAthI ja badhA prANuone vyavahAra cAle che. tethI, jJAnanA prAmANya-aprAmANyaviSayaka saMzayane AdhAre ja vyavahAra calAvatA, pravRtti karatA leke upara ['saMzayAtmA nAza pAme che" jevA abhizApa na varasAvavA joIe. 65 na ca sarvathA saMzayasamarthane'smAkamabhinivezaH / prAmANyaM tu jJAnotpattikAle grahItumazakyamiti naH pakSaH / prAmANyAgrahaNamevAnadhyavasAyasvabhAvaM saMzayazabdeneha vyapadekSyAmaH / prAmANyAgrahaNaM ca pradarzitam, pratyakSeNAnumAnena vA satA pramANenAtmanaH pramA. NatvaparicchedAyogAt / tasmAtsvayaM prAmANyaM gRhyate ityeSa durghaTaH pakSaH / - 65. sarvathA saMzayanuM samarthana karavAmAM ja amAro pakSapAta nathI. jJAnanI utpatti vakhate jJAnanA prAmANyane grahaNa karavuM zakya nathI e amArA pakSa che. anadhyavasAyarUpa svabhAvavALA, prAmANyanA agrahaNane ja ame ahIM saMzaya nAma ApIe chIe. ane [jJAnanI utpatti vakhate tenA] prAmANyanuM agrahaNa hoya che e ame darzAvI gayA chIe, kAraNa ke pratyakSa athavA anumAna pramANa hovA chatAM pitAnuM prAmANya prahaNa karavAne yogya nathI. tethI pramANu pitAnA prAmANyane piote ja grahaNa kare che e pakSa durghaTa che. 66 atha svataH prAmANyaM bhavatItyeSa pakSa AzrIyate, so'pyayuktaH, kAryANAM kAraNAdhInajanmatvAt prAmANyasya ca kAryatvAt / asti ca prAmANyaM, vastu ca tat, na ca nityamiti kAryameva tat / kArya ca kAryatvAdeva na svato bhavitumarhati iti / athotpattau svakArakAtiriktaguNAnapekSitvameva prAmANyasya svato bhavanamucyate na punarakAryatvameveti tadapyasamyak, samyagrUpasya kAryasya guNavatkArakavyatirekeNAniSpatteH / dvividha kArya bhavati - samyagasamyagvA / tatra guNavatA kAraNena samyak kAryamutpadyate, doSavatA svasamyagiti / nirdoSaM nirguNaM vApi na samastyeva kAraNam / ata eva tRtIyasya na kAryasyAsti sambhavaH // 66. je pramANunuM prAmANya svataH ja arthAta kAraNa vinA ja utpanna thAya che e pakSane svIkAravAmAM Ave to te pakSa paNa barAbara nathI, kAraNa ke kAryonI utpatti temanAM kAraNone adhIna che ane prAmANyuM te kArya che. prAmANya astitva dharAve che, te Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra vastu che ane te nitya nathI, eTale te kArya ja che. ane kArya mATe kArya hovAne kAraNe svataH kAraNa vinA ja utpanna thavuM yogya nathI. utpattimAM pitAnA kArakethI atirikta guNanI apekSA na hovI e ja prAmANyanI svata: utpatti che ane nahi ke akAryava ja ema je tame mImAMsake kahetA he te e paNa barAbara nathI kAraNa ke samyapha rU5 dharAvatuM kArya guNavALA kArake vinA utpanna thatuM nathI. kAya be prakAranuM hoya che-samyaka ane asamyapha. temAM guNavALA kAraNu vaDe samyapha kArya utpanna thAya che ane dezavALA kAraNa vaDe asamyaka kArya utpanna thAya che. doSavALuM paNa na hoya ane guNavALuM paNa na hoya evuM kAraNa saMbhavatuM ja nathI. tethI ja kAryanA trIjA prakArane saMbhava nathI. 67. samyagjJAnotpAdakaM kArakaM dharmi, svarUpAtiriktasvagatadharmasApekSaM kAryanivartakamiti sAdhyo dharmaH, kArakatvAt. mithyAjJAnotpAdakakArakavat / samyagjJAnaM vA dharmi, svarUpAtiriktadharmasambaddhakArakaniSpAdyamiti sAdhyo dharmaH, kAryatvAt, mithyAjJAnavat / 67. [asamyapha jJAnanI jema samyak jJAna paNa pitAnA utpAdaka kArakanA svarUpathI atirikta kArakagata dharmanI apekSA rAkhe che enA samarthanamAM nIce pramANe be anumAnaprAge ApI zakAya. samyapha jJAnanuM utpAdaka kAka dhamI yA pakSa che. potAnA svarUpathI atirikta pitAmAM rahela dharmanI sahAyathI kArakanuM kAryotpAdaka (samyaka jJAnotpAdaka) hevuM e sAdhya dharma che. kAraNa ke te kAraka che e hetu che. "asabhya jJAnanA utpAdaka kArakanI jema e udAharaNa che. athavA, samyapha jJAna dhamI yA pakSa che. pitAnA svarUpathI atirita dharma sAthe saMbaMdha dharAvatA kArakathI samyaka jJAnanuM upAgha hAvuM e sAdhya dharma che. kAraNa ke samyaka jJAna kArya che e hetu che. "asamyapha jJAnanI jema e udAharaNa che. 7 68. AyurvedAccendriyaguNAn pratipadyAmahe / yadamI vaidyAH svasthavRtterauSadhopayogamupadizanti, tat guNopayogAyaiva, na doSazAntaye / dRzyate ca tadupadiSTauSadhopayogAdindriyAtizayaH / tadviSaya eva ca loke nairmalyavyapadezo na doSAbhAvamAtrapratiSTha ityalaM vimardaina / tasmAdutpattau guNAnapekSatvAt svataH prAmANyamiti yaduktaM tadayuktam / 68. vaLI, AyurvedamAMthI ApaNe indriyanA guNo jANIe chIe. A vaidyo svastha IndriyavyApAra dharAvatI vyaktine auSadhane upayoga karavAno je upadeza Ape che te indriyanA guNene khIlavavA mATe ja che, IndriyanA deSone dUra karavA mATe nathI. ane upadezavAmAM AvelA auSadhanA upayogathI IndriyamAM atizaya (=guNa) upana thato ApaNe joIe paNa chIe, lokamAM narmaya' zabdano prayoga A atizayane vize ja karavAmAM Ave che. rASanA abhAvane vize karavAmAM Avato nathI. AthI vizeSa A matanuM khaMDana jarUrI nathI. niSkarSa e ke pitAnI utpattimAM kArakaguNonI apekSA rAkhatuM na hAI prAmANya svata: utpanna thAya che ema je kahevAmAM AvyuM che te ayogya che. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmAtha svataH-parataH vicAra 69. yadapi ca svakAryakaraNe pramANasya parAnapakSatvamucyate, tadapi vyAkhyeyaM - kiM pramANaM svakAryakaraNe nirapekSa - sAmagrI vA, tadekadezo vA, tajjanyaM vA jJAnamiti ? tatra sAmagryAH satyaM svakAryajanmani nairapekSyamasti / na tu tAvatA svataH prAmANyaM, tatparicchedasya parAyattatvAt / sAmayyantargatakArakasya svakArye parApekSatvamaparihAryam, ekasmAt kArakAt kAryanityabhAvAt / jJAnaM phalameva, na pramANamityuktam / na ca phalAtmanastasya svakArya kiJcidasti, yatra sApekSatvamanapekSatvaM vA'sya cintyeta / puruSapravRttyAdau tu tadicchAdhapekSatvaM vidyate eveti yatkiJcidetat / 69. vaLI, tame mImAMsadoe je kahyuM ke pramANu pitAnA kAryane utpanna karavAmAM bIjAnI apekSA rAkhatuM nathI te paNa tamAre samajAvavuM joIe. pitAnA kAryane utpanna karavAmAM bIjAnI apekSA na rAkhatuM pramANu zuM che ?-sAmagrI che, sAmagrIne eka bhAga che ke tajajanya jJAna che ? AmAM sAmagrI potAnA kAryane arthAt jJAnane utpanna karavAmAM bIjanI apekSA nathI rAkhatI e sAcuM che. paraMtu teTalA mAtrathI (jJAnanA) prAmANyanuM jJAna svataH ja utpanna thAya nahi kAraNa ke prAmANyanA jJAnane upane thavA mATe bIja para AdhAra rAkhavo paDe che. sAmagrInA eka bhAgane arthAt]. sAmagrImAM samAyelA kArakane pitAnuM kArya utpanna karavA bIjA para AdhAra rAkhavo anivArya che, kAraNa ke eka kArakathI kArya utpanna thatuM nathI. have trIjA vika9panI vAta karIe. ] jJAna phaLa ja che, pramANa nathI e ame jaNAvI gayA chIe. phaLarUpa jJAnane potAnuM koI kArya nathI ke jene utpanna karavA mATe te bIjAnI apekSA rAkhe che ke nahi enI vicAraNa karavI paDe. e kharuM ke puruSa pravRtti vageremAM jJAna puruSecchA vagerenI apekSA rAkhe che ja paraMtu prastutamAM tenuM koI mahatva nathI. 70. yadapi prAmANyanizcaye nairapekSyamabhyadhAyi tadapi na sAmpratam / prAmANyaH nizcayasya hi dvayI gati stitvaM kAraNApekSitA vA / na punarasti ca prAmANyanizcayaH kAraNAnapekSazceti zakyate vaktum / tatra prathamapravartakapratibhAsaprasavasamaye tAvannAstyeva prAmANyanizcaya ityuktam / na hi nIlagrAhiNA pramANena nIlasvarUpamiva svaprAmANyamapi tadAnI nizcetuM zakyate iti / kAlAntare tatprAmANyanizcayaH satyamasti, na tu tatra nairapekSyaM, pravRttisAmarthyAdhInatvAttannizcayasya / 10. tame mImAMsakoe je kahyuM ke prAmANyanA nizcayajJAnane utpanna thavAmAM keInI apekSA nathI athati pramAnizcaya svataH che te paNa barAbara nathI. prAmAnizcayane mATe be ja vika che-kAM te pitAnA astitvane abhAva kAM te [potAnI utpatti- mAM] kAraNonI apekSA. paraMtu prAmANyanizcaya che ane tene pitAnI utpatti maTa] kAra nI apekSA nathI ema te kahI zakAya ja nahi. pravartaka prathama jJAnanI utpatti vakhate prAmAyanizcaya hete ja nathI e to ame kahyuM che ja, kAraNa ke nIlavastune grahaNa karatuM " Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAmANaya-aprAmANya svataH-parataH vicAra pramANa jema nIlasvarUpane nizcaya karI zake che tema te vakhate potAnA prAmAyano nizcaya karI zakatuM nathI. pachI tenA prAmANyo nizcaya thAya che e vAta sAcI paraMtu te kAraNa nirapekSa nathI, kAraNa ke prAmAyane nizcaya pravRtti sAmarthyane lIdhe thAya che, arthAta pravRti - saphaLa thatAM thAya che. 71. nanu kSaNikatvAtkAlAntare jJAnameva nAsti, kasya. prAmANyaM nizcinumaH zizucodyametad / aprAmANyamapi bAdhakapratyayAdinA kAlAntare kasya nizcinumaH, kSaNikatvena jJAnasyAtItatvAt / atikrAntasyApi smaryamANasya jJAnasya, tadutpAdakasya vA vartamAnasya kArakacakrasyeti cet prAmANyanizcaye'pi samAno'yaM panthAH / 71, mImAMsaka-jJAna kSaNika heI, pachIthI tenuM astitva ja hetuM nathI, te pachI ApaNe tenA prAmANyano nizcaya karIe chIe ? nayAyika-A prazna bAliza che. ame tamane sAme pachIe chIe ke te pachI ApaNe kAnA apramAyane nizcaya karIe chIe ? kAraNa ke jJAna te kSaNika heI atIta thaI sA che. te atIta thaI gayuM hovA chatAM smRtimAM AvatA jJAnanA ke te jJAnanI janA vartamAna kAraNasAmagrInA aprAmANyo nizcaya ame karIe chIe ema je tame mImAMsA kaheze te ama naiyAyikA paNa kahIzuM ke prAmANyanizcayanI bAbatamAMya A ja mArga ( = prakriyA) che. ___72. yatpuna: kAlAntare tannizcayakaraNe dUSaNamitaretarAzrayatvaM vA muNDitazironakSatrAtveSaNavadvaiyarthya veti vaNitaM tatrAdRSTe viSaye prAmANyanizcayapUrvikAyAH pravRtterabhyugamAnnetaretarAzrayaH cakrakaM vA / dRSTe viSaye hyanirNItaprAmANya evArthasaMzayAt pravRttirUpamanarbhasaMzayAcca nivRtyAtmakaM vyavahAramArabhamANo dRzyate lokaH / etadeva yuktamityuktam - kAmAvanirayapura:sara pravartanamati . yukata rUtarAyaH ? 72. vaLI, privRtti] pachI prAmAyane nizcaya karavAmAM Ave che ema mAnavAmAM, itaretarAzraya ke muMDanakriyA pachI nakSatra jevA jevuM vaiyaa A be de mImAMsakoe batAvyA che tene vize amAre kahevAnuM ke viSaya adaSTa hoya tyAre prAmAnizcaya pachI pravRtti ame svIkArI hAI itaretarAzraya ke cakrakoSane koI avakAza nathI. viSaya daSTa hoya tyAre, prAmANyane nizcaya karyA vinA ja arthaviSayaka saMzayane kAraNe pravRttirUpa vyavahArane ane anarthaviSayaka saMzayane kAraNe nivRttirUpa vyavahArano AraMbha karatA sAmAnya jane jaNAya che. A ja yogya che. eTale ja ame kahyuM che ke prAmAyanizcaya pachI pravRtti thatI nathI. te pachI itaretarAzraya deza kyAM rahyo ? 73. vaiyarthya tu dRSTe viSaye satya miSyate, kintu tatra pravRttisAmarthyena prAmANyaM nizcinvamnAptoktatvasya hetoH prAmANyena vyAptimavagacchatIti adRSTaviSayopayogivedAdi Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra 49 pramANaprAmANyaparicchede pAramparyeNopAyatvAtsvaviSaye vyartho'pyaso tatra sArthakatAmavalambate ityadoSaH / 73. pravRtti pachI prAmANyane nizcaya vyartha che e tamArI vAta cha viSaya hoya tyAre sAcI che ema ame paNa mAnIe chIe, paraMtu tyAM paNa pravRtti sAmarthya dvArA prAmAyane nizcaya karatA pramAtA [ene pariNAme ] prAmANya (=sAdhya) sAthe Aptaktatva-hetunI vyAsinuM grahaNa kare che. eTale adaSTa viSayamAM upayogI veda vagere pramANenA prAmANyanA jJAnamAM paraparAthI upAyabhUta hovAthI potAnA viSayamAM pachIthI prAmAno nizcaya vyatha hevA chatAM aSTa viSayamAM upayogI pramANunA prAmANyane nizcaya karavAmAM te sArthakatA prApta kare che. pariNAme vaizya deva paNa Takato nathI. 74. kiM punaridaM pravRttisAmarthya nAma yataH prAmANyanizcayamAcakSate naiyAyikAH / ucyate / pUrvapratyayApekSottarA saMvit pavRttisAmarthya vizeSadarzanaM veti pUrvAcAryaistatsvarUpamuktam / tatpuna tIva hRdayaGgamam iti bhASyakRtaiva 'samIhA pravRttirityucyate, sAmarthya punarasyAH phalenAbhisambandhaH' iti nyA. bhA. prArambha] vadatA'rthakriyAkhyaphalajJAnameva pravRttisAmarthyamiti nirNItam / 74. mImAMsaka-A pravRtti sAmarthya e vaLI zuM che, jenA dvArA prAmANyane nizcaya thAya che ema yAyika kahe che ? " nayAyika -Ane uttara ApIe chIe. pahelA jJAnathI janya pachInuM siMvAdI] jJAna pravRtti sAmarthya che athavA vizeSa dharmanuM darzana pravRttisAmarma che ema kahI pUrvAcAryoe pravRtti sAmarthyanuM svarUpa jaNAvyuM che. [pachInA jJAnane viSaya paNa asata hoI zake che eTale asata jJAna sAthe saMvAda pahelA jJAnanA prAmANyane nizcaya na karAvI zake. ane vizeSa dharmanuM darzana thavA chatAMya keTalIka vAra saMzaya rahe che ja. eTale pravRtti sAmarthyanuM pUrvAcAryoe jaNAveluM ] te svarUpa manane ruce evuM nathI. tethI "samIhA (=samyaka IrachA) pravRtti kahevAya che, ane [tenuM] sAmartha eTale tenuM phaLa sAthe joDANa ema kahIne bhASyakAra vAtsAyane pite arthakriyA nAmanA phaLanA jJAnane ja pravRttisAmarthya tarIke nizcita karyuM che. 75. yatpunararthakriyAjJAnasyApi pUrvasmAtko vizeSaH ? tasyApi cAbhyataH prAmANyanizcayApekSAyAmanavasthetyuktaM tadapi sakalaprANabhRtpratItisAkSikavyavahAravirodhitvAdasambaddhAbhidhAnam , aparIkSaNIyaprAmANyatvAdarthakriyAjJAnasya / pravartakaM tu sarvajJAnaM pravRttisiddhaye parIkSaNIyaprAmANyaM vartate / phalajJAne tu. siddhaprayojanatvAt prAmANyaparIkSApekSaiva nAstIti kuto'navasthA / saMzayAbhAvAdvA tatprAmANyavicArAbhAvaH / pravartakaM hi prathama Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH parataH vicAra mudakajJAnamavidyamAne'pi nIre mihiramarIciSu dRSTamiti tatra saMzerate janAH / arthakriyAjJAnaM tu salilamadhyavarttinAM bhavattadavinAbhUtameva bhavatIti na tatra saMzayaH / tadabhAvAnna tatra prAmANyavicAraH, vicArasya saMzayapUrvakatvAt / vizeSadarzanAdvA phalajJAne prAmANyanizcayaH / 50 75. akriyAnA jJAnanI paDelA jJAnathI zI vizeSatA che ? akriyAnA jJAnanA prAmANyanA nizcaya mATe bIjA jJAnanI apekSA mAnatAM tA anavasthA thAya' ema je tame mImAMsAe kahyuM te te! asaMbaddha vAta che kAraNa ke e tamArI vAta sakaLa prANInA anubhavanI sAkSIe cAlatA vyavahAranI virAdhI che ane akriyAnA jJAnanA prAmANyanI parIkSAnI AvazyakatA jarA paNa nathI. badhAM pravartaka nAnAnA prAmANyanI parIkSA pravRttinI saphaLatA mATe karavI joIe. paraMtu phaLajJAnano (=akriyAnA jJAnanI bAbatamAM te tenA prAmANyanI parIkSAnI apekSA ja rahetI nathI kAraNa ke prayojana (=faLa) siddha thaI gayu. hAya che; teA pachI anavasthA kayAMthI thAya ? vaLI, a-kriyAjJAtanA prAmANyanI bAbatamAM saMzayane abhAva heAI tenA prAmANyanI parIkSAnA vicAra paNa sA~bhavatA nathI. pravartI pahelu jalajJAna jala na heAya tyAre paNa sUryakiraNeAmAM utpanna thatuM dekhyu che eTale pravaka jJAnanA prAmANyanI bAbatamAM leAkeAne zaMkA udbhave che. [ jala-]a - kriyAjJAna tA` jalamAM rahelAne ja thatuM heAI, te jala vina! hetuM ja nathI; eTale a kriyAjJAnanA prAmANyanI bAbatamAM sazaya udbhavatA ja nathI. sazayanA abhAvane kAraNe prAmANyanI parIkSAnA vicAra paNa udbhavatA nathI kAraNa ke prAmANyanI parIkSAnA vicAranuM kAraNa prAmANyaviSayaka sa`zaya che. athavA, akriyAjJAnamAM vizeSanuM darzIna thavAthI akriyAjJAnanA prAmANyane nizcaya thAya che. 79. kaH punarayaMvizeSa iti cedra yo'yaM zaucAcamanamajjanAmarapitRtarpaNapakSAlanazramatApanodana vinodanAdyanekaprakAranIraparyAlocanaprabandhaH / na hyayamiyAnkAryakalApo mithyAjJAnAtpravRttasya kacidapi dRSTaH / svapne'pyasya prabandhasya darzanamastIti cet na, svapnadazAvi sadRzavispaSTajAgradavasthApratyayasya saMvedyatvAt / eSo'smi jAgamiM na svapimIti svapnavilakSaNamanidrAyamANamAnasaH pratyakSameva jAgratsamayaM sakalo janazcetayate / na ca tasminnavasare salilamantareNaitAH kriyAH pravartamAnA dRzyante iti tadvizeSadarzanAt sujJAnamarthakriyAjJAnaprAmANyam / kAraNaparIkSAto vA tasmin prAmANyaM nizceSyAmaH / yathoktaM bhavadbhireva 'prayatnenAnvicchanto na cedoSamavagacchema tatpramANAbhAvAdaduSTamiti manyemahi' iti [ zA. bhA. 1.1.5 ] / tathA hi viSayasya calatvasAdRzyAdidoSavirahaH, Alokasya malImasatvAdikAraNavaikalpam, antaHkaraNasya nidrAdyadUSitatvam, AtmanaH kSutprakopAdyanA- " Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAre para kulatvam, IkSaNayugalasya timirapaTalAdivikalatvamityAdi svayaM ca kAryadvAreNa paropadezena ca sarva sujJAnam / ato niravadyakAraNajanyatvAt pramANamarthakriyAjJAnamiti vibhaH / 76. mImAMsaka-A vaLI kayo vizeSa ? naiyAyika-A vizeSa che. zarIrazauca, Acamana, nimajajana, deva-pitatarpaNa, vastraprakSAlana, zrama-tApaharaNa, jalakrIDA, vagere aneka prakAranAM ja kAryonI hAramALA. ATalAM badhAM kAryo jalanA mithyAjJAnathI pravRtta thayela vyakti karatI hoya e kadI devuM nathI. mImAMsaka-svapnamAM paNa kAryonI A hAramALAnuM darzana thAya che. naiyAyika--nA, ema nathI. svapnadazAthI bhinna ane spaSTa avasthAne anubhava darekane che. "A huM chuM, jANuM chuM, UMghato nathI" A pramANe svapnathI bhinna jAgrata avasthAne jAgrata mArA dharAvatA badhA ja ne pratyakSa anubhave che; ane te vakhate (kAgrata avasthAmAM) pANI vinA A kriyAo dekhAtI nathI, eTale te vizeSanA darzanane kAraNe arthakriyAjJAnanuM prAmANya sahelAIthI jaNAI jAya che. athavA, artha kriyAjJAnanA prAmAzyane nizcaya ame taiyAyike arthakriyAjJAnanA kAraNanI parIkSA karIne karIe chIe. Apa mImAMsake ja kahe che ke "prayatnapUrveka doSane zodhavA chatAM doSane sAbita karatuM ke I pramANa na maLe te "A deSarahita che' ema ame mAnIe chIe." [ marIcikA, zuti vagere ] viSayamAM [ kamathI ] calatva, sAdasya vagere dene abhAva, prakAzamAM malImasatva (kamalInatA, jhAMkhapa ) vagere doSane abhAva, aMtaHkaraNamAM nidrA Adi dAne abhAva. AtmAmAM bhUkha vagere dene abhAva, be netramAM timirapaTala vagere doSono abhAva A badhuM manuSya pote ja kArya dvArA jANuM le che athavA bIjAne upadezathI jANI le che. tethI deSarahita kAraNathI utpanna thayuM hovAthI artha kriyAjJAna pramANa che e ame jANIe chIe. ____77. yadyevaM prathame pravartake eva pratyaye kasmAtkAraNaparIkSaiveyaM na kriyate ? kimartha kriyAjJAne ? na, AyuSmAn ! Aye'pi jJAne kAraNaparIkSAyAM kriyamANAyAM kaH pramAdaH ? kimevaM sati svataH prAmANyaM siddhayati tava, mama vA parataH prAmANyamapahIyate ? kintu lokaH pravartakajJAnAnantaraM phalaprAptiM prati yathA sodyamo dRzyate na tathA tatkAraNaparIkSA prati / phalajJAnamevetthaM parIkSyate / Adyasya hi jJAnasya phalajJAnAdeva praamaannysiddhiH| kazca nAma nikaTamupAyamupekSya dUraM gacchediti ? 17. mImAMsaka-je Ama hoya te prathama pravartaka jJAnanI bAbatamAM ja zA mATe A kAraNuparIkSA nathI karatA ? zA mATe arthakriyAjJAnanI [A kAraNuparIkSA] kare che ? - nAyika--he AyuSmAna ! prathama prarvataka jJAnanI bAbatamAM kAraNuparIkSA karavAmAM pramAda ke ? zuM ema karatAM tamAruM svataH prAmANya puravAra thaze ane amAruM parataH Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAre prAmANya nahi Take ? paraMtu leke te prarvataka jJAna pachI tarata ja phaLane pAmavA jeTalA udyamI jaNAya che teTalA udyamI teo prarvataka jJAnanA kAraNanI parIkSA karavAmAM jaNAtA nathI. A kAraNe arthakriyAjJAnanI ja A rIte parIkSA karavAmAM aAve che. prathama prarvataka jJAnanA prAmANyanI siddhi artha kiyAjJAna dvArA ja thAya che. najIka rahelA upAyanI upekSA karI diranA upAyane grahavA dUra keNuM jAya? [prathama prarvataka jJAnanA kAraNanI parIkSA karI tenA prAmANya-apramANayane nizcaya karavA karatAM arthakrayAjJAna dvArA tenA prAmAya-aprAmAyane nizcaya karavo saheluM che. sahele upAya chaDI kaThina upAyane keNu grahe !]. ___78. athavA saMzayotpattisAmarthyAdeva yathArthetaratvanizcayaH phalajJAne na lapsyate / saMzayo hi nAma dvaividhyadarzanAd vinA na bhavatyeva / na hi sthANupuruSasAhacaryamUrkhatAkhya. sya dharmasya yo na jAnAti sa taM dRSTvA 'sthANurvA syAtpuruSo vA' iti saMzete / evamUrdhvatvavat bodharUpatvasya vyabhicAritvAvyabhicAritvAbhyAM sahadarzanamavazyamAzrayaNIyam, anyathA tadviSayasaMzayAnutpAdAt / ataH pUrvamavyabhicAritvadarzane siddhe yastadA tatparicchedopAyaH sa pazcAdapi bhaviSyatIti sarvathA siddhayatyavyabhicAritvanizcayaH / / 78. athavA, saMzayotpattisAmarthya dvArA ja thatA yathArthatA ke ayathArthatAne nizcaya phaLatAnamAM (= artha kriyAzAnamAM) prApta thatI nathI. be jAtanI vastuonA darzana vinA saMzaya udbhavato nathI. UrdhvatA nAmanA dharmane sthANu tema ja puruSa sAthe sAhacaryasaMbaMdha dharAvate je jANatA nathI te te dharmane dekhIne "A sthANuM haze ke puruSa' evo saMzaya karatA nathI. [A arthakriyAjJAna vyabhicArI haze ke avyabhicArI evA saMzayanI utpatti mATe paNa A ja rIte UrvatvadharmanI jema artha kriyAjJAnatva dharmane vyabhicAritva tema ja avyabhicAritva sAthe sAhacaryasaMbaMdha svIkAro joIe kAraNa ke anyathA [arthajhiyAjJAnatva dharAvatuM jJAna] vyabhicArI haze ke avyabhicArI e saMzaya utpanna nahi thAya. niSkarSa e ke pahelAM himezA] arthajhiyAjJAnamAM ekalA avyabhicAritvanuM darzana thayuM heI, te vakhate je upAyathI artha kriyAjJAnanI avyabhicAritAnuM prahaNa thayeluM te ja upAyathI pachI paNa tenI avyabhicAritAnuM grahaNa thaze ane Ama tenA avyabhicAritvane nizcaya sarvathA siddha thaze. [UrdhvatA dharma sthANutva sAthe paNa dekhe che ane puruSatva sAthe paNa dekhe che, eTale hAla UrvatA dharmane dekhatAM tene sahacArI "sthANu haze ke paraSa' e saMzaya jAge che. tevI ja rIte pahelAM je artha kriyAjJAnane vyabhicAritva sAthe paNa dekhyuM hoya ane avyabhicAritva sAthe paNa dekhyuM hoya to hAla arthakriyAjJAnane dekhatAM saMzaya jAge ke tenI sAthe atyAre vyabhicAritA haze ke avyabhicAritA. paraMtu arthakriyAzAnane pahelAM kadI vyabhicAritA sAthe dekhyuM nathI, kevaLa avyabhicAritA sAthe dekhyuM che. eTale hAla paNa artha kriyAjJAnane dekhatAM avyabhicAritAnuM ja grahaNa pahelAMnI jema thAya che.] Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANya-aprAmANya svataH-parataH vicAra parka 79. anizcitaprAmANyAdapi vA phalajJAnAt pravartakasya prAmANyanizcayo yuktaH, na tu svataH; utpattI pramANatadAbhAsayorvizeSAgrahaNAt phalajJAne ca tadvizeSapratibhAsAt / yattu vizeSajJAnaM nizcitaprAmANyamanizcitaprAmANyaM veti vikalpyAnavasthApAdanamapratipattiprahatatAkathanaM vA tat dRSTaviruddhatvAtpralApamAtramityalamalIkoktavikalpakalApanirmathanoditadurAmodAsvAdanena / 79. athavA, anizcita prAmANyavALA artha kriyAjJAna dvArA pravartaka jJAnanA prAmAyane nizcaya mAna ucita che paraMtu te pravartaka jJAnanA prAmAyane svataH nizcaya mAnavo ucita nathI, kAraNa ke pramANurUpa ane pramANabhAsarUpa pravakajJAnanI utpatti vakhate temane vizeSa dharma gRhIta thato nathI jyAre artha kriyAjJAnanI utpatti vakhate ja tenA vizeSadharmanuM jJAna thaI jAya che. "A vizeSadharmanuM jJAna nizcitaprAmANya che ke anicitaprAmANya ? evA be vikala UbhA karI anavasthAdiSanI Apatti ApavI ke apratipattipratihatatAdeSa jaNAva e dRSTavirUddha hAI pralApamAtra che, eTale beTA UbhA karelA uparyukta vikapanuM khaMDana karavAne durAnaMdanA AsvAdathI basa karu chuM. 80. sthitametadarthakriyAjJAnAt prAmANyanizcaya iti / tadidamuktam, 'pramANato'rthapratipattau pravRttisAmarthyAdarthavatpramANam' [nyA. bhA. 1. 1. 1.] iti / tasmAdaprAmANyavat prAmANyamapi parApekSamityato dvayamapi parata ityeSa eva pakSaH zreyAn / 80. e sthira thayuM ke arthakriyAjJAna dvArA pravartaka jJAnanA pramAyane nizcaya thAya che. eTale ja kahevAmAM AvyuM che ke "pramANa dvArA arthanuM jJAna thayA pachI pravRtti sakaLa thavAne kAraNe pramANu arthavat arthAta artha saMvAdI (yathArtha) bane che." nikarSa e ke aprAmANyanI jema prAmANya paNa bIjanI apekSA rAkhe che eTale baMne parataH che e ja pakSa vadhu sAre che. 81. yatta kazcitprAjJamAnI vadati-'abhyaste viSaye svataHprAmANyamanabhyaste tu parataH' iti so'yamabhyaste viSaye iti ca bravIti svatazca prAmANyaM manyate iti svayamevAtmAnaM vaJcyamAnaM na cetayate / abhyAso hi nAma punaH punaH prayogaH kriyAyAH abhyAvRttiH / viSayasya vAbhyastatA bhUyo bhUyaH pravRttiH / atazca svazarIragrahe nijagRhakuDyastambhAdipratibhAse vA sahasrakRtvaH pravRttisaMvAdajJAnajanmanA prAmANyanizcaya ukto bhavati, [ na ] svataH / abhyastatvaM cAnyathA na bhavediti yatkiJcidetat / tasmAt parataH prAmANyamiti siddham / 81. pitAne prAna mAnanAra koI =jena-bauddha vicAraka) kahe che ke jyAre jJAnano viSaya ayasta hoya tyAre jJAnanuM prAmANya svata: paratu jayAre jJAnane viSaya abhyasta na hoya tyAre jJAnane prAmANya parataH, te eka bAju 'viSaya abhyasta hoya tyAre ema kahe che Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa4 prAmAya-aprAmANya svataH-parataH vicAra ane bIjI bAju jJAnanuM prAmANya svataH mAne che. Ama te pitAne ja chetare che enuM tene bhAna nathI. abhyAsane artha che ekanI eka kriyAne vAraMvAra karavI te. viSayanI abhyastatA eTale ekanA eka viSayane prApta karavA mATe vAraMvAra karavAmAM AvatI pravRtti. ane tethI ja potAnA zarIranA jJAnanI bAbatamAM, potAnA gharanAM bhIMta, thAMbhalA vagerenA jJAnanI bAbatamAM pravRtti sAthe te jJAnenA saMvAdanuM jJAna hajAra vAra janmavAne lIdhe te jJAnanA prAmANyano nizcaya thayo kahevAya, svataH nahi. viSayanI abhyastatA bIjI koI rIte na bane. [arthAt je viSayanI bAbatamAM vAraMvAra karavAmAM AvelI pravRtti saphaLa ja banI che te viSaya abhyasta gaNAya che.] Ama A mata turacha che. tethI jJAnanuM prAmANya paratA che e puravAra thayuM. ( 82. punaH revote pramALAnAM parIkSaNamupayate taddhi pramAH sitaprmaannairvaa ? pramANairapi parIkSitaira parIkSitairvA ? tatra na nAma apramANaiH pramANaparIkSaNaM zakyakriyam / pramANairapyaparIkSitaiH tatkaraNe varaM vyavahAra eva tAdRzaiH kriyatAM, kiM parIkSaNena ? parIkSitaistu tatparIkSAkaraNamaparyavasitamanavasthAprasaGgAdityAdi / 82. vaLI keTalAka zaMkA kare che-pramANonI parIkSA ghaTatI nathI. te parIkSA pramANethI karavAmAM Ave che ke apramANothI karavAmAM Ave che ? [je pramANethI karavAmAM aAvatI hoya to] parIkSita pramANethI karavAmAM Ave che ke aparIkSita pramANethI ? AmAM apramANothI karavI to zakaya ja nathI. vaLI, aparIkSita pramANothI pramANanI parIkSA karavAne pakSa svIkAratA ho te [ kahevuM paDe ke ] tevA (=aparIkSita) pramANethI ja vyavahAra calAvo vadhu sAro, pachI pramANunI parIkSAnI zI jarUra che ? parIkSita pramANethI pramANunI parIkSA karatAM parIkSA kayAMya aTakaze nahi, kAraNa ke anavasthASanI Apatti Avaze. 83. tadapyuktena nyAyena parihRtaM bhavati / dRSTe viSaye pramANaparIkSAM vinaiva vyavahArAt, adRSTe tu parIkSAyA avazyakarttavyatvAdupapattezceti / tasmAdadRSTapuruSArthapadopadezi mAnaM manISibhiravazyaparIkSaNIyam / prAmANyamasya parato niraNAyi ceti cetaHpramAthibhiralaM kuvikalpajAlaiH // 83. nAyika--A zaMkAne parihAra ukta nyAye thaI gaye samajavo, kAraNa ke viSaya daSTa hoya tyAre pramANanI parIkSA karyA vinA ja vahevAra thAya che paraMtu viSaya adaSTa hoya tyAre pramANunI parIkSA avazya karavI joIe ane tyAre pramANunI parIkSA tArkika rIte ghaTe paNa che. niSkarSa e ke adaSTa puruSArthane upadeza denAra (zabda-)pramANunI parIkSA buddhimAna mANasoe karavI ja joIe, ane enuM ( zabdapramANunuM) prAmANya parataH Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhAM jJAne abAdhya che e prabhAkara mata 55 che evA nirNaya upara ame AvyA chIe mATe, cittane phaleza karanAra khoTA vikalponI carcA karavAnI koI jarUra nathI. 84. suzikSitAstvAcakSate-yuktaM yadamI mImAMsakapAzAH kAzakusuma rAzaya iva zaradi marudbhiratidurAtsamutsAyante duSTatArkikaiH / ye hi kilAbhyupayanti ca viparItakhyAtivAdamakRtAstrAH prAmANyaM ca svata iti ca vadanti, teSAM kutaH kauzalam ? viparItakhyAtAvabhyupagamyamAnAyAM bAdhyabodhasaMdarbhasubhikSe sati tatsAdhadinutpannabAdhake'pi bodhe duSpariharaH saMzayaH, saMzaye ca saMvAdAdyanveSaNamapi dhruvamavataratIti parataH prAmANyamanivAryam / yadA tu na bAdhyo nAma jagati kazcidapi bodhaH, tadA kiM sAdhAt saMzeratAM pramAtAraH ? asaMzayAnAzca kimiti paramapekSantAm ? anapekSamANAH kathaM parataH prAmANyaM pratipadyantAmiti nizcalaM svata eva prAmANyamavatiSThate / 84. suzikSita (=prabhAkara mImAMsake) kahe che-sAruM thayuM ke jema zaradaRtumAM pavana kAzakusumane haDaselI dUra kare tema duSTa tArkikee A duSTa mImAMsakone (=bhAda mImAMsakAne) harAvI dUra karyA. aene upaga karavAnuM na jANanAra teo (= bhAda mImAMsa) eka bAju viparIta khyAtivAdano svIkAra kare che ane bIjI bAju svataH prAmANyanI vAta kare che, emAM temanuM buddhikauzala kayAM ? [viparIta khyAtine anyathAkhyAti paNa kahevAmAM Ave che. eka vastunI bIjI vastunA rUpe pratItine anyathAkhyAti kahevAmAM Ave che. zukti rajatarUpe bhrAnta rajatajJAnamAM bhAse che. zakti paNa sat che ane rajata paNa sata che. bhramamAM A deza-kALanI sat (zukti) vastunI jagyAe anya deza-kALanI anya sat vastunuM (rajatanuM) pratyakSa thAya che. Ama thavAnuM kAraNa zuM ? be vastuo vaccenuM sadazya. rajatasadaza zaktinuM darzana thatAM rajata smRtimAM upasthita thAya che ane tenuM pratyakSa thAya che. rajatasmRtisahakata cakSa-zuktinikarSathI zuktimAM rajanuM pratyakSa thAya che uttarakAlIna naiyAyike kahe che ke cakSu-zaktine sarSi thatAM jJAnalakSaNa alaukika sannikathI pUryAnubhUta rajatanuM pratyakSa thAya che. viparIta khyAtimAM eka vastu anya vasturUpe pratIta thatI hovAthI A pratIti (jJAna) anya jJAnathI bAdha pAme che. arthAt viparIta khyAtimAM brAntajJAnane bAdhya mAnavuM anivArya thaI paDe che.] viparIta khyAtino svIkAra kare eTale bAdhya jJAnanI vAta sahelAIthI AvI paDe che ane pariNAme je jJAnanI bAbatamAM bAdhaka upasthita nathI thayuM te jJAnanI bAbatamAM paNa bAdhya jJAna sAthenA tenA sAdhamyane kAraNe saMzaya-pramANa haze ke apramANa-jAgavA anivArya thaI paDe che. ane eka vAra jJAnanA prAmANya bAbate saMzaya jAge eTale saMvAda vagerenuM AveSaNa paNa anivAryapaNe AvI paDe che, pariNAme parataH prAmANya anivArya banI jAya che. je jagatamAM koI bAhya jJAna ja nA hoya [to sAdhamya ja asaMbhava banI jAya ane te kayA sAdharmIne AdhAre pramAtA saMzaya kare ? [jo apramANu (=bAya) ane pramANu (=abAdhya) be jJAna hoya te temanI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa6 bAdha asaMbhava che vacce sAdhAraNa dharma saMbhave paraMtu kevaLa pramANu jJAna ja hoya te sAdhAraNa dharma kayAMthI saMbhave ? ane je sAdhAraNa dharma ja na saMbhava hoya to tajajanya saMzaya paNa kyAMthI saMbhave ? ane jemane saMzaya nathI teo zA mATe paranI (= saMvAda vagerenI) apekSA rAkhe? jemane paranI apekSA nathI teo zA mATe purata: prAmANyanuM pratipAdana kare. Ama prAmANya svataH ja che e daDhapaNe TakI rahe che. [mImAMsadone jJAna vize mahattvane siddhAMta svata;prAmANyavAda che. prabhAkara mAne che ke je koI paNa jJAna ayathArtha, mithyA viparIta saMbhavatuM hoya to vadhArtha jJAnamAM paNa tenA ayathArtha hovAnI zaMkAne ava rahe ja; e zaMkAne dUra karavA mATe yathArtha jJAnane abAdhita puravAra karavA bAdhakAbhAvane nirNaya karavo paDe, arthAt bAdhakAbhAvanizcaya sApekSa ja prAmANyanizcaya thavAne kAraNe yathArtha jJAnanI yathArthatA =prAmAya) svata: jJAta na rahetA 5rataH jJAta banaze. tethI prabhAkara badhAM ja jJAnane yathArtha ja gaNe che. keI bAdhya jJAna che ja nahi.] 85. kathaM punarbAdhyo nAma nAsti bodhaH ! zuktikAdau rajatAdipratyayAH prAcuryeNa bAdhyamAnA dRzyante / anabhijJo bhavAn bAdhasya, nahi te bAdhyAH pratyayAH / idaM hi nirUpyatAm ka ivottarajJAnena pUrvajJAnasya bAdhaH / bAdhArthameva na vidmaH / yadi tAvannAza eva bAdhaH, sa na teSAmeva; buddherbuddhacantarAdvirodha iti sakalabodhasAdhAraNatvAt / atha sahAnavasthAnaM tadapi samAnam, abAdhitAnAmapi jJAnAnAM sahAvasthAnAsaMbhavAt / atha saMskArocchedo bAdhaH, so'pi tAdRgeva, samyakpratyayopajanitasaMskArasyApyucchedadarzanAt / kazcidbhavadabhimatabAdhyabodhAhito'pi saMskAraH satyapi bAdhakapratyaye nocchedamupagacchati, kAlAntare tatkAraNakatadviSayasmaraNadarzanAt / atha viSayasyApahAro vAdhaH, so'pi durghaTaH, pratibhAtatvena viSayasyApahartumazakyatvAt / na hi bAdhakaM jJAnamitthamuttiSThati-yat pratibhAtaM tanna pratibhAtamiti / atha tadabhAvagraho bAdhaH, sa tAtkAlikaH kAlAntarabhAvI vA ? kAlAntarabhAvitadabhAvagrahaNasya bAdhakatve prAgavagatamudgaradalitaghaTAbhAvagrAhiNo'pi vijJAnasya tdbaadhktvprsnggH| tadaiva tu tadabhAvagrahaNe pratyayadvayasamarpitarUpadvitayayogAdubhayAtmakameva tadastu vastu kiM kasya bAdhyaM bAdhakaM vA / atha phalApahAro bAdhaH, so'pi na sambhavati, saMvidaH pramANaphalasya utpannatvenAnapaharaNIyatvAt / na hi yadutpannaM tadanutpannamiti vadati bAdhakaH / atha hAnAdiphalApahAro bAdhaH, na, tasya pramANaphalatvAbhAvAt / hAnAdivyavahAro hi puruSecchAnibandhanaH / na tenApahRtenApi pramANaM bAdhitaM bhavet // tasmAnna bAdho nAma kazcit / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madha asabhava che paha 85. naiyAyika--DhAi jJAna bAdhya na heAya e kema bane ?, kAraNa ke chIpamAM rajatanu' jJAna ane evAM khIjA dhaNAM jJAne! bAdha pAmatAM jaNAya che. prabhAkara--khAdha zu' che e Apa jANutA lAgatA nathI. [tame khAsthya jJAnanAM je dRSTAntA ApyAM] te khAdhya jJAneA nathI, Apa e jaNAvA ke uttara jJAna vaDe pUrva nAnA bAdha e zuM che ? ame khAdhane artha samajatA nathI, [ eTale tame amane samajAve.] jo [uttarajJAna vaDe pUrvajJAnane] nAza ja bAdha hAya tA [chIpamAM rajatanuM jJAna jevAM] te jJAneAte ja khAdha thAya ema na ane kAraNu ke anya jJAna (uttara jJAna) vaDe jJAnane (pUrvajJAnanA) virAdha ( = nAza) e teA badhAM ja nAneAmAM samAnapaNe rahelA che. jo sAthe na rahevuM e bAdha hAya tA e paNa badhAM nAnAmAM samAnapaNe che kAraNa ke abAdhita jJAne paNa sAthe rahe e saMbhavatuM nathI. jo saMskAranA uccheda khAdha hAya te! e paNa badhAM jJAnemAM samAnapaNe rahele che, kAraNa ke yathA jJAne pADelAM saMskArAnA paNu uccheda thatA (keTalIka vAra ) dekhAya che. vaLI, Ape mAnelA khAdhya jJAne pADelA krAi sadegskAra, Adhaka jJAna thavA chatAM, (keTalIka vAra) uccheda pAmatA nathI kAraNa ke kAraNabhUta tenA viSayanuM smaraNa kAlAntare thatu dekhAya che. jo sAne grahaNa karelA viSaya kharekhara tenA viSaya na hatA ema darzAvavuM arthAt te jJAnanA viSayanu apaharaNu karavu. e bAdha hAya to e paNa duTa che, kAraNa ke je viSaya jJAnamAM bhAsyA heAya tenuM apaharaNu karavu. zakaya ja nathI. [kema ?] kAraNa ke 'je viSaya bhAsyA hatA te viSaya bhAsyA na hatA' e AkAranuM bAdhaka jJAna AgatuM nathI. jo te viSayanA abhAvanuM grahaNa khAdha hoya to [ame pUchIe chIe ke kayAre thayeluM te viSayanA abhAvanuM grahaNuM ? ----] te kALe (= te viSayanA bhAvagrahaNakALe) ke uttarakALe ? te viSayanA abhAvanA uttarakALa thatA grahaNune khAdha mAnazu' te pahelAM jANelA. paNa pachI sAMbelAthI phuTelA ghaDAnA abhAvane grahaNa karanAruM vijJAna (pUrva kAlIna) dhaTajJAnanuM bAdhaka banI javAnI Apatti Ave. te viSayanA abhAvanuM te ja kALe thatu' grahaNu bAdhaka che ema mAnatAM e jJAnAe ApelAM be rUpanA yeAge vastu ubhayAtmaka (= bhAvAtmaka ane abhAvAtmaka) banI rahe; ane teA pachI [emAMthI] kAne bAdhya gaNavuM ane kAne khAdhaka gaNavu...? jo pramANunA phaLanu dUrIkaraNa [e ja pramANunA] bAdha hAya tA evA khAdha paNa saMbhavatA nathI. pramANukULarUpa jJAna ekavAra utpanna thayA pachI tenI utpatti ja thaI na hatI e rItanuM tenuM dUrIkaraNu zakaya nathI, kAraNa ke 'je utpanna che te utpanna thayuM nathI' ema khAdhaka jaNAvatuM nathI. jo hAnAdipa phaLanu dUrIkaraNu bAdha heya te teve khAdha pazu zakaya nathI kAraNa ke hAnAdi pramANanuM kULa nathI. hAnAdi vyavahAranuM kAraNu[ prANu nathI paraMtu ? puruSecchA che. tethI hAnAdinA dUrIkaraNathI paNa pramANa bAdhita na thAya. niSkarSa e ke khAdha nAmanI krAi vastu ja nathI. 86. itazca nAsti / sa hi samAnaviSayayorvA jJAnayoriSyate bhinnaviSayayorvA ? na samAnaviSayayordhArAvAhijJAneSvadRSTatvAt / nApi bhinnaviSayayoH, stambhakumbhopalambhayostadanupalambhAt / yadi cottareNa jJAnena pUrvajJAnagRhItAdarthAdartho'nya idAnIM gRhItaH, tatpUrva 4 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cUMTa viparIta jJAnA sa'bhavatAM nathI jJAnaM kimiti bAdhitamucyate / api ca pUrvasminpratyaye prAptapratiSThe sati AganturuttaraH pratyayo bAdhitu yuktaH, na pUrvo na caivaM dRzyate / tasmAnna bAdhyaM nAma vijJAnamasti / tadabhAvAnna tatsAdharmyanibandhanaH saMzayaH / tadabhAvAtsaMvAdAdyananveSaNAnna parataH prAmANyam / 86. A rIte vicAratAM pazu khAdha saMbhavatA nathI. bAdha samAviSayaka e jJAnA vacce sabhave che ke asamAnaviSayaka e jJAnA vacce ? samAnaviSayaka e jJAneA vacce khAdhana sabhA zake kAraNa ke dhArAvAhI nAnAmAM khAdha dekhyA nathI. asamAviSayaka khe jJAne vacce paNa bAdha sabhavatA nathI kAraNu ke staMbhanA jJAna ane kuMbhanA jJAna vacce khAdha jaNAtA nathI. pUrvajJAne grahaNu karelA viSayathI anya viSayanuM grahaNa atyAre uttara jJAna karatuM heAya teA tethI kaMi pUrvajJAna bAdhita kahevAya ! vaLI, pUrvajJAne teA pratiSThA = dRDhatA ) prApta karI lIdhI hAvAthI navu' AvanAra uttarAna bAdhita thavAne ceAgya che (kAraNa ke haju teNe pratiSThA prApta karI nathI), pUjJAna bAdhita thavAne cegya nathI; paraMtu evuM te! dekhAtuM nathI. tethI, bAdhya jJAna che ja nahi. bAdhya jJAna ja vita heAI sAdhamma janma sazaya jAgatA nathI. sAdha janya sa'zayanA abhAve savAda vagerenA anveSaNanA abhAva thatAM prAmANya parataH nathI e phalita thAya che. asa'za =). 87. nanvevaM bAdhe nirAkriyamANe kimamI zuktikArajatAdigrAhiNo viparIta pratyayA abAdhitA evAsatAm ? AH kumate ! nAmI viparItapratyayAH / na hIdRzAnAM viparyayAprAmutpattau kimapi kAraNamutpazyAmaH / na tAvadindriyamevaMvidhabodhavidhAyi bhavitumarhati sarvadA tadutpAdaprasaGgAt / nApi doSa kaluSitaM duSTaM hi kAraNaM svakAryakaraNe eva kuNThitazakti' jAtamiti tadeva mA jIjanat viparItakAryakaraNasya kiM vartate ? na hi duSTAni zAlibIjAni yavAGkurakaraNakauzalamavalamberan / tasmAt kAraNAbhAvAdapi na viparItapratyayAste / 87. bhaTTa mImAMsaka-- A pramANe bAdhanA nirAsa karAtAM, zuktimAM rajatanuM grahaNu karanAra jevAM A viparIta jJAne! zuM abAdhita ja raheze ? ' prAbhAkara mImAMsaka-- A duddhi ! A viparIta jJAna nathI kAraNa ke, eva viparIta jJAnAnI utpattinu kAI kAraNa amane dekhAtuM nathI. indriya AvAM viparIta jJAnAnuM kAraNa hAI zake nahi, kAraNa ke indriyane AvAM viparIta jJAnenuM kAraNu mAnatAM sadA AvAM viparIta jJAnAnI ja utpatti thatI rahevAnI Apatti Ave. dASathI kaluSita indriya paNa AvAM viparIta jJAneAnuM kAraNa nathI, kAraNa ke duSTa kAraNu peAtAnuM karavAnI ja zakti dharAvatuM hatuM nathI, eTale te peAtAnA kAne ja pedA nahi kare ane teA pachI viparIta kAne pedA karavAnI zAlikhIjo yAMkurane pedA karavAnuM kauzala dharAvatA nathI. 'jJAnAnu` kAI kAraNa na heAI, viparIta jJAneA saMbhavatA ja nathI. kA tA vAta ja kayAM rahI ? duSTa niSkarSa e ke viparIta Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAkaranI akhyAti. ___88. tatkiM satyakpratyaya evaM zuktikAyAM rajatapratibhAsaH ? ayi mUDha ! nAyamekaH pratyaya idaM rajatamiti, kintu dve ete grahaNasmaraNe / idamiti puro'vasthitabhAsvarAkAradharmipratibhAsaH, rajatamiti tu bhAsvararUpadarzanaprabodhyamAnasaMskArakAraNakaM tatsAhacaryAdavagatarajatasmaraNam / atazcedaM smaraNaM yataH prAganavagatarajatasya na jAyate, viditarajatasyApi rajanyAmanyadA vA sAdRzyadarzanAdvinA na bhavatIti / saraNamapi bhavadidamAtmAnaM tathA na prakaTayatIti pramuSitamucyate / svarUpeNa cApratibhAsamAnAyAM smRtAvanubhavasmaraNayorviveko na gRhIto bhavatItyagrahaNamakhyAtirucyate / 88. bhAdR mImAMsaka- te zuM chIpamAM thatuM rajatajJAna yathArtha che ? prAbhAkara mImAMsaka-are mUrkha ! (chIpamAM thatuM) "A rajata che' evuM A eka jJAna nathI paraMtu be jJAne che - pratyakSa ane smaraNuM. 'A' e samakSa rahela caLakATa dhamavALI vastunuM pratyakSa jJAna che. paraMtu "rajata e caLakATa dharmanA pratyakSa dvArA jAgrata thatA saMsakArathI janmeluM, caLakATa dharma sAthenA sAhacaryane kAraNe cittamAM Avela. rajatanuM smaraNa che. A samaraNa che kAraNa ke pahelAM jeNe rajatanuM pratyakSajJAna nathI karyuM: tene te nathI thatuM, tema ja pahelAM rajatanuM pratyakSa karyuM hovA chatAM sAdasthanA darzana vinA keIne rAta ke anyadI, te smaraNa thatuM nathI. A smaraNa hovA chatAM te pitAne te pramANe (arthAta smaraNarUpe, bIjI rIte kahIe to, te deza ane te kAla sAthe) pragaTa karatuM nathI eTale tene pramuSita smaraNa kahevAmAM Ave che. [A rajatasmaraNamAM rajata tenA deza ane kALa sAthe smaraNamAM AvatI nathI. tethI maraNanuM maraNarUpa pragaTa thatuM nathI. eTale tene pramuSita smaraNa kahevAmAM Ave che. ] svarUpe ( = smaraNarUpe ) gRhIta. na thatuM A smaraNa jyAre jame che tyAre anubhava ane smaraNane bheda gRhIta thato nathI. (bhedanA A) agrahaNane akhyAti kahevAmAM Ave che. 89 tathA hi bhrAntabodheSu prasphuradvastusaMbhavAt / __ catuSprakArA vimatirudapadyata vAdinAm // viparItakhyAtiH asatkhyAtiH AtmakhyAtirakhyAtiriti / 89, bhrAnta jJAnamAM pratImAna vastune saMbhava heI, cAra prakAranA virodhI mato vicArakomAM pracalita che- viparIta khyAti, asakhyAti, AtmakhyAti ane akhyAti. [asakhyAtivAdanA puraskartA mAdhyamike che. temanA mate badhI vastuo asata che. tethI temanA anusAra zuktimAM rajatanuM je jJAna thAya che, tenuM AlaMbana asat vastu che, koI sat vastu nathI. temanI dRSTie zukti ane rajata baMne asata che. anAdi vAsanAne baLe ja asata padArtho jJAnamAM bhAse che. svapnamAMya asata padArtho bhAse che, jAgrata avasthAmAMya asata padArtho bhAse che, badhAM jJAnomAM asat padArtho ja bhAse che. Ama badhAM ja jJAna brAnta che. jene brAnta jJAna kahevAmAM Ave che temAM asat vastune pratibhAsa thato hoI tene asakhyAti kahevAmAM Ave che. have AtmakhyAtine vicAra karIe. aA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viparIta khyAtine nirAsa khyAtinA puraskartA vijJAnavAdIo che. bhramaNAnamAM viSaya keI hoya che ane pratibhAsita kaMI bIju ja thAya che evuM vastutaH nathI. vizvamAM tava te eka ja che ane te che vijJAna. vastutaH AMtara tatva vijJAnanA AkAra ja bAhyarUpe pratIta thAya che. A daSTie badhAM bAhyavasvaviSayaka jJAna brAnDa che. vijJAnavAdI dRSTie badhAM jJAnomAM jJAnanI pitAnI ja khyAti (= jJAna) hoya che. tethI badhAM ja jJAna AtmakhyAti che. jJAna pote ja pitAne prakAze che, pitAthI anya bIjAne te prakAzanuM nathI. ] ___90 tatra viparItalyAtistAvatkAraNAbhAvAdeva nirastA / api ca viparItakhyAtI trayI gatiH-rajataM vA'nyadezakAlamatrAlambanaM, zuktikA vA nigRhitanijAkArA satI parigRhItarajatAkArA ca, atha vA anyadAlambanamanyacca pratibhAti / tatra yadi rajatamAlambanaM, tadiyamasakhyAtireva, na viparItakhyAtiH, asatastatra rajatasyaM pratibhAsAt / athAnyadezakAlaM tadastyevetyabhidhIyate / ihAsannihitasyAsya tena sattvena ko guNaH // api ca, dezakAlAvapi kiM santau pratibhAsete utAsantAviti ? yadi santau tahiM saddezakAlamevedaM rajatamavabhAtamiti na bhrAntireSA syAt / asantau tUbhAvapi rajatavannAlambanaM bhavitumarhataH / atha smRtyArUDhaM rajatamasyAM pratItau parisphuratItyucyate, tarhi smRtyupArUDhamiti ko'rthaH ? smaraNamapi jJAnameva, tadapi kathamasadarthaviSayaM syAt ? smRteranarthajatvameva svarUpamiti ced, astu kAmam / tatsAmAnyAdatrApyevaM prayoga ityetadapi tAvanna bramaH / tathA tvanarthajanyayA smRtyA so'rthaH kathamiha sannidhApayitu pAryate / sA hi na spRzatyevA'rtham / tasmAdasannihitarajatAlambanA viparItakhyAtirasakhyAtena viziSyate eva / 90. temAM viparItakhyAtine nirAsa te kAraNabhAvane kAraNe ja thaI gaye. vaLI, viparIta khyAtinI bAbatamAM traNa vikalapa saMbhave che-anya deza ane kALanI rajata ahIM viSaya che ke pitAnuM svarUpa DhAMkI daI rajatanuM svarUpa dhAraNa karanArI yukti viSaya che ke pachI viSaya anya (= zukti ) che ane pratIti anyanI (rajatanI) che ? temAM rajatane viSaya mAnavAmAM Ave te A asakhyAti ja bane, viparIta khyAti na rahe, kAraNa ke tyAM asat rajatanuM jJAna thAya che. je kahevAmAM Ave ke anya deza-kALamAM te te che ( = sat ) ja to amAruM kahevuM che ke IndriyanI pahoMcanI bahAra tenA hevAne ( = sattvanA) ahIM ze lAbha, zuM prayojana ? vaLI, deza ane kALa paNa zuM astitva dharAvatA hoya te ja dekhAya che ke astitva na dharAvatA hoya to paNa dekhAya che ? je astitva dharAvatA ( = sata) dezakALa dekhAtA hova to rajata astitva dharAvatA (=sata ) dezakALavALI ja dekhAI che [ ema mAnavuM paDe ] ane pariNAme A brAnti na bane. je deza ane kALa astitva na dharAvatA heya (arthAta asat hoya) te deza-kALa baMneya (asat ) 2jatanI jema jJAnane viSaya banavA yogya nathI. jo kahe ke mRtimAM Avela rajata e mithyA jJAnamAM dekhAya che te prazna UThe che ke smRtimAM Avela" ne atha Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viparIta khyAtine nirAsa zo che ? smaraNa paNa jJAna ja che. tethI te paNa kevI rIte asat (= atIta) ane pitAne viSaya banAve ? je kahe ke artha janya hevuM e smRtinuM svarUpa nathI te bhale ema che. jJAnavasAmAnyane kAraNe ahIM smRtimAM paNa "jJAna" zabdane prayoga karavAmAM Ave che ema paNa ame kahetA nathI. je smRti arthajanya nathI te pelA (atIta) arthane ahIM indriyanA saMparkamAM kevI rIte lAvI zake ?, kAraNa ke te smRti te arthane sparzatI paNa nathI. tethI, IndriyanA saMrpakamAM je nathI evI rajatane pitAne viSaya banAvanAra viparIta khyAtinI asakhyAtithI kaI vizeSatA ja rahetI nathI. 91. atha sthagitanijavapurupagrahItarajatarUpA zuktikA'tra prakAzate iti neyamasakhyAtirucyate, tadidamapUrvaM kimapi nATakamiyamasmi kRtyA sItA saMvRtteti / tathAhi kimatra zuktiriti pratItiruta rajatamiti ? zuktikApratItau tu zuktau zuktireva pratIyate, na rajatamiti bhramArthaH kaH ? rajatapratItau tu zuktirasAvityatra kiM pramANam ? bAdhakapratyayAdevamadhigatam iti cenmaivam , nahi jJAnAntareNAsyAH pratIteviSayo vyavasthApayituM yuktaH / bAdhakena hi jJAnena pUrvajJAnagRhItasya vastuno'sattvaM nAma khyApyatAM, na tu tasya viSayo nirUpyate / anarthitvAdvA kadAcidapravRttasya puMso bAdhakAnutpattau vA ko'syAH pratIteviSayaM vyavasthApayiSyati / tasmAdyadevAsyAM cakAsti tadeva rajatamasthA viSaya iti yuktaM vaktum, zuktistu nigUhitanijavapuriti durvidagdhavAcoyuktiriyam / 91. bhAda mImAMsaka-pitAnA svarUpane DhAMkI rajatarUpa dhAraNa karanAra zukti ahIM dekhAya che, eTale A asakhyAti nathI ema ame kahIe chIe. prAbhAkara mImAMsaka -kRtyArAvaNa' nATakamAM rAvaNane vadha karavA jAtavedase pitAnuM svarU5 DhAMkI "A huM kRtyA (= nakalI) sItA banI gaye" ema kahI sItAnuM svarUpa dhAraNa karI lIdhuM hatuM ema A paNa keI apUrva akaLa nATaka ja lAge che. zuM ahIM "zuktiche evuM jJAna thAya che ke "rajata che evuM ? je zuktinuM jJAna mAnavAmAM Ave te zuktimAM muktinuM jJAna thAya che, rajatanuM jJAna thatuM nathI mATe bhramane artha ja kayAM rahyo ? je rajatanuM jJAna mAnavAmAM Ave te "A zakti che e bAbatamAM zuM pramANu ? bAdhaka jJAnathI ja ema jaNAya che ema je kahevAmAM Ave to ame kahIe chIe ke nA, ema nathI. bIjuM jJAna "A jJAnane viSaya A che' e darzAvavAne yogya nathI. bahu bahu to bAdhaka jJAna pUrvajJAne grahaNa karela vastunuM asattva jaNAve che, pUrvajJAnane viSaya zo che e te jaNAvatuM nathI. arthane prApta karavAnI IcchA na hovAthI kadIka puruSa pravRtti na kare te bAdhaka jJAnanI utpati ja na thAya ane bAdhaka jJAnanI utpattinA abhAvamAM A nAnane viSaya karyo che e keNu batAvaze ? mATe, A jJAnamAM je pratIta thAya che te rajata ja teno viSaya che ema kahevuM yogya che. pitAnuM svarUpa chUpAvanAra zukti A jJAnane viSaya che e mata to vikRta jJAna dharAvanAra vidvAnone che. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asakhyAtine nirAsa 92. ye tvAlambanatAM zukteH rajatasyAvabhAsanam / vadantyasmin bhramajJAne teSAmatitarAM bhramaH / / na hyAlambanatA yuktA sannidhAnanibandhanA / tatraiva bhUpradezasya tathAbhAvaprasaGgataH / / tadevAlambanaM buddheyadasyAmavabhAsate / anyadAlambanaM cAnyadbhAtIti bhaNitirna vA / / 92. A bhramajJAnamAM viSaya zakti che ane pratIti rajatanI che ema jeo kahe. che temane e moTo bhrama che. Inidraya sAthe saMparka dharAve che eTalA ja kAraNe kaI vastu jJAnane viSaya banI jAya che ema mAnavuM yogya nathI. ema hoya te (zukti jenA upara lI che te jamIna paNa te bhramajJAnano viSaya banI jAya. jJAnano viSaya to te ja che je temAM pratIta thAya che. viSaya eka che ane pratIti bIjAnI che ema kahevuM yaMgya nathI. 93. ato rajatamevaitabuddhigrAhyamasacca tat / evaM viparyayakhyAtirasatkhyAterna bhidyate / / 93 ( traNeya vikalponI carcAne) niSkarSa e ke rajata ja e jJAna viSaya che ane te asat che; Ama viparIta khyAti asakhyAtithI judI paDatI nathI. 94. tatkimasatkhyAtireva sAdhIyasI ? tAmevAbhyupagacchAmaH ? maivam, sA'pi nopapadyate eva / asakhyAtiriti ko'rthaH ? kimekAntAsata evArthasya prathanam atha dezAntarAdau vidyamAnasyeti ? uttarasbhin pakSe viparItakhyAtirevaiSA, parairapi tatra rajatasya sattvAnabhyupagamAt , dezAntarAdau tu tatsattAyAstvayApi pratipannatvAt / ekAntAsatastvarthasya khyAtiriti na pezalam , AkAzanalinIpallavAderapratibhAsanAt / vAsanAbhyAsAdasatAmaNi pratibhAsA bhaviSyantIti ced na, arthamantareNa bAsanayA apyanupapatteH / arthAnubhavasamAhito hi saMskAro vAsanA kathyate, sA kathamasadarthapratibhAsahetuH syAt / bhavatvanyA vA bhavadabhimatA kAcana vAsanA, sA'pi tvasattvAvizeSe kimiti rajatamatimupajanayati, na gagananalinapratItimiti kutastyo niyamaH ? tadalamanayA / nAtyantamasato'rthasya sAmarthyamavakalpate / vyavahAradhuraM voDhumiyatImanupaplutAm / / api ca satvena pratibhAtIti asakhyAtirapi na niparItakhyAtimativartate / 94. mA bhImAMsa-ta zu asatyAti kyu sArI cha ( =qdhu muddhisabhya cha ? zuM tene ame svIkArIe ? Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asakhyAtino nivAsa prabhAkara mImAMsakate asakhyAti paNa ghaTatI nathI. "asakhyAtine artha che che? zuM eno artha "ekAnta asata arthanuM jJAna che ke pachI "anya deza vageremAM vidyamAna arthanuM jJAna" che? bIjo pakSa svIkAre te A asakhyAti viparIta khyAti ja banI rahe, kAraNa ke taiyAyike paNa (je dezamAM zakti che) te dezamAM rajatanuM astitva svIkAratA. nathI, vaLI dezAntaramAM 2jatanI sattA tame (bhAddo) paNa svIkAre ja che. ekAnta asata arthanuM jJAna thAya che e pakSa rucikara nathI, kAraNa ke AkAzanalinI, AkAzapallava vagere ekAnta asata arthonuM jJAna thatuM ja nathI. vAsanAnA sAtatyane kAraNe atyaMta asat arthonuM jJAna thAya che ema je kahevAmAM Ave te e barAbara nathI, kAraNa ke artha vinA vAsanA pite ja ghaTatI nathI. arthanA anubhave pADelo saMskAra ja vAsanA kahevAya che. te kevI rIte atyaMta asata vastunA jJAnane utapanna kare ? athavA te A vAsanAthI judI ja bIjI kaI vAsanA Apane mAnya hoya te bhale tevI vAsanA he; paraMtu te paNa, rajata ane gagananalina baMne samAnapaNe atyaMta asata hovA chatAM, 2jatanuM ja jJAna ane gagananalinanuM na janmAve evo niyama kayAMthI ? mATe, AvI vAsanAnuM koI prajana nathI. ATalI moTI nakara vyavahAradhurAne vahevA mATenuM sAmarthya atyanta asat arthamAM ghaTatuM nathIvaLI, asata arthe satarUpe jJAnamAM pratIta thAya che ema kahevAthI te asakhyAti paNa viparIvakhyAtithI judI nahi paDe. 95. tamArA mathAtirasta ! vijJAnameva khalvetadgRhNAtyAtmAnamAtmanA / bahirnirUpyamANasya grAhyasyAnupapattitaH / / buddhiH prakAzamAnA ca tena tenAtmanA bahiH / tadva hatyarthazUnyA'pi lokayAtrAmihedRzIm / / 95. vijJAnavAdI bauddha- eTale AtmakhyAti vadhu sArI che ema mAne. vijJAna pote ja potAne grahaNa kare che kAraNa ke bahAra jatuM grAhya ghaTatuM nathI. te te rUpe bahAra prakAzanuM arthazUnya vijJAna ahIM AvA lokavyavahAranuM vahana kare che. 96. uccate-nAtmakhyAtirapi yuktimtii| vijJAnAtmano hi pratibhAse'haM rajatamiti pratItiH syAd nedaM rajatamiti / kiJca 'yadanta yarUpaM hi bahirvadavabhAsate' [pramANasama caya ] ityabhyupagamAdiyamapi viparItakhyAtireva syAt / asakhyAtirapi ceyaM bhavasyeva, bahirbuddherasattvAt / buddhirastyeveti ced bahiSTaM tarhi cintyaM sat asat veti ? na tAvat sat , buddherbAhyatvAbhAvAt / asattve tvasakhyAtirityuktam / 96 prabhAkara mImAMsaka- AtmakhyAti paNa tarkathI ghaTatI nathI. vijJAnanuM ja jJAna thatuM hoya to huM rajata chuM" evA AkAranuM jJAna thAya, A rajata che" evA AkAranuM khAna na thAya. vaLI, "je yarUpa aMtara che te yarUpa jANe bAhya hAya ema bhAse che ema svIkAratAM A AtmakhyAti paNa viparIta khyAti ja banI jAya. te asakhyAti Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhI khyAtiomAM akhyAtino svIkAra che paNa bane che ja kAraNa ke vijJAnanuM bahAra astitva nathI. je kahe ke vijJAnanuM bahAra astitva te che ja, te tenA bAhyapaNane vicAra kare jaIe. te bAhyatva sata che ke asat ? te sata nathI kAraNa ke buddhinuM (vijJAnanuM) bAdhava astitva dharAvatuM nathI. je te asata che ema svIkAre te AtmakhyAti e asakhyAti che ema kahyuM gaNAya. 97. tamAcatitraveDaminanyonyAnubaverini. yuktyA virudhyamAne ca zreyasyakhyAtireva sA // khyAtitrayavAdibhirapi ceyamapratyAkhyeyA nUnamakhyAtiH / 97. niSkarSa e ke paraspara sAMka dharAvatI A traNa khyAtio tarka dvArA ghaTatI na heI pelI [ame mAnelI] akhyAti ja sArI che. A traNa khyAtionA puraskartAo paNu A akhyAtino nirAsa karavA samartha nathI. ___98. AtmakhyAtau tAvad AtmatayA vijJAnasya khyAti sti, vicchedapratibhAsAdityuktatvAt / asakhyAtAvapi asatvamarthasya naiva pratibhAsate, pravRttyAdivyavahArocchedaprasaGgAt / viparItakhyAtAvapi rajatasyAsannihitasya jJAnajanakatvam, ajanakasya ca pratibhAso neSyate eva / ataH tatra rajatasmRtyupasthApitaM rajaramavagatijanakamupagatam / atazca rajatasmRtiraparihAryA / sA ca rajatasmRtirna tadA svena rUpeNa prakAzate, smarAmIti pratyayAbhAvAt / tasmAtpramuSitAmenAM smRtimicchanti tArkikAH / abhyaste viSaye liGgapratibandhasmRti ythaa| so'yaM smRtipramoSastatvAgrahaNamakhyAtirucyate / / evaM satIyamakhyAtiriSyate sarvavAdibhiH / tathA prakaTayadbhistu pItaM prAbhAkarairyazaH // 98. AtmakhyAtimAM vijJAnanuM AtmarUpe (= svarUpe = avibhakta vijJAnarUpe = AMtararUpe) jJAna hetuM nathI (arthAta agrahaNa hoya che), kAraNa ke AtmakhyAtimAM avibhAga vijJAna grAhya-grAhaka vibhaktarUpe gRhIta thAya che ema kahevAmAM AvyuM che. asakhyAtimAM paNa arthanuM asatve gRhIta thatuM ja nathI (arthAt asavanuM agrahaNa heya che, kAraNa ke asakhyAtimAM arthanuM asava gRhIta thAya che ema mAnatAM pravRtti vagere vyavahAranA ucheranI Apatti Ave. viparIta khyAtimAM paNa asannihita rajatamAM jJAnanI janakatA tema ja je ajanaka hoya tenuM grahaNa icachavAmAM AvatAM nathI ja. ethI viparItathatimAM smRtimAM AvelI rajata jJAnajanaka che ema svIkAravAmAM AvyuM" che. ane eTale ja rajatanI smRti aparihArya che. te rajatanI smRti te vakhate pitAnA rUpamAM (= smRtirUpe) gRhIta thatI nathI, kAraNa ke "mane [rajAnuM ] smaraNa thAya che evA AkAranuM jJAna hetuM nathI. tethI, jema tAki ke abhyasta viSayamAM vyApi maraNa Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAgrahaNa pachI abhedagrahaNa asvIkArya 65 na anubhavAtuM hovAM chatAM svIkAre che tema ahIM paNa teo rajAnI smRti na anubhavAtI hasavA chatAM savIkAre che. zrutine A anubhava smRtinuM mRtirUpe amalaNa che ane tethI asthAti kahevAya che. Ama hoIne, badhA dArzanike A akhyAtine svIkare che paraMtu tene e rIte jU karIne [ame ! prabhAkaro yaza pAmI gayA. 99. nanu rajatamiti smRteH svarUpollekho mA bhUd / idamityatra puro'vasthitadhaminnatibhAsAt kathamakhyAtiH ? ucyate, na puro'vasthito dharmI zuktikeyamiti spaSTatayA gRhyate / tathA cAbhyupagame bhramAbhAvaprasaGgAt / kintu tejasvitAdiviparItaM dharmimAtramavabhAsate / dharmasArUpyAcca tadAnI rajataM smaryate / te ete grahaNasmaraNe vivikte api viviktatayA na gRhyate iti vivekAgrahaNamakhyAtiH, na tu sarveNa sarvAtmanApratipattireva / 99. bhAra mImAMsake-jJAnamAM '[ pelI] rajata" evA AkAravALI smRtine smRtirUpe ulalekha bhale na hoya paraMtu A che' evuM samakSa rahela dhamanuM jJAna te thAya che, te pachI AkhyAti" kayAMthI ? prabhAkara mImAMsaka - ame uttara ApIe chIe. samakSa rahela dharma 'A chIpa che ema spaSTapaNe gRhIta thato nathI, te spaSTapaNe gRhIta thAya che ema svIkAratAM bhramana abhAvanI Apatti Avaze. [samakSa rahela dhamI vizeSa chIpa gRhIta thatuM nathI] paraMtu tejasvitA vagerethI [ =samAna dharmothI ] jenuM vizeSarUpa gherAI gayuM che-DhaMkAI gayuM che e dharmImAtra, [ dharma vizeSa nahi ] gRhIta thAya che. [ tejasvitArU5] dharma sArUyane lIdhe tyAre rajatanuM smaraNa thAya che. A be grahaNa ane smaraNa bhinna hovA chatAM temanuM bhinna rUpe prahaNa thatuM nathI. Ama ahIM viveka( =bheda)nuM agrahaNa e ja akhyAti che, ane. nahi ke sarvanuM sarvathA agrahaNa. 100. vyadhikaraNayozca grahaNasmaraNayorvaiyadhikaraNyaM cenna gRhItaM, kimanyadastu sAmAnAdhikaraNyam / na tu yadevedaM tadeva rajatamiti sAmAnAdhikaraNyena grahaNamasti / sA hi viparItakhyAtireva syAt / vaiyadhikaraNyAnupagrahAdeva pramAtuH pravRttiH / avivekAt sAdhAraNyAbhimAnena pravRttiriti phalata iyaM vAcoyuktiH --- sAmAnAdhikaraNyena kecittatpRSTabhAvinam / parAmarzamapIcchanti tanna zraddadhmahe vayam // akhyAtipakSa evaM hi hIyetaikatvavedanAt / vakraizca vitathAkhyAtirakSaraiH kathitA bhavet / / 10. keTalAka prabhAkara mImAMsa- grahaNa ane smaraNa che ekabIjAthI bhinna che temane bheda je gRhIta na thaye te tethI zuM ? bhedathI anya abhedanuM grahaNa thAo, Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRtimAM bhedagrahaNa kevI rIte ghaTaze? mULa prabhAkAre- paraMtu "A je che te ja rajata che' ema abhedanuM grahaNa paNa ahIM thatuM nathI. je ema [ abhedanuM grahaNa ] mAnIe to te viparIta khyAti ja banI jAya. bhedanA agrahaNathI ja pramAtAnI pravRtti thAya che. [ tamArI vAta mAnIe to ] phalataH A pramANe kahevuM prApta thAya - grahaNa ane smaraNanA bhedanA agrahaNane pariNAme temanA abhedanuM jJAna thAya che je pravRttinuM kAraNa bane che. keTalAka prabhAkarAnuyAyIo anubhava ane smaraNanA bhedanA agrahaNu pachI tarata utapanna thatuM abhedAkAranuM parAmarza - jJAna - "je A che te ja rajata che paNa Icche che; te parAmarza jJAnane ame mAnatA nathI. Ama ekatvanuM jJAna mAnatAM te akhyAtivAda TakI zake nahi ane ADakatarI rIte viparIta khyAti ja kahI gaNAya. 101. nanvevamakhyAtipakSe pratiSThApyamAne nedaM rajatamiti pUrvAvagatarajatapratiSedhabodhI bAdhakapratyayo dRzyamAnaH kathaM samarthayiSyate ? apratItijJo devAnAMpriyaH / na hyanena rajataniSedho vidhIyate kintu prAgagRhIto vivekaH prakhyApyate / na idaM rajataM, yadevedaM tadeva rajatamityetanna, idamidaM rajataM rajatam iti / etadukta bhavati idamanyadrajatamanyaditi, so'yaM vivekaH khyApito bhavati / - 101. bhAddha mImAMsaka-A pramANe akhyAtipakSanI sthApanA karavAmAM AvatAM, pahelAM jANela rajata pratiSedha karanAru "A rajata nathI" evuM je bAdhaka jJAna anubhavAya che tenuM samarthana tame prAbhAkare kevI rIte karaze? prabhAkara mImAMsaka- A mU! tuM e jJAnanA svarUpathI ajANa che. enA vaDe rajatane niSedha karatA nathI paraMtu pahelAM na grahelA vivekanuM jJAna karAvAya che. "A rajata nathI" arthAt je A che te ja rajata che evuM nathI" arthAt A A che, rajata rajata che'. Ano artha e thayo ke "mA" bIjI vastu che ane "rajana" bIjI vastu che e je A viveka e jaNAvAya che. 102. nanvevam 'idaM rajatam' ityAdau smaraNAnubhavayorbhavatu vivekAgrahaNaM, svapne tu kathametadbhaviSyati ? bhoro ! kiM jAlaM svapne ? vivekena na gRhyate smaraNAnubhavau kvacit / svapne tu smRtirevaikA tathAtvena na gRhyate / / 102. bhAddha mImAMsaka - Ama A rajata che' e bhrAntinA daSTAntamAM smaraNa-anubhavana. bhedanuM agrahaNa mAnI laIe, paraMtu briAnisvarUpa svAnamAM A smaraNa-anubhavanA bhedanuM agrahaNa kevI rIte banaze ? prAbhAkara mImAMsaka-are bhIru ! svapnamAM zuM thAya che? keTalIka vAra (= yuktimAM rajatanA bhramazAna jevAM bhramaNAmAM) smaraNa ane anubhavanA bhedanuM agrahaNa hoya che paraMtu, svaM35 bhramamAM te kevaLa mRta ja hoya che ane smRtinuM mRtirUpe agrahaNa heAya che, Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhrAnta jJAnAmAM agrahaNa hoya che. 67 103. sadRzadarzanAdvinA smRtireva kutastyeti ced na, nAnAkAraNakatvAtsmaraNasya / nidrAkaSAyitamapyantaHkaraNaM smaraNakAraNaM bhavatyeva / yadyevaM dvicandratiktazarkarAdipratyayeSu kathaM smRtipramoSaH ? 103. bhATTa mImAMsaka prANAkara mImAMsaka che. nidrAthI kluSita thayeluM antaHkaraNu smRtinuM kAraNa bane che ja. saMdeza vastunA darzana vinA smRti kevI ? tamArI zaMkA barAbara nathI kAraNa ke rasmRtinAM aneka kArA bhATTa mImAMsaka- jo ema hoya teA dvicandrajJAna, tiktazarkarAjJAna, vagere bhrAntanAnAmAM smRtinu smRtirUpe agrahaNa kevI rIte ghaTAvaze ? 104. AH Dovara ! thamasamitimapi na mukhyaA--- na sarvatra smRtereva pramoSo'bhyupagamyate ! kintvakhyAtiratazcAsau kathaJcitkasyacitkacit // bhavatyanubhavasmRtyorvivekAgrahaNaM kacit / kvacitta smaryamANasya tathAtvenAnupagrahaH || dvidhA kRtA kacid vRttirnetrasya timirAdinA / na hi grahItumaikyena zaknoti ziziratviSam // kacidrasanasaMpRkte pitte tiktatvavedanAt / paricchettuM na zaknoti mAdhuryaM zarkarAgatam // gRhNAti yattu tiktatvaM vastutaH pittavartti tat / tathA tu na vijAnAti nigiranneSa zarkarAm // etena pItazaGkhAdikhyAtayo'pi vyAkhyAtAH / 104. prAbhAkara mImAMsaka- are mruddhu ! vAraMvAra kahevA chatAM kema samajatA nathI ke badhAM ja bhrAntanAnemAM smRtinuM smRtirUpe agrahaNu svIkAryuM nathI paNu agrahaNa svIkAryu che. tethI A agraNu kAine kayAreka kAzvaka rIte tA hoya che, kayAreka anubhava ane smRtinA bhedanuM agrahaNu heAya che. kayAreka smRtinA viSayanuM smRtinA viSaya tarIke agrahaNu haiAya che. kayAreka timirAdi doSane lIdhe AMkhanuM darzana dvidhA vibhakta thaI jAya che. tethI AMkha caMdrane eka tarIke grahI zakatI nayo. pittathI jIbha Avarata haiAvAne lIdhe pittanI tikatatAnuM jJAna thatuM hAi sAkaranA mAne anubhavavA te asamartha banI jAya che. je tikatatAne tene anubhava thAya che te tA pittagata che enuae sAkara khAnArane agrahaNu heAya che. A dRSTAMta dvArA pItazaMkha vagere bhrAntionI paNa samajutI apAI gaI, Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAyikanuM AkhyAtivAdakhaMDana 105 tava sati sarvatra sabhyapAgha pramaH | na mithyApratyayaH kazcidasti zaGkA nibandhanaH // ajAtAmathyAzaGkazca na saMvAdamapekSate / tasmAnna kazcitparataH prAmANyamadhigacchati // evaM svataH pramANatve siddhe vede'pi sA gatiH / apavAdadvayAbhAvo vaktavyazcAtra pUrvavat // 105. AvuM heine samyaka grahaNane abhAva e bhrama che. mithyA jJAna jevuM kaI jJAna nathI jethI jJAna nI bAbatamAM zaMkA janme ke A pramAM haze ke A pramA. [ badhAM ja jJAna yathArtha hoI, AvI zaMkA janmI rAke ja nahi. 1 jene jJAnanA miTyA hovAnuM ke amithyA hovA 3 vize saMkA na hoya te (tenA nirNAyaka) saMvAdanI apekSA kema rAkhe? tethI koI paNa jJAnanuM prAmANya parata: heya ema jaNAtuM nathI. Ama je jJAnanuM prAmANyA svataH puravAra thayuM te vedanI bAtamAM paNa ema ja ( = svataH ja ) heya, be apavAdano abhAva vedanI bAbatamAM pahelAMnI jema nirUpavo joIe. 106. matra pratividhIte yam "a rataniti maraNanumavazvamA vinAgRhymaanne dve ete jJAne' iti, tadasAmpratam , pratyabhijJAvadekatvenaiva saMvedyamAnatvAt / yadevedaM puro'vasthitaM bhAsvararUpAdhikaraNaM dharmi sAmAnyaM tadeva rajatamiti vizeSataH pratipadyate, yadidamagrataH sthitaM tadrajatamiti satyarajatapratItivat , anubhUtatayA hi na rajatamatra prakAzate kintvanubhUyamAnatayA, anubhUtatAgrahaNaM ca smaraNamucyate nAnubhUyamAnatAgrahaNam / 106. naiyAyika - ahIM ame akhyAtivAdane virodha karIe chIe. "A rajata che' emAM jemane bheda (hevA chatAM ) gRhIta nathI thaye evAM anubhava ane smaraNa e be jJAna che - ema je kahevAmAM AvyuM te yogya nathI, kAraNa ke pratyabhijJAnI jema ahIM paNa eka ja jJAnanuM saMvedana thAya che "je samakSa rahela che te rajata che' evI satya rajatanI pratItinI jema [ahIM, "A je samakSa rahelo bhAsvara rUpa vagerenA adhikaraNabhUta dhamAM sAmAnya che te 2jata che ema vizeSarUpe tenuM [sdhamI sAmAnyanI pratipAdana karavAmAM Ave che. bhUtakALamAM anubhavAyela vasturUpe rajata ahIM jJAta thatI nathI paraMtu vartamAnamAM anubhavAtI vasturUpe ja te jJAta thAya che. bhUtakALamAM anubhava melanuM grahaNa smaraNa kahevAya che, vartamAnamAM anubhavAtI vastunuM grahaNa smaraNa kahevAtuM nathI. 107. svaprakAzA ca saMvittiriti bhavatAM darzanam / tatraiSA rajatasaMvittiH kena rUpeNa prakAzatAmiti cintyam / yadi smaraNAtmanA, kaH pramoSArthaH ? athAnubhavAtmanA, tadiyaM viparItakhyAtireva, smRteranubhavatvena zukteriva rajatatvena pratibhAsAt / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAyikanuM AkhyAtivAdakhaMDana 107. vaLI, jJAna svaprakAza che e tamAro prabhAkarane siddhAnta che. tamArA darzanamAM (tattvajJAnamAM) A rajatajJAna kayA rUpe gRhIta thAya che e vicAravuM joIe, je te smaraNarUpe gRhIta thatuM hoya to pachI mRtinA pramoSanI tame je vAta kare che tene artha zuM ? je anubhavarUpe gRhIta thatuM hoya to ['A rajata che evuM A zramajJAna viparIta khyAti ja banI rahe. kAraNa ke [ viparIta khyAtimAM ] jema yukti rajatarUpe gRhIta thAya che tema ahIM smRti anubhavarUpe gRhIta thAya che. 108. atha saMvinmAtratayaiva prakAzate tadapi na yuktam , rajataviSayollekhAt, smaraNAnubhavavizeSarahitAyAzca viSayasaMvitteranupapatteH / 108. je tame prAbhAkare kahe ke te jJAna smRtirUpe gRhIta thatuM nathI ke anubhavarUpeya gRhIta thatuM nathI paraMtu kevaLa jJAnarUpe ja gRhIta thAya che to e barAbara nathI, kANuM ke te jJAnamAM viSayane ullekha che ane smaraNa ke anubhavane vizeSa dharma na dharAvatuM heya evuM viSayajJAna ghaTatuM nathI. ___109. na ceyamapratipattireveti vaktumucitaM, madamUrchAdidazAvisadRzasvaprakAzasaMvedanAnubhavAt / yathA idamityaMze svaprakAzaM saMvedanaM tathaiva rajatamityatrApi / 10. A rajatajJAnanuM agrahaNa ja hoya che ema kahevuM yogya nathI kAraNa ke mada, mUcha vagere dazAthI videza evA A svaprakAza jJAnano anubhava thAya che. jema "A" aMzamAM jJAna svaprakAza che tema "rajata aMzamAM paNa te svaprakAza ja heAya. 110. api ca dvayozcAMzayoH samAne saMvedane tata ekaM pratyakSalabdhamaparaM smaraNaphalamiti kutastyo vibhAgaH / 110. vaLI ["A aMza ane "rajata-aMza] baMne azonuM saMvedana samAna hoya che, te pachI eka aMzanuM saMvedana pratyakSaphaLa che ane bIjA aMzanuM saMvedana maraNaphaLa che evo vibhAga kayAMthI ghaTe ? 111. idamityatra ca kimavabhAsate iti nirUpyatAm / yadi zuktikAzakalaM sakalasvagatavizeSakhacitamavabhAti tadA tadarzane sati rajatasmaraNasya ko'vasaraH ? / bhavadapi kA sAdRzyakRtaM smaraNaM na tadavivekAya kalpate, devadattadarzanAnantarodgatatatsahazapuruSAntarasmaraNavat / atha dharmimAtramidamiti pratyaye pratibhAti, na zuktikAzakalaM, tabADhamiSyate / tadeva cedaM sAmAnyadharmagrahaNavazaviruddhasaMskAropanibandhanaviruddha vizeSasmaraNakAraNakamidaM rajatamiti sAmAnyopakrame vizeSaparyavasAnaM jJAnaM, yadidaM tadrajatamiti sAmAnAdhikaraNyAvamarzAt / rajatAnubhavAbhimAnenaiva ca rajatArthI tatra pravarttate / 111. A e jJAnamAM zuM gRhIta thAya che e kaho. jo emAM zuktine TukaDe gRhIta ati he to te potAnA saghaLA vizeSa dharmo sAthe ja gRhIta thAya, Ama te vakhate zuktinuM Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAyikanuM AkhyAtivAdakhaMDana darzana heya, ane te pachI tyAre rajatanuM maraNa thavAne kaI avakAza ja kayAM rahe che ? ane zaktinA darzana pachI zukti sAthe rajatanuM sAdastha hovAne kAraNe rajatanuM smaraNa thAya te paNa te rajatasmaraNa zaktidarzanathI potAnA bhedanuM agrahaNa janmAvavA samartha nathI - jema devadattanA darzana pachI devadatta sAthe sAda dharAvanAra puruSanuM thatuM smaraNa devadattadarzanathI potAnA bhedanuM apahaNa janmAvavA samarthanathI tema. je kahe ke "A" e jJAnamAM dhamimAtranuM grahaNa thAya che, zaktinA TukaDAnuM grahaNa thatuM nathI, te te to amane kharekhara ISTa che. sAmAnya dharmanA grahaNane lIdhe virodhI saMskAronA jAgavAthI virodhI * vizeSa dharmonuM smaraNa thAya che jene kAraNe A rajata che' evuM te jJAna sAmAnya dharmathI zarU thaI vizeSa dharmamAM paryAvasAna pAme che, kAraNa ke "je A che te rajata che e abhedanA parAmarza thAya che. potAne rajatane anubhava thayo che ema mAnIne rajatAthI tyAM pravRtta thAya che. 112. nanu smaraNAnubhavayovivekamapratipadyamAnaH pravartate ityuktam / zrutamidaM yadatrabhavadbhidharmakIrtigRhAdAhRtaM 'dRzyavikalpyAvarthAvekIkRtya pravartate' iti / kiJca cauryamapIdaM na kathaJcana svArtha puSNAti, yAvaddhi dRzyaM gRhItamiti na jAtaH pratyayaH tAvatkathaM dRzyArthinastatra pravRttiH / evamihApi yAvad rajataM gRhotamiti na jAtaH pratyayaH tAvat kutastadarthinAM pravRttiH ? tasmAdasti rajatagrahaNaM, na tu tatsmaraNapramoSamAtram / / 112. prabhAkara mImAMsaka - smaraNa ane anubhavanA bhedanuM prahaNa na thatAM [rajatAthI] pravRtta thAya che ema ame tene kahyuM che. neyAyikaame A sAMbhaLyuM che ke "darzanane viSaya ane vika9pane viSaya eka na hovA chatAM temane eka karIne kamAtA pravRtta thAya che? A vicAra Ape dhamakIrtina gharethI (=auddha darzanamAMthI) uchIne lIdho che. vaLI, A cerI paNa tamAre koI svArtha poSatI nathI, kAraNake 'darzanane viSaya gRhIta thayuM che evuM jJAna jyAM sudhI na thAya tyAM sudhI darzananA viSayane IrachanAra kayAMthI pravRtta thAya ? e ja rIte ahIM paNa "rajatanuM grahaNa (darzana) thayuM che evuM jJAna jyAM sudhI na thAya tyAM sudhI rajatAthI kema pravRtti kare che tethI rajananuM jhaDaNa (=darzana) che ane nahi ke rajatanA smaraNano prameSa mAtra. - 113. ninu saMgatamALe viparIta hayAtivAhimirarthakatamithuna /salya, ramatagatavishesssmrnnmbhyupgtm / yathA hi puro'vasthite dharmiNyUlatvAdisAdhAraNadharmagrahaNAt sthANupuruSagatavizeSAgraha gAdubhayavizeSasmRteH saMzayo bhavati, evamihApi tejasvitAdisAmAnyadharmagrahaNAdvizeSAgrahaNAd rajatagatavizeSasmRtezca tasmin dharmiNi rajatapratyo bhavati viparyayAtmakaH / saMzaye hyubhayavizeSasmaraNaM kAraNam , iha tvanyataravizeSasmaraNamiti vizeSaH / ata eva cAgRhItarajatasyedaM jJAnaM nAtpadyate, sadRzAgrahaNe vA nizIthAdAviti / na tvetAvatA smaraNamAtramevedamitIyati viramya sthAtavyam, smaraNajanyasya viparyayapratyayasyApi saMvedanAt / ata eva tatpRSThabhAviparAmarzavAdino varaM satyavAcaH / te hi pratibhAsaM na nihanuvate / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113. prAbhAkara mImAMsaka che, ema kahevAya che. naiyAyikanu khyAtivAdyakha'Dana 71 rajatasmaraNutA viparItakhyAtivAdIoe paNa svIkAryu. naiyAyika - sAcuM; rajatagata vizeSa dharmanuM smaraNa ame viparItakhyAtivAdIoe svIkAryuM che. jema sAme rahelA dhI"mAM [puruSa ane sthANugata] UMcAI vagere sAmAnya dharmAMnA grahaNane lIdhe ane sthANu ane puruSagata vizeSa dharmanA agrahaNane lIdhe baMnenA vizeSa dharmAMnI smRti thavAthI saMzaya janme che tema ahIM paNu [zukti ane rajatagata] tejasvitA vagere sAmAnya dharmonA praNane lIdhe ane vizeSa dharmonA agrahaNane lIdhe rajatagata vizeSa dharmAnI smRti thavAthI dhI mAM rajatanuM viparyayAtmaka jJAna janme che, sazayAtpattimAM baMnenA vizeSa dharmAnuM smaraNa kAraNu che, paraMtu ahIM teA bemAMthI ekanI vizeSa dharmAnuM smaraNu kAraNa che, eTalA bheda che. tethI ja [arthAt rajatanA vizeSa dharmonuM smaraNa kAraNu hAvAne lIdhe] rajatane pahelAM anubhava na thaye! hAya ! A [rajata-]jJAna utpanna thatu nathI; vaLI, sAdRzyanA darzana vinA jo AvuM rajatajJAna utpanna thatuM heAya te rAtrie paNa te utpanna thAya, [paNu thatuM nathI]. paraMtu A [rajatajJAna smaraNamAtra che ema kahI tyAM ja aTakI javuM na joIe kAraNake smaraNujanya vipa yajJAnanuM savedana ApaNane thAya che. eTale ja smaraNujanya parAmane (=A je che te rajata che' evA parAmarzIne) svIkAranArA [navyaprAbhAkarA] vadhu sArA che, kAraNuke te satyavAdI che; te saMvedanane pAvatA nathI. 114. viparyayAvagateH kAraNaM vikalpitaM tatroktameva prAmANikaiH - -- yattu kArya cedavagamyeta kiM kAraNaparIkSayA / kAryaM cennAvagamyeta kiM kAraNaparIkSayA // kAryAkasmikatAnupapattezca kalpyatAM kAraNam / tacca klRptameva doSasahita mindriyaM, yathA saMskAra sahakAri pratyabhijJAyAmiti / suvate zAlayo duSTA na yadyapi yavAGkuram / zAlikArya tvapUpAdi janayantyeva kalmaSam // tasmAddoSakaluSitAdindriyAt puro'vasthitadharmigatatrikoNatvAdivizeSAvamarza kauzalazUnyAt sAmAnyadharma sahacarita padArthAntaragatavizeSasmaraNopakRtAdbhavati viparItapratyayaH / samyagjJAnApekSayA ca tad duSTamucyate / svakArye tu viparyayajJAne tatkAraNameva na duSTam / tasmAd rajatamityanubhava eva na pramuSitasmRtiH / 114. jyAM vipayajJAnanA karaNanI carcA karavAmAM AvI che tyAM taiyAyikAe kahyuM. che ke jo kAryanuM jJAna thatuM hAya tA pachI kAraNanI parIkSA karavAnI zI jarUra che ? jo kAryanuM jJAna thatu ja na heAya te paNa kAraNanI parIkSA karavAnI zI jarUra che? kArya kAraNu vinA akasmAta, utpanna thAya e ghaTatuM na heAI kAraNanI kalpanA kara. te kalpeluM kAraNuM, Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 naiyAyikanu akhyAtivAdakhaMDana che rASasahita indriya. jema sa`skArasahita indriya pratyabhinnAnuM kAraNu che tema deAjasahita indriya vapa majJAnanuM kAraNa che. jo ke duSTa zAlikhIjo yavAMkurane utpanna karatA nathI chatAM te duSTa zAlikAEne-apUpa vagerene-te utpanna kare che ja. tethI, sAme rahela dharmInA trikALutva vagere vizeSa dharmonuM grahaNa karavA asamartha, deSavALI indriya sAmAnya dharma dharAvatI bIjI vastunA vizeSa dharmonA smaraNunI sahAyathI viparIta jJAna utpanna kare che. yathA jJAnanI apekSAe te (=indriya kAraNa) duSTa kahevAya che, paraMtu peAtAnA kA viSa yajJAnanI bAbatamAM te te kAraNa duSTa nathI. Ama rajatanu A jJAna [potAnI utpattimAM smRtinI apekSA rAkhatuM heAvA chatAM] te indriyajanya hAI anubhava ja che, prakruSita smRti nathI. 115. api ca, nedaM rajatamiti bAghakajJAnaM pUrvAnubhavaviSayIkRtarajataniSedhamadhigamayadupate / nedaM rajatamiti 'yadahamadrAkSaM tadrajataM na bhavati' iti prasaktasya cAyaM niSedhaH / anabhUtaM tvaprasaktamapi pratiSidhyamAnaM, rajatamiva kanakamapi kimiti na pratiSidhyate / 115. vaLI, 'A rajata nathI' e bAdhaka jJAna, pUrvAnubhave jene grahaNu karela che te rajatanA niSedhane jaNAvatuM utpanna thAya che. A rajata nathI' ema kahetAM kahevA mAgIe chIe ke je vastu meM dekhI hatI te rajata nathI.' Ama A prAptaneA arthAt anubhUta pratiSedha che. jene anubhava nathI arthAt je aprApta che evI vastune pratiSadha karavAmAM AvatAM rajatanI jema kanakaneA pratiSedha paNa kema na karAya ? 116. yatta vyAkhyAtaM prAganavagatasmaraNAnubhavavivekapratipAdakaM bAdhakajJAnamiti tadvacAkhyAnamAtrameva, tathA'nanubhavAt / na hyevaM bAdhakamutpadyate yadaviviktaM tadviviktam' iti / ato yatkiJcidetat / tasmAnna rajatasmaraNam / 116. smaraNu ane anubhavanA pahelAM na naNelA viveka (bheda)nuM pratipAdaka bAdhaka jJAna che evI je samajUtI tame prAbhAkarAe ApI che te kevaLa samajUtI ja che, kAraNa ke evA anubhava thatA nathI ema ame kahIe chIe kAraNa ke je abhinna hatu te bhinna che evA AkAranuM bAdhaka jJAna utpanna thatuM nathI. tethI A mata tuccha che, niSkarSa e ke (ahIM] rajatanuM smaraNa nathI. 117. rajate vA kadAcidanubhavo'bhUditi smaraNamabhidhIyamAnaM nAtyantamalaukikam / svapne tu svazirazchedAderatyantAnanubhUtasya smRtiriti kathyamAnameva trapAkaram janmAntare nijamastakalavanamanubhUtamaneneti ced idamapi svabhASitamasAram yajjanmAntarAnubhUtaM smayete / tatra ca kutastya eSa niyamo yatkadAcideva smaryate, na sarvadA sarvamiti / 117. 'rajatane kAIka vAra anubhava thayeA hateA' eTale rajatanu smaraNa thAya che ema kahetAM te te smaraNu atyaMta alaukika na heAya [kAraNa ke le! pUrvAnubhUtanu" smaraNa kare che.] pUrve kadI na anubhavelA petAnA ziracchedranI paNu smRti thAya che ema kahevu Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAyikanuM AkhyAtivAdakhaMDana zaramajanaka che. je kahevAmAM Ave ke pUrvabhavamAM pitAnA mastakanuM chedana eNe anubhaveluM, te amAre kahevuM joIe ke janmAktaramAM anubhavelAnuM tene smaraNa thAya che ema kahevuM , paNa atyaMta anucita che. tyAM e prazna UThe che ke pUirvabhavamAM anubhavelI amuka ja ghaTanAnuM koIka vakhata ja te smaraNa kare ane badhI ghaTanAonuM sarvadA smaraNa na kare e niyamano AdhAra che ? 118. nanu bhavatA'pyasakhyAti nirasyatA svapnajJAneSu tAdRkSu kiM vaktavyam ? yad vaktavyaM tat tatraiva zroSyasi / asanna pratibhAtItyu vyate, na tvananubhUtamiti / 118, prAmAkara - asakhyAtine (arthAta brAntajJAnamAM asat arthanuM jJAna thAya che e manano) nivAsa karanAra Ape tevA svapnajJAnanI bAbatamAM zuM kahevuM che ? yAyika - amAre je kahevuM che te tame tyAM ja (navamA AhikamAM vistArathI) sAMbhaLazeamAre kahevuM che ke asanuM [kadI] jJAna na thAya, ane nahi ke anubhUtanuM jJAna na thAya. arthAta anubhUtanuM jJAna saMbhave che paraMtu asatanuM jJAna saMbhavatuM nathI.] 119. navananumUtaM sat thaM nAnI ? saDhiti cait jJAna, taddanumUtamiti ( zaiva mayA tannAnubhUtam anyenAnubhaviSyate / parAnubhUta ca saditi zakyate vaktum / parAnubhUte tu smaraNamaghaTamAnamiti nAvayoratra vastuni samAnayogakSematvam / api ca bhavanmate svapnasmRteH smRtitvenAgrahaNe kena rUpeNa grahaNamiti cintyam / rUpAntareNa grahaNe viparItakhyAtiH / sarvAtmanA tvagrahaNe svapnasuSuptyoravizeSaprasaGgaH / anubhavapratyayazca svapne savedyate na smaraNAnullekhamAtramiti durabhiniveza eva smRtipramoSasamarthana nAmeti / dvicandrAdipratyayeSu kathamakhyAtiH ? 119. prabhAkara - jene tamane anubhava thayo nathI te sat che e tame kevI rIte jANaze ? te sat che evuM je tamane jJAna hoya te tene tamane anubhava thaye ja hoya. yAyika - nA, evuM nathI. meM tene bhale anubhavI na hoya paraMtu bIjAe te tene anubhavI haze. bIjAe anubhavelI vastu sat che ema kahI zakAya. paraMtu bIjIe anubhavelI vastunuM smaraNa ghaTatuM nathI. tethI A vastumAM (=svapna jJAnanI samajutabAbatamAM) ApaNuM baMnene samAna yogakSema nathI. arthAt ame taiyAyike je rIte sanAtane samajavIe chIe te rIte tame prabhAkara nahi samajavI zake. amArI samajUtI yogya che.] vaLI, tamArA mate to svapnaskRtinuM smRtirUpe agrahaNa che, to kayA.. rUpe tenuM grahaNa che ene vicAra karavo joIe. anya rUpe grahaNu mAnatAM viparIta khyAti, AvI paDe. saMpUrNapaNe svapnamRtinuM grahaNu mAnatAM svapna ane suSupti vacce koI bheda nahi rahe. svapnamAM (darekane anubhavajJAnanuM saMvedana thAya che, smRtinA agrahaNanuM ! Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RyAyikanuM AkhyAtivAdakhaMDana ja mAtra saMvedana thatuM nathI. eTale smRtiprameSanuM samarthana karavAne tamArA prabhAkarane A khATA pakSapAta ja che. vaLI, dvicakrajJAna vagere jJAnamAM akhyAti (vivekAgrahaNa) kevI rIte che ? ____120. nanUktaM suSirabhinnA nayanavRttirekatvena grahItu na zaknoti zazAGkamiti / bhoH zrotriya ! tAdRzI dRzo vRttirekatvamindormA grahId dvitvAnubhava tu bhAntaM ka pracchAdayAmaH! nanu cakSurvRttau tad dvitva, tadgatatvena tu yattasyAgrahaNaM sa eva bhramaH / naitadevam, netravRtteH sarvatra parokSatvAt / / kimekacandrabodhe'pi vRttyekatvaM pratIyate / iyaM hyagRhyamANaiva cakSurvRttiH prakAzikA // evamucyamAne caikacandragrahaNe'pi vRttyekatvAgrahaNAdakhyAtireva bhavet / yadapi tiktazarkarAdipratyayeSvakhyAtisamarthanakadAzayA pittavRttestiktatvasya saMvedyamAnasya tatsthatvenAgrahaNamupavarNitaM tadapi kuzakAzAvalambanaprAyam / mohAt pittagatatvena tiktatA cenna gRhyate / mA grAhi zarkarAyAM tu kiMkRtA tiktatAmatiH // sAmAnAdhikaraNyena hi tiktA zarkarA' iti tadadhikaraNA tiktatApratItirupajAyate / pittaM vindriyasthaM timiravadagRhyamANamapi bhramamupajanayati zarIrasthamiva jvaraM ziro'ryAdi rogamityalaM prasaGgena / 120. prAbhAkara - ame kahyuM che ne ke timiraroganA deSane kAraNe dvidhA vibhakta thayele netravyApAra caMdranA ekatvane grahaNa karavA samartha nathI. rayAyika - are o vedavi ! cakSune te vyApAra caMdranA ekatvane bhale na grahaNa kare, paraMtu (caMdranA) dhitvanA anubhavanuM je saMvedana che tene ame kayAM chupAvIe ? prAbhAkara - te dhitva cakSuvyApAramAM che, cakSuvyApAragata dhitvanuM cakSuvyApAragatarUpe agrahaNa e ja bhrama che. naiyAyika - nA, evuM nathI, kAraNa ke cakSune vyApAra te sarvatra pakSa che. zuM eka caMdranuM jJAna jyAre thAya che tyAre paNa cakSuvyApAragata ekatva dekhAya che ? A cakSuvyApAra te agRhIta rahIne ja pitAnA viSayane] prakAzita kare che - jANe che. Ama kahevAmAM AvatAM to eka candranuM jJAna paNa abhyAti ja banI jas kAraNa ke temAM paNa cakravyApAragata ekatvanuM agrahaNa che. vaLI, sAkaranI tiktatAnA jJAna jevAM jJAnamAM akhAti(=agragu)nuM samarthana karavAnI khATI AzAthI pittamAM rahelI tiktatAnuM saMvedana thatuM hovA chatAM te tiktatAnuM pittagata rUpe grahaNa thatuM nathI ema tame kahyuM che, Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akhyAtivAdIe paNa parataHprAmANya svIkAravuM paDe upa e paNa tRNane pakaDI DUbatA bacavAnI AzA kare enA jevuM che. mohane kAraNe tiktatA pittagatarUpe gRhIta na thatI hoya to bhale na thAo, paraMtu sAkaramAM tiktatAnuM jJAna zA kAraNe thAya che ? pitta ane sAkara baMnenuM] adhikaraNa eka hevAne kAraNe [pittadharma titatA sAkaramAM jaNAya che ane pariNAme tikta sAkara' e jAtanI, sAkaramAM tiktatAnI pratIti janme che. [pitta ane sAkaranuM adhikaraNa eka kevI rIte? pitta jidUndriya upara che ane sAkara paNa jivA upara che. Ama baMnenuM adhikaraNa eka kahevAya. jema zarIrastha chui jhI] tAva timira roganI mAphaka ajJAta rahetA hovA chatAM zivedanA utpanna kare che tema Indriyastha pitta pote ajJAta rahetuM hovA chatAM bhrama utpanna kare che. vizeSa carcAnuM prayojana nathI. 121. gvaM sarvatra nAhyAtirninsIva sRzyate na caitayApi parataHprAmANyamapahanyate / / rajate'nubhavaH kiM syAduta pramuSitA smRtiH / dvaividhyadarzanAdevaM bhavettatrApi saMzayaH / / saMzayAnazca saMvAdaM nUnamanveSate janaH / tadapekSAkRtaM tasmAtprAmANyaM parato dhruvam // 121. Ama badhe AkhyAti ghaTatI lAgatI nathI. vaLI, A akhyAti dvArA paNa parataH prAmAyane kaMI hAni thatI nathI. jitAnubhava ke rakatapramuSitaskRti pama] be prakAranuM jJAna thatuM heI A rajataviSayaka anubhava che ke rajataviSayaka pramuSita smRti evo saMzaya te akhyAtivAdamAM paNa thaze. [pariNAme],saMzayavALo mANasa [prastuta jJAna pramANe che ke apramANu e nakakI karavA] kharekhara [jJAna ane pravRtti vacce saMvAdane zAdhaze. AnA nika e che ke saMvAdane AdhAre nakkI thatuM jJAnanuM prAmANya avazyapaNe parata: ja che. 122. vaiSa jUnyavAdrastha pratIvarAtri cAmaH | anarthajA hi nidaMgdhapitrAdau bhavati smRtiH / / dRSTAnnakRtya tAva sUcavADhI samucita: bhramApahnavamAtreNa pratihantuM na zakyate // athAsti kAcitparataH prAmANyasya niSedhikA / zUnyavAdasya yA yuktiH saiva vAcyA kimetayA // tasmAdyathArthamasyAH saMzrayaNaM tanna niSiddhamakhyAteH / saMvidvirodha eva prakaTita iti dhik pramAditvam / / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkhyAtivAdathI zunyavAdane pratikAra azakaya - 'taku kRtazca zIlavidhvaMso na cAnaGgazca saGgataH / AtmA ca lAghavaM nItastacca kArya na sAdhitam // iti [ 122. vaLI, zUnyavAdane pratikAra karavAnI A rIta nathI. [arthAt akhyAtivAdanuM - pratipAdana karIne zUnyavAdane pratikAra karI zakAze nahi.] bhasmIbhUta thaI gayelA pitA * vagerenI smRti artha janya nathI, tene ja dRSTAnta tarIke laIne zunyavAdI [bAhya vastunuM ke koI astitva ja nathI e darzAvavA1 khaDo thayo che. kevaLa bhrAta jJAnAne nakAra karIne tene harAvavo zakaya nathI. je parataH prAmAyane niSedha karanArI ane zunyavAdane niSedha karanArI kaI yukti hoya te te ja kahevI joIe, A akhyAtithI zuM sadhAvAnuM ? tethI, te yuktine Azaro levo e ja yogya che. te yuktine Azaro levAnI ame tamane nA pADatA nathI. e khyAti dvArA te anubhavane ja virAdha tame prakaTapaNe karyo che. tethI dhikkAra che tamArA pramAdIpaNane ! kahyuM che ne keH "ziyaLano nAza karyo ane tema chatAM prema anukULa na thayo. AtmAne haNe karyo ane chatAM te kAma pAra na pADayuM." [tamAruM prabhAkarenuM AvuM che.] 123. yatpunarviparItakhyAtau pakSatrayamAzaGkaya dUSitaM tadapi na yuktam / astu tAvadayameva pakSaH 'rajatamAlambanaM, tadeva cAsyAM pratItau parisphurati' iti / nanvatra coditam 'asakhyAtireva sA bhavet' iti / naitatsAdhu, dezAntarAdau rajatasya vidyamAnatvAt / asakhyAtipakSe hi ekAntAsato'rthasya pratibhAnamaGgIkriyate, iha tu dezAntarAdau vidyamAnasyeti mahAn bhedaH / 123. uparAMta, traNa vikalpanI AzaMkA karI viparIta khyAtimAM je dUSaNa batAvakaravAmAM Ave te paNa barAbara nathI. to A rahyo prathama vika95 - "rajata e viSaya che, te ja A (brAnta) pratItimAM gRhIta thAya che. A vika95ne anulakSI viparIta khyAtimAM Apatti ApavAmAM AvI che ke ema hoya te viparIta khyAti asakhyAti ja banI jAya. viparIta khyAtimAM ApavAmAM AvelI A Apatti yogya nathI, kAraNa ke anya deza ke anya kALamAM 2jata vidyamAna che, sat che. asakhyAtinA pakSamAM atyanta asat vastunuM prahaNa svIkAravAmAM AvyuM che, jyAre ahIM (viparIta khyAtimAM) te dezAntara ke kAlAntaramAM vidyamAna (=sat ) vastunuM grahaNa svIkAravAmAM AvyuM che. Ama [viparIta khyAti ane asakhyAti vacce mere bheda che. 124. nanu tatrata karthastha hiMda pherAntaratiyA | kiM kurmastAdRzasyaiva vastunaH khyAtidarzanAt // yastu dezAntare'pyartho nAsti kAlAntare'pi vaa| na tasya grahaNaM dRSTaM gaganendIvarAdivat / / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wf brAnta jJAnane viSaya ayameva ca dvayorasattvayorvizeSaH yadekasya grahaNaM dRSTamitarasya na dRSTamiti / - 124. zaMkAkAra prAbhAkara viparIta khyAtimAM gRhIta thatA asata arthanI bAbatamAM dezAntara [ke kAlAntaro] vicAra karavAthI lAbha? naiyAyika - emAM ame zuM karIe ?, kAraNa ke bhrAntimAM tevI ja vastunuM darzana thAya che. je vastu dezAntara ke kAlAntaramAM paNa astitva dharAvatI nathI tenuM prahaNa thatuM dekhAtuM nathI. udAharaNAI AkAzakusuma. A ja che e asatpaNane bheda, ekanuM grahaNa dekhAya che, bIjAnuM grahaNa dekhAtuM nathI. 125. nanUktaM tatrAsato'rthasya kathaM jJAnajanakatvamajanakasya vA kathaM pratibhAsaH ? uktama sadRzapadArthadarzanodbhUtasmRtyupasthApitasya rajatasyAtra pratibhAsanamiti / na cAsyopasthApanaM pazoriva rajjvA saMyamya Dhaukanam , api tu hRdaye parisphurato'rthasya bahiravabhAsanam / na caitAvateyamAtmakhyAtirasatkhyAtiti vaktavyaM, vijJAnAdvicchedapratIteH, atyantAsadarthapratibhAsAbhAvAcceti / athavA pihitasvAkArA parigRhItaparAkArA zuktikaivAtra pratibhAtoti bhavatu dvitIyaH pakSaH / 125. zaMkAkAra prabhiAkara - tyAM ame pUchyuM ja che ke viparIta khyAtimAM) asata artha jJAnano janaka kevI rIte dhaTe ? ane asat artha jJAnano janaka na hoya te jJAnathI tenuM grahaNa kema thAya ? | niyAvika - tyAM ame uttara Apelo ja che ke rajatasadaza padArthanA darzanathI jAgela smRtie upasthita karela rajatanuM ahIM (=viparIta khyAtimAM) jJAna thAya che. vaLI, pazune jema doraDe bAMdhI najIka lAvavAmAM Ave che tema A arthane upasthita karavAmAM Avato. nathI, paraMtu hRdayamAM (=manamAM) phurelA arthano bahAra bhAsa thAya che. paraMtu ATalA mAtrathI ja A viparIta khyAti AtmakhyAti ke asakhyAti che ema kahevuM na joIe. ti AtmakhyAti nathI] kAraNa ke vijJAnathI [vastunA vikhuTApaNAnI, alagapaNanI pratIti thAya che. [arthAt vijJAnathI alaga bAhya viSayanI pratIti thAya che.] [ asakhyAti nathI kAraNa ke atyanta asat arthanuM jJAna thatuM ja nathI. athavA, pitAnA AkArane DhAMkI bIjAne AkAra dhAraNa karanArI chIpa ja ahIM [viparIta khyAtimAM] gRhIta thAya che, te ja bhrAntapratItine viSaya che] evo bIje vikalpa che. 126. nanUktaM kRtyAsItAvat kimidaM vezabhASAparivartanam ? kathaM ca rajatajJAne zuktikA'vabhAsitumarhatIti ? zrutamidaM nATakaM, na tu vayamatropahAsapAtram / zuktiketi vastusthitiH, eSA kathyate puro'vasthitaM dharmimAtram / bhAsvararUpAdisAdRzyopajanitarajatavizeSasmaraNamatra pratibhAtIti brUmaH, yadetatpuraH kimapi vartate tad rajatamityanubhavAt / vastusthityA tu Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhrAntajJAnane viSaya zuktireva sA, trikoNatvAdivizeSagrahaNAbhAvAcca nigUhitanijAkAretyucyate, rajatavizeSasmaraNAcca parigRhItarajatAkAreti / etacca viSayendriyAdidoSaprabhaveSu zuktikArajatAvabhAsabhAskarakiraNajalAvagamajaladagandharvanagaranirvarNa narajjubhujagagrahaNarohiNIramaNadvayadarzanazaGkhazarkarApItatiktatAvasAyakezakUrcakAlokanAdivibhrameSvabhyupagamyate / manodoSanibandhaneSu tu mithyApratyayeSu nirAlambaneSu smRtyullikhita evA''kAraH prakAzate iti / 126. zaMkAkAra prAbhAkara - [A viThThalapane anulakSI Apatti ApatAM ame jaNAvyuM che ke "nakalI sItAnI jema zuM A vezabhASAnuM parivartana che? kevI rIte rajatajJAnamAM chIpanuM bhAsavuM yogya che? niyAyika - sAMbhaLyuM che ke A nATaka che paraMtu emAM ame upahAsapAtra nathI. chIpa" e vastusthiti che. ene ja "samakSa rahela dharmimAtra" kahevAmAM AvI che. bhArarUpa vagere sAdRzyane lIdhe smaraNamAM upasthita thayela rajatavizeSanuM ahIM jJAna thAya che ema ame kahyuM che, kAraNa ke A je kaMI samakSa rahela che te rajata che evo anubhava thAya che. vAstavamAM te te chIpa ja che. (chIpanA) trikeNutva vagere vizeSa dharmonuM grahaNa na thavAne kAraNe chIpane pitAne AkAra DhAMkanArI varNavavAmAM AvI che, rajAnA vizeSa dharmonuM samaraNa thavAne kAraNe chIpane rajatAkAra dhAraNa karanArI varNavavAmAM AvI che. viSaya ke indriyanA doSathI janmatA bhrAnta jJAnamAM Ama bane che. viSaya ke indriyanA doSathI janmatAM brAntajJAne che - chIpamAM rajatanuM jJAna, sUryakiraNemAM jaLanuM jJAna, vAdaLAmAM maMdharvanagaranuM jJAna, deraDAmAM sApanuM jJAna, [eka caMdramAM] dicaMdranuM jJAna, [LA] zaMkhamAM pILA raMganuM jJAna, [gaLI] sAkaramAM tiktatAnuM jJAna, vALanA gucchAnuM jJAna, vagere. paraMtu mananA doSane kAraNe janmatA viSayarahita brAnta jJAnamAM smRtigata AkAra ja bhAse che. ___127. yastu tRtIyaH pakSaH 'anyadAlambanamanyacca pratibhAti' iti kazcidAzritaH, tatrApi na sannihitasyAlambanatvamucyate yena bhUpradezasyApi tathAtvamAzaGkayeta / nApi janakasyAlambanatvam , yaccakSurAdAvapi prasajyeta / kintvidamityalyA nirdizyamAnaM karmatayA yajjJAnasya janakaM tadAlambanamityucyamAne na kazcid doSaH / 127. je trIjo vikalpa che te A che - "viSaya eka che ane jJAna thAya che bIjAnuM.. A pakSa keTalAke svIkAryo che. A vikalapamAM sannihitane viSaya nathI gaNavAmAM AvatA ke jethI bhUpradezane paNa viSaya mAnavAnI ApattinI koI AzaMkA kare; jJAnajanaka paNa viSaya nathI, jethI cahna vagerene viSaya mAnavAnI Apatti Ave; paraMtu AMgaLI cIMdhI. 'A' ema karma tarIke nidezAtuM je kaI jJAnanuM janaka che te viSaya che ema kahevAmAM koI doSa nathI. 128. nanu [vijJAne] zahUMjJAne [] krimAnavALam ! krizci timiraM romarAjiriva nayanadhAmno madhye evAste, tena dvidhA kRtA nayanavRttiH dvitvena candra Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAnta jJAnano viSaya masaM gRhNAti [iti tadevAlambanam] / kiJcittu timiraM tatra titauvivaravadantarA'ntarA tiSThati cakSuSaH, tena viralaprasRtA nayanarazmayaH sUkSmAH sUryAMzubhirabhihanyamAnAH kezakUrcakAkArA bhavantIti tadevAlambanam , anudite'stamite vA savitari kezoNDUkapratyayasyAnutpAdAt / gandharvanagarajJAne jaladAH pANDuratviSaH / a lambanaM gRhAhAlaprAkArAkAradhAriNaH / / tasmAdviparItakhyAtau pakSatrayamapi niravadyam / 128. prAmAkara - dvicandrazAnamAM ane vALanA gucachAnA jJAnamAM viSaya zuM che? nayAyika - AMkhanA DoLAnA madhyamAM marAji jevuM 'timira" raheluM hoya che. tenAthI be bhAgamAM vibhakta thaI gayela suthApara (=ramAMthI nIkaLatAM kiraNo) eka caMdrane be caMdrarUpe dekhe che. [eTale dicandrajJAnamAM AlaMbana arthAt viSaya che A timira.] keIka "timira' cALaNInA kANuonI mAphaka AMkhanI (=AMkhanA kiraNonI) vacce vacce rahela che. tenA lIdhe AMkhanAM kiraNo TAM zmAM phelAya che ane jyAre sUryakiraNo sAthe athaDAya che tyAre vALanA gUMcaLAnA AkAranA banI jAya che. tethI vALanA gurAnA jJAnamAM] te timira ja viSaya che, kAraNa ke jyAre sUrya Ugyo nathI hoto ke asta pAmI gaye hAya che tyAre vALanA gucchAnuM darzana utpanna thatuM nathI. gaMdharvanagaramAM gRha, aTTAla, prakAranA AkAra dhAraNa karanAra sapheda vAdaLo viSaya che kirtha e ke viparIta khyAtimAM uparyukta traNeya pakSe nirdoSa che. 129. yaH punarita tara: dAtInAmudrAri tatrAmadayAsAtI mAvAhnike vayamapi vijJAnAdvaitamapAkariSyantaH parAkariSyAma iti kiM taccintayA ? viparItakhyAtau tu tamAGkaya parihRtam / 129. vaLI, [viparIta khyAti, AtmakhyAti ane asakhyAti e traNa] khyAtiene paraspara saMkara je tame prabhAkaroe kahyo tenI bAbatamAM kahevAnuM ke AtmakhyAti ane asakhyAtine nirAsa te ame paNa apavarSAhnikamAM vijJAnadaitano nivAsa karatAM karavAnA chIe eTale ahIM tenI vicAraNuM karavAthI zuM lAbha? viparIta khyAtimAM te temanA sAMkaryAnA doSano ame parihAra karyo che. 130 yatpunaravAdi 'sarvavAdibhiH smRtipramoSo'bhyupagata eva, prAbhAkaraistu yazaH pItam' iti, tatra vAdyantarANi tAvadyathA bhavanti tathA bhavantu, vayaM tu smRtyupArUDharajatAyAkArapratibhAsamabhivadanto bADhaM smRtiprmossmbhyupgtvntH| kintu na tAvatyeva vizrAmyati matiH, api tu rajatAunubhavo'pi saMvedyate iti na smRtipramoSamAtra eva viranta:vyam / ato viparItakhyAtipakSa eva niravadya iti sthitam / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80. bAdha eTale viSayApahAra 130. vaLI, tame prAbhAkaree je kahyuM ke "badhA dArzanike smRtipramoSa svIkAre che ja, paraMtu yaza to prabhAkarane maLe che e bAbatamAM kahevAnuM ke bIjA dArzanikanuM te je hA te kharu: paNa ame to mRtimAM Avela rajatAkAranA pratibhAsanI vAta karatAM mRtiprameSane kharekhara svIkArIe chIe. paraMtu buddhi tyAM ja aTakI jatI nathI paNa rajatAdine anubhava paNa saMvedAya che eTale, kevaLa smRtipramoze ja aTakI na javuM joIe. niSkarSa e ke virIta khyAtipakSa ja nirdoSa che. 131. yastu bAdhaprakAraH prAgvikalpitaH tatra sahAnavasthAnasaMskArocchedAdipakSA anabhyupagamenaiva nirastA ityasthAne kaNThazoSa AyuSmatA'nubhUtaH / viSayApahArastAvadastu bAdhaH / viSayasya ca na pratibhAtatvamapahiyate kintu pratibhAtasyAsattvaM khyApyate ityapahArArthaH / asattvamapi nedAnomupanatasya khyApyate yena pUrvadRSTadrughaNabhagnakumbhAbhAvapratibhAsavadabAdhaH syAt / na ca tadAnImadhyabhAvagrahaNe vastuno dvayAtmakatvamAzaGkanIyaM, pUrvAvagatAkAropamardadvAreNa bAdhakapratyayotpAdAt, yanmayA tadA rajatamiti gRhItaM tadrajataM na bhavati, anyadeva tadvastviti / 131. vikapa UbhAM karI badhaprakArane tame prAbhAkaree vicAra karyo che. temAM sahAnavasthAna, saMskAro cheda vagere vikalpa asvIkArya hevAne kAraNe nirasta thaI ja gayA che. eTale Ape nakAmu gaLuM sUkavuM. bAdha eTale viSayApahAra ja ho viSayanI pratibhAtatA dUra thatI nathI paraMtu je viSaya pratibhAta thayo hoya che tenuM asatva jANuMvAya che-A che apahArane artha. [pahelAM brAntikALe upasthita thayela vastunuM atyAre (bAdhakALe) asava che ema] jaNAvAtuM nathI, jethI pUrva daSTa dughaNubhagna kuMbhanA asavanI jema tene bAdha na thAya. pahelA (=brAntikALa) anubhavela vastunuM te ja kALe (=brAtikALa) asattva [hatuM emI grahaNa karatAM eka vastumAM eka kALe bhAvatva ane abhAvatva e be svabhAva mAnavA paDaze evI AzaMkA karavI na joIe kAraNa ke pUrva nagelA (=anubhavelA) AkArane dabAvIne bAdhaka jJAna utpanna thAya che, jema ke te vakhate (= brAtikALa) je vastune meM rajata kahI gRhIta karI hatI te te vakhate rajata na hatI, kAI bIjI ja vastu hatI". ___ 132. nanu svakAlaniyatatvAt jJAnAnAM kathamuttarasya jJAnasya pUrvajJAnotpAdakAlAvacchinnatadviSayAbhAvagrahaNasAmathyam ? kiM kumaH ? tathA pratyayotpAdAt / na bhagnaghaTavadidAnI tannAstitA gRhyate, api tu tadaiva tadasaditi pratItiH / yathA ca na vartamAnakaniSThA eva viSayapratItayastathA kSaNabhaGgabhaGge vakSyAmaH / 132. prAbhAkaranI zaMkA - jJAne te pitA potAnA kALamAM ja niyata che, to pachI pUrvajJAnotpattikALathI viziSTa pUrvajJAnaviSayanA abhAvane prahaNa karavAnuM sAmarthya uttarajJAnamAM kayAMthI hoya ? Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdha eTale phalAhAra naiyAyika - ame zuM karIe ? kAraNa ke evuM jJAna utpana thAya che. bhagna dhaTanI jema tenuM (rajata) atyAre (FbAdhajJAnakALa) asattva gRhIta thatuM nathI paraMtu te vakhate ja (=brAntikALe) te asatu hatI evI pratIti thAya che. viSayapratItio kevaLa vartamAnaniSTha nathI e vastu ame kSaNabhaMgavAdane nirAsa karatI vakhate kahIzuM. 133. athavA jhApA mavatu vAdhA pramANapatraa dAnAdrivuddhiInAM pratyakSalkssnne varNitamiti tadapaharaNAt pramANaM bAdhitaM bhavatyeva / kiM kurvatA bAdhakena pramANaphalamapahRtamiti cet - gAyatA nRtyatA vA'pi japatA juhvatA'pi vA / taccetkAryaM kRtaM tena kimavAntarakarmaNA / tadabhyupagame vApi talki vidadhatA kRtam / tacca kiM kurvatetyevamavadhiH ko bhaviSyati / / tadalamamunA'vAntarapraznena / sarvathA bAdhakapratyayopajanane sati hAnAdirUpaM pUrvapramANaphalaM nivartate iti tena tadbAdhitamucyate / 133. athavA bAdha eTale phalApahAra che. pramANuphaLa e hAnAdibuddhi che e vAta ame pratyakSanA lakSaNa vakhate kahI che. tenA apahArathI pramANa bAdhita thAya che ja. prabhAkara - zuM karatuM bAdhaka jJAna pramANaphaLane apahAra kare che ? [arthAt bAdhaka jJAna phaLane apahAra karavA mATe vacce bIjuM zuM kare che ?]. rayAyika - gAtA ke nAcatA paNajapa karatA ke homa karatA paNa te bAdhaka nAte kArya karatuM hoya te pachI te kArya karavA mATe avAntara kArya karavAnI jarUra ja kayAM rahe che ke je avAntara kArya mAnaze to te avantara kArya karavA mATe bIja' kayuM avAntara kArya teNe kahyuM: ane te bIja' avAntara kArya karavA mATe vacce anya kayuM avAktara kArya karyuM? - ema A pronI hAramALAne koI anta Avaze kharo ? mATe. A avA-tara kAryanA praznane rahevA do. jyAre bAdhaka jJAna utpanna thAya che tyAre hAnAdirUpa pUrva pramANuphaLa dUra thAya che, eTale bAdhaka jJAna vaDe pUrva pramANukULa bAdhita thAya che ema kahevAya che. 134. samAnAsamAnaviSayavikalpo'pi na pezalaH, ekasminviSaye viruddhAkAragrAhiNoniyorbAdhyabAdhakabhAvAbhyupagamAt / citrAdipratyaye kathaM na bAdha iti cet, pUrvajJAnopamardainottaravijJAnAnutpAdAt / ata evaikatrApi dharmiNi bahUnAM dharmANAmitaretarAnupamardaina vedyamAnAnAmatyeva samAvezaH / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAtiviSayaka mImAMsaka mata 134. te be jJAnano viSaya eka ja che ke jude jude e vikalpa paNa ucita nathI, kAraNa ke eka ja viSayamAM viruddha AkArone grahaNa karanAra be jhAne varace bAyabAdhakamAva ame savIkAryo che. citrarUpanA jJAnamAM bAdha kema thato nathI ema je pUchaze to amAre java. 1 e che ke bAdhamAM te pUrvajJAnane dabAvI dUra karI uttarajhona utpanna thAya che [jyAre citrajJAnanI bAbatamAM evuM thatuM nathI.] tethI ja eka dhama mAM ekabIjAne na dabAvatA aneka anubhavAtA dharmone samAveza eka sthAne thAya che ja, ____135 pUrvopamaHnottara vijJA najanmata'caitadapi pratyuktaM bhavati yaduktaM pUrvasmin pratyaye prAptapratiSThe satyAgantujJAnamuttaraM bAdhyatAm' iti, yataH pUrvopamardenaiva taduttaraM jJAnamudeti / viSayasahAyatvAt pramANAntarAnugRhyamANatvAcca uttarameva jJAnaM bAdhakamiti yuktam / tasmA sti jJAnAnAM bAdhyabAdhakabhAvaH / sa cAyaM bAdhavyavahAro viparItakhyAtipakSe eva sAmarthyamaskhalitaM dadhAtIti sa eva jyAyAn / 135. pUrvajJAnano umaI karI uttarajJAna janme che ema kahevAthI pelI tame prAbhAkaroe karelI dalIlano paNa pratiSedha thaI jAya che ke "pUrvajJAna pratiSThA pAmI cUkayuM hAI je koIne bAdha thaI zake ema hoya to te uttarajJAna che, pUrvajJAna nathI, kAraNa ke pUrvajJAnane upamaI karIne ja uttarajJAna utpanna thAya che. viSayanI sahAyane kAraNe tema ja anya pramANunI sahAyane kAraNe uttarajJAna ja bAdhaka che ema mAnavuM ucita che. niSkarSa e ke jJAnamAM bAdhyabAdhakamAva saMbhave che ane A bAdhavyavahAra viparIta khyAtipakSamAM ja khalanArahita sAmarthya dharAve che, eTale te viparIta khyAtipakSa ja zreSTha che. 136. 3majJaH ghoDadha nAma mAMsaTTa - zeyaM zujiyAM ragataprastalirvivarItkhyaatiriti tadvAdinAmabhimatA sA tathA na bhavatIti, satyarajatapratItivadatrApyavabhAsyarajatasadbhAvAt / laukikAlaukikatve tu vizeSaH / rajatajJAnAvabhAsyaM hi rajatamucyate, tacca kiJcid vyavahArapravartakaM, kiJcinneti / tatra vyavahArapravattakaM laukikamucyate, tato'nyadalaukikamiti / yacca zuktikAza kalamiti bhavanto badanti tadalaukikaM rajatam / rajatajJAnAvabhAsyavAd rajataM, tayavahArApravRteralaukikamiti / 136. kAIka ajJAnI mImAMsaka kahe che - chIpamAM thatI rajatanI je pratItine vAdI niyAyike viparIta khyAti kahe che te tevI (arthAta viparIta khyAti) nathI, kAraNa ke rajatanI sAcI pratItinI jema ahIM paNa (2jatanI mithyA pratItimAM paNa) avabhAsya jatane bhAva che. jitanI sAcI pratItimAM jema avabhAsya rajatane sadbhAva che tema A bhrAnta pratItimAM paNa avabhAsya jatano abhAva che]-bheda mAtra eTale ja ke rajatanI sAcI pratItimAM rajata laukika che jyAre ahIM rajata alaukika che. rajatajJAnamAM je bhAse che tene rajata kahevAmAM Ave che, te rajata kaI vAra vyavahArapravartaka heAya che, koI va2 vyavArapravartaka nathI hotI. je vahArapravartaka rajata che tene laukika kahevAmAM Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhrAntiviSayaka mImAMsaka matanuM khaMDana Ave che, tenAthI judA prakAranI rajatane (arthAt je vyavahAra pravartaka nathI te rajAtane) alokika kahevAmAM Ave che. jene tame taiyAye chIpano TukaDo kahe che te alaukika rajata che; te jatA namAM bhAse che tethI rajata che, vyavahArapravartaka nathI tethI alokika che. 137. tadetadaparAmRSTasaMvedanetivRttasyAbhinavapadArthasargaprajApaterabhidhAnam / bAdhakapratyayena tatra rajatAbhAvasya khyApanAt / nedaM rajatamiti hi rajataM pratiSedhatyeSa pratyayaH, na vidyamAnarajatasyAlaukikatvamavayotayati iti / 137. niyayika-Ano artha te e ke alaukika padArthanI sRSTinA sarjaka A mImAMsako bhrAnta jJAnano bAdha thAya che tyAre zuM thAya che e sAva jatA ja nathI. bhrAnta jJAnamAM, bAdhaka jJAnathI jatane abhAva jaNAvAya che; "A rajata nathI" ema rajatane pratiSedha A bAdhaka jJAna kare che, ane nahi ke vidyamAna rajatanA alaukikatvanuM prakAzana. 138. matha naiTuM raumiti vyAyAvA dRtta ! vAMcoSaH niyata saMcAna" [mai.saM. 1.2.15] itivat so'yaM zrotriyaH svazAstravartanImihApi na tAM tyajati, na tu tasyA ayamavasaraH / agRhyamANe tu rajatAkhye'nyadharmiNi kathaM taddharmatvena lokikatvaM gRhyate ? rajatAbhAvagrahaNe tveSa na doSaH, bhAvatadabhAvayoH dharmadharmibhAvAbhAvAt / smaryamANapretiyogyavacchinna hi abhAvo gRhyate eva / tasmAdatra nAstyeva rajataM, na: punaralaukikaM tadasti / na ca rajatajJAnAvabhAsyatvamAtraM rajatalakSaNam api tvabAdhitarajatajJAnagamyatvam / api ca laukikAlaukikapravibhAgaH pratibhAsanibandhano vA syAdvayavahArasadasadbhAvanibandhano vA ? na tAvat pratibhAsanibandhanaH, tathApratItyabhAvAta , kvariddhi rajataM, kvacicca tadabhAvaH pratIyate, na tu laukikatvamalaukikatvaM vA / 138. mImAMsaka-bAdhaka jJAna jaNAve che ke A rajata laukika nathI. "A rajata nathI" e vAkaya adhuruM che ane tethI "laukika' pada umerI A rIte pUrNa karavAnuM che- A laukika rajata nathI." udAharaNArtha, hiM te vAyusena chatat] saM yojAni [+AzivA cApati:]. [A maMtramAM "vanagaira jaIna' sAthe ekavacana "narachatAkU' jaI zakatuM na hairI je adharApaNuM vAkayamAM che tene bAra-tAma' pa6 umerI dUra karavAmAM Ave che. Ane vAkathazeSa kahevAmAM Ave che arthAta vAkaya mAM bAkInA khUTatAM pada-padenuM umeraNa) naiyAyika - A vedavizArada pitAnA zAstramAM prayukta paddhatine ahIM paNa braDatA nathI, paraMtu tene mATe ahIM avasara nathI. rajata nAmane anya dhamAM gRhIta ja na thato hoya to tenA dharma tarIke laukikatvanuM grahaNa hoya ja kayAMthI? ki jethI kahI zakAya ke 2jatanA laukikatvane pratilodha bAdhaka jJAna kare che.] rajatAbhAvanA prahaNamAM A deva nathI kAraNa ke rajatanA bhAva ane abhAva vacce dharmadharmabhAva saMbaMdha nathI. smaraNamAM AvatA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAnaviSayaka mImAMsaka matanuM khaMDana pratiyogIthI avahina abhAva ja gRhIta thAya che. pritiyogI eTale zuM e samajIe. 2jatAbhAva lo. abhAva kene? rajato. tethI rajata e pratiyogI che ane tenAthI avarachanna prastuta abhAva che. nyAya-vizeSika mata abhAva pratyakSagrAhya che. paraMtu abhAvanuM pratyakSa thavAmAM pratiyogInuM smaraNa Avazyaka che. jyAM sudhI pratiyogI 2jatana smaraNa na thAya tyAM sudhI rajatAbhAvanuM pratyakSa thatuM nathI.] [upara je kahyuM tene] niSkarSa e ke ahIM (= 2jatanA bhrAnta jJAnanI bAbatamAM) rajata nathI ja' evuM bAdhaka jJAna thAya che ane nahi ke "rajata alaukika che' evuM. vaLI, rajatajJAnamAM bhAsavuM te rajAtanuM lakSaNa nathI paraMtu abAdhita rajatajJAnanuM jheya tevuM te rajAnuM lakSaNa che. uparAMta, ame pUchIe chIe ke viSayane laukika-alaukika vibhAga pratimAsane AdhAre che ke vyavahAranA hAvA-na hovAne AdhAre ? te pratibhAone AdhAre na hoI zake kAraNa ke tevI pratIti nathI, (arthAt "A rajata laukika che ane A rajata alaukika che" evI pratIti nathI.) keIka vAra rajatanI pratIti thAya che ane keIka vAra rajatAbhAvanI pratIti thAya che, paraMtu rajatanA lokikatava ke alaukikatvanI pratIti to thatI ja nathI. _139. atha vyavahArapravRttyapravRttibhyAM laukikAlaukikatve vyavasthApyete tadvaktavyaM ko'yaM vyavahAro nAmeti / jJAnAbhidhAnasvabhAvo hi vyavahAraH / sa tadviSayo nAstItyuktam / tadarthakriyAnivartanaM vyavahAra iti cet, tarhi svapne parirabhyamANAyA yoSitaH kUTakArSApaNasya ca laukikatvaM prApnoti, utpadya naSTe ghaTe arthakriyAyA nivRtteralaukikatvaM syAt / api ca yaH zuktikAyAM rajatavyavahAraM na karoti sa rajatAbhAvameva buddhvA, na rajatasya satastasyAlaukikatAm / yadi cedamalaukikaM rajataM tatkimarthamiha tadarthakriyArtha pravartate ? alaukikaM laukikatvena gRhItveti cet, saiveyaM tapasvinI viparItakhyAtirAyAtA / tasmAd viparItakhyAtidveSeNa kRtamIdRzA / atrApi lokasiddhaiva pratItiranugamyatAm / 139. je vyavahArapravRttinA havA-na hevAnA AdhAre laukika--alokikatvanI vyavasthA hoya to A vyavahAra e zuM che e tamAre jaNAvavuM joIe. jJAnane nAma ApavArUpa vyavahAra paNa che ane A vyavahArane viSaya laukika--alokikatva nathI e ame kahyuM che. arthakriyA karavArUpa vyavahAra abhipreta che ema je kahetA ho to svapnamAM AliMgana karAtI yuvatI ane khATA sikkA paNa laukika banI jaze; vaLI utpanna thaI nAza pAmI gayela ghaTamAMthI artha kriyA cAlI jatI hoI te alaukikatva prApta karaze. uparAMta, je mANasa chIpamAM 2jatane vyavahAra karatA nathI te 2jatAbhAva teNIne ja tema kare che ane nahi ke 2jatanA hovA chatAM tenI alaukikatAne jANIne. ane je A alaukika rajata hoya te ahIM rajatanI arthakriyA mATe pramAtA pravRtti kema kare ? alokika rajatane laukika rajata jANIne te tema kare che ema je tame kahezo to pelI bicArI viparIta khyAti vaLI pAchI AvIne UbhI raheze. mATe viparIta khyAti pratye Ave deSa na rAkhe. ahIM paNa lokasiddha pratItine ja anusare. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viparIta khyAtivAda ja nirdoSa che 140, 7 ghA mamAM te svamama ivemata: niHsArayitumicchanti svataHprAmANyatRSNayA / / na caivamapi tatsiddhiH buddhidvaividhyadarzanAt / saMzaye sati saMvAdasApekSatvaM tathaiva tat // klezena tadamunA'pi svArthasteSAM prasiddhayati na kazcit / yadbhavati daivagatyA rAjapathenaiva tadbhavatu // 140. svataHpramANatA mATenI tRSNane lIdhe A mImAMsake gharamAMthI pitAnI patnIne paNa zuM kADhI mUkavA na I che ? (arthAta svataHpramANutAne khAtara mImAMsake pitAnI patnIne paNa gharamAMthI hAMkI kADhe.) paraMtu ema kare to paNa svata:pramANutA siddha thavAnI nathI kAraNake (yathArtha ane mithyA ema) be prakAranuM jJAna dekhAya che. jJAnanI yathArthatA bApta saMzaya thatAM tenA yathAzmanI (=prAmANyanI) saMvAda sApekSatA evI ne evI ja rahe che. ATale badho kaleza (=zrama) karavA chatAM temane (mImAMsAno) kaI svArtha sadhAyo nahi. je anivAryapaNe banavAnuM ja che te [ADAavaLA mArgo banavA karatAM rAjamArge ja bano. [arthAt je anivArya che tene galAtallAM karyA pachI vIkAravA karatAM sAmI chAtIe svIkAravuM ja vadhu sAruM]. 141. nAtmakhyAtirbAhayatayA'rthapratibhAsAt nAsakhyAtirna hyasatAM dhIviSayatvam / ukto'khyAtI dUSaNamArgo viparIta khyAtistasmAdAzrayaNIyA matimadbhiH / / 11. buddhimAnoe AtmakhyAti svIkAravI joIe nahi kAraNa ke artha te bAhyarUpe dekhAya che. temaNe asakhyAti paNa na svIkAravI joIe kAraNa ke je asata che te jJAnano viSaya nathI. temaNe akhyAti paNa na svIkAravI joIe kAraNa ke temAM AvatA deze ame jaNAvI gayA chIe. mATe, chevaTe viparIta khyAti ja temaNe svIkAravI joIe. 142. rite tarimana viparItane tadIyasAdharmyakRto'sti saMzayaH / tadA ca saMvAdamukhapratIkSaNAt bhajanti bodhAH parataH pramANatAm // 142. tathA viparIta khyAti puravAra thatAM, pramANajJAnanuM tenI (=viparItajJAnanI) sAthe [jJAnavarU5] sAdharyuM hovAne kAraNe jyAre saMzaya jAge ke "A viparItajJAna haze Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ re zanuM pramANya parataH ja che ke pramANujJAna haze' te vakhate nAnA (peAtAnuM pramANya siddha karavA) saMvAdanI apekSA rAkhatA hAi parataH prAmANya pAme che. 143. pratyakSAdrimALAnAM tatvathA'stu tathA'stu vA | zabdasya hi pramANatvaM parato muktasaMzayam // dRSTe hi viSaye prAmANyanizcayamantareNaiva laghuparizrameSu karmasu pravRttiriti tadupayogapratyakSAdipramANaprAmANyanizcaye durupapAde ko'bhiniveza: ? zabde punaradRSTapuruSArthapathopadezini prAmANyamanizcitya mahAprayatnanirvatrtyAni jyotiSTomAdIni na prekSApUrvakAriNo yajvAnaH prayuJjIran ityavazyaM nizcetavyaM tatra prAmANyam / tacca parata eveti brUmaH / 143. pratyakSa vagere pramANenu prAmANya je rIte / te rIte kharuM (arthAt enI carcAmAM na paDIe). paraMtu zabdanu prAmANya tA ni:saMzayapaNe parataH ja che. jyAre viSaya dRSTa heAya tyAre prAmANyanA nizcaya vinA ja ghuzramasAdhya karmAmAM leAkeA pravRtta thAya che, eTale temAM upayAgI pratyakSa . vagere pramANenuM prAmANya nizcitapaNe jANavuM (pravRtti paDelAM) duOTa heAi tene nizcitapaNe jANyA pachI ja pravRtti karavAnI jaka karavAne ze! a ? paraMtu zabda te adRSTa puruSArtha paMthane upadeza Ape che, tethI zabdanA prAmANyane nizcitapaNe jANyA vinA mahAprayatnasAdhya jyotiSToma vagere karmo buddhimAna yajamAneA kare nahi, eTale ahIM zabdanA prAmANyane nizcaya [pravRtti pahelAM] avazya karavA joIe ane te prAmANyanizcaya parataH ja che ema ame kahIe chIe. 144. zabdasya vRddhavyavahArAdhigata sambandhopakRtasya sataH pratItijanakatvaM nAma rUpamavadhRtam / tattu naisargika zaktyAtmaka sambandhamahimnA vA puruSaghaTitasamayasambandhabalena veti vicArayiSyAmaH / prakAzakatvamAtraM tu dIpAdekhi tasya rUpam / yathA hi dIpaH prakAzamAnaH zucimazuciM vA yathAsannihitamarthamavadyotayati tathA zabdo'pi puruSeNa prayojyamAnaH zravaNapathamupagataH satye'nRte vA samanvite'samanvite vA saphale niSphale vA siddhe'siddhe kArye'rthe vA pramitimupajanayatIti tAvadevAsya rUpam / ayaM tu dIpAcchabdasya vizeSo yadeSa sambandhavyutpattimapekSamANaH pramAmutpAdayatIti, dIpastu tannirapekSa iti / 144. vRdvavyavahAra dvArA jAgela saMbadhathI zabda jyAre upakRta DhAya che tyAre tenuM pratItijanakatva svarUpa hAya che ema nizcita thayela che. A enu svarUpa naisargIka zA kasaMbaMdhanA mahimAne lIdhe che ke puruSe dhaDela. samrutasa MbadhanA khaLe che e ApaNe (ceAthA AhikamAM) vicArIzuM. dIpa vagerenI jema enu svarUpa paNa prakAzaka mAtra che. jema prakAzamAna dIvA zuddha ke azuddha, je kaMi samIpa DeAya che tene prakAzita kare che tema zabda paNu, puruSa vaDe prayAnatA kAne paDatAM, satya ke asatya, samanvita ke asamanvita, saphala ke niSkula, siddha ke asiddha kAryanI ke arthAMnI pratIti janmAve che, eTale eTalu ja enu Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanuM prAmANya-aprAmANya vaktAnA guNadoSa para AdhArita 87 2135 cha. mA cha hIpathA zahane neha-sA (za6) sa zAnanI apekSA 21mata amIna utpanna kare che jayAre dIpa saMbaMdhajJAnanI apekSA rAkhyA vinA pramAne utpanna kare che. 145. tasyAH zabdajanitAyAH pramiteryathArthetaratvaM puruSadarzanAdhInam , samyagdarzini zucau puruSe sati satyArthA sA bhavati pratItiH, itarathA tu tadviparIteti / tatra yathA naisargikamarthasaMsparzitvaM zabdasya rUpamiti samarthitam , evamasya svAbhAvikaM satyArthatvamapi na rUpam / evamabhyupagamyamAne vipralambhakavacasi visaMvAdadarzanaM na bhavet / tasmAt puruSaguNadoSAdhInAveva zAbde pratyaye saMvAdavisaMvAdau / 145. zanita jAnanu prAmA55 3. sAmA55 pAtA 52SanA zana 352 AdhAra rAkhe che-samyaphadazI, zuci (kalezarahita) puruSa jyAre vaktA hoya tyAre zAnya jJAna yathArtha (satyArtha) hAya cha, anyathA ayathArtha (= asatyArtha). prema zabdanuM arthasaMpaziva rUpa svAbhAvika che tema tenuM satyArtha va (= yathArthatva) rU5 vAbhAvika nathI. je yathArthatva rUpane svAbhAvika mAnavAmAM Ave to vaMcaka puruSane vacanamAM visaMvAda na jaNAya. nikaSa e ke zAbda jJAnamAM (= zabdajanya jJAnamAM saMvAda ane visaMvAda anukrame vaktA puruSanA guNa ane doSane adhIna che. .146, na candriyAdAviva tatra durbhaNA guNAH / rAgAdayo doSAH karuNAdayo guNAH puruSANAmatipraddhiA eva / puruSaguNA eva zabdasya guNAH, na svazarIrasaMsthAH cakSurAderiveti / tatra yadi puruSaguNAnAM prAmANya kAraNatA neSyate doSANAmapi viplavahe tutA mAbhUt / yattu doSaprazamanacaritArthI eva puruSaguNAH, prAmANyahetavastu na bhavantItyatra zapathazaraNA eva zrotriyAH / na ca bAdhAnutpattimAtreNa vaidikyAH pratIteH prAmANyaM bhavitumarhati 'pakSmalAkSIlakSamabhiramayed vidyAdharapadakAmaH' ityAdAvapi prAmANyaprasaGgAt / uktaM ca kenacit--- yathA hi svapnadRSTo'rthaH kazcid dvopAntarAdiSu / asaMbhavadvisaMvAdaH zraddhAtuM naiva zakyate // tathA codanayA'pyartha bodhyamAnamatIndriyam / asaMbhavadvisaMvAdaM na zraddadhati kecana // iti 146. jema Indriya vagerenA guNa kahevA muzkela che tema puruSanA guNe kahevA zkela nathI puruSonA rAga vagere deSo ane karuNu vagere guNe khUba prasiddha che ja. puruSanA guNe e ja zabdanA guNo che; jema cakSu vagerenA gubsa cakSu vageremAM ja rahe che tema zabadanA guNa zabdamAM ja rahetA nathI. jo tame mImAMsake puruSanA guNone zabdanA prAmANyanuM kAraNa na IcchatA he, te [tamArA mATe puruSanA dezo paNa zabdanA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdhAnutpattimAtra prAmANyanizcAyaka nathI aprAmANyanuM kAraNa na bano. "puruSanA guNe te dezanuM prazamana karavAmAM ja caritArtha che, teo prAmANyanuM kAraNa banatA nathI"--ema kahevAmAM mImAMsa kevaLa zapathanuM ja zaraNu le che, [tarkanuM nahi]. bAdhaka jJAna utpanna nathI thayuM eTalA mAtrathI ja vedajanya vedazabdajanya) pratIti prAmAya dharAvavAne lAyaka TharatI nathI, kAraNa ke te te pachI ne vidyAdharapadanI kAmanA hoya te lola lenavALI lAkha yuvatIo sAthe ramaNa kare vagere zabdomAM paNa prAmAyanI Apatti Ave. koIke te kahyuM paNa che ke jema svapnamAM dekhela koI vastune anya dvIpa vageremAM bAdha saMbhava na hovA chatAM temAM zraddhA rAkhavI zakaya nathI tema veda dvArA jaNAtA atIndriya arthane bAdha saMbhavato na hovA chatAM koI tene vizvAsa karatuM nathI.' 147. tatra svapnajJAne hetuH nidrAdidoSo'stIti duSTakAraNajJAnAdaprAmANyamiti cet lolAkSIlakSavAkye kiM vakSyasi ? prabhavastasya na jJAyate iti cet natarAmasau vede'pi tvanmate jJAyate iti ko vizeSaH ? mahAjanAdiparigraho'sya nAstIti ced anveSaNIyaM tarhi prAmANyakAraNaM, na buddhyutpAdakatvAdevautsargikaM prAmANyamiti yuktam / sAkSAdraSTanaroktatvaM zabde yAvanna nizcitam / bAdhAnutpattimAtreNa na tAvattatpramANatA // yadapi vede kAraNadoSanirAkaraNAya kathyate 'yadvA vakturabhAvena na syurdoSA nirAzrayAH' iti [o00 2.2.6 3] taNi na sAzvatam, gati vari prAmAnAM muLAnAmapybhaaven tatprAmANyasyApyabhAvAt / na ca vede vakturabhAvaH suvacaH / tathA hyetadeva tAvadvicArayAmaH kiM vede vaktA vidyate na veti / 147. mamAMmaka - svAnajJAnanuM kAraNa nidrA vagere dezo che eTale duSTa kAraNanA nAnane AdhAre svapnajJAnanuM aprAmANya nakkI thAya che. yAyika - jene vidyAdharapakanI kAmanA hoya te lola locanavALI lAkha yuvatIo sAthe ramaNa kare' e vAkya vize tamAre zuM kahevuM che? mImAMsaka - A vAkyanuM mULa khabara nathI. nayAyika - vedanI bAbatamAM paNa, tamArA mate, maLanI koIne khabara nathI, eTale te bemAM ze bheda? bhImAsaka - mahAjana vagere tene (lela lecanavALI ..." e vAkyanA pramANayane svIkAratA nathI. yAyika - te pramANyanuM kAraNa zodhI kADhavuM joIe. buddhine utpanna kare che eTale tenuM prAmANya nitya che ema kahevuM yogya nathI. zabdo sAkSAt draSTA puruSe kahyA che ema jyAM sudhI nizcita na thAya tyAM sudhI kevaLa bAdhakajJAnanI anutpattine AdhAre Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara vedakartA che. temanuM prAmAya na svIkArAya. vaLI, vedanI bAbatamAM kAraNudeSanA nirAkaraNa mATe tame je kahyuM che ke "vaktAne abhAva hevAne kAraNe doSa nathI kAraNa ke de ne rahevAne AdhAra viktA] pote ja nathI te. anucita che, kAraNa ke vaktA na hoya te prAmANyanA kAraNabhUta guNene paNa abhAva thAya, jene pariNAme te vedanA prAmAyane paNa abhAva thAya. vedanI bAbatamAM tenA vaktAno abhAva che ema kahevuM sAruM nathI. eTale ApaNe ene ja vicAra karIe ke veda vaktA che ke nahi ? 148. nanu ca vede pramANAntarasaMsparzarahitavicitrakarmaphalagatAdhyasAdhanabhAvopadezini kathaM tadarthasAkSAdI puruSa upadeSTA bhavet ? ucyate 148. mImAMsaka-vividha karyo ane temanAM phaLa vacceno kAryakAraNabhAva - je bIja kAI pramANane viSaya nathI tene upadeza veda Ape che. AvA vedamAM rahedrA arthanuM pahelAM sAkSAt darzana karI pachI tene vidarUpe] upadeza denAra puruSa kayathI saMbhave ? 149. velza puruSa: vArtA na hi cAdaratAdarA: | kintu trailokyanirmANanipuNaH paramezvaraH // sa devaH paramo jJAtA nityAnandaH kRpAnvitaH / klezakarmavipAkAdiparAmarzavivarjitaH // 149. naiyAyika-vedane racayitA puruSa je te nathI paraMtu traNeya lokanuM sarjana karavAmAM nipuNa e paramezvara che. te deva parama jJAtA (=sarvajJa) che, nitya AnaMdasvarUpa che, karuNuyukta che, kaleza-karma-vipAka AdinA saMparkathI rahita che. 150. 3matrA liMkra che ? TocanirmaLanipuNatiriti! mo tava saramatitvm ! na hi tathAvidhapuruSasadabhAve kiJcana pramANamasti / tathA hIzvarasadbhAvo na pratyakSapramANakaH / na hyasAvakSavijJAne rUpAdiriva bhAsate / / na ca. mAnasavijJAnasaMvedyo'yaM sukhAdivat / yoginAmaprasiddhatvAnna tatpratyakSagocaraH // pratyakSapratiSedhena tatpUrvakamapAkRtam / anumAnamavijJAte tasmin vyAptyanupagrahAt // 150. mImAMsaka-zuM kahe che ? "traNa lekanuM sarjana karavAmAM nipuNa buddhivALA' ema ! ahA ! tamArI saraLa buddhi ! evA puruSanA astitvamAM koI pramANa nathI. IzvaranuM astitva pratyakSa pramAthI siddha thatuM nathI. jema rU5 vagere pratyakSajJAnathI gRhIta thAya che tema te pratyakSatAnethI gRhIta thato nathI. jema sukha vagere [AMtara viSayo] mAnasa pravakSathI gRhIta thAya che tema te mAnasa pratyakSathI gRhIta thato nathI. ane megIe 12 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvarasAdhaka koi pramANa nathI prasiddha na hovAthI-puravAra thayela na hovAthI te yogipratyakSane viSaya nathI. tethI nikarSa e ke Izvara pratyakSane viSaya nathI. IzvaranA astitvane puravAra karavAmAM pratyakSapramANune pratiSedha thavAthI pratyakSapUrvaka anumAnane paNa pratiSedha thaI gayo kAraNa ke Izvara kadI pratyakSa thayo ja na hoya to Izvara ane tenA liMga ( hetu) vaccenI vyAptinuM grahaNa ja na saMbhave. 15ii. na ja sAmAnyodaraM trijJamacArita vizvanA kSityAdInAM tu kAryatvamasiddha sudhiyaH prati / zailAdisannivezo'pi naiSa karvAnumApakaH / kartRpUrvakakumbhAdisannivezavilakSaNaH // dRSTaH kAvinAbhAvI sannivezo hi yAdRzaH / / tAdRGnagAdau nAstIti kAryatvavadasiddhatA / 151. IzvaranuM astitva puravAra karatuM sAmAnyatadaSTa liMga paNa koI nathI. buddhimAne [tenA hetu tarIke ApavAmAM Avela] pRthvI vagerenA kAryane paNa asiddha gaNe che. parvata vagereno sanniveza (= racanA) paNa tenA kartAne anumApaka nathI kAraNa ke te saniza kartAe banAvelA kuMbha vagerenA sanizathI vilakSaNa che. kartA sAthe avinAbhAvasaMbaMdha dharAvatA sanniveza jevo hoya che tevo sanniveza parvata vagerene nathI, eTale jema kAryatva hetu asiddha che tema A sanniveza hetu paNa asiddha che. 151. siddha na hetuvamenaivAcALAmi | akRSTajAtaiH kartAramantareNAptajanmabhiH / teSAmutpattisamayapratyakSatvena labhyate // kartuI zyatvamapyevamabhAvo'nupalabdhitaH / na ca kSitijalaprAyadRSTahetvatirekiNaH // kasyApi kalpanaM teSu yujyate'tiprasaGgataH // tena karturabhAve'pi sannivezAdidarzanAt / anaikAntikatA hetovipratve puruSatvavat / 152. A hetuo siddha hoya te paNa sad hetuo nahi ghaTe, kAraNa ke teo kevaLa pakSa-apakSamAM ja nahi paNa vipakSamAM rahe che, jemane utpanna karanAra koI kartA nathI evAM kheDayA vinA UgI nIkaLelAM ghAsa vageremAM paNa te hetuo rahe che. sakartaka kuMbha vagerenI utpatti vakhate thatA pratyakSa vaDe ja tenA kartAnuM dazyatva paNa jJAta thAya che; e ja rIte kartAno abhAva paNa anupalabdhi vaDe jJAta thAya che. kheDaDyA vinA UgI nIkaLela ghAsanI bAbatama] mATI, pANuM, vagere dRSTa janaka hetuothI atirikta bIjA baInI (arthAt adaSTa kartAnI) kalpanA karavI yogya nathI, kAraNa ke tema karatAM ati Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara sazarIra che ke azarIra che ? prasaMgadoSa Ave che. Ama kartAnA abhAvamAM = sAdhAbhAvamAM paNa sanniveza vagere hituo] dekhAtA hoI te hetu bemAM anekantika deza che. vipratva siddha karavA Apelo puruSatva hetu jema anekAtika doSathI dUSita che tema A hetuo paNa anekanika doSathI duSita che. 153. vinna thAya7nA vAmanaH pratiti | kulAlatulyaH karteti syAdvizeSaviruddhatA / vyApAravAnasarvajJaH zarIrI klezasaMkulaH / ghaTasya yAdRzaH kartA tAdRgeva bhaded bhuvaH / vizeSasAdhyatAyAM vA sAdhyahInaM nidarzanam // kartRsAmAnyasiddhau tu vizeSAvagatiH kutaH / 153. vaLI, je ["jyAM jyAM kArya che tyAM tyAM kartA che' e vyAtine AdhAre [jagatai] kalpavAmAM Ave te kulAlatulya te kartA che ema siddha thAya. paNa AmAM te vizeSavira ddhatAne doSa Ave. arthAt, vyApAravAna, asarvajJa, zarIrI, kalezayukta je ghaTano kartA te ja jagatane kartA banI jAya. tame vizeSa prakArane kartA puravAra karavA mAgatA he te A dRSTAnta sAdhyahIna bane kAraNa ke kartAmAtranI siddhi thatAM viziSTa prakAranA kartAne siddhi kevI rIte thAya ? 154. api ca sazarIro vA jaganti racayedIzvaraH zarIrarahito vA ? zarIramapi ca tadIyaM kArya nityaM vA bhavet / sarvathA'nupapattiH azarIsya kartRtvaM dRzyate na hi kasyacit / deho'pyutpattimAnasya dehatvAccaitradehavat // kAryamapIzvarazarIraM tatkartRkaM vA syAdIzvarAntarakartRkaM vA ? tatra svayaM nijazarIrasya nirmANamiti sAhasam / kauntarakRte tasminnIzvarAnantyamApatet // bhavatu ko doSa iti cet, pramANAbhAva eva doSaH / ekasyApi tAvadIzvarasya sAdhane paryAvatAM jatA, kri punarAntAnA ? 154. uparAMta, zarIravALe Izvara jagata e che ke azarIrI Izvara jagata race che? [je zarIravALA Izvara jagata racato hoya to tenuM zarIra paNa kAM te kArya hAya kAM tA nitya heya. game te mAne, koI paNa rIte Izvare ghaTato nathI. koI azarIrI kartAne dekhyo nathI. [izvara sazarIrI che ema mAne to tene deha paNa upattimAna mAnavo paDe kAraNa ke te deha che, rotranA dehanI jema tene deha u5ttimAna heAya te tenA kartA te Izvara pote che ke te IzvarathI anya bIjo koI Izvara ? temAM potAnA zarIrane nirmAtA Izvara pite ja che ema kahevuM sahaja che. te zarIrane ka bIje Izvara che ema kahetA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hara Izvara zarI2vyApArathI sajana kare che ke irachamAtrathI ? anata Izvare mAnavAnI Apatti Ave. je kAI kahe ke anata Izvare mAnavAmAM zA doSa che, te kahevuM joIe ke pramANubhAva e ja de che. eka Izvarane puravAra karavAmAM ATale kuleza thAya che te ananta IzvaranI to vAta ja zI karavI ? 155. kiJca vyApAreNa vA kulAlAdiriya kAryANi sRjedIzvara icchAmAtreNa vA ? dvayamapi durghaTam / vyApAreNa jagatsRSTiH kuto yugazatairapi / tadicchAM cAnuvartante na jaDAH paramANavaH / / api ca kiM kimapi prayojanamanusaMdhAya jagatsarge pravartate prajApatiH evameva vA ? niSprayojanAyAM pravRttAvaprekSApUrvakAritvAdunmattatulyo'sau bhavet / pUrvo'pi nAsti pakSaH / avAptasarvAnandasya rAgAdirahitAtmanaH / jagadArabhamANasya na vinaH kiM prayojanam // anukampayA pravartata iti ced maivam sargAt pUrva hi niHzeSaklezasaMsparzavarjitAH / nAsya muktA ivAtmAno bhavanti karuNAspadam / / paramakAruNikAnAmapi duHsahaduHkhadahanadandahyamAnamanaso jantUnavalokayatAmudeti dayA, na punarapavargadazAdadazeSaduHkhazUnyAniti / karuNAmRtasasiktahRdayo vA jagatsUjan / kathaM sRjati duraduHkhaprAgbhAradAruNam // atha kevalaM sukhopabhogaprAyaM jagat sraSTumeva na jAnAti, sRSTamapi vA na ciramavatiSThate ityucyate tadapyacAru, niratizayasvAtantryasImani vartamAnasya svecchAnuvartisakalapadArthasArthasthiteH paramezvarasya kimasAdhyaM nAma bhavet ? - 155. vaLI, te kuMbhAranI jema vyApAra dvArA kAryo saje che ke kevaLa IchA dvArA ane (viko) durdhaTe che. vyApAra dvArA to jagatanI sRSTi seMkaDo yugamAM paNa na thAya? ane tenI icchA mujaba jaDa paramANuo vatavA samartha nathI. vaLI, kayA prajanane kAraNe Izvara jagata sajavA mATe pravRtta thAya che ? ke pachI ema ja jagatanuM sarjana kare che ? prayojana vinA jagata sarjavA pravRtta thAya che ema mAnatAM te vagara vicAryuM pravRtti karanAro banI jAya ane pariNAme umattatulya banI jAya. prathama pakSa paNa ghaTato nathI. je. saMpUrNa AnaMdamaya che, jene AtmA rAga AdithI rahita che, tene jagatane sarjavAnuM zuM prayojana hoI zake e amane samajAtuM nathI. karuNatAthI prerAIne te jagatane saje che ema kahetA ho te evuM dhaTatuM nathI, kAraNa ke jagatanA sarjana pahelAM badhA AtmAo muktanI jema sarva kalezethI rahita he karuNAne pAtra nathI. parama kAraNiya dayA te Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara sajanamAM kama para AdhAra rAkhe che? 93 asahya duHkhadAhathI pIDAtA manavALAne dekhIne upaje che, ane nahi ke mUkta AmAM jevA sarvathA duHkharahita jIvone dekhIne. vaLI, je karuNa mRtathI sIMcAyela hRdayavALo hovAne lIdhe te jagatanuM sarjana karato hoya te pachI darvAra du:khathI khIkhIca bharela dAraNa jagatanuM sajana te zA sAru kare che ? je kahe ke kevaLa sUpabhegogya jagatanuM sarjana kema karavuM e te jANatA nathI to tema kahevuM ucita nathI; athavA evuM jagata te saje che paNa pachI lAMbo samaya evuM te rahetuM nathI ema kahe che e paNa barAbara nathI. jenA javAta ne koI sImA nathI ane badhA padArthonI sthiti (dazA) jenI icchA mujaba thAya che evA paramezvarane zuM asAdhavuM hoya? ____ 156. nAnAtmagatazubhAzubhakarmakalApApekSaH sraSTA prajApatiriti cet ; karmANyeva hi tarhi sRjantu jaganti, kiM prajApati nA ? athAcetanAnAM cetanAnadhiSThitAnAM sraSTratvamaghaTamAnamiti teSAmadhiSThAtA cetanaH kalpyate iti cet, na, tadAzrayANAmAtmanAmeva cetanatvAt ta evAdhiSThAtAro bhaviSyanti, kimadhiSThAtrantareNezvareNa ? tasyApi tAdRzA parakIyakarmAntarApekSAsaGkocitasvAtantryeNa kimaizvaryeNa kAryam, rAjyamiva mantriparavazamaizvarya kopayujyate tAdRk yatrApa nirapekSa rucyaiva na racyate'bhimatam ? anyenApyuktam kimozvaratayezvaro yadi na vartate svecchayA / na hi prabhavatAM kriyAvidhiSu heturanviSyate // iti / 156. niyamika-judA judA A tamAmanA zubha ane azubha karmonI apekSA rAkhIne Izvara jagata saje che. zaMkA-te pachI karmo ja jagatanuM sarjana kare , izvaranI zI jarUra che ? - nayAyika-cetanathI prerita acetanamAM (karmomAM) sarjananuM sAmarthya dhaTe che eTale te bane che ke eka cetana ( Izvara) ka95vAmAM Ave che. zaMkA-nA, karmonA AzrayarUpa jIvAtmAo cetana heI teo ja karmonA preraka banaze, bIja adhiSThAtA Izvarane mAnavAnI zI jarUra che ? bIjAnAM karmonI apekSA rAkhavAne kAraNe maryAdita thaI gayela AvA svAtaMrUpa ayanuM zuM prayojana ? kevaLa maMtranA upara ja AdhAra rAkhatuM hoya evuM rAjAnuM Azvarya zA kAmanuM ? jyAM rAjA bIjA upara AdhAra rAkhyA vinA pitAnI marajI pramANe pitAne abhimata kaMI karI zakato na hoya? eTale ja bIjAoe kahyuM che ke "je Izvara potAnI IcchA pramANe na vatI zakatuM hoya to evA IzvaranA aMdhane zuM karavAnuM ? kAraNa ke je prabhue che teo to pote je. kaMi je rIte karavuM hoya che tene (gya TharAvavA) ketuo khoLatA nathI. [teo to pitAne je icchA thAya te IcchA pramANe ja kare che. arthAt temanI IcchA yogya ja hoya che.] ____157. atha krIDArthA jagatsarge bhagavataH pravRttiH, idRzA ca zubhAzubharUpeNa jagatA sRSTena krIDati paramezvara ityucyate tahi krIDAsAdhyasukharahitatvena sRSTeH pUrvamavAptasakalAnandatvaM nAma tasya rUpamavahIyate / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 Izvara krIDAtha sarjana kare che? na ca krIDApi ni:zeSajanatAsstaGkakAriNI / AyAsabahulA ceyaM kartuM yuktA mahAtmanaH // tasmAnna jagatAM nAtha IzvaraH sraSTA saMhartA'pi bhavati / na hyasya dhriyamANeSu pUryante jantukarmasu / sakRt samastatrailokyanirmUlana manorathAH / / karmoparata pakSe tu punaH sRSTirna yujyate / na karmanirapekSa hi sargavaicitryasaMbhavaH / / 157. naiyAyika--krIDAthe ja izvara jagatanu` nirmANa kare che; AvA zubha-azubha rUpavALA (=kavALA) jagatane sane izvara krIDA kare che ema ame kahIe chIe. zaMkA--tA sRSTi paDelAM phrIDajanya sukhathI vaMcita hAvAne kAraNe izvaranA avApta. salAnaMda rUpanI hAni thAya sarva jIve te duHkha denArI ane dhA zramathI sAdhya krIDA mahAtmA kare e yogya nathI. tethI, jagatanA nAtha Izvara jagatane saka nathI. te jagatane saMhAraka paNa nathI kAraNa ke jIvAnAM karmo jyAM sudhI bhagavAI na Aya tyAM sudhI eka sAthe traNeya lekaneA saMhAra karavAne tene maneratha pUNuM na thAya. [eka samaya evA Ave che ke jyAre] badhAM karmo bhegavAI jAya che e pakSa svIkAratAM punaH sRSTi ghaTe nahi kAraNu ke karma nirapekSa sanI vicitratA asaMbhava che. 158. atha brAhmaNa mAnena saMvatsarazataniSThAmadhitiSThati parameSThini mahezvarasya saMjiharSA jAyate, tayA tirohitasvaphalArambhazaktIni karmANi saMbhavantIti saMpadyate sakalabhuvanapralayaH / punazca tAvatyeva rAtriprAye kAle vyatIte sisRkSA bhavati bhagavataH, tayA'bhivyakzaktIni karmANi kAryamArabhante iti tadapyayuktam- udbhavAbhibhavau teSAM syAtAM cedIzvarecchayA / tarhi saivAstu jagatAM sargasaMhArakAraNam // jimemiH ? 158. naiyAyika--brahmAnAM [rAta-dinanI labAInA] pramANu pramANe seA varasa sudhI parameSThI zAsana pUruM karI rahe che tyAre mahezvarane saMhAra karavAnI icchA jAge che. tene lIdhe karmAMnI khetapeAtAnAM phaLa ApavAnI zakti kuMThita thaI jAya che, pariNAme sakala leAkanA pralaya thAya che. pharI lagabhaga teTale ja rAtri jevA kALa pasAra thatAM izvarane sarjana karavAnI IcchA thAya che. tene lIdhe karmAnI [kuMThita thaI gayelI zakti abhivyakta thAya che ane pAtapeAtAnAM kAryone AraMbhe che. zaMkA--Ama kahevuM paNa yAgya nathI, jo IzvaranI udbhava-abhibhanna thatA heAya tA pachI te IzvarecchA ja kAraNu heA, vacce karmanI zI jarUra che ? [-vacce karmAnI lAvavAnI zI jarUra che ?] IcchAthI ja karmonI zaktine! jagatanI sRSTi ane pralayanuM zaktinA udbhata abhibhavane Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160. IcchAmAtrathI sajana mAnavAmAM doSa 159. evamastviti cet, na, IzvarecchAvazitvapakSe hi trayo duratikramAH doSAH / tasyaiva tAvanmahAtmano niSkaruNatvamakAraNameva dAruNasargakAriNaH, tathA vaidikInAM vidhiniSedhacodanAnAmAnarthakyam IzvarecchAta eva zubhAzubhaphalopabhogasaMbhavAt, anirmokSaprasaGgazca muktA api pralayasamaye iva jIvAH punarIzvarecchayA saMsareyuH / tasmAnnezvarAdhIno jagatAM sargaH saMhAro vaa| 159. naiyAyi-bhase, sema . zaMkAkAra nA, ema tame na mAnI zake] kAraNa ke kevaLa IzvarecchAvaNa jagatanA sarga ane saMhAra mAnatAM traNa duratikrama doSa AvI paDe che-(1) akAraNa ja dAruNa sarga sajanAra te mahAtmAmAM niSkAraNya mAnavAne doSa Ave. (2) IzvarerachAthI ja zubhaazubha phalepabhega saMbhavato hoI vaidika vidhi-niSedhanA Adeza nirarthaka banI jAya. (3) pralaya samayanA jIvonI jema mukta jIvo paNa Izvare thI pharI saMsAramAM Ave ane pariNAme mokSanI asaMbhavatAnI Apatti Ave. tethI jagatanI sRSTi ke saMhAra IzvarAdhIna nathI. ityanantaragItena nayenezvarasAdhane / nAnumAnasya sAmarthyamupamAne tu kA kathA ? // AgamasyApi nityasya tatparatvamasAMpratam / tatpraNIte tu visrambhaH kathaM bhavatu mAdRzAm // . kiJcAgamasya prAmANya tatpraNItatvahetukam / tatprAmANyAca tatsiddhi rityanyonyAzrayaM bhavet // anyathA'nupapattyA tu na zakyo labdhumIzvaraH / na hi tad dRzyate kArya taM vinA yanna siddhayati // tasmAt sarvasadviSayapramANAnavagamyamAnasvarUpatvAdabhAva evezvarasyeti siddham / na ca prasiddhimAtreNa yuktametasya kalpanam / nirmUlatvAttathA coktaM prasiddhirvaTayakSavat / / ata eva nirIkSya durghaTa jagato janmavinAzaDambaram / na kadAcidanIdRzaM jagat kathitaM nItirahasyavedibhiH // A ja jaNAvI gayA e rIte jo Izvarane puravAra karavA anumAnanuM sAmartha nathI te pachI upamAnanI to vAta ja kyAM karavI ? nitya Agama paNa Izvara Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvarasAdhaka sAmAnyatadaSTa anumAna praNIta che ema kahevuM yogya nathI. te IzvarapraNIta hoya te paNa mArA jevAone (=IzvaramAM na mAnanArAone) temAM vizvAsa kema besaze ? vaLI, Agama IzvarapraNIta hovAne kAraNe AgamanuM prAmAya che, ane Agama pramANa hovAne kAraNe Izvara [Agama dvArA] puravAra thAya che-Ama anyAzrayadeSa Ave che. anyathAnupatti dvArA paNa izvara puravAra thavo zakya nathI, kAraNa ke evuM koI kArya dekhAtuM nathI je Izvara vinA ghaTatuM na heya. niSkarSa e ke sad viSayane grahaNa karanAra koi paNa pramANa vaDe IzvaranuM svarUpa grahaNa thatuM na hAI Izvara nathI e puravAra thayuM. kevaLa prasiddhi(= kavAyakA)ne AdhAre IzvaranI kalpanA karavI yogya nathI kAraNa ke te nimUla che, eTale ja kahyuM che ke "taDa upara yakSa rahe che evI lokavAyakA jevI A kavAyakA che. jagatanI utpatti ane nAza durghaTa jANIne nIti hasyanA jANakAroe kahyuM che ke kadI paNa AvuM jagata nahi heya ema nahi [arthAt jagata sadAkALa AvuM ne AvuM ja che enI utpatti ke nAza che ja nahi.] 161. yamatra vaidrAmaH | cattAvaridranA nATrinirmAnipuNapuruSArijekSa pratyakSa na bhavatIti tadevameva; pratyakSapUrvakamanumAnamapi tenaiva pathA pratiSThitamiti tadapyAstAm / sAmAnyatodRSTaM tu liGgamIzvarasattAyAmidaM brUmahe - pRthivyAdi kArya dharmi, tadutpattiprakAraprayojanAdhabhijJakartR pUrvakamiti sAdhyo dharmaH, kAryatvAd ghaTAdivat / 161. ahIM ame taiyAyike kahIe chIe-parvata vagerenuM nirmANa karavAmAM nipuNa puruSane jANavA pratyakSa samatha nathI ema tame kahe che, khara5ra ema ja che. pratyakSapUrvaka anumAnanI paNa A ja dazA che ema tame kahe che, te paNa le che. paraMtu IzvaranA astitvane puravAra karanAruM A rahyuM sa mAnyate daSTa liMga (=anurAna) - pRthvI vagere kAryo dhamI che; temanI utpattine prakAra, te manI utpattinuM prayojana vagerene jANa nAra kartA pUrvaka te kAryo che e sadaSadharma kAraNa ke teo ghaTa vage nI jema kAryo che e hetu che. ____162. nanu kAryatvamasiddhamityuktam / ka evamAcaSTe cArvAka zAkyo mImAMsako vA ? cArvAkastAvad vedaracanA gA racanAntaravilakSaNAyA api kAyatvamabhyupagacchati yaH / kathaM pRthvyAdiracAnAyAH kAryatvamapagucIta / mImAMsako'pi na kAryatvamapahnotumarhati yata evamAha 'yeSAmapyanavagatotpattInAM rUpamupalabhyate, tantuvyatiSaktajanito'ya paTastadvyatiSaGgavimocanAt tantuvinAzAdvA nazyatIti kalpyate' iti / evamavayabasaMyoganirvaya'mAnavapuSaH kSitidharAderapi nAzasampratyayaH sambhavatyeva / dRzyate ca kvacid vinAzapratItiH, prAvRSeNyajaladharadhArAsArani Thita eva parvataikadeze 'parvatasya khaNDaH patitaH' iti / vastugatayozca kAryatvavinAzitvayoH samavyAptikatA vArtika kRtA'pyuktaira-- tena yatrApyubhau dhauM vyApyavyApakasammatau / tatra sthAthalaiva thAkU ne sthApitAmatiH [o. vA0 6..1] Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryavahetu asiddha nathI iti vadatA / tasmAdvinAzitvenApi kAryatvAnumAnAt tanmate'pi na kAryatvamasiddham / / (162. zaMkAkAra-pRthvI vagerenuM kAryava asiddha che ema kahevAmAM AvyuM che. yAyika kaNa ema kahe che ?..cArvAka bIha ke mIsAMsaka? je cArvAka bIjI racanAothI vilakSaNa vedanI racanAnuM ya kAryava svIkAre che te pRthvI vagerenI racanAnuM kAryava kema karIne nakAre ? mImAMsake paNa pRthvI vagerenA kAryAtvane niSedha kara yogya nathI kAraNa ke te pote ja to Ama kahe che ke "je ajJAta utpattivALI cIjo che temAMya [evuM] rUpa jaNAya che [jenA uparathI temanA vinAzanuM anumAna thaI zake. udAharaNArtha, jene upana thato ApaNe dekhyo nathI te paTa] taMtuonA joDa:vAthI A paTa upanna thayo che [ema jaNAya che], eTale taMtuo chUTA paDavAthI ke taMtuo nAza pAmavAthI te nAza pAmaze ema ApaNe ka9pIe chIe. e ja rIte avayavonA saMgAthI banelI racanAvALA parvata vagerenA nAzanuM jJAna paNa saMbhave che. kayAreka vinAzanI pratIti thatI dekhAya paNa che, jemake varSARtunA vAdaLAmAMthI varasatI dhArAothI tUTI paDelA parvatanA eka bhAganI bAbatamAM ApaNe kahIe chIe ke "parvatano TukaDe tUTI] paDaze." vaLI. tethI jayAM baMne dhame = sAdhya dharma ane sAdhaka dhama) vyApya tema ja vyApaka tarIke savIkRta hoya tyAM paNa jJAnanuM aMga (=kAraNu) vyApyatA ja bane, nahi ke vyApitA arthAta vyApyasvarUpe ja dharma gamaka bane, vyApakavarUpe nahi' ema kahIne lekavArtikakAre paNa vastunA (=bhAvanA, abhAvane nahi) dharmo kAryatva ane vinAzitvanI samavyAsiktA jaNAvI che ja. tethI, vinAzitva uparathI kAryatvanuM anumAna thatuM hoI, temanA mate paNa pRthvI vagerenuM kAryatva asiddha nathI. 163. yoga ivazya thalatAmadhIta vena nAma pArtha praNayakeliSvapi na viSahyate / tasmAt sarvavAdibhirapraNodya pRthivyAdeH kAryatvam / athavA sannivezaviziSTatvameva hetumabhidadhmahe yasmin pratyakSata upalabhyamAne sarvApalApalampaTA api na kecana vipratipa-mutsahante / tasmAnnAsiddho hetuH / 163. je bauddha praNaya limAM paNa nitya padArthane sahana karI zaktA nathI te pRthvI AdinA kAryavane kema asiddha kahI zake. niSkarSa e ke badhA ja dArzanike pRthvI vagerenuM kAryatva ni:zaMkapaNe svIkAre che, atha samilezanI (=racanAnI) vizeSatAne ja ame hetu tarIke ApIe chIe. te hetu pratyakSa dvArA jJAta thate heI, apAlApa karavAmAM rAcanArAomAM koI paNa te hetu vize Apatti ApavA mATe utsAha batAvatuM nathI. tethI, te hetu asiddha nathI. ___164. nanu kavinAbhAvitayA yathAvidhasya sannivezasya zarAvAdiSu darzanaM tAdRzameva sannivezamupalabhya kvacidanupalabhvamAnakartRke kalazAdau katranumAnamiti yuktam / nyA,ma. 13 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannivezahetu parIkSA ayaM tvaya eva kalazAdisannivezAt parvatAdisannivezaH / nAtra sannivezasAmAnya kiJcidupalabhante laukikAH / sannivezazabdameva sAdhAraNaM prayuJjate / na ca vastunoratyantabhede sati zabdasAdhAraNatAmAtroNa tdnumaanmuppdyte| na hi pANDutAmAtrasAdhAraNatvena dhUmAdiva kakkolarajorAzerapi kRzAnuranumAtuM zakyate iti / taduktam siddhaM yAdRgadhiSTAtRbhAvAbhAvAnuvRttimat / sannivezAdi tattasmAd yukta yadanumIyate // vastubhedaprasiddhasya zabdasAmyAdabhedinaH / na yuktA'numitiH pANDudravyAdiva hutAzane / / iti| [pra0vA 2. 11-12] 164 zaMkAkAra (bauddha)-zakorA vageremAM je prakArane sanniveza kartA sAthe avinAbhAva saMbaMdha dharAvato dekhAya che te sanniveza joIne koIka vAra jeno kartA dekhAto nathI te kalaza vagerenI bAbatamAM temanA kartAnuM anumAna karavuM yogya che. paraMtu A parvata vagerene sanniveza to kalaza AdinA sannivezathI bhinna prakAra che. ahIM, [parvata Adi ane kalaza AdimAM) sanniveza sAmAnya kaMi dekhAtuM nathI, kevaLa sannivezazabda ja samAnapaNe baMnemAM vAparavAmAM Ave che eTaluM ja. jyAre be vastuo (ahIM zarAvAdigata sanniveza ane parvatAdigata sanniveza) atyanta bhinna hoya tyAre temane anulakSI vaparAte ['sanniveza -zabda eka che [arthAt te zabda baMnemAM samAna che] eTalA ja kAraNe [zarAvagata sa-inavezanI jema parvatagata sanniveza uparathI] parvatAdinA kartAnuM anumAna ghaTI zake nahi. pAMDatA dhUmanI jema kakkolarAzimAM paNa che paraMtu tethI ke dhUmanI jema kAlarAzi uparathI agninuM anumAna zakaya banatuM nathI. eTale (dharmakIrtie kahyuM che ke "jevo sanniveza kartA sAthe anvayathatireka saMbaMdha dharAvatA siddha hoya tevA saghaLA niveze uparathI badhe sthaLe kartAnuM anumAna karavuM yogya che. jema (dhUma ane kAlarAzi be pAMdra bhinna hovAthI pAMDadravyarUpa sAmya uparathI agninuM anumAna karavuM yogya nathI tema (zarAvagata niveza ane parvatAdigata sanniveza) be bhinna vastuo ya tyAre abhedakArI ("saneiveza - zabdasAmya uparathI (parvatagata sanivezanI bAbatamAM) prasiddha (kartAnuM) anumAna karavuM yogya nathI. 165. ucyate / yAdRgiti na buddhyAmahe / dhUmo hi mahAnase kumbhadAsIphUtkAramArutasandhukSyamANamandajvalanajanmA kRshpraayprkRtiruplbdhH| sa yadi parvate prabalasamIraNollasitahutavahapluSyamANamahAmahIruhaskandhendhanaprabhavo bahulabahulaH khamaNDalamakhilamAkrAmannupalabhyate tatkimidAnImanalapramiti mA kArSIt / 165. naivAki-jevo (sanniveza" ityAdi) e je tame kahyuM ke ame samajayA nahi. rasoDAmAM nIca nokaraDInI phukathI saLagAvAyela maMda agnimAMthI pedA thayele dhumADo lagabhaga kRzakAya dekhAya che. te dhumADo jo parvata upara prabaLa pavanathI pragaTI UThelA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannivezahevaparIkSA agnimAM saLagatAM moTAM moTAM vRkSanAM thaDiyAMnA IndhanamAMthI pedA thAya te puSkaLa jaththAmAM AkAzamAM phelA dekhAya che. tethI zuM te dhumADe have (parvata upara) agninI anumiti nahi janmAve ? _166. atha vizeSarahitaM dhUmamAtramagnimAtreNa vyAptamavagatamiti tatastadanumAnam ihApi sannivezamAtra karnu mAtreNa vyAptamiti tato'pi tadanumIyatAm / nanu sannivezazabdasAdhAraNyamAtramatra, na vastusAmAnya kizcidasti / mikSo ! dhUmo'pi bhavadarzane kiM vastusAmAnyamasti / mA bhRdvastusAmAnyam , AkAzakAlAdivyAvRttirUpaM tu saMvyavahArakAraNamasyeva / hanta! tarhi prakRte'pi asannivezavyAvRttirUpaM bhavatu sAmAnyamAkAzakAlAdivilakSaNarUpatvAt pRthivyAdeH / 166. bauddha-vizeSarahita dhUmamAtra (=dhUmasAmAnya) agnimAtra (=agnisAmAnya) sAthe vyAptisaMbaMdha dharAvatA jaNAya che, eTale dhUmamAtra (dhUmasAmAnya) uparathI agnimAtranuM (=anisAmAnyanuM) anumAna thAya che. naivAvika--ahIM paNa nivezasAmAnya kartA sAmAnya sAthe vyAptisaMbaMdha dharAve che, eTale sannivezasAmAnya uparathI karva sAmAnyanuM anumAna thAya che. bauddha--ahIM (zarAvAdisanniveza ane parvatAdisanivezamAM) "sanniveza' zabda ja samAna che, koI vastu sAmAnya nathI. nAyika--he bauddha tArA darzanamAM dhumADe (=dhUma7) paNa zuM vastu sAmAnya che ? - bauddha--bhale te vastusAmAnya na hoya paraMtu AkAza, kola, vagerenI vyAvRttirU5. vyavahAranuM kAraNa te te che ja. yAyika--are ! te to prastuta bAbatamAM paNa asannivezavyAvRttirUpa sAmAnya he, kAraNa ke pRthvI vagere AkAza, kAla, vagerethI vilakSaNa rUpa dharAve che. 167. natu tatra dhumo dhUma rUAnuvRttavivAra sitamoDhAmavaM sAmAnya mabhyupagatam / ihApi sannivezavikalpAnuvRtteH tvatkalpitamapoharUpameva sAmAnyamiSyatAm / api ca sakartR katvAbhimateSvapi saMsthAneSu na sarvAtmanA tulyatvaM prata yate / na hi ghaTasaMsthAnaM catuHzAlasaMsthAnaM ca susadRzamiti / saMsthAna sAmAnyaM tu parvatAdAvapi vidyate eveti sarvathA yAdRgityavAcako granthaH / 167. bauddha- tyAM (dhumavanI bAbatamAM te) dhUma" "dhUma" evAM samAna nizcayajJAnonA baLe kapita apaharUpa sAmAnya svIkAravAmAM AvyuM che. * taiyAyika-tema ahIM paNa "sanniveza "sanniveza" evAM samAna nizcayajJAnonA baLe apaha5 ja sAmAnya mAna. vaLI, sakartaka tarIke svIkRta sanniveze paNa ekabIjA sAthe sarvathA tulya hetA nathI. ghaTasaniza ane catuHzAsaniza ekabIjA sAthe Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 sannivezahetuparIkSA atyaMta sAmya dharAvatA nathI, ane sannivezasAmAnya te| paryaMta vageremAM paNu che ja. eTale 'jevA [sanniveza vagere kahenAra bauddha grantha sathA ahIna che. 168. yadapi vyabhicArodbhAvanamakRSTajAtaiH sthAvArAdibhirakAri tadapi na cAru, teSAM pakSIkRtatvAt / pakSeNa ca vyabhicAracodanAyAM sarvAnumAnocchedaprasaGgaH / 168. kheDayA vinA UgI nIkaLela dhAsa, vagerenA virodhI deSTAntA dvArA vyabhicAra doSa jaNAvavAmAM AvyA e paNa yeAgya nathI, kAraNu ke A dRSTAMtA pazu pakSAnta ta che. je pakSane ja virAdhI dRSTAMta tarIke jaNAvI vyabhicAradASa darzAvavAmAM Ave teA khamAM ja anumAnAnA uccheda thavAnI Apatti Ave [arthAt koi anumAna ja saMbhave nahi.] 169. nanu ca pRthivyAderutpattikAlasya parokSatvAt kartA na dRzyate iti tadanupalabdhyA tadasatvanizcayAnupapatteH kAmaM saMzayo'stu / vanaspatiprabhRtInAM tu prasava - kAlamadyatvena vayameva pazyAmaH / na ca yatnato'pyanveSamANAH kartArameSAmupalabhAmahe / tasmAdasau dRzyAnupalabdhernAstyevetyavagacchAmaH / api ca yena yena vayaM vyabhicAramudbhAvayiSyAmaH taM taM cetpakSIkariSyati bhavAn sutarAmanumAnocchedaH, savyabhicArANAmadhye va manumAnatvAnapAyAt / 169, bauddha --pRthvI vagerenI utpattine kALa parAkSa heAI pRthvI vagerenA kartA dekhAtA nathI. eTale tenA na dekhAvA uparathI pRthvI vagerenA kartA nathI evA nizcaya karave ghaTatA nathI. tethI, pRthvI vagerenA kartAnA DhAvA khAkhata sazaya ja bhalA. vanaspati vagerenI utpa ttinA kALane teA va mAnarUpe-AjarUpe-ApaNe pAte ja dekhIe chIe, ane tema chatAM prayatna karI zeAdhavA chatAM temanA kartAne ApaNe dekhatA nathI. tethI, tenA darzana mATenI badhI sAmagrI meAjIda heAvA chatAM te dekhAto na heAvAthI te nathI ema ApaNune nizcaya thAya che. vaLI, je je virAdhI udAharaNu ApI ame vyabhicAradeSa batAvIe te te udAharaNune tame pakSAntagata banAvI dezeAtA sat anumAnanA uccheda tame ja sahelAIthI karI nAkhazeA, kAraNa ke A rIte teA sabhyabhicAra anumAnAmAMthI paNa pramANutA dUra nahi thAya. 170. ucyte| sthAvarANAmutpattikAlapratyakSAve'pi karturadRzyatvamevAzarIratvanizvayAt / azarIrasya tarhi tadutpattAvavyApriyamANatvAt kartRtvamapi kathamiti ced etadato nirNeSyate / adRzyasya ca karturanupalabdhito nAstitvanizcayAnupapatteH nAkRSTajAtavanaspatInAmakartRkamiti na vipakSatA / yatUktaM paridRzyamAnakSitisalilAdikAraNakAryasvAtU sthAvarANAM kimadRzyamAnakartRkalpanayeti cet tadapezalam, paralokavAdibhiradRzyamAnAnAM karmaNAmapi kAraNatvAbhyupagamAm / bArhaspatyAnAM tu tatsamarthanameva samAdhiH / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAsano kartA adazya Izvara che 101 170. neyAyika-Ano uttara ame ApIe chIe. vRkSono utpattikAla pratyakSa hovA chatAM temane kata te adazya ja rahe che kAraNa ke tene zarIra nathI evo nizcaya karavAmAM Ave che. zarIra vinAne te temane utpana karavAmAM vyApAra karI zake ja nahi, te pachI te temano kartA kema gaNAya ?--evo prazna pUcho to eno uttara ame. AgaLa upara ApIzu. adazya kartAnA nAstitvane nizcaya tenA darzana uparathI karo dhaTate na heI, akRSTapAta vanaspatine kaMI kartA nathI ema na kahevAya ane tethI aSTajAta vanaspati virodhI daSTAMta banatuM nathI. dRzyamAna kSiti, jala, vagere kAraNenuM kArya heI ghAsanA adazyamAna kartAnI kalapanA karavAnuM prayojana zuM ema je kahevAmAM AvyuM che te paNa yogya nathI, kAraNa ke paralakavAdIo adazyamAna karmone paNa kAraNa tarIke savIkAre che. bRhaspatinA anuyAyI cArvAkAne te paralekanuM samarthana karavuM e ja mAnasI vyathA che. 171. madha nArthi karmaSyati na ghaTate rUti varmAmadarathamAnAnAmapi kAraNatvaM kalpyate tatra, yadyevamacetanebhyaH kArakebhyazcetanAnadhiSThitebhyaH kAryotpAdAnupapatteH kartA'pi cetanasteSAmadhiSThAtA kalpyatAm / tasmAt sthAvarANAmakartRkatvAbhAvAnna vipakSatA iti na tairvybhicaarH| 171. je karma vinA jagatanuM citrya ghaTatuM nathI mATe karyo adazya hevA chatAM temane vicitryanA] kAraNa tarIke svIkAratA he te acetana kAraka cetanathI prerAyA vinA kAryanI utpatti kare e ghaTatuM nathI mATe temane preraka tarIke cetana kartAnI kalpanA paNa tame kare. niSkarSa e ke ghAsa vagerenA kartAne abhAva na hoI ghAsa vagere virodhI daSTAMta banatA nathI ane tethI teone lIdhe vyabhicAredeSa AvatuM nathI. 172. yadapyuktam yena yena vyabhicAra udbhAvyate sa cetpakSe'ntarbhAvayiSyate, ka idAnImanumAnasya niyama ityetadapi na sAdhu / yadi hi bhavAnnizcite vipakSe vRttimupadarzayetkastaM pakSe'ntarbhAvayet / na hi vipratve puMstvasya, nityatAyAM vA prameyatvasya vyabhicAre codhamAne vedhasA'pi vipakSaH pakSIkartuM zakyaH, vAdIcchayA vastuvyavasthAyA abhAvAt / iha tu sthAvarAdau katrabhAvanizcayo nAstItyuktam / 172. je virodhI daSTa <Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 sannivezahejparIkSA pramANe vastuvyavasthA nathI. ahIM te ghAsa vageremAM kartAnA abhAvano nizcaya ja nathI e ame kahI gayA chIe. 173 nanu sthAvareSu pakSIkRteSvapi vyabhicAro na nivartate eva / na hi sapakSavipakSavyatirekaNa tAttvikaH pakSo nAma kazcidasti, vastuno dvairUpyAnupapatteH / vastusthityA sakartRkAzcedvanaspatiprabhRtayaH sapakSA eva te, no cettarhi vipakSA eva, na rAzyantaraM samastoti 173. bauddha-ghAsa vagere vanaspatine pakSamAM samAviSTa karavAmAM Ave te paNa vyabhicAra dUra thato nathI. enuM kAraNa ApIe chIe. sapakSa ane vipakSathI atirikta kaI tAtaka pakSa che ja nahi. kAraNa ke eka vastunAM be rUpo (svabhAra nathI. hakIkatamAM je ghAsa vagere sakartaka heya te te sapakSo ja che; anyathA vipakSo ja che. sapakSa ane vipakSathI anya trIjI rAzi ghaTatI nathI. 174. ucyate pakSAbhAve sapakSavipakSavAcoyuktireva tAvatkimapekSA ? pakSAnukUlo hi sapakSa ucyate tatpratikulazca vipakSa iti / yadyevaM tarhi ko'yaM pakSo nAmeti 174. yAyika - pakSanA abhAvamAM konI apekSAe "sapakSa-vipakSa evA zabdano prayoga thAya che ? pakSane anukULa hoya tene sapakSa kahevAmAM Ave che. pakSane pratikuLa heya tene vipakSa kahevAmAM Ave che. bauha-je ema heya to jaNuM ke A pakSa e zuM che? 175. TOdhanvina TUkhyA-vyavadhArita: | sapakSastadabhAvena nizcitasya vipakSatA // vimato yatra tu tayostaM pakSaM sampracakSmahe / vastuno dvayAtmakatvaM tu nAnumanyAmahe vayam / vAdibuddhayanusAreNa sthitiH pakSasya yadyapi / tathA'pi vyavahAro'sti vastutastannibandhanaH // saMdigdhe hi nyAyaH pravartate, nAnupalabdhe na nirNIte ityuktametat / saMhihyamAna eva cArthaH pakSa ucyate / kiJcitkAlaM tasya pakSatvaM yAvannirNayo notpannaH / tadutpAde tu nUnaM sapakSavipakSayoranyataratrAnupravekSyatyasau / atazca pakSAvasthAyAM tena vyabhicArodbhAvanamasamIcInam / - 175. naivAyika-vAdI ane prativAdI baMne jene sAdhya dharmathI anvita nizcitapaNe samajatA hoya te sapakSa. vAdI ane prativAdI bane jene sAdhya dharmanA abhAvathI yukta nizcitapaNe jANatA hoya te vipakSa. jenI bAbatamAM vAdI ane prativAdIne matabheda hoya tene ame pakSa kahIe chIe. vastu be rUpa-svabhAva dharAve che ema ame mAnatA nathI. jo ke vAdInI buddhi anusAra pakSanI sthiti - sthApanA - heAya che chatAM vyavahAra (=pakSane vyavahAra) te vastuta: vAdI-prativAdInA matabhedane AdhAre hoya che. saMdigdha Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannivezotuparIkSA 103 dharmamAM ja anumAna pravRtta thAya che, anupalabdha (etaddana ajJAta) ke nita dharmamAM te pravRtta thatuM nathI e to ame kahI gayA chIe. je vastumAM [sAdhya] dharmanA hovA-nahevAne sadeha ja hoya te vastune pakSa kahevAmAM Ave che. keTalIka vakhata sudhI arthAt jyAM sudhI nirNaya na thAya tyAM sudhI tenuM pakSatva che. nirNaya thatAM ja sapakSa ane vipakSa bemAMthI ekamAM te pravezI jAya che. tethI te jyAM sudhI pakSAvasthAmAM hoya tyAM sudhI tenI aMdara vyabhicArade mAM batAvavA yogya nathI. 176. nanu nizcitavipakSavRttiriva saMdigdhavipakSavRttirapi na hetureva / tadevaM vIrudhAdiSu saMdigdhe'pi kartari sannivezasya darzanAd ahetutvam / naitatsAram, sadasatpAvakatayA parvate saMdigdhe vipakSe vartamAnasya dhUmasyAhetutvaprasaGgAt / sarva eva ca sAdhyAMzasaMzayAdvipakSA eva jAtA iti pakSavRttayo hetava idAnIM vipakSagAmino bhaveyurityanumAnocchedaH / atha pakSIkRte'pi dhAmaNi sadasatsAdhyadharmatayA sandigdhe vartamAno dhUmAdiranyatra vyAptinizcayAd gamaka iSyate, tahiM sadasatkatakatayA saMdigdhe'pi vasudharAvanaspatyAdau vartamAnaM kAryatvamanyatra vyAptinizcayAd gamakamiNyatAm, vizeSo vA vaktavyaH / 176. bauddha-nizcita vipakSamAM je rahetuM hoya te jema hetu nathI tema saMdigdha vipakSamAM je rahetA hoya te paNa hetu nathI ja. te A pramANe - kartAnuM hovuM jyAM saMdigdha che te velaDI vageremAM sanniveza te dekhAya che, eTale saniza hetu nathI. naiyAyika- A vAta sArahIna che kAraNa ke ema mAnIe to pAvakanuM hovuM-na hovuM parvata upara saMdigdha hAI te saMdigdha vipakSamAM (parvatamAM rahela dhUma ahetu banI javAnI Apatti Ave. vaLI, sAdhu dharma vizene saMzaya jAgavAthI te badhAMya pakSo] vipakSa ja banI gayA heI pakSamAM rahenAra hetuo have vipakSamAM rahetA banI jaze, paraNAme anumAnane ja uccheda thavAnI Apatti Avaze. ahI] sAdhya dharma rahe che ke nahi e jenI bAbatamAM saMzaya che evA pakSa tarIke svIkArela dhamI mAM rahetA dhUma vagere hetu, bIje sthAne arina vagere sAthe temane vyAptinizcaya thayo heI, agni vagerene camaka bane che ema tame bauddho IchatA he to jemanAmAM koMkatA dharma saMdigdha che e vasuMdharA, vanaspati, vageremAM rahenAra kAryAtva hed, bIje sthAne teno kava sAthe vyAptinizcaya thayo heI, kartA katvane namaka bane che ema tame svIkAre; athavA e bemAM ze bheda che e tamAre jaNAvavuM joIe. 0 177. je mancatte mikRSNanAtAvaravimittAsthAna jepana, pRthivyAdibhirevaatr vyabhicAraH, asya vyAptigrahaNasya pratIghAtAt / vyAptihiM gRhyamANA sakalasapakSavipakSakoDIkAreNa gRhyate / itthaM ca tasyAM gRhyamANAyAmeva yadyat sannivezaviziSTaM tat tadbuddhimatkartRkamityasminnevAvasare sannivezavanto'pi kartRzUnyatayA zailAdayazce. tasi sphuranti, yathA kRtakatvena vaheranuSNatA'numAne yadyatkRtakaM tattadanuSNamiti vyApti Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannivezahetuparIkSA paricchedavelAyAmeva vahniruSNo'pi kRtaka iti hRdayapathamavatarati, tadvarjaM tu vyAptau gRhyamANAyAM tato hetoH SaNDhAdiva putrajananamaghaTamAnameva sAdhyAnumAnamiti / 104 177. khIjA keTalAka (arthAt mImAMsA) mAne che ke adRSTAMta sthAvara vagere vyabhicAra sthAnAne zeAdhavAnI zI jarUra che? pRthvI vagere sAthe ja ahIM vyabhicAra thAya che, kAraNa ke tenI (=nnivezaviziSTahetunI) kRitakatva sAthenI] vyAptinuM prakSaNa ja TakA pAme che, jyAre vyApti grahAya che tyAre badhA sapakSa ane vipakSAne vicAraNAmAM laIne pachI grahAya che. tyAre ja 'je je sannivezaviziSTa che te te buddhimatkaka che" e pramANe graDAya che ane tethI tenA grahaNa vakhate ja sannivezavALA chatAM Rtu zUnya evAM zaila vagere manamAM Ave che. udAharaNa, kRtakatvahetuthI varttanI anuSkRtAnuM anumAna karatI vakhate 'je je kRtaka che te te anuSTu che' evI vyAptinuM grahaNu jyAre karIe chIe tyAre ja vahni uSNu hAvA chatAM kRtaka che e hakIkata manamAM Ave che. vyAptine! ghAta kanAra A je hakIkata manamAM sphure che] tene avagaNIne vyAptinuM grahaNa karavAmAM Ave tA jeTaluM napuMsaka dvArA putrApAdana adhaTamAna che teTaluM' te hetu (=sannivezaviziSTatvahetu) dvArA sAdhyanu (=vanuM) anamAna karavu` adhaTamAna banI rahe che. 178. tadetadanupapannam vizeSollekha rahita sAmAnyamAtrapratiSThitasya vyAptiparicchedasyAnumAnalakSaNe nirNItatvAt / agnyanuSNatAsnumAne hi na vyAptigrahaNapratighAtAdaprAmANyamapi tu pratyakSavirodhAdityuktametat / api cAyaM pRthivyAdau kartranumAnanirAsaprakAraH ' zabdA dhupalabdhayaH karaNapUrvikAH, kriyAtvAt, chidikriyAvat' ityatra zrotrAdikaraNAnumAne'pi samAnaH / pratibandhAvadhAraNavelAyAmeva karaNazUnyAnAM zabdAdyupalabdhikriyANAmavadhAraNAt tAbhireva vyabhicArAt / pakSeNa ca pRthivyAdinA vyabhicAra codanamatyantamalaukikam / 178. naiyAyika-A Apatti ghaTatI nathI kAraNa ke anumAnanA lakSaNa vakhate e nirguya karavAmAM AvyA che ke keAI pazu vizeSa dRSTAMtanA ullekha vinA dhruvaLa sAmAnya vacce ja vyAptinuM jJAna thAya che. agninI anuSkRtAnA anumAnamAM, vyAptihaNumAM pratiSThAta AvavAthI aprAmANya nathI AvatuM paraMtu pratyakSanA virodhathI aprAmANya Ave che e ame jAvI gayA chIe. vaLI, pRthvI vagerenA kartAnA anumAnane nirAsa karavAnA prakAra zretra vagerenA kara he!vAnA A anumAnane--zabda vagerenu jJAna karaNapUrvaka che, kAraNa ke jJAna kriyA che, chedanakriyAnI jema'--paNu samAnapaNe lAgu paDe che kAraNa ke [je je kriyA che te karaNu pUrvaka che" evI] vyAptinA grahaNu vakhate ja, karaNu vinA thatI zabdanA jJAnanI kriyA matamAM nizcitapaNe AvatI DeI temanA vaDe ja vyabhicAra thaze, pRthvI vagere pakSane aDulakSIne vyabhiyAradoSatI Apatti ApavI atyaMta lAkaviruddha che, Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanniveza hetuparIkSA 15 179. nanu vastusthityA parvatAdayo'pi vipakSA eva, tvayA tu teSAM pakSa iti nAma kRtaM, na ca tvadicchayA vastusthitirviparivartate / nanvevaM zabdAdhupalabdhayo'pi vastusthityA vipakSA eva, tAsAmapi pakSa iti nAmakaraNameva syAt / na, tAsAM karaNAbhAvanizcayAnutpAdAnna vipakSatvam / parvatAdAvapi kaJabhAvanizcayAnutpAdAnna vipakSatvam / teSu kartA nopalabhyate iti cet, zabdAdhupalabdhikaraNamapi nopalabhyate eva / karaNamadRzyamAnatvAdeva nopalabhyate na nAstitvAditi ceta, kartA'pyadRzyatvAdeva nopalabhyate na nAstitvAt / (179. mImAMsaka -vasturithati te e che ke parvata vagere paNa vipakSa ja che, tame temane pakSa e nAma ApyuM che, ane tamArI IcchA mujaba vastusthiti badalAI jatI nathI. - nAyika-ema hoya te vastutaH zabda AdinAM jJAne vipakSe ja che, tame temane pakSa evuM kevaLa nAma ApyuM che evuM thaze. mImAMsaka-nA, ema nathI kAraNa ke temanI bAbatamAM karaNano abhAva che evo nizcaya janmato na hovAthI teo vipakSa nathI. naiyAyika-ema te parvata vagerenI bAbatamAM kartAno abhAva che evo nizcaya jamatA na hovAthI teo paNa vipakSa nathI. mImAMsaka-parvata vagerenI bAbatamAM te temanA kartAnuM prahaNa thatuM nathI eTale kartAnA abhAvane nizcaya che ja.] niyamika-zabda vagerenAM jJAnanI bAbatamAM paNa temanA karaNanuM grahaNa thatuM nathI [eTale karaNanA abhAvane nizcaya paNa che ja.]. mImAMsaka-karaNa adazya heI tenuM prahaNa thatuM nathI, ane nahi ke tenuM astitva nathI mATe. [tethI karaNanA abhAvane nizcaya nathI ] naiyAyika-kartA paNa adazya hevAne kAraNe gRhIta thato nathI ane nahi ke te che nahi e kAraNe. 180. anumAnAt karaNamupalabhyate tadvyatirekeNa kriyA'nupapatteriti cet, kartA'pyanumAnAdupalapsyate kartAramantareNa kAryAnupapatteH / tenAnumAnagamyatvAnna karturnAstitAgrahaH / tadabhAvAdvipakSatvaM kSityAderapi durbhaNam / / liGgAtpUrva tu sandeho dahane'pi na vAryate / tathA sati prapadyeta dhUmo'pyananumAnatAm // nyA, ma. 14 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 sannivezahesuparIkSA athAsya liGgAbhAsatvaM kSityAdau katradarzanAt / dhUme'pi liGgAbhAsatvaM tatra deze'gnyadarzanAt / / manu taM dezamAsAdya gRhyate dhUmalAJchanaH / anayaiva dhiyA sAdho vardhasva zaradAM zatam // yapazcAddarzana tena kiM liGgasya pramANatA / / anarthitvAdadRSTe vA kRzAnau kiM kariSyasi // tasmAtsarvathA nAyamanaikAntiko hetuH / 180. mImAMsaka- anumAna dvArA karaNanuM jJAna thAya che. kAraNa ke tenA sivAya kriyA ghaTatI nathI. yAyika-kartA paNuM anumAna dvArA jJAta thAya che kAraNa ke karyA sivAya kArya ghaTatuM nathI. anumAnathI grAhya hAI kartAne nAstitvanuM prahaNa thatuM nathI. kartAnA nAstitvanA abhAvane kAraNe pRthvI vagerenuM vipakSa hovuM azakya - durlabha che. anumAna pahelAM to aminI bAbatamAM paNa saMdeha thatA nivArI zakAto nathI. je anumAna pahelAM agninI bAbatamAM saMdeha thato na hoya te dhUma paNa ananumAnatA arthAta ahiMgatA pAme. mImAMsA-AnuM (= sanniveza hetunuM) hetvAbhAsapaNuM che kAraNa ke kSiti vageremAM [sannivezahevu dekhAte hevA chatAM sAtha] kartA dekhAtA nathI. 'navayika-ema te dhUma hetunuM paNa hetvAbhAsapaNuM thAya kAraNa ke dUra parvatadeze [dhUma heta dekhAto hovA chatAM sAdhya] agni dekhAtA nathI. mImAMsA-[dUrathI parvatadeze ane dekhAtuM nathI e kharuM paraMtu] te parvatadeza pahoMcyA pachI te agni dekhAya che niyAyika-A ja buddhi sAthe he sAdhu puruSa ! Apa se varasa che. pachIthI agninuM darzana thayuM eTale ja zuM liMga (dhUma) pramANu (= sad hetu) banI gayuM ? agninuM jene prayojana nathI tene te agninuM darzana thavAnuM nathI [kAraNa ke te pachIthI parvatadeze javAne ja nahi], tenI bAbatamAM (= teNe karela anumAna bAbata) tame zuM karaze? tethI A (sanniveza hetu) sarvathA anekanika nathI. 181. yadapi vizeSaviruddhatvamasya pratipAditaM tadapyasamIkSitAbhidhAnam, vizeSaviruddhasya hetvAbhAsasyAbhAvAt / abhyupagame vA sarvAnumAnAcchedaprasaGgAt / zrotrAyanumAne'pi yatheAdADhate zakyamevamabhidhAtum / yADageva labanakriyAyAM dAtrAdikaraNaM kAThinyAdidharmaphamavagataM tADageva zrotrAdi syAt / tadvilakSaNakaraNasAdhyatAyAM tu sAdhyavikalo dRSTAntaH, chedanAdikriyANAmatIndriyakaraNa kAryatvAdarzanAditi / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanniveza hetuparIkSA 107 181. vaLI, tame AnuM (= sanniveza hetunuM) vizeSaviruddhatva je darzAvyuM te paNa tamAruM avicArI vidhAna che, kAraNa ke vizeSaviruddha hetvAbhAsane abhAva che. tene svIkAre te badhA anumAnanA uchedanI Apatti Ave. tame jenuM udAharaNa ApyuM che te zrotrAdinA anumAnanI bAbatamAM paNa Ama kahevuM zakaya che laNavAnI kriyAmAM jevuM kAThinya vagere dharmo dharAvatuM dAtaraDArUpa karaNa jaNAya che tevuM ja (= arthAt kAThinya Adi dharmo dharAvatuM) zrotra Adi karaNa [zabda AdinI jJAnakriyAmAM] mAnavAnI Apatti Ave. tenAthI vilakSaNa karaNane sAdhya mAnatAM daSTAMta sAdhyavikala banI jAya, kAraNa ke chedana vagere kriyAo atIndriya karaNanuM kArya jaNAtI nathI. 182. utha ziyAmAtra vAramAtre khyAtamavamiti tAvamAtrananumApati, tadihApi sannivezamAtramadhiSThAtRmAtreNa vyAptamupalabdhamiti tAvanmAtramevAnumApayatu / vizeSANAM tu na talliGgam asti yatra bAdhakam / anityaH zabdaH kRtakatvAdityayamapi zrAvaNatvAdi zabdasya vizeSajAtaM bAdhata eva / dhUmA'pi parvatAgnivizeSAn kAMzcinmahAnasAgnAvadRSTAnapahantyeva / tasmAdyathAnirdiSTasAdhyaviparyayasAdhanameva virudvo heturna hi vizeSaviparyayAvahaH prakRtahetuzca sAdhyaviparyayasyAkartRpUrvakatvasya na sAdhakaH, azvo'yaM vissaannitvaaditivA, tAna viruddhaH | 182. je kahe ke karaNasAmAnyathI kriyA sAmAnya vyApta jaNAya che eTale kriyAsAmAnya karaNasAmAnyanuM ja anumAna karAve che, te ahIM paNa nivezasAmAnya kaI sAmAnyathI vyApta jaNAtuM heI, sannivezasAmAnya kaI sAmAnyanuM anumAna karA. [kriyA sAmAnya ke zanivezasAmAnya] karaNanA vizeSadharmonuM ke kartAnAM vizeSa dharmonuM liMga nathI kAraNa ke tyAM bAdhaka saMbhave che. "zabda anitya che kAraNa ke te kataka che" AmAM je kutakatvanuM che te paNa zabdanA zrAvaNatva Adi saghaLA vizeSone bAdha kare che ja. [parvata upara agni puravAra karo] dhUma hetu paNa mahAna sAnimAM je keTalAka vizeSone dekhyA nathI te vizeSono bAdha kare che ja. tethI, niSTi sAyathI viparItane puravAra karanAra hetu viruddhahevAbhAsa che ane nahi ke sadhyata vizeSa dharmathI viparIta vizeSa dharmavALA dhamane puravAra karanAra che. jema "A azva che kAraNa ke tene ziMgaDAM che mAMne kAraNa ke tene ziMgaDAM che' hetu [azva sAdhyathI viparIta baLadano sAdhaka hAI] viruddhahevAbhAsa che tema prakRta hetu (sanniveza) sAthI (kaIpUrvakatvathI) viparIta akartapUrva kavana sAdhaka nathI. tethI, te viruddhahevAbhAsa nathI. ___183. nApi kAlAtyayApadiSTaH pratyakSAgamayorbAdhakayoradarzanAt, pratyutAgamamanumAikamihAdAhariSyAmaH / nASi satpratipakSo'yaM hetuH, saMzayabIjasya vizeSAgrahaNAderiha hetutvenAnupAdAnAt / nApyayamaprayojako hetuH, yathA paramANUnAmanityatve sAdhye mUrtatvamabhidhAsyate / na hi mUtatvaprayuktamanityatvam / iha tu kAryatvaprayuktameva sakartRkatvaM tatra tatropa Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ it sezvara sAMkhyakAronu izvarasAdhaka anumAna labdhamiti / ata evAnumAnavirodhasyeSTavighAtakRtazca na kazcidihAvasaraH / prayojake hetau prayukte tathAvidhapAMsuprakSepaprayogAnavakAzAt / tasmAtparodIritAzeSadoSavikalakAryAnumAna - mahimnA nUnamIzvaraH kalpanIyaH / sakalalokasAkSikamanumAnaprAmANyamapekSaNIyam / anumAnaprAmANyarakSaNe ca kRta eva parikarabandhaH prAgiti siddha evezvaraH / 183, te kAlAtyayApaSTi hetvAbhAsa paNa nathI, kAraNa ke pratyakSa ke mAgama khAdhaka jaSNuAtA nathI, UlaTu. Agama te! enu* anugrAhaka (= sama ka) che e hakIkta hamaNA ame udAharaNeAthI darzAvIzuM. A hetu sapratipakSa hevAbhAsa paNa nathI, kAraNa ke sa MzayanA khIjarUpa vizeSAgrahaNu vagerene ahI' hetu tarIke svIkArela nathI, paramANunuM anityata puravAra karavA ApavAmAM Avela hetu mUtvanI jema A hetu aprayAjaka paNa nathI. [paramANunuM anityatva puravAra karavA ApavAmAM AvelA mUtva hetu aprayAjaka che] kAraNa ke mUtranA anityatva sAthe avinAbhAvasabadha nathI, para Mtu ahIM kAtvanA samR katva sAthe avinAbhAvasaMbaMdha badhe jaNAya che. tethI ja anumAnavirAdhane! ke RSTavidyAtakRnA ahIM kAI avakAza ja nathI, kAraNa ke prayeAjaka hetunA praye!ga karavAmAM AvatAM te prakAranI dhULa uDADavAne kAI avakAza ja rahetA nathI. niSkarSI e ke anya ciMtAe (= mImAMsakAe ane bauddhoe) darzAvela badhA dASothI rahita kAryanumAnanA prabhAve (= khaLe) kartA IzvaranI kalpanA karavI joie. jagatamAM badhAM anumAnanuM prAmANya svIkAratA hAI ApaNe paNa svIkAravu joIe. anumAna prAmANyanI rakSA kAje ame pahelethI kaTibaddha chIe ja. Ama ame [anumAna dvArA] Izvarane siddha karyo, 184. anyadapi tadanumAnamanyairuktam- mahAbhRtAdi vyaktaM cetanAdhiSThitaM sat sukhaduHkhe janayati, rUpAdimattvAt tUryAdivat, tathA pRthivyAdoni bhUtAni cetanAdhiSThitAni santi dhAraNAdikriyAM kurvanti, yugyAdivaditi / atrApi doSAH pUrvavadeva parihartavyAH / 184. bIjAoe (= sezvara sAMkhyakArAe) te anumAnane khIjI rIte kahyuM checetanathI adhiSThita (= prerita) aAI mahAbhUta vagere vyakta (= vyakta prakRti) sukha-duHkha janmAve che, kAraNa ke teo tUrI vagerenI jema rUpAdimat che. tevI ja rIte, cetanathI adhiSThita (= prerita) heAI pRthvI vagere bhUtA ratha vagerenI jema dhAraNa vagere kriyAo kare che.' ahI' paNa pahelAMnI jema dASAne parihAra karavA joIe. 185. yatpunaravAdi 'kartRsAmAnyasiddhau vA vizeSAvagatiH kutaH' iti tatra kecidAgamAdvizeSapratipattimAhu: vizvatazcakSuruta vizvatomukho vizvato bAhuruta vizvataspAt / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viziSTakartAnuM jJAna Agama dvArA 109 saM bAhubhyAM dhamati saMpatatrairdyAvApRthivI janayan deva ekaH // iti [ naaraaynor. rU.2] | tathA apANipAdo javano grahItA pazyatyacakSuH sa zRNotyakarNa: / savetti sarvaM na hi tasya vettA tamAhuragracaM puruSaM mahAntam // iti [ zvetA * 35 rU.1] zrutau pazyate / tataH sarvasya kartA sarvajJa Izvaro jJApyate / na ca kArye evArthe vedaH pramANamiti mantrArthavAdAnAmatatparatvamabhidhAtumucitaM, kArye iva siddhe'pyarthe vedaprAmANyasya vakSyamANatvAt / na cetaretarAzrayam AgamaikazaraNatvAbhAvAdIzvarasiddheH / 185. vaLI, tame je pUchyuM che ke [paryaMta AdinA] kasAmAnyanI siddhi thatAM te kartAnA vizeSa dharmAnuM (arthAt nityatva, sarvajJatva AdinuM) jJAna kevI rIte thAya?' enA uttaramAM teo jaNAve che ke keTalAka AgamAmAMthI te kartAnA vizeSa dharmonuM jJAna thAya che. enI AMkhA sarvAMtra che, enuM mukha satra che, enA hAtha sarvatra che ane enA paga sarvatra che. te advitIya deva AkAza ane pRthvInuM sarjana karIne be pagavALAne (=manuSyane) e bAhu sAthe (=mAhmASya vyApAra sAthe) joDe che [ane] pakSIne pAMkhA sAthe (=pakSasAya vyApAra sAthe) joDe che.' tathA paga vinAnA te dADe che, hAtha vinAnA te grahaNa kare che, cakSu vinAnA te dekhe che ane kAna vinAne te sAMbhaLe che. te badhuM' navuM che paNa tene jANunAra kAI nathI. tene RSie anya mahAna puruSa kahe che.' A pramANe zrutimAM ApaNe vAMcIe chIe. temAMthI sanA kartA, sarvajJa Izvara jJAta thAya che. kAryamAM ja vedA pramANu che evuM nathI eTale mantro ane aMvAdA kArya`taraparaka che ema kahevuM ucita che, kAraNa ke kAnI jema sadgha arthamAM pazu veda pramANu che e ame [cethA AhnikamAM] kahevAnA chIe. [tethI vede| siddha artha IzvaramAM paNa pramANu che e phalita thAya che.] vaLI, [AgamathI IzvaranuM jJAna thAya che ema mAnatAM] ItaretarAzrayadASa AvatA nathI, kAraNa ke Izvarasiddhi kevaLa AgamapramANu para ja AdhAra rAkhatI nathI. 186 anye tvanvayavyatirekihetumUlakevalavyatirekibalena vizeSasiddhimabhidadhati / dehAdivyatiriktAtmakalpanamiva sukhaduHkhAdigatena kAryatvena varNayiSyate; pRthivyAdikAryamasmadAdivilakSaNa sarvajJa kakartRkam, asmadAdiSu bAghakotpattau satyAM kAryatvAditi / 186. khInna keTalAka kahe che ke ayavyatireko hetumUlaka dhruvalavyatireka hetunA baLe [kartAnA] vizeSadharmanI siddhi thAya che. jema sukha, du:kha A ikA tva dehAdithI atirikta amAne sUcave che tema pRthvI vagerenuM kAtva ApaNAthI vilakSaNa eka sarvajJa kartAne sUcave che, kAraNa ke pRthvI vagere kArya che ane ApaNA jevA tenA kartA mAnatAM bAdhaka nAnA utpanna thAya che. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vilakSaNa kArya uparathI vilakSaNa nu anumAna 187. apare pakSadharmatAbalAdeva vizeSalAbhamabhyupagacchanti / na hIdRzaM paridRzyamAnamanekarUpamaparimitamanantaprANigatavicitra sukhaduHkhasAdhanaM bhuvanAdikAryamanatizayena puMsA kartuM zakyamiti / yathA candanadhUmamitaradhUmavisadRzamavalokya cAndana eva vahniranumIyate tathA vilakSaNAt kAryAdvilakSaNa evaM kartA'numAsyate / yathA stavara kebhya iva tatkuzalaH kuvindaH / yathA ca kulAlaH sakalakalazAdikAryakalApotpatti saMvidhAnaprayojanAdyabhijJo bhavaMstasya kAryacakrasya kartA, tatheyatastrailokyasya niravadhiprANisukhaduHkhasAdhanasya saSTisaMhAra saMvi dhAnaM saprayojanaM bahuzAkhaM jAnanneva sraSTA bhavitumarhati mahezvaraH / tasmAtsarvajJaH / 10 187 vaNI, jIna pakSadharmatAnA je utanA vizeSa dharmonuM jJAna svIre che, aparimita ananta prANIonA vicitra sukhaduHkhanAM sAdhanarUpa bhratrana vagere aneka jAtanAM jaNAtAM kAryo atizayarahita puruSa utpanna kare e zakaya nathI. jema khInna dhUmeAthI ca danajaya dhUmanI vijJakSaNutA pratyakSa karI te uparathI A caMdananeAja agni che. evu anumAna karI zakAya che tema vilakSaNu kA uparathI tenA vilakSaGga kartAnuM anumAna karI zakAya che. jema citrarUpa paTa dekhI tene vaNukara kuzaLa DhAvAnuM anumAna thAya [tema parvata Adi viziSTa kAM DhekhI tenA kartA viziSTa haiAvAnu anumAna thAya.] ane jema kalaza Adi kAryonI utpatti kema karavI ane e utpattinuM prayAjana zuM che e NutA hevAne lIdhe ja kuMbhAra te badhAM kAryonA kartA khanI zake che tema traNeya leAkanA niravadhi prANIonAM sukhaduHkhanAM sAdhanA kevI rIte utpana karavAM enI aneka paddhatione, temanA kevI rIte nAza karavA enI aneka paddhatine, temanI utpatti ane nAzanAM pratyeAjA zAM che ene-A badhAne nagutA DeAvAne lIdhe ja mahezvara temane utpanna karI zake. tethI puravAra thAya che ke te sattu che. 188. api ca yathA niyataviSayavRttInAM cakSurAdIndriyANAmadhiSThAtA kSetrajJastadapekSayA sarvajJaH, evaM sakalakSetrajJakarmaviniyogeSu prabhavannIzvarastadapekSayA sarvajJaH / tathA cAha vyAsa: dvAvimau puruSau loke kSarazcAkSara eva ca / kSaraH sarvANi bhUtAni kUTastho'kSara ucyate // uttamaH puruSastvanyaH paramAtmetyudAhRtaH / yo lokatrayamAvizya bibhartyavyaya IzvaraH // [ bhagavadgIta 15.16 - 17] mantrazca tadarthAnuvAdI paThyate / dvA suparNA sayujA sakhAyA samAnaM vRkSaM pariSasvajAte / tayorekaH pippalaM svAdvatyanaznannanyo abhicAkazIti // iti [ muNDaka 3.1] // atazca sarvajJa IzvaraH / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ivara sarvajJa che 188. vaLI jevI rIte niyata viSayane grahaNa karanArI cakSa vagere indriyonI apekSAe indriyono preraka jIva (nnakSetrana) sarvajJa che tevI rIte sarva jIvonAM karmone anurUpa phaLa sAthe joDavA zaktimAna Izvara tema karavAne azakta jIvonI apekSAe sarvajJa che. ane vyAse kahyuM che ke "A lekamAM "kSara' ane "akSara" e be puruSo ja che. sarva bhUtane kSara (nAzavaMta) kahevAmAM Ave che ane kuTasyane akSara (=avinAzI) kahevAmAM Ave che. paraMtu je traNeya lokamAM pravezI bharaNapoSaNa kare che te uttama puruSa to [te baMnethI) jade che, tene avyaya paramAtmA kahevAmAM Ave che." A arthane ja jarNavatA maMtra A pramANe che-"suMdara pAMkhavALA be pakSIo sarvadA sAthe rahenArAM che, samAna prasiddhi dharAvanArAM che ane eka ja vRkSane AzrIne rahenArAM che. temAMnuM eka svAdu pipalaphala khAya che ane bIjuM tene na khAtAM mAtra joyA kare che." tethI Izvara sarvajJa che. 189. puMsAmasarvaviravuM hi rADhimaDhavadhanam | na ca rAgAdibhiH spRSTo bhagavAniti sarvavit // iSTAniSTArthasaMyogaprabhavAH khalu dehinAm / rAgAdayaH kathaM te syunityAnandAtmake zive / / mithyAjJAnamulAzca rAgAMdayo doSAH, te kathaM nityanirmalajJAnavatIzvare bhaveyuH / - 189. rAga Adi maLane kAraNe sAmAnya pu asarvajJa che. paraMtu bhagavAna rAga Adi doSothI rahita che eTale te sarvajJa che. dehadhArIonA rAga Adi kharekhara to ISTa. ane aniSTa vastuonA saMgane kAraNe janme che, tethI nityAnaMdamaya zivamAM to te kayAMthI hAtha ? rAga Adi doSa mithyAjJAnamUlaka che, tethI nitya nirmaLa jJAna dharAvanAra IzvaramAM te kayAMthI hoya ? 190 nityaM tajjJAnaM kathamiti cet tasmin kSaNamapyajJAtari sati tadicchApreyamANakarmAdhInanAnAprakAravyavahAravirAmaprasaGgAt / pralayavelAyAM tarhi kutastannityatvakalpanA iti cenmaivam, ApralayAtsiddhe nityatve td| vinAzakAraNAbhAvAdasyAtmana iva tajjJAnasya nityatvaM setsyati / punazca sargakAle tadutpattikAraNAbhAvAdapi nityaM tajjJAnam / / 190. tenuM jJAna nitya kema ? [saSTinI sthiti daramyAna je eka kSaNa paNa te jJAnarahita banI jAya te karmAdhIna vividha prakAranA vyavahAra ja ja patamAM aTakI jAya. kAraNa ke karmo IzvarapreraNAthI ja kAryomAM pravRtta thAya che. pralaya daramyAna to pachI tenA nityanI kalpanA kema ghaTe ? nA, evuM nathI. pralaya sudhI tenuM nitya siddha thatAM pralayakALe tenA nAzanuM koI kAraNa na heI, e AtmAnI jema e AtmAnA jJAnanuM paNa nityatva puravAra thaze ja. sargakALe tenI utpattinuM kaI kAraNa na hoI [tane utpAda thato. nathI eTale] te jJAna nitya che. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaranA jJAna ane AnaMda guNA nitya che 191. evaM ca tadatItAnAgatasUkSmavyavahitAdisamastavastuviSayaM na bhinna, kramayogapadyavikalpAnupapatteH / kramAzrayaNe kacidajJAtRtvaM syAditi vyavahAralopaH / yaugapadyena sarvajJAtRtva kutastyo jJAnabhedaH / pratyakSasAdharmyAcca tajjJAnaM pratyakSamucyate, na punarindriyArthasannikarSotpannatvamasyAsti, ajanakAnAmevArthAnAM savitRprakAzeneva tena grahaNAt / 12 191. tenA jJAnabhAM leha arthAt vadhaghaTa nathI raNa meM tenu jJAna atIta, anAgata, sUkSma, vyavahita badhI vastuene jANe che. [jJAnamAM bheda nathI] kAraNa ke bheda krama ke yaugapadmanA vikalapathI ghaTatA nathI. te badhI vastuone kramathI jANe che ema mAnatAM amuka amuka vakhate [keTalIka vastuonu] tenAmAM ajJAna AvI paDe ane pariNAme [karmAMdhIna] vyavahAranA lApa thaI jAya. badhA viSayAne te yugapad ANe che ema mAnatAM jJAnabheda kayAMthI thaze ? IMzvaranuM jJAna pratyakSa jevuM hAi pratyakSa kahevAya che. paraMtu te IndriyA sanniSa thI utpanna thatu nathI, kAraNa ke sUryanA prakAzanI jema te pAtAnA ajanaka arthAne ja grahaNu 32 4. 192. jJAnavadanye'pyAtmaguNA ye'sya santi te nityA eva, manaH saMyogAnapekSajanmasvAt / duHkhadveSAstasya tAvanna santyeva / bhAvanAkhyena saMskAreNApi na prayojanam, sarvadA sarvArthadarzitvena smRtyabhAvAt / ata eva na tasyAnumAnikaM jJAnamiSyate / dharmastu bhUtAnupraivato vastusvAbhAvyAd bhavanna vAryate / tasya ca phalaM parArthaniSpattireva / sukhaM tvasya nityameva nityAnandatvenAgamAt pratIteH, asukhitasya caivaMvidhakAryArambhayogyatA'bhavAt / 4 192. jeTalA AtmaguNeA IzvaramAM che te badhA jJAnanI jema nitya ja che, kAraNu ke te guNNA mananA sayeAgathI utpanna thatA nathI. duHkha ane dveSa te tene che ja nahi bhAvanA nAmanA saMskAranuM paNu tene krAi pratyeAjana nathI, kAraNa ke te saOdA sarvAdazI" DAi tene smRti ja nathI. eTale ja tene AnumAnika yA parAkSa !na che ja nahi. te bhUtAnugrahavALA heAvAthI tenAmAM dharmanuM svAbhAvika rIte hevuM koi rokI zake nahi. te dhanu mULa parA janirmANu ja che. tenAmAM nitya sukha che, kAraNa ke AgamamAMthI tenuM nityA naMdarUpe jJAna thAya che; vaLI, je sukhI na heAya te AvAM kAryo karavAnI yeAgyatA na dharAvI zake 193. nanu jJAnAnandavadacchiApi nityA cedIzvarasya tarhi sarvadA tadicchAsambhavAt sarvadA jagadutpattiriti jagadAnantyaprasaGgaH / sargecchAnityatvAcca saMAro na prApnoti / saMhArechAyA api nityatvAbhyupagamena nakaMdinaM pralayaprabandho na viramedeva jagatAmiti / naiSa doSaH, anAtmamanaH saMyogajatvAdicchA svarUpamAtreNa nityA'pi kadAcit sargeNa kadAcit saMhAreNa vA viSayeNAnurajyate, sargasaMhArayorantarAle tu jagataH sthityavasthAyAsmAtkarmaNa idamasya sampadyatAmitIcchA bhavati prajApateH / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaramAM pAMca ja AtmavizeSaguNA che. Lis 193. [IzvaranI icchA paNa nitya che.] ahI koI zaMkA kare che ke jJAna-Ana MdanI jema icchAne nitya mAnatAM sadA te icchanA saMbhava raheze ane pariNAme sadA jagatano utpatti thatI ja raheze ane tenA kayAreya aMta nahi Ave. sagecchA nitya heAI sahAra-thaze ja nahi. sahArecchAne paNa nitya mAnatAM rAtadivasa jagatanA pralayanI dhArA aTakaze ja nahi. A dveSa nathI AvatA. IzvarecchA AtmamanaHsAgathI utpAdya na heAvAthI svarUpathI nitya hevA chatAM tene viSaya kayAreka sa* hAya che, kayAreka saMhAra DhAya che, sa-sa hAranI madhyamAM arthAt jagatanI sthitinI avasthAmAM A karmInuM A phaLa Ane maLA' evI IcchA Izvarane hAya che. 194. prayatnastasya savizeSAmahtva tathA svAmaH--'cAmaH satyasngklpH' iti [ chAndo0 8 24 ] / kAma itIcchA ucyate, saGkalpa iti prayatnaH / tadevaM navabhya AtmaguNebhyaH paJca jJAnasukhecchAprayatnadharmAH santIkhare, catvArastu duHkhadveSAdharmasaMskArA na santItyAtmavizeSa evezvaro na dravyAntaram / Aha ca pataJjaliH - 'klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH' iti [ yogasUtra 1.24 ] / so'yamAgamAd anumAnAt pakSadharmato vA vizeSalAbha iti sthitam / 194 teno prayatna vizeSa prakArano saMkalpa ja che. ane Agama paNa kahe che ke te satyakAma che, satyasaMkalpa che.' kAma eTale icchA [ane] saMkalpa eTale prayatna ema kahevAya che. Ama nava AtmavizeSaguNeAmAMthI IzvaramAM pAMca che--jJAna, sukha, IcchA, prayatna ane dharma. tenAmAM duHkha, dveSa, adharmI ane sa`skAra A cAra AtmavizeSaguNNA nathI. tethI te eka viziSTa prakArane! AtmA ja che, AtmAthI juduM dravya nathI. ane pataMjali kahe che ke kleza, karmI, vipAka ane AzayathI (=saMskArathI) rahita puruSavizeSa Izvara che.' (Ama) Agama dvArA, anumAna dvArA ke pakSadhatA dvArA pelu* kartAnA vizeSa dharmonu jJAna thAya che e sthApita thayuM. 195. yatpunarvikalpitaM sazarIra IzvaraH sRjati jagad azarIro veti, tatrAzarIrasyaiva sraSTRtvamasyAbhyupacchAmaH / nanu kriyAvezanibandhanaM kartRtvaM na pAribhASikam, tadazarIrasya kriyAvirahAt kathaM bhavet ? kasya ca kutrAzarIrasya kartRtvaM dRSTamiti / ucyate / jJAnacikIrSAprayatnayogitvaM kartRtvamAcakSate / taccezvare vidyate evetyuktametat / svazarIrapreraNe ca dRSTamazarIrasyApyAtmanaH kartRtvam / icchAmAtreNa ca tasya kartRtvAdanekavyApAra nirvartanopAttadurvahaklezakAluSyavikalpo'pi pratyuktaH / 195. sazarIra Izvara jagatanuM sarjana kare che ke azarIra Izvara ?-evA je khe vikA karavAmAM AvyA che temanI bAbatamAM kahevAtuM ke ame naiyAyikA tA azarIra [IzvaramAM] ja aSTApaNuM mAnIe chIe, nyA. ma. 15 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ izvarane zarIra nathI zaMkA-katvane kriyAnI apekSA che, te pAribhASika nathI. tethI katva azarIra [IzvaramAM] kayAMthI heAya kAraNu ke jene zarIra nathI hetu tenAmAM kriyA nathI heAtI, kaI azarIra vyaktinuM tatva kANe kayAM joyu che [e teA kaheA.] 114 naimAyika--Ane uttara ApIe chIe. katRtvane artha che jJAna, cikIrSA ane prayatnane yAga (=saMbaMdha) heAvA te ema vidvAna kahe che. te IzvaramAM che ja e tA ame kahyuM che, peAtAnA zarIrane preraNA karavAmAM azarIra AtmAnuM kava tA ApaNe dekhIe chIe. [eTale preraNA karavA rUpa kartRtva mATe zarIra hevu. Avaka nathI.] icchAmAtrathI ja [badhAM kAryone utpanna karatu] tenu katRtva heAvAthI, [hAmAtrathI nahiM paNa] aneka vyApArAthI [vividha kAryonI] utpatti mAnatAM kalezanI kSuSatAnA vikalpanA paNa pratiSedha thaI gaye!. AvI paDatA asahya 196. natroTMm------ kulAlavacca naitasya vyApAro yadi kalpyate / acetanaH kathaM bhAvastadicchAmanuvartate // iti / asmAbhirapyuktameva - yathA hyacetanaH kAya AtmecchAmanuvartate / tadicchAmanuvartsyante tathaiva paramANavaH 11 196. zaMkA--aDI virAdhI kahe che ke jema kuMbhAramAM vyApAra (= kriyA) che tema IzvaramAM paNa vyApArI che ema jo mAnavAmAM na Ave tA [prazna UThe ke] acetana vastu IzvaranI IcchA pramANe kevI rIte pravRtti kare?' [jaDa vastu IzvaranI icchA jANI zake nahi ane icchA jANyA vinA icchAnusAra pravRtti kevI rIte karI zake ?] naiyAyika-ame paNa kahyuM che ke jema jIvatu' acetana zarIra jIvanI icchA pramANe varte che tema paramANue IzvaranI IcchA pramANe pravRtti karaze. / 197. yastu prayojanavikalpaH kimarthaM sRjati jaganti bhagavAniti so'pi na pezalaH / svabhAva evaiSa bhagavato yat kadAcit sRjati kadAcicca saMharati vizvamiti / kathaM punarniyatakAla eSo'sya svabhAva iti ced AdityaM pazyatu devAnAMpriyaH yo niyata kAlamudetyastameti ca / prANikarmasApekSametadvivasvato rUpamiti ced Izvare'pi tulyaH samAdhiH / krIDArthe'pi jagatsarge na hIyeta kRtArthatA / pravartamAnA dRzyante na hi krIDAsu duHkhitAH // atha vA anukampayaiva sargasaMhArAvArabhatAmIzvaraH / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvarane jagatajananuM prayojana 115 197, zA mATe Izvara jagatanuM sarjana kare che evo je janavikalpa karavAmAM AvyA che te paNa ucita nathI. e Izvarane svabhAva ja che ke kayAreka te vizvanuM sajana kare che ane kayAreka tene saMhAra kare che. zaMkAkAra-paraMtu amuka niyata kALe ja sRSTi karavAnuM ane amuka niyata kALe ja saMhAra karavAne tene svabhAva kema che? niyAvika-bhalA mANasa ! sUryane ja jene je niyata kALe Uge che ane Athame che. zaMkAkAra-sUryano e bhAva prANukarma sApekSa che. niyAyika IzvaranI bAbatamAM paNa ema ja che. kraDAthe jagatanuM sarjana mAnavAmAM IzvaranI] kRtArthatAnI hAni thatI nathI, kAraNa ke jeo duHkhI che teo krIDAomAM pravRtta thatA dekhAtA nathI athavA, anukaMpAthI ja Izvara sarga-saMhAra AraMbha. 198. navatra vodvitam na tathavidha: prANinInu mavatti vastrasuasvbhaavaa vA sRSTiranukampAvatA kriyeteti / satyaM coditam anupapannaM tu, anAditvAsaMsArasya / zubhAzubhasaMskArAnuviddhA evAtmAnaH / te ca dharmAdharmanigaDasaMyatatvAdapavargapuradvArapravezamalabhamAnAH kathaM nAnukampyAH ? anupabhuktaphalAnAM karmaNAM na prakSayaH / sargamantareNa ca taphalabhogAsaMbhava iti zubhaphalopabhogAya svargAdisargam azubhaphalopabhogAya narakAdisRSTimArabhate dayAlureva bhagavAn / upabhogaprabandhena parizrAntAnAmantarAntarA vizrAntaye jantUnAM bhuvanopasaMhAramapi karotIti sarvametatkRpAnibandhanameva / 198. ahIM vireAdhIe zaMkA karI che-tevA (=mukta AtmAnI jema sarva kalezethI rahita) prANIo anukaMpAne pAtra nathI. vaLI, anukaMpAvALA te kevaLa sukhasvabhAva jagatanuM sarjana kare. [je te anukaMpAvALe heAya to dura du:khathI khIcokhIca bharela dAruNa jagatanuM sajana te zA sAru kare ?] - niyAyika-tamArI zaMkA sAcI che paNa te ghaTatI nathI kAraNa ke saMsAra te anAdi che. [saMsAra anAdi hovAthI karmo anAdi che ane Izvara to jagatanA sarjanamAM karmonI apekSA rAkhe che. eTale je jagatanuM sarjana Izvara kare te kevaLa sukhasvabhAva kevI rIte hoI zake ?] [pralayamAMya jIvo dharmAdhama saMskArothI anuviddha hoya che. dharmAdharmanI jaMjIramAM jakaDAyelA hevAthI mokSapuramAM na pravezI zakatA te jIve zuM anukaMpAne pAtra nathI ? jayAM sudhI karmonA phaLa na bhagavAI jAya tyAM sudhI karmone saMpUrNa kSaya zakaya nathI. sarga vinA karmonAM phaLane bhaga azakaya che. tethI dharmanA zubha phaLAnA bheNa mATe dayALuM Izvara savarga vagere saje che ane adharmanA azubha phaLAnA bhoga mATe te naraka vagere saje che. karmone bhegavI thAkI gayelA cha vacce vacce rAma laI zake e mATe bhuvaneno saMhAra paNa Izvara kare che. Ama A badhuM IzvaranI kRpAnuM pariNAma che. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jI kamenA adhiSThAtA na hoI zake ... 199. nanu ca yugapadeva sakalajagatpralayakaraNamanupapannam avinAzinAM karmaNAM phalopabhogapratibandhAsambhavAditi coditam, na yuktametata, IzvarecchApratibaddhAnAM karmaNAM stimitazaktInAmavasthAnAt / tadicchApreritAni karmANi phalamAdadhati, tadicchApratibadvAni ca tatrodAsate / kasmAdevamiti cet , acetanAnAM cetanAnadhiSThitAnAM svakAryakaraNAnupalabdheH / ___ 199. za-zvara tanAM 5i yono saMDA2 me sAthe 42 me dhatu nathA, kAraNa ke kSaya na pAmelAM karmonAM phaLanA upabhegamAM koI pratibaMdha saMbhava nathI. RyAyika-A zaMkA barAbara nathI kAraNa ke IzvarecachAthI rukAvaTa pAmelAM karmo pitAnI kuMThita vipAkazakti sAthe pralaya daramyAna paDI rahe che. IzvareraNAthI prerAyelAM meM phaLa Ape che. IzvarecchAthI rukAvaTa pAmelAM karmo phaLa ApatAM aTakI jAya che. Ama kema ? enuM kAraNa e che ke cetanathI prerAyA vinA acetana [karmo] pitAnuM kArya karavAmAM pravRtta thatAM jaNAtAM nathI. ___200. nanu teSAmeva karmaNAM kartAra AtmAnazcetanA adhiSThAtAro bhaviSyanti / yathA''ha bhaTTaH 'karmabhiH sarvajIvAnAM tatsiddheH siddhasAdhanam' iti [zlo0 vA. sambandha 75] / naitadevam, naite adhiSThAtAro bhavitumarhanti, bahutvAdviruddhAbhipAyatvAcca / tathA hyeka eva kazcitsthAvarAdivizeSo rAjAdivizeSo vA prANikoTInAmanekavidhasukhaduHkhopabhogasya hetuH sa tairbahubhiravyavasthitAbhiprAyaiH kathamArabheta ? teSAmekatra saMmAnAbhAvAt / maThapariSado'pi kacideva sakalasAdhAraNopakAriNi kAyeM bhavatyaikamatyam, na sarvatra / mahAprAsAdAdyArabhbhe bahUnAM takSAdInAmekasthapatyAzayAnubartivaM dRzyate / pipIlikAnAmapi mRtkUTakaraNe tulyaH kazcidupakAraH pravartakaH, sthapatibadekAzayAnuvartivaM vA kalpyam / iha tu tatsthAvaraM zarIraM ve SAJcidupakArakAraNamitareSAmapi bhUyasAmapakArakAraNamiti kathaM taiH saMbhUya sRjyate ? anidhiSThitAnAM tvacetanAnAmArambhakatvamayuktameva / tasmAdavazyame kasteSAM karmaNAmadhiSThAtA kalpanIyaH, yadicchAmantareNa bhavantyapi karmANi na phalajanmane prabhavanti / 200. - // na ta yatana AtmAmA [bhayatana] nAM prer| (pitA) sanaze, [zvarane mAnapAnI 432 nathI.] ubhArisa laTTe 4thucha 4 : sava cetana jIvanAM karmothI jagatanI (= sata kAryonI) sRSTi siddha che dvArA cetana jIve ja sarva kAryonA prerake (=adhiSThatAo) che; eTale Ama acetananuM preraka cetana che e vastu siddha heI] tene siddha karavAnI tamArI dalIla vyartha che. RyAyika-cetana jIvo preraka banavAne lAyaka nathI kAraNa ke teo aneka che ane temanA abhiprAyo paraspara viruddha heya che. udAharaNartha, karaDa prANuonA anekavidha Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara eka ja kema ? 127 sukhadu:khanA upabhoganA hetubhUta koi eka ja sthAvarAdivizeSane ke rAjA divizeSane avyavasthita abhiprAyavALA te aneka jI kevI rIte AraMbhI-saI zake ? [na ja sarjI zake kAraNa ke te badhAnuM te bAbatamAM aikamatya hotuM nathI. chAtrAlayanA chAtre paNa badhAne upakAraka evA keI eka kAryamAM ja kimatya dharAve che, badhAM kAryomAM akamatya dharAvatA nathI. mahAprAsAdane banAvavAmAM kaDiyA vagere aneka puruSo eka sthapatinI icchA mujaba vatatA jaNAya che. aneka kIDIo sAthe maLI mATIne eka rAkaDo banAve che. emAM paNa temane koI eka tuya upakAra (lAbha) temane pravartaka che, athavA te sthapatinI jema kAI ekanI icchA mujabanuM temanuM vatana ka9pavuM joIe. paraMtu ahIM te sthAvara zarIra keTalA ane upakAranuM kAraNa che, bAkInA ghaNu badhAne apakAranuM kAraNa che, eTale badhA jIvo sAthe maLI tenuM sarjana kema kare ? ane anadhiThita (aprerita) acetane (=paramANuo) tene banAve che ema mAnavuM te ucita nathI. tethI avazyapaNe te karmone eka adhiSThAtA mAnavo joIe jenI IcchA vinA karmo, kSaya na pAmyA hovA chatAM, pitAnAM phaLanI utpatti karavA samartha nathI. 201. gata vailara rivara phuSya, na vAvo vA, minAmikAcatayA jAnu grahopaghAtavaizasaprasaGgAt / icchAvisaMvAdasaMbhavena ca tataH kasyacit saGkalpavidhAtadvArakAnaizvaryaprasaGgAd ityeka evezvaraH / tadicchayA karmANi kAryeSu pravartante ityupapannaH sargaH / tadicchApratibandhAt stimita zaktoni karmANyudAsate ityupapannaH prayaH | parva 2 yadu-- tasmAdadyavadevAtra sargapralayakalpanA / samastakSayajanmabhyAM na siddhayatyapramANikA ||[shlo0 vA0 sambandha0 113] ityetadapi na sAMpratam / 20aa. eTale ja eka Izvara IcchavAmAM AvyuM che, be ke vadhu Izvare icchavAmAM AvyA nathI kAraNa ke bei ke vadhu Izvare mAnatAM temanA bhinna bhinna abhiprAyane lIdhe kAnumahanI hAnine doSa AvI paDe. vaLI, ekabIjAnI icachAomAM visaMvAda saMbhavate hAi visaMvAdane kAraNe keIkanI icchAne vighAta thAya ane pariNAme te saMkalpavighAta dvArA anezvaryanI Apatti Ave. tethI, Izvara eka ja che. tenI icchAthI karmo kAryomAM pravRtta thAya che. eTale A rIte sarca ghaTe che. tenI IcchArUpa rukAvaTathI kuMThita thaI gayelI zaktivALAM karmo kAryo karavAmAMthI virame che eTale A rIte pralaya ghaTe che. vaLI kamArile kahyuM che ke "tethI Aje ane ahIM ja cAlI rahelI utpattinAzanI praSiA jevI ja sarga ane pralayanI [amArI ka9panA che. badhAM ja kAryone nAza ane badhAM ja kAryonI utpatti dvArA ka9pavAmAM Avela sarga pralaya tarkasaMgata nathI ane eTale te ghaTatA nathI. temanI A vAta barAbara nathI. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Izvara na mAnatAM sava vyavahAralApa 202 tiSThatu vA sargapralayakAlaH, adyatve'pi yathoktanayena tadicchAmantareNa prANinAM karmavipAkAnupapatteravazyamIzvaro'bhyupagantavyaH, itarathA sarvavyavahAravipralopaH / taduktam-- ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchetsvargaM vA zvabhrameva veti || [ mahAbhA0 vana0 30-28] tenI ( =zvaranI) joIe, anyathA pAtAne sukha ke 202. sarga asayanI vAta jAnu ra atyAre pazu utAre icchA vinA prANIonAM karmAne vipAka ghaTatA na heAI Izvara mAnave| badhA vyavahAranA lepa thaze. eTale ja kahyuM che ke 'ajJAnI jIva pAte duHkha devA sama nathI. IzvarathI prerAyelA te svarge ke narake jAya.' 203 nanvevaM tarhi Izvareccheva bhavatu kartrI saMhartrI ca kiM karmabhiH ? maivam, karmabhirvinA jagadvaicitryAnupapatteH / karmanairapekSyapakSe'pi trayo doSA darzitA evaIzvarasya nirdayatvaM karmacodanAnarthakyamanirmokSaprasaGgazceti / tasmAt karmaNAmeva niyojane svAtantryamIzvarasya, na tannirapekSam / kiM tAdRzaizvaryeNa prayojanamiti cet, na, na prajojanAnuvarti pramANaM bhavitumarhati / kiM vA bhagavataH karmApekSiNo'pi na prabhutvamityalaM kutarkalavaliptamukhanAstikAlApaparimardena / tasmAtkRtArkiko dgItadUSaNAbhAsavAraNAt / siddhastrailokyanirmANanipuNaH paramezvaraH // ye tvIzvaraM nirapavAdadRDhapramANa siddhasvarUpamapi nAbhyupayanti mUDhAH / pApAya taiH saha kathA'pi vitanyamAnA jAyeta nUnamiti yuktamato virantum / yasyecchayaiva bhuvanAni samudbhavanti tiSThanti yAnti ca punarvilayaM yugAnte / tasmai samastaphalabhoganibandhanAya / nityaprabuddhamuditAya namaH zivAya // 203 za*kA--jo ema hAya tA IzvarecchA ja sRSTi ne pralayanu kAraNa bane che; karmanI tA' pachI zI jarUra rahe che ? taiyAyikanA evuM nathI, kAraNa ke karmAM vinA jagatanA vaicitryane khulAse thavA nathI. krama nirapekSa zvarecchAne ja sa` AdinuM kAraNu mAnanAranA pakSamAM AvatA RSya hoSa! ame harzAlA 4 [ hoSo che - ] ( 1 ) IzvaranI nirbhayatA [vinA Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manI paNa AvazyakatA che kAraNu dArugu sa karanArA Izvara niya ja gAya.] (2) vedanI kaI karavAnI AjJAonu` Ana kaya. [IzvaranI IcchAthI 88~~~ka karyA vinA-zubhAzubhaphalabhAga sabhavatA heAya teA vaidanI karmAnuSThAna mATenI AjJAone kAi aM rahe nahi,] (3) meAkSa jevuM kaI rahe nahi. [muktone paNa IzvarecchAthI punaH saMsAramAM pravezavuM paDe, eTale mekSa sasaMbhava banI jAya.] tethI, karmone peAtAnAM phaLa sAthe joDavAmAM ja IzvaranuM svAtaMtrya che, karmInirapekSa phaLa ApavA rUpa] e svAta Mtrya nathI. zakA-evA azvanuM prayAjana zuM? 204. nanu aioyanirmALanipune parameravo / naiyAyika--[A prazna ucita nathI] kAraNa ke prayeAjaneAne anusarI vartavu [prayAjane ne anusarI vastunA astitvanI sthApanA karavI] pramANune ghaTatuM nathI. [vastunu N astitva hAya tA pachI tenuM prayAjana hoya ke na heAya pramANu te tenA astitvane sthApe che ja pramANu prayeAjanane adhIna rahI va`tuM nathI.] athavA, karmonI apekSA rAkhanAra izvaranuM prabhutva nathI zuM ? (che ja.) eTale tuccha kutarkathI kharaDAyelA mukhavALA nAstikAnA DabaDATane pratiSedha karavAnI kAI jarUra nathI. niSkarSa e ke mutArkikAe jaNAvelA dUSaNAbhAsAne dUra karavAthI traNeya leAkanA nirmANumAM nipuNu paramezvara siddha thayuM. nirdoSa sabaLa pramANathI siddha svarUpavALA Izvarane je mUDho svIkAratA nathI temanI sAthe carcA karavI eya kharekhara pApa che, eTale temAMthI viramavuM ucita che, jenI icchAthI ja bhuvanA samyapaNe uttpana thAya che, sthiti pAme che ane yugAnte vaLI pAchA laya pAme che te, samasta phUlabeganA hetubhUta, nitya pramuddha tema ja nitya Ana Mdita zivane namaskAra. 13% x siddhe'pi tatpraNItatvaM na vedasyAvakalpate // pade zabdArthasambandhe vedasya racanAsu vA / kartRtvamasyAzaGkyeta tacca sarvatra durvacam | varNarAziH kramavyaktaH padamityabhidhIyate // varNAnAM cAvinAzitvAtkathamIzvarakAryatA / sambandho'pi na tatkAryaH sa hi zaktisvabhAvakaH // zabde vAcakazaktizca nityaivAgnAvivoSNatA / racanA api vaidikyo naitAH puruSanirmitAH // kavipraNIta kAvyAdiracanAbhyo vilakSaNAH / evaM ca vede svAtantryamIzvarasya na kutracit // kAmaM tu parvatAneSa vidadhAtu bhinattu vA / "svataH prAmANyasiddhau tu vede vaktranapekSatAm // 119 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 Izvara vedakartA nathI e mImAMsakamata vadAmo na tu sarvatra puruSadveSiNo vayam / anapekSatvamevAto vedaprAmANyakAraNam // yuktaM vaktApi vedasya kurvannapi karotu kim / 204. mImAMsaka-traNeya lekanA nirmANamAM nipuNa paramezvara siddha thavA chatAMya tenuM vedakartutva ghaTatuM nathI. vedanA padamAM, zabda-arthasaMbaMdhamAM ke racanAomAM tenA je katatvanI saMbhAvanA mAnavAmAM Ave che te kava kevaLa vedanA pada, zabda-arthasaMbaMdha ? racanA bAbata ja nahi paNa) sarvatra = badhAM ja pada, zabda-artha saMbaMdha ke racanAnI bAbatamAM] durvaca che. kamathI vyakta thatI varNa rAzi pada che ema kahevAya che. ane varSo avinAzI hAine teo izvarajanya kayAMthI hoya ? zabda-artha saMbaMdha paNa Izvarajanya nathI kAraNa ke zabda-artha saMbaMdha zakitasvabhAva che ane jema agnimAM uSNatA nitya che tema zabdamAM vAcakazakita nitya che. A vidikI racanAo paNa Izvaranirmita nathI, kAraNa ke teo kavipraNIta kAvya Adi racanAothI vilakSaNa che. Ama vedanI bAbatamAM IzvaranuM kaMI ja svAtaMtrya nathI (arthAta te vedane kartA nathI), bhale e parvatanuM sarjana che ke vinAza kare. jJAnanuM pramANya svataH che e puravAra karatI vakhate ame kahIe chIe ke vadane kAI vakatAnI apekSA nathI (arthAta vedane kAI kartA nathI. veda aparAya che); ene artha e nathI ke ame sarvatra Izvarano deSa karIe chIe. eTale vedanA prAmAyanuM kAraNa vanirapekSatA (=apauruSeyatA) ucita che. vakatA (=Izvara) paNa vedane karato chate zuM kare? kaMI nahi, kAraNa ke jeo vedanA kartA (=vaktA) tarIke Izvarane svIkAre che teo vedanA prAmAyane sthApavA tema kare che jyAre ame to vedana prAmANya svataH che ema puravAra karyuM che, eTale have vedanA vakatAnI (= kartAnI) I jarUra ja kyAM rahe che.] 205. vArtha punaramI va: zrutamA-tirohitA: | nityA bhavantu ko'yaM vA zabdasvAtantryadohadaH // 3Syate- zabdasya na hyanityatve yuktiH sphurati kAcana / pratyakSamApattizca nityatAM tvadhigacchataH // 205. yAyika-vaLI, sAMbhaLatAM ja tirahita thaI jatA A varSe nitya kema hoya? athavA, zabdanA svAtaMtrya mATenI (arthAt vedanI vaktanirapekSatA mATenI yA zabdanI nityatA mATenI) A kAmanA te kevI ? mImAMsaka-Ane javAba ApIe chIe. zabdanA anityatvane siddha karavA mATenI phAI yukti (tarka) kuratI nathI. pratyakSa ane arthapatti tenI nityatAne grahaNa kare che, Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanityasAdhaka hetuo 121 206 tathA-nityavahetA tume viru dhyana (3) yajJAnattaragupaTTaH kAryaH zabda iti / kAryatvAnityatvayoH parasparAvinAbhAvAde katarasiddhAvanyatarasiddhiHrbhavatyeveti kacitkiJcitsAdhanamucyate - prayatnapreritakoSThyamArutasaMyogavibhAgAnanta-" ramupalabhyamAnaH zabdastatkAyaH eveti gamyate / (2) uccAraNAdUrvamanupalabdheH anityaH zabdaH / na hyenamuccaritaM muhUrtamapyuphlabhAmahe / tasmAdvinaSTha ityavagacchAmaH / (3) karotizabdavyapadezAcca kAryaH zabdaH / zabdaM kuru zabdaM mA kArSIriti vyavahAraH prayuJjate / te nUnamavagacchanti kAryaH zabda iti / (4) nAnAdezeSu ca yugapadupalambhAta, teSu teSu dezeSu zabdena vyavahArAt sarvatra yugapadupalabhyate zabdaH / tadekasya nityasya sato'nupapannam / kAryatve tu vahUnAM nAnAdezeSu kriyamANAnAmupaphyate'nekadezasambandha iti / (5) zabdAntaravikAryatvAcca anityaH zabdaH / dadhyatreti ikAra eva yakArIbhavatIti sAdRzyAt smRtezcAvagamyate / vikAryatvAcca drAkSekSurasAdivadanityatvamasyeti / (1) kAraNavRddhayA ca vardhamAnatvAt / bahubhirmahoprayatnairuccAryamANo mahAn gozabda upalabhyate, alpairalpaprayatnaruccAryamANo'lpa ityetacca tantuvRddhayA vardhamAnaH paTaH iva zabdo'pi hetuvRddhayA vardhamAnaH kAryoM bhavitumarhatIti / 206. zabdAnityatAnA sAdhaka hetuo A kahevAya che : (1) prayatna karyA pachI tarata ja zabdanI upalabdhi thatI hoI zabda kArya che. kAryava ane anityatva paraspara avinAbhAvI hAI eka (=kAryava) siddha thatAM bIjAnI (= anityatvanI) siddhi thaI jAya che ja. eTale kaI kaI vAra anityavasAdhaka hetu A pramANe ApavAmAM Ave che-prayatnathI prerAyelA kAThAmAMnA vAyunA [haya, kaMTha, tAla vagere sAthe] saMyogavibhAga pachI tarata ja upalabdha thato zabda te saMgavibhAganuM kArya ja che evuM jJAta thAya che. (2) uracAraNuM pachI za? upalabdha thatuM nathI tethI te anitya che. ucArAyelA zabdane uccAraNakALa pachI] eka muddata mAtra paNa ApaNe sAMbhaLatA nathI. tethI te nAza pAmI gayuM che ema ApaNane nizcaya thAya che. (3) kare che zabdone zabdanI bAbatamAM prayojavAmAM Ave che tethI zabda kArya che zarU kare' zabda karazo naDi" ema vaktAe praveza kare che. zabda kharekhara kArya che ema te prayoga jaNAve che. (4) zabda aneka dezomAM yugapaTTa upalabdha thata hoI te kArya che.) te te dezamAM zabda vaDe vyavahAra thato hoI zabda sarvatra yugapa6 upalabdha che tevuM che. zabda eka ane nitya che te te (= aneka dezomAM zakhsanI yugapada upalabdhi) ghaTe naDi zabda kArya hoya to aneka dezamAM utpanna karAtA aneka zabdone te aneka dezo sAthe saMbaMdha dharI zake che. (5) zaba; zabdAktaramAM pariNuta thatA he anitya che. "yatramAM kAra ja kAramAM parivartita thaI jAya che e hakIkta te baMne vaccenA tAlavyavarU5] sAda dvArA tema ja vyAkaraNasmRti [= LAi pANinisatra] dvArA jJAta thAya che. drAkSArasa, IkSarasa vagerenI jema zabda vikArI hAI anitya che, (6) nyA. ma. 16 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 zabdAnityasvasAdhaka hetuonuM aprAjaka zabda kArya che kAraNa ke kAraNanI vRddhi vaDe zabdanI vRddhi thAya che. ghaNu mahAprayatna vaDe cArA gAzabda moTo upalabdha thAya che jyAre thoDA a9pa prayatna vaDe uccArAte gazabda apa upalabdha thAya che. tethI, tatunI vRddhithI vadhatA paTanI jema hetunI vRddhithI vadhatA zabda kArya hAva ghaTe che. 207. te te sarva ivAkayonA hetavaH | tathA di-prasthamajJAta pi niyata prayatnAnantaramupalambhAdabhivyaktiH prayatnakAryA zabdasya, notpattiriti gamyate / tadevaM vyaGgaye'pi prayatnAnantaramupalambhasambhavAdanaikAntikatvam / abhivyaJjakAnAM ca pavanasaMyogavibhAgAnAmacirasthAyitvAnna ciramuccAraNAdUvemupalabhyate zabdaH / prayogAbhiprAyazca karotizabdavyapadezo'sya bhaviSyati, gomayAni kuru kASThAni kurvitivat, tasmAtso'pi naikaantikH| nAnAdezeSu yugapadupalambhanamekasya sthirasyApi zabdasya vivasvata iva setsyati / (207. A badhAya hetuo aprojaka che arthAt sAdhyasAdhaka nathI. jyAre pratyabhijJA dvArA zabdanuM nityatva siddha che tyAre zabda prayatna pachI tarata upalabdha thatuM hovAthI prayananuM kArya zabdepati nahi paNa zabdAbhivyakti che ema jJAta thAya che. Ama zabda vyaMgya hoya tyAre paNa prayatna pachI tarata zabdanI upalabdhi saMbhavatI hovAthI [zabdanuM anityatva puravAra karavA ApavAmAM Avela "prayatna pachI tarata upalabdha thato hovAthI' heta] akAntika doSathI daSita che. pavana, saM yoga, vibhAga e abhivyaMjako acirasthAyI hovAthI zabda lAMbA vakhata sudhI arthAt uracAraNa pachI upalabdha thato nathI. jema "chANAM kara' 'lAkaDAM kara' ema bolanArane abhiprAya "chANune saMskAra kara' 'lAkaDAMne saMskAra kara' evo heya che tema zabdanI bAbatamAM jyAre "karavuM" zabda vAparavAmAM Ave che [arthAta "zabda kara' zabda na kara' ityAdi kahevAmAM Ave che tyAre tyAM belanArane abhiprAya "zabdaprayoga kara" ke "zabdaprayoga na kara' evo hoya che. tethI [zabdanuM anityatva puravAra karavA Apa vAmAM Avelo zabdanI bAbatamAM " "zabda kare che' evo zabdaprayoga thato hovAthI"1 e heta paNa avaikAtika che. vaLI sUryano jema eka ane nitya zabdanA paNa aneka dezomAM yuga56 upalabdhi ghaTe che. 208. vivAvuM vasimeva, rAtaravAtA dhirAi8 phurAtaH saMditaavytiriktvissyvRttiH / yakArastvayamanya evAci parataH saMhitAviSaye prayujyamAnaH / na punarikAra evAyaM yakArIbhUtaH kSIramiva dadhibhUtamupalabhyate / na hocuyazAstAlavyA iti sthAnasAdRzyamAoNa tadvikAratvavarNanamucitam , aprakRtivikArayorapi nayanotpalapallavayoH sAdRzyadarzanAt / iko yaNacIti pANinismRterapi nAyamarthaH ikAro yakArIbhavati kSIramiva dadhIbhavatIti, kintvasminviSaye'yaM varNaH prayoktavyo'sminnayamiti sUtrArthaH / sidve zabde'rthe sambandhe ca tacchAstra pravRttamiti / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnityasvasAdhaka hetuonuM prayojakatva 12 api ca kSIraM dadhitvamupaiti, na tu dadhi kSIratAm / iha tu yakAro'pi kvacidikAratAmupaiti-vidhyatIti saMsAraNe sati / tasmAdasiddha eva varNAnAM prakRtivikArabhAvaH / nApi kAraNavRddhayA vardhate zabdaH / balavatA'pyuccAryamANAni bahubhizca tAvantyevAkSarANi / dhvanaya eva tathA tatra pravRddhA upalabhyante na varNA iti / 208. ("InuM "mAM) vikAra pAmavuM asiddha che kAraNa ke ('ya' 'I'no vikAra nathI paraMtu) jude ja zabda che. saMdhino viSaya banyA vinA astitva dharAvate "dadhiza ikArAnta che. yakAra te (ikArathI) anya ja che, e pachI a AvatAM saMdhimAM inA sthAne ya prayojAya che. jema dUdha dahIMmAM parivartana pAmatuM jaNAya che tema A IkAra ja kAramAM parivartana pAmate nathI. I, cuM, chu, jU, jhu, -, yU ane 1 varNo tAlavya che eTale sthAna sadazyamAtrane AdhAre temanuM ekabIjAmAM pariNamana varNavavuM ucita nathI. kAraNu ( prakRti) ane kArya (=vikAra) tIkane saMbaMdha jemanI vacce nathI e nayana ane kamalapAMkhaDI vacce paNa sAdasya te dekhAya che. " vAri' e pANinisatrane paNa Avo artha nathI ke jema dUdha dahIMmAM pariNAma thAya che tema prakAra kAramAM pariNata thAya che, paraMtu ene artha te e che ke A saMdhinA viSayamAM A varNa prAja joIe ane A saMdhinA viSayamAM A varNa pratyeja joIe. te (vyAkaraNa)zAstra te siddha arthAta nitya zabda, artha ane zabda-artha saMbaMdhamAM pravRtta thayela che. vaLI, dUdha dahIMmAM parivartana pAme che, dahIM dUdhamAM parivartana pAmatuM nathI, paraMtu ahIM to yakAra paNa keTalIka vAra kAratvane pAme che. jyAre jyAre saMprasAraNanI ghaTanA bane che tyAre AvuM bane che, jemake "gha' dhAtumAMthI " vira' rU5 ApaNane maLe che. tethI varSomAM kAryakAraNabhAva (prakRtivikArabhAva) siddha thatuM ja nathI. vaLI, kAraNanI vRddhithI zabdanI vRddhi thatI nathI. baLavAna vaDe uccArAtA tema ja ghaNuo vaDe ucArAtA akSare te teTalA ja rahe che, kevaLa dhvanionI ja tyAM vRddhi thayelI jaNAya che - vaNenI nahi. 209. taramAnityaMtasiddhinaivaMkArA naiH | zabdasya nityatAyAM tu saiSA'rthApattiriSyate // zabdasyoccAraNaM tAvadarthagatyarthamiSyate / na coccAritanaSTo'yamartha gamayituM kSamaH // sarveSAmavivAdo'tra zabdArthavyavahAriNAm / yadavijJAtasambandhaH zabdo nArthasya vAcakaH // vedyamAnaH sa sambandhaH sthaviravyavahArataH / / drAdhIyasA na kAlena vinA zakyeta veditum / / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 vRddhavyavahAra dvArA thatu zabdArtha jJAna zabdanityatva sAdhaka tathA hi 'gAM zuklAmAnaya' ityekavRddhaprayuktazabdazravaNe sati ceSTamAnamitaraM vRddhama valokayan bAlastaTasthaH tasyArthapratIti tAvatkalpayati, Atmani tatpUrvikAyAzceSTAyA dRSTatvAt / pramANAntarAsannidhAnAdetadvRddha prayuktazabdasamanantaraM ca pravRtteH tata eva zabdAtkimapyanena pratipannamiti manyate / tataH kSaNAntare tamartha tena vRddhenAmoyamAnamupalabhamAna evaM budhyate - ayamartho'mutaH zabdAdanenAvagata iti / sa cArtho'nekaguNakriyAjAtivyaktacAdirUpa saMkula upalabhyate / zabdo'pyanekapadakadambakAtmA zrutaH / tatkatamasya vAkyAMzasya katamo'thazo vAdhya ityAvApodvApayogena bahukRtvaH zRNvan guNakriyAdiparihAreNa gotvasAmAnyamasmanmate tvanmate vA tadvanmAtraM gozabdasyAbhidheyaM nirdhaarytIti| evaM dIrghAdhvasApekSasaMbandhAdhigamAvadhi / zabdasya jIvitaM siddhamiti nAzuvinAzitA // 209. tethI AvA ahetue zabdanI anityatA puravAra karatA nathI. paraMtu zabdanI nityatA puravAra karavA pelI arthApattine ame svIkArIe chIe. ane jANavA mATe zabdanuM uccAraNu IcchavAmAM Ave che. have jo uccAryA pachI zabda tarata ja nAza pAmI jatA hoya te! te atuM jJAna karAvI zake nahi. [kema ?] aDI zabda dvArA anA khAdha karAvanArAe budhA ja nirvivAda svIkAre che ke je zabdanA tenA ardhAM sAthenA sabaMdha jJAta nathI te zabda aneA vAyaka nathI. te sabaMdhanu jJAna vaDIla janenA vyavahAra dvArA thatuM hAI te saMbadhane lAMbA kALa vinA jANuvA zakaya nathI. Ane samajAvIe chIe. 'zukala gAyane lAvA' ema eka vaDIle khelelA zabdo sAMbhaLIne tarata ja zarIraceSTA karatA bIjA vaDIlane kheteA taTastha bALaka te zabdonA arthanI [bIjA vaDIlane thayela] pratItinI kalpanA kare che, kAraNa ke peAtAnI bAbatamAM paNu jJAnapUrvaka zarIraceSTAne tene anubhava che. vaLI bIju kAI pramANu zarIraceSTAnI sannidhimAM arthAt anantara pUrva nathI ane vaDIle kheAlelA zabdo pachI tarata ja pravRtti thai che eTale pelA zabdamAMthI ja kaMIka eNe navu che ema te mAne che. pachI hlalyuAntare te vaDIlane pelA artha (=vastu) lAvatA dekhatAM te samajI jAya che ke A ane A zabdamAMthI teNe jANyA haze ane te artha te aneka guNu, kriyA, jAti, vyakti vagere rUpAthI cita jaNAya che vAya paNa aneka padezanA samuccayavALuM saMbhaLAya che. tevI kayA vAkrayAMzanA kayA vAcyA e prazna tene UThe che. pachI AvApa (amuka vAkyAMzanI punarukti) ane uddApa (amuka vAkayAMzanI apunarukti) sAthe vAkayane varaMvAra sAMbhaLatAM guNu, kriyA, vagerenA parihAra dvArA amArA mate geAtvasAmAnyanA ane tamArA mImAMsakeAnA mate jAtiviziSTa vyakti mAtranA gA' zabdanA vAgyA tarIke te niya kare che. Ama zabdA-saMbaMdhanu jJAna thavA mATe jarUrI dIdha kALanI avidha jeTaluM lAMbu AyuSya zabdanuM puravAra thayuM, tethI zabda kSaNUika nathI. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anitya zabdonA sAzya dvArA arthajJAna asaMbhava 125 210. bhavatu vA vinazvarasyApi zabdasya sambandhagrahaNam, tathA'pi tasmin gRhItasambandhe zabde vinaSTe sati kathamanavagatasambandhAdabhinavAdidAnImanyasmAcchandAdarthapratipattiH / anyasmin jJAtasambandhe yadhanyo vAcako bhavet / vAcakAH sarvazabdAH syurekasmin jJAtasaMgatau // na ca vaktA vyavaharamANaH tadaiva zabdaM coccArayati sambandhaM karoti caitaM ca vyutpAdayati paraM ca vyavahArayatIti / na hi yugapadimAH kriyA: bhavitumarhanti, evmnAta ! 210. zabda vinazvara hoya te paNa tene artha sAthe saMbaMdha gRhIta thAya che ema mAnI laIe. tema chatAM jene saMbaMdha gRhIta thayo hoya che te zabda jayAre nAza pAmI jAya che tyAre je zabdane saMbaMdha jJAta nathI tevA bIjA navA zabdamAMthI have arthanuM jJAna kevI rIte thaze ? je eka zabda jJAtasaMbaMdha hovAne kAraNe [je jJAnasaMbaMdha nathI evo] bIjo zabda vAcaka banatA hoya te eka zabda jJAtasaMbaMdha hovAne kAraNe badhA zabdo vAcaka banI jAya. vaLI, zabda prayoga karatA vaktA eka ja vakhate zabda ucA re, saMbaMdha sthApe, artha jaNave ane zabdane ThIka prayoga karavAnuM zikhave ema mAnavuM barAbara nathI. A badhI kriyAo yugapad bane e dhaTatuM nathI, kAraNa ke evuM ApaNe joyuM nathI. 211. athAdau sambandhagrahaNe vRtte tasminvinaSTe'pi gozabde, tatsadRzamabhinavakRtamapi zabdamupazrutyArtha pratipatsyante vyavahAra ityucyate / tadapi na caturazram, sAdRzyasyAgrahaNAt / na hi gozabda ivAyamiti pratItidRSTA, api tu gozabdaH eveti / na ca bhUyo'vayavasAmAnyayogarUpaM sAdRzyaM varNAnAmanavayavAnAmupapadyate / abhinavasya zabdasya svayamarthavattA'navadhAraNAt 'kathamayamamutaH zrotA pratipadyata' iti zaGkamAno vaktA kathaM prayogaM kuryAt ? 211. niyAyika-pahelA jenI bAbatamAM saMbaMdhanuM grahaNa thayuM hatuM te zabda nAza pAmI gayo hovA chatAM te gauzabdanA je bIje na karAyelo zabda sAMbhaLIne, vyavahAra karanArA arthane jANe che. mImAMsaka-te paNa barAbara nathI, kAraNa ke sadazyanuM jJAna ja thatuM nathI. pelA gazabdanA sadaza A (gA zabda) che evI pratIti thatI nathI paraMtu "(A) ge zabda ja che? evI pratIti thAya che. ghaNuM badhA avathone baMnemAM samAnapaNe yoga hevArUpa sAdastha niravayava vagemAM ghaTatuM nathI. abhinava zabdanA arthane vaktAne potAne ja nizcaya na hovAne kAraNe "zretA A zabdamAMthI A artha kevI rIte jANaze' evI zaMkA dharAvato te vaktA zabdano prayoga zA mATe kare ? Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 anitya zabdonA sadazya dvArA arthajJAna asaMbhava 212. atha so'pyarthavatsadRzameva prayuGkte, nArthavannam, tarhi yatsadRzamasau prayuGkte tasyApyanyasAdRzyAdevArthavatteti jagatsargakAlakRtasya mUlabhUtasyArthavataH zabdasya smaraNaM syAta, tanmUlatvAd vyavahArasya, na caivamasti / na ca tataHprabhRtyadyayAvatsA. dRzyamanuvartate tatsadRzakalpanAyAM mUlasAdRzyavinAzAta, vizeSatastu zabdAnAm / bhinnairvaktRmukhasthAnaprayatnakaraNAdibhiH / na nirvahati sAdRzyaM zabdAnAM dUravartinAm // sAdRzyajanitatve ca mithyaivArthagatirbhavet / dhUmAnukArinIhArajanyajvalanabuddhivat / / tasmAtsAdRzyanibandhanArthapratItyanupapatteH gozabda eva sthAyItyabhyupagamanIyam / 212. nAvika-vaktA paNa arthavALA zabdanA sadaza zabdane ja prayoje che, arthavALA zabdane prajato nathI. mImAMsa-[ema hoya] te je zabdanA sadaza zabdane vaktA prayoje che te zabda paNa anya zabdane sadaza hovAne kAraNe arthavALa bane ane e rIte jagatanI sRSTi vakhate karAyelA arthavALA mULabhUta zabdanuM smaraNa thAya, kAraNa ke vyavahAranuM mULa te che. [te mULabhUta zabdanA saMdeza zabdano prayoga ja kharA hAI te mULabhUta zabdanuM smaraNa zabdano prayoga karanArane thavuM jarUrI che. paraM tu evuM te. che naha. vaLI, tyArathI mAMDI Aja sudhI sAdagdha TakI na rahe, kAraNa ke te pUrvavatI nI sadaza te te uttaravatI che ema sAdaya paraMparA ka9pIe to mUla dastha vinAza thaI jAya che-khAsa karIne zabdanI satamai. ami yAnAM bhuSA, syaane| (tAsu mere), prayatnA (7524tA pare) bhane karANe (jadumila vagere) bhinna bhinna heI, ekabIjAthI khUba dUra paDI gayelA zabdomAM sAdasya rahetuM nathI. dhUmasadaza nIhArathI janya agnijJAnanI jema sAdaRjanita hevAne kAraNe arthajJAna (paNa) mithyA ja hoya. niSkarSa e ke sAdasyajanya arthazAna ghaTatuM na DAI, zahane 4 sthAyI (=nitya) svii||2niime. 213. nanu yathA dhUmavyaktibhede'pi dhUmatvamatimavalambya sambandhagrahaNAdivyavahAranivahanirvahaNamevamiha gakArAdivarNavyaktibhede'pi sAmAnyanibandhanastannirvAhaH kariSyate iti / maivaM tatra hi dhUmatvasAmAnyaM vidyate dhruvam / zabdatvaM vyabhicAryatra gozabdatvaM tu durghaTam // bhinnarayugapatkAlairasaMsRSTaivinazvaraiH / varNairghaTayituM zakyo gozabdAvayavI katham / / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziva sAmAnya dvAra paNa arthajJAna asaMbhava 17 anArandhe ca gozabde gozabdatvaM ka vartatAm / paTatvaM nAma sAmAnyaM na hi tantuSu vartate // 213 naiyAyika-jema dhUmavyaktie bhinna bhinna hovA chatAM dhUmatvajJAnane avalaMbIne bAptisabaMdhanuM grahaNa vagere vyavahArane nirvAha thAya che tema ahIM ga-kAra vagere varNa- vyakti be bhinna bhinna che. chatAM sAmAnyane AdhAre tene (=arthajJAnane) nirvAha karAze. mImAMsaka-evuM nathI. tyAM te dhUmatvasAmAnya khare ja astitva dharAve che. jayAre ahIM zabda-vasAmAnya vyabhicArI che. siddhatvasAmAnya badhA varSomAM rahetuM hoI niyatArthanI pratipattine abhAva thAya. tethI zabda-sAmAnyane vyabhicArI kahyuM che.] ane gezabda- te durdhaTa che. bhinna, asamakAlIna, asaMsUTa ane vizva2 vargo vaDe gA' zabdAvayathI banAvavA kevI rIte zakaya bane ? je go zabda [A rIte varNaavayavomAMthI] utpanna ja na thato hoya te gAzabdava rahe kyAM ? [te vargomAM na rahe kAraNa ke varNo anitya che; vaLI paTava nAmanuM sAmAnya kaMi taMtuemAM rahetuM nathI. 214. nanu mA bhUd gozabdatvaM sAmAnyaM, bhinnAkAragakArAdivyaktivRttibhireva gavAdijAtibhiH kArya pUrvoktamupapadyate / etadapi nAsti, gatvAdijAtInAmanupapatteH / bhedAbhedapratyayapratiSTho hi vyaktijAtipravibhAgavyavahAraH / iha cAyamabhedapratyayo varNaikyanibandhana eva, na jAtikRtaH / bhedapratibhAsastu vyaJjakabhedAdhIna iti kuto jAtivyaktinyavahAraH ? 214. naivAvika- bhale gozabdatva sAmAnya na he; bhinna bhinna AkAravALI gakAra vagere vyaktiomAM rahetI gava vagere jAtio dvArA pUrvokta kArya ghaTe che. mImAMsaka-A jAtio paNa nathI. kAraNa ke gatva vagere jAtio dhaTatI nathI. bhedajJAna ane abhedajJAnane AdhAre vyakti ane jatine vibhAga thAya che. ane ahIM abhedajJAna to vaNIne kAraNe che, jatine kAraNe nathI. bhedanuM jJAna je ahIM thAya che te te vyaMjadenA bhedane adhIna che. eTale, jAti ane vyaktine vyavahAra [varNonI bAbatamAM] kayAMthI hoya ? 215. jovAdrinAsinirALeDazeSa prakAraH samAna hati veta, na, carUibhedsy suspaSTasiddhatvena vyaJjakAdhupAdhinibandhanatvAnupaparoH / parasparavibhaktasvarUpatayA hi zAbaleyabAhuleyapiNDA: pratyakSamupalabhyante / sthite ca vyaktibhede sarvatra gauriti tadabhedapratyayasyAnanyaviSayatvAdiSyate eva gotvajAtiH / iha punaH - gakAravyaktayo bhinnAH zAbaleyAdipiNDavat / kva nAma bhavatA dRSTA yenAsAM jAtimicchasi ? / / zizau paThati vRddhe vA strIjane vA zuke'pi vA / vaktRbhedaM prapadyante na varNavyaktibhinnatAm // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 garva sAmAnyanuM astitva nathI tathA ca gargaH paThati, mATharaH paThatItyuccArayitRbheda eva pratIyate, amu gavizeSameSa paThatIti noccAryamANabhedaH / 215. zaMkA-gotva Adi jAtionA nirAkaraNamAM dalIlo A prakAra samAnapaNa lAgu paDe che. mImAMsaka-nA, kAraNa ke vyaktibheda surapaSTa siddhi hovAne kAraNe te vyaktibheda vyaMjaka vagere upAdhione kAraNe che e ghaTatuM nathI. zAbaleya gavyakti ane bAhale paraspara bhinna svarUpe ja pratyakSa jJAta thAya che. vyaktibheda siddha heIne sarvatra "go' evuM abhedajJAna bIjA koI viSayanuM hovAthI gevajati svIkAravI ja paDe che. jyAre ahI zAleya vagere vyaktionI jema gakAra vyaktione Ape kayAre joI ke jethI temanI jatine tame irachA che ? jyAre zizu bole, vRddha jana bole, strI bAle ke zuka bele tyAre vakatAone bhe thAya che, varNa vyaktino bheda thato nathI. tevI ja rIte garga bole che", "mAThara bole che ema ucAra karanArAone bheda ja jAya che paraMtu A gavizeSane A bole che," bIja gavizeSane bIje bole che'] ema uccAravAmAM AvatA varNone bheda jaNAtuM nathI. 216. UvAyonsfpa tathaivocAra punaH | gaGgAgaganagargAdau na rUpAntaradarzanam / / drutAdibhedabodho'pi nAdabhedanibandhanaH / na vyaktibhedajanitaH zAbaleyAdibodhavat // 216. eka vakatA uccAra karato hoya tyAre paNa te tene ja [ ekanA eka gavarNana ja] punaH uccAra kare che. gaMgA, gagana, garga vageremAM gavarNanA rUpAntaranuM darzana thatuM nathI. jema zAbaleyAdi bhedanuM jJAna govyaktibhedane kAraNe che tema duta vagere bhedanuM jJAna nAdabhedane kAraNe che, varNavyaktibhedanA kAraNe nathI. 217. maghupataiis TarmAnce tattva dUtAddhimetima satya = minatvmessitvym / aupAdhika eva tasmin bhedapratibhAso varNanIyaH / so'yaM gakAravyaktAveva kathaM na vayete, tasyA evaikatvAdekapratyayaH, bhedabhramastu vyaJjakAdhIna iti / evaM hi kalpanA lagha yasI bhavati / tasmAnna nAnAgakAravRttigatvasAmAnyaM nAma kinycidti | 217. niyAyika-gatvasAmAnya svIkArIe te paNa tenI (=vasAmAnyanI bAbatamAM duta Adi bhedane pratibhAsa thavA chatAM tenuM bhinnatva na svIkAravuM joIe. tenI bAbatamAM thatA bhedanA jJAnane pAdhika ja varNavavuM joIe Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atva sAmAnya nathI e mImAMsakamata 19. mImAMsaka-A audhika jJAna gavyaktinI bAbatamAM ja kema varNavatA nathI ? vyakti pote ja eka heI ekajJAna (=abhedajJAna) thAya che, jyAre bhedanuM bhramajJAna to paMjAne adhIna che. A rIte ja kalpanA laghu bane che. tethI aneka gakAromAM: rahetuM sAmAnya nAmanuM kaMI che nahi. __218. api ca gogurugehAdau bhinnAjupazleSakArita eva vyaJjaneSu buddhibhedaH paropAdhiravadhAryate / so'yamakSvapi paropAdhireva bhavitumarhati, varNAzritatvAt, vyaJjanabhedapratyayavaditi / tasmAd gatvavat asvasAmAnyamapi nAsti / yatpunaraSTAdazabhedamavarNakulamucyate tadaupAdhikameva, hrasvatIrghaplutasaMvRtavivRtAdibuddhInAM dhvanibhedAnuvidhAyitvAt / viraH haMsA javArAddhawAravata | api tvakAra evAsau pratibhAti yathA tathA // 218 vaLI, ge, guru, geha vageremAM judA judA svaro sAthenA saMbaMdhane lIdhe gavyaMjanamAM thate buddhibheda para pAdhi ja che evo nirNaya thAya che. vyaMjanamAM thatA buddhibhedanI jema svaramAM thato A bu bheTa paNa paropAdhi ja ghaTe, kAraNa ke te vazrita che. tethI satvasAmAnyanI jema asvasAmAnya paNa nathI. - avarNanA kuLanA je 18 bhede kahyA che te bhede pAdhika ja che, kAraNa ke huM sva, dIdha, kuta, saMvRta, vikRta, vagerenAM jJAne nibhedane lIdhe janme che. jema gakAra vakArathI anya che tema vikRta a saMskRta athI anya nathI, paraMtu eka ja akAra Ave ke tevo jaNya che. 219. kartha sarphei rAmeTAmAve mine samarthapratidatta sarAmAramiti, dhvanikRte eva te bhaviSyataH / azabdadharmasya dIrghatvAdeH kathamarthapratItyaGgavamiti cet, turagavegavadbhaviSyati / yathA turagadehastho vegaH puso'rthasiddhaye / paradho'pi dIrghAdirevaM tasyopakArakaH // 219. nipAyika---je zabdabhedane abhAva heya te arthazAno bhinna kema thAya ? udAharaNa tarIke la-] araNya, AraNya.[pariNAme A arthabheda [zabdabhedakRta nahi paNa kavanibhedakRta ja banaze. dIrghatva vagere je zabdane dharma na hoya to arthajJAnanuM kAraNa te kema bane ? mImAMsaka-gheDAnA veganI jema te arthajJAnanuM kAraNa banaze. jema gheDanA zarIrane vega puruSanA arthanI siddhi mATe che tema dIrgha vagere paranA (zabdanA nahi paNa nAdanA) dharmo hevA chatAM e rIte arthajJAnanuM kAraNa (upakAraka) bane che. 17 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 zabda nitya che e bImAMsakamata. 220. itazcaitadakArasAmAnyamanupapannam / bhatvaM hi na dIrghaplutayoranugataM bhavati, AtvaM na hUsvaplatayoH, AtvaM na isvadIrgha yoriti / tasmAdekatvAdvarNAnAM nAvAntarajAtayaH sambhavanti / zabdatvaM tu niyatArthapratipattau vyabhicArItyato nAtra dhUmAdinyAyaH / 220. A kAraNe paNa A prakAra sAmAnya ghaTatuM nathI-ava e dIrgha ane lutamAM anugata thatuM nathI, Atva dhruva ane pazutamAM anugata thatuM nathI ke hRsva ane dIrdhAmAM anugata thatuM nathI, tethI vaNe eka ja hoI temanI avAntara jAtie saMbhavatI nathI, zakhavajAti niyatArtha pratipattimAM vyAbhicArI che eTale ahIM dhUmAdinyAya nathI. 221. tenAtharAva: rAjyathA novapayate na ced nityatvamityasminnarthApatteH pramANatA || anumAnAdanyathAsvamarthApatterna dRzyate / tenAnumAnamapyetatprayoktuM na na zakyate // tadidamucyate.- zabdo dharmI, nitya iti sAdhyo. dharmaH, sambandhagrahaNasApekSArthapratipAdakamAt, dhUmAdijAtivat / tadidamuktaM "nityatvaM tu syAdarzanasya parArthatvAt" [ raisU0 22. 28] ruti | parva patrakathArtha sitterathita vinAhetvbhaavaadaatmaarivnnitytvm / na hyayamavayavavinAzAnnazyati zabdaH, niravayavatvAt / 221. jo zabdamAM nityatva na hoya te bIjI koI paNa rIte za damAM thI arthajJAna ghaTatuM nathI, eTale zabdanityamAM arthapatti pramANa che. [tamane taiyAyikene anumAnathI. arthopattine bheda jaNutA nathI, eTale A anumAnane pravega paNa karI zakAya ja. tethI Ama kahI zakAya-"zabda dhamI che, nitya che e sAdhya dharma che, kAraNa ke zabdArtha - saMbaMdhanA jJAnanI apekSA zabdane arthanuM pratipAdana karavAmAM che' [e hetu che], dhUmAdijAtinI jema" [e udAharaNa che]." tethI A kahyuM che "zabdanuM nityatva [ja] hAya, kAraNa ke zabdanuM darzana (=uccAraNa) bIjAne mATe (=bIjAne artha jaNAvavA mATe) thAya che [ane jeno artha sAthe saMbaMdha grahaNa karAyo nathI e zabda arthanuM jJAna karAvI zako nathI.' Ama saMbaMdhagrahaNathI mAMDI arthanuM jJAna thAya tyAM sudhI avasthita zabdanA vinAzanuM kAraNa na hovAthI AtmA vagerenI jema te nitya che. avayanA vinAzane lIdhe zabda nAza pAmatuM nathI kAraNa ke zabda niravayava che. 222. taTeva nathamiti d 3 - svalpenApi prayatnena yadi varNaH prayujyate / yadi vA nAnubhUyeta sakalo nAnubhUyate // Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda nitya che e mImAMsaka mata 146 sAvayave hi vastuni dvidhA'vathavA dRzyante ArabdhakAryAzcAnArabdhakAryAzceti / iha punarAbdhakAryA anArabdhakAryA vA paTe tantvAdaya iva varNe na kvacidavayavA upalabhyante na cAnumIyante liGgAbhAvAt / 222. niyAyika-te kevI rIte ? mImAMsaka-ame jaNAvIe chIe. je sva5 prayatnathI varNa prayojAya ane tethI] je na anubhavAya (=saMbhaLAya) to AkhA (=sakala) varNa na anubhavAya. [tane jo avayava hota to evuM banata ke teno amuka bhAga saMbhaLAta ane amuka bhAga ne saMbhaLAta, paraMtu varNane avaya na hovAthI saMbhaLAya te Akhe saMbhaLAya ane na saMbhaLAya te rAkhe na saMbhaLAya.3. - sAvayava vastumAM be prakAranA avaya dekhAya che-AraikArya ane anArabdha kArya, [paTa kArya che. tethI te avayavI che. takhtao paTanA samavAyakAraNe che. tethI te paTanA aradhakArya avayavo kahevAya. paraMtu taMtunA avayavo aMzuo che. te taMtuone samavAyakAraNe che. eTale aMzue taMtuonA ArabbakAya avayavo kahevAya. paraMtu aMzu paTanA AkhArabdhakALe avaya kahevAya.] paTamAM jema ArabbakArya ane anArabbakArya avaya maLe che tema ahIM varNamAM kayAreya maLatAM nathI. varSamAM avayanuM anumAna paNa thatuM nathI kAraNa ke temanuM kAI liMga nathI. 223. nAthAzrayavinArAdrinArA, dayAramAdrivadanAzritavAtA mAjAzAzritapksse vA tannityatvAt / na cAnyaH kazcana zabdanAzasya heturasti / kSayo yathopabhogena zastrAdicchedanena kA / saMbhAvyate paTAdInAM naivaM zabdasya karhi cit // tasmAttirohito'pyAste yadi zabdaH kSagAntaram / mUlyormukhAdapakrAntaH punaH ke naiSa hanyate // 223. AzrayanA vinAzathI thato vinAza paNa zabdamAM nathI, kAraNa ke zabda AtmA vagerenI jema anAzrita che. zabda AkAzAzrita che e pakSa le to, AkAza nitya hovAthI ddhano nAza nathI. zabdanA nAzane bIjo koI hetu nathI. upabhoga (=vAraMvAra vaparAza) hara ke zastra vagerethI chedAvo dvArA paTa vagereno nAza saMbhave che paraMtu evI rIte zabdane kayAreya nAza saMbhava nathI. tethI zabda ja bIjI kSaNe tirahita avasthAmAMya rahete heya te mRtyunA mukhamAMthI bacAvAyele te pachI kenAthI haNuya ? 224. maDha ni: za. "saMdacAmavAta' [ rai- - 1. 2. 20 ] I aSTakRtvo mozabdaH uccArita iti vadanti, na tvaSTau gozabdA iti / tenaikatvamavagamyate / yo'yaM kriyAbhyAvRttigaNane vihitaH kRtvasucpratyayaH, sa kriyAvatAmabhede bhavati / tenoccAraNAvRttimAtram / taduktam Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13ra zabada nitya che e mImAMsaka mata kriyAvatAmabhede hi kriyA''vRttiSu kRtvasuc / tatprayogAd dhruvaM tasya zabdasyAvartate kriyA / / iti [zlovA0 zabdani0367] kriyAbhyAvRttisattAyAmabhede ca kriyAvatAm / saMkhyAbhidhAyinaH zabdAtkRtvasucUpratyayaM viduH // 224. A kAraNe paNa zabda nitya che. [kyA kAraNa?]. "kAraNa ke temAM be, traNa Adi] saMkhyAne abhAva che." "ATha vakhata gAzabda uccAravAmAM Avyo" ema kahe che. ATha gauzabdo ugayAra vAmAM AvyA" ema nathI kahetA. tethI zabdanuM ekatva samajAya che." jene pravega kriyAnI abhyAvRtti (punaH punaHkaraNa) gaNavA mATe karavAno Adeza che te vasuca-pratyaya to kriyAvALI vastuone (=vyano) abheda hoya te ja prayukta thAya che. tethI uccAraNa kriyAnI AvRttimAtra ahIM che. tethI kahyuM che ke kriyAvALI vastuone abheda hoya to ja kriyAnI AvRttine vize ka7supratyayane prayoga thAya che. tene prayoga ahIM thayo hoI kharekhara te te zabdanI kriyAnuM (=uccAraNa kriyAnuM) Avartana thAya che. jyAre kriyAnI abhyAvRtti hoya ane kriyAvAna vastuone abheda hoya tyAre saMkhyAbhidhAyI zabdamAMthI tvacapratyayane teo jANe che. 225. tanena jharaLa gharamajJAnamutte | pramANaM zabdanityatve sakalazrotsAkSikam // tathA hyasti sa evAyaM gozabda iti vedanam / zrautraM karaNakAluSyabAdhasandehavarjitam / / zrotrendriyavyApArAnvayavyatirekAnuvidhAnAcchautramidaM vijJAnam / na caitajjanakasya karaNasya kimapi daurbalyamupalabhyate / na ca kiMsviditi koTidvayasaMsparzitayedaM vijJAnamupajAyate / na ca naitadevamiti pratyayAntaramasminbAdhakamutpazyAmaH / idAnIMtanAstitvaprameyAdhikyagrahaNAccedamanadhigatArthagrAhyapi bhavitumarhati / bhavanmate ca gRhItagrAhitve'pi pratyabhijJAyAH prAmANyamiSyate / na hi tadaprAmANyaM vaktuM zakyate zAkyairiva bhavadbhiH kSaNikapadArthAnabhyupagamAt / 225. tethI A rIte badhA zrotAo jenA sAkSI che evuM zabdanityatvane puravAra karatuM pratyabhijJA pramANu kahevAyuM che, kAraNa ke "A te ja gazabda che e prakAranuM A pratyabhijJA nAmanuM] zrautra jJAna zrotrendrideva, bAdha ane sadehathI rahita che. A prAbhinA jJAna kautra pratyakSa che kAraNa ke tene anvaya-vyatire kasabaMdha zroTondriyavyApAra sAthe che. vaLI, e che janaka kAraNamAM koI paNa jAtanI nirbaLatA jaNAtI nathI. uparAMta, "A haze ke teo evA be vikalapane grahagu karatuA jJAna utpanna thatuM nathI. "A e na" ema jaJAvatuM bIjuM bAdhaka jJAna AnI bAbatamAM ame dekhatA nathI. ' ' ' "[, Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda nitya che e mImAMsaka mata vartamAna aritatvarUpa prameyAdhikAne grahaNa karatu hovAthI A jJAna anadhigatArthagrAhI paNa ghaTe che. ApanA [maiyAvikanA] matamAM te pratyabhijJA gRhItagAhI havA chatAM tenuM prAmAya IchavAmAM Ave che. eTale te apramANa che ema kahevuM tamArA mATe zakaya nathI kAraNa ke tame boddhonI jema padArthone kSaNika gaNutA nathI. 226. 4 sAdara nimittaravuM vavanuM tathA cukayate | sAmAnyaviSayatvaM vA dvayasyApi niSedhanAt // kaizcittirohite bhAvAdityaprAmANyamucyate / tadasattatpratItyaiva tirodhAnaniSedhanAt // jIvati tvanmate'pyeSa zabdastricaturAn kSaNAn / pratyabhijJA ca kAlena tAvatA na na siddhayati // ekakSaNAyuSi tvasminpratItiratidurlabhA / na khalvajanakaM kiJcidvastu jJAnena gRhyate // iti kSaNabhaGgabhaGge vakSyate api ca yathA nizIthe rolambazyAmalAmbudaDambare / pratyabhijJAyate kiJcidaciraghutidhAmabhiH // tathA'viratasaMyogavibhAgakramajanmabhiH / / pratyabhijJAyate zabdaH kSaNikairapi mArutaiH / / 226. pratyabhijJAnuM nimitta (viSaya) sAdagya che athavA to tene viSaya sAmAnya che ema kahavuM yogya nathI kAraNa ke ame te baMneyane niSedha karavAnA chIe. zabdane nAza thayA pachI pratyabhijJA thatI heI zidanI avinAzitAnI bAbatamAM te apramANa che ema keTalAka kahe che. teo khoTA che kAraNa ke zabdanI pratItithI ja zabdanA nAzane pratiSedha thAya che. tamArA (kanaivAdhikAnA) mate paNa zabda traNacAra kSaNa to astitva dharAve che. ane eTalA kALathI abhijJA siddha na thAya evuM nathI. paraMtu eka ja kSaNa astitva dharAvatI vastunuM jJAna ati durlabha che. je kaI vastu jJAnanA ajanaka hoya te kharekhara jJAnathI guDIta na thAya. [kSaNika vastune bIjI vastune utpanna karavA mATe samaya ja nathI. eTale kSaNika vastu haMmezA ajanaka ja heya. pariNAme te jJAnane paNa utpanna na karI zake. jJAnane je utpanna na kare tene jJAna grahaNa na karI zake.] A badhuM ame kSaNikavAdanA nirAkaraNa prasaMge nivamAM AlikamAM] kahevAnA chIe. jema bhramara jevAM kALAM vAdaLothI gherAyelI rAte vIjaLInA prakAzanA kSaNika camakArAe dvArA koI viSayanuM pramijJAna thAya che tema [tAla Adi sthAne sAthenA] avirata saMyoga ane vibhAgathI kramazaH japelA kSaki vAyuo dvArA paNa zabdanuM pratyabhijJAna . thAya che. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zobhivyatipakSanI durghaTatA 227. atrAha-mArutairityupodghAtena sAdhu smRtam / tiSThatu tAvatpratyabhijJAnam / prathamameva zabdasya yanniyatagrahaNaM tadabhivyaktipakSe durghaTam / nityatvAdvayApakatvAcva sarve sarvatra sarvadA / zabdAH santIti bhedena grahaNe kiM niyAmakam / / dhvanayo hi nAma saMyogavibhAgavizeSitA vAyavaH, vAyuvRttayo vA saMyogavibhAgAH, te hi zabdasya vyaJjakA iSyante / taizca karaNaM vA saMskriyate karma vA dvayaM vA ? sarvathA ca pramAdaH / 227. alI (yAyi) he cha : "bhArutA (vAyumI) " se upodhAtathA yAda AvyuM. pratyabhijJAnane rahevA de. bIjA zabdonuM nahi paNa amuka ja zabdanuM je grahaNa thAya che te ja sauprathama zabdAbhivyakti pakSamAM durghaTa che. nitya ane vyApaka hAvAthI badhA zabda badhe sthAne sadA che eTale bIjA zabdothI alaga karI amaka - ja zabdane grahaNa karavAmAM zuM niyAmaka che ? mImAMsaka-[tAluAdi sthAne sAthenA] saMga tema ja vibhAgethI vizeSitavAyuo dhvanio che, athavA te te sthAne sAthe vAyunA saMga tema ja vibhAge vanio che. temane ja zabdanA vyaMjake IcchavAmAM AvyA che. yAyika-temanAthI (=vaniothI) karaNane (zrotrandriya) saMskAra thAya che ke karmano (viSaya zabdano) ke baMnene ? sarvathA pramAda ja jaNAze. [arthAt kaI paNa vikalpa doSarahita nahi jaNAya.] 228. karaNe saMskRte tAvatsarvazandazrutirbharet / gakArAyaiva saMskAra ityeSa niyamaH kutaH / / api ca- stimitasamIraNApasaraNameva karaNasya saMskAraH / sa cAyaM taddezanyavasthitasakalatadviSayasAdhAraNa eva / yathA javanikApAyaprAptaprasaramIkSaNam / raGgabhUmiSu taddezamazeSaM vastu pazyati // tathA prasarasaMrodhisamIrotsAraNe sati / zrotraM taddezaniHzeSazabdagrAhi bhaviSyati // mAkAzaM ca zrotramAcakSate bhavantaH / tacca vibhu niravayavaM ceti kacideva tasmin saMskRte sati sarve ca tadaiva saMskRtakaraNAH saMpannA iti sarva evaM zRNuyuH iti badhiretaravyavasthA dusthitA / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAbhivyakti pakSanI durghaTatA 228. je karaNane saMskAra thato hoya te kharekhara e zabda saMbhaLAya, ane te pachI gakArane mATe ja karaNane saMskAra che e A niyama kayAMthI? vaLI, [kotravatI] nizcala samIraNanuM dUrI karaNa ja karaNane saMskAra che. ane A saMskAra te te dezamAM rahela jeTalA tenA viSapo che te badhAne sAdhAraNa che. jema paDade dara thatAM masAra pAmelI daSTi raMgabhUmi mAM te sthAne rahela badhI vastuone dekhe che tema zrotravyApAranA prasArane raMdhanAra samIraNa dUra thatAM zrotra te dezamAM rahelA badhA zabdane mahaNa karanAra banaze. AkAzane ja Apa zrotra kahe che. te te vibhu ane niravayava che, ele jayAre kayAre paNa tene saMskAra thAya tyAre badhAyanA zrotro saMskAra pAmI, jaya, maNime badhA ja sAMbhaLe, tethI badhiretara vyavasthA tUTI paDe. 229. viSaye tu saMskriyamANe tasyAnavayavasya vyApinazca saMskRtatvAtsarvatra zravaNamiti madrevabhivyakto gozabdaH kazmIreSvapi zrUyeta / na hi tasyAdhAradvArakaH saMskAraH, mAkAzavadanAzritatvAt / AkAzAzritatvapakSe'pi tadekatvAt / nApi bhAgazaH saMskriyate gamezabdaH, tasya niravayavatvAt / uktaM hialpIyasA prayatnena zabdamuccaritaM matiH / vA naiva vRddhati varNa vA saMvaruM ram | rRti [4 vAra 020] 29. viSaya saMskAra pAme che ema mAnIe to te saMskAra niravayava ane vyApaka girano hoI te viSayanuM zravaNa badhe ja thAya, eTale madradezamAM abhivyakta thayela. zabda kAzmIramAM paNa saMbhaLAya. AdhAra dvArA paNa tene saMskAra ghaTatuM nathI kAraNa ke AkAzanI jema tene paNa koI AdhAra nathI, tene AdhAra AkAza che e matamAM paNa te (=zabda) eka hevAthI AdhAra AkAza dvArA tene saMsakAra ghaTatuM nathI.] zabda bhAgaza: paNa saMskAra pAmatuM nathI kAraNa ke tene bhAge (=avayavo) ja nathI. [zabda nivayava che] kAraNa ke kahevAmAM AvyuM che ke "a85 prayatanathI ucAravAmAM AvelA varNane zrotrapratyakSa kAM te prahaNa karatuM ja nathI athavA sakalane phuTapaNe grahaNa kare che." 230. 3macArava tu dropadayAcanativRtti -rveSAM prALa, sarvatra zravaNamiti / na ca samAnadezAnAM samAnendriyagrAhyANAM ca bhAvAnAM pratiniyatavyaJjakavyaGgacasvamupalabdham / gRhe dadhighaTIM draSTumAnIto gRhamedhinA / ___ appAnapi taddezAn prakAzayati dIpakaH // tasmAt kRtakapakSe eva niyatadezaM zabdasya grahaNaM parikalpate nAbhivyakti pakSe iti / 230. baMnenA saMskAranA pakSamAM baMne pakSanA de rahe che ja-sarva zabdanuM grahaNa ane zabdanuM sarvatra zrava . jemane deza samAna che ane je samAna Indriya dvArA grAhya evI vastuonI bAbatamAM amuka vastu amuka vyaMjakathI ja abhivyakta thAya evo niyama Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAbhivyatipakSanI durghaTatA jaNAtuM nathI. gharamAM dahIMnI hAMDalI jovA mATe gRhastha ANele dI te dezamAM rahelA rATalAone prakAzita kare che. tethI zabda kAya che (=anitya che) e pakSamAM ja zabdanuM niyata dezamAM (sarvatra nahi) grahaNa ghaTe che, zabdAbhivyaktipakSamAM e ghaTatuM nathI. 231. , maLyaviSe tAtramavimAno:mimava rASTra dhvAntrenn na prApnoti / na hi zabdastotro mando vA kazcit , svatastasya bhedAbhAvAta saMskArasya ca tadabhivyaktihetorna kAcana tIvratA mandatA vA, yadanusAreNa viSaye tathA buddhiH syAt / pavanadharmo vA tIvAdirbhavankathaM zrotreNa gRhyeta ? sAvayave hi vastuni sakalavizeSagrahaNAgrahaNasaMbhavAttadapekSayA pratItibhedo bhavet, iha tu niravayave zabde na tatho. papadyate iti / tasmAtkRtakapakSa eva zreyAniti / 231. vaLI, abhivyakti pakSamAM zabdane tIvamaMdavibhAga tema ja eka zabdathI bIjA zabdanA abhibhava na thAya, kAraNa ke koI zabda tIvra ke manda nathI ane tethI tene tIvramaMda evo bheda svataH na thAya. vaLI zabdanI abhivyaktinuM kAraNa je saMsAra temAM te kaI tIvratA ke maMdatA nathI ke jethI tene anusarI tenA viSaya zabdamAM tIvratA ke maMdatAnI buddhi thAya. athavA, tIvra Adi pavananA dharmo hoya te zrotra dvArA kevI rIte guDIta thAya ? [vaLI] vastu sAvayava hoya to ja tenA sakala vizeSadharmonuM grahaNa ke sakala vizeSadharmonuM apraDa (arthAta keTalAka vizeSazvanuM grahaNa) saMbhave ane tenI apekSAe pratItibheda thAya. paraMtu ahIM niravayava zabdamAM tema ghaTatuM nathI tethI zabda kutaka (=kArya yA anitya) che e pakSa ja vadhu sAro che. 232. atrocyate-karaNasaMskArapakSa eva tAvadastu / tacca karaNaM kizcideva marudbhirupAhitasaMskAraM kaJcideva zabdaM gRhaNAti / yathA tAlvAdisaMyogavibhAgA bhavatAM mate / utpAdakatayeSyante kecidvarNasya kasyacit // tathA tadvAyusaMyogavibhAgAH kecideva naH / kasyacidgrahaNe zaktaM zrotraM kurvanti saMskRtam // yathA ca teSAmutpattI sAmarthya niyamastava / tathaivaiSAmabhivyaktI sAmarthya niyamo mama // - 232. ahIM ame mImAMsake kahIe chIe ke te karaNasarakAra pakSa ja hAvAyuothI amuka saMskAra pAmeluM karaNa (zrotra) amuka ja zabdane caNa kare che. jema ApanA (naiyAyikanA) matamAM tAla vagere sAthenA amuka saMyoga-vibhAge amuka ja varNanA utpAdaka IMchavAmAM AvyA che tema amArA mImAMsanA matamAM tAlu vagere sAthe vAyunA amuka saMga Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAbhivyakti pakSanI takagatatA 137 vibhAge amuka ja varNane grahaNa karavA zaktimAna banAvavA mATe zrotrane saMskRta kare che. jema tamArA manamAM amuka saMyoga-vibhAga amuka ja varNanI utpatti mATe samartha che tema amArA matamAM amuka saMyoga-vibhAga amuka ja varNanI abhivyakti karavA samartha che. 233. vyaJjakAnAM niyamo na dRSTa iti cet ka evamAha sahasrAkSaH ? tathA hi pRthivyAmeva vartamAno gandhaH samAnadezo bhavati samAnendriyagrAhyazca, prANaikaviSayatvAt / tasya ca niyatavyaJjakavyaGgayatA dRzyate eva / kacitpAvakasamparkAdarkA zusparzataH kacit / kacitsalilasa sekAdgandho'bhivyajyate bhuvaH // na ca stimitapavanApanodanamAtraM karaNasya saMskAra iSyate yaH sarvasAdhAraNaH syAt, kintu anya eva niyataH prativiSayaM yogyatAlakSaNaH / 233. RyAyika - vyaMjamAM niyama dekhAto nathI. [arthAt amuka vyaMjake amukane ja vyakata kare che e niyama dekhAto nathI.] mImAMsaka-AvuM ke sarvajJa kahe che ? [niyama che ja, jemake pRthvImAM ja rahelo gadha samAna dezamAM che ane samAnendriya grAhya che kAraNa ke te dhrANendriyane ja viSaya che. te niyata vyaMjakathI vyakta thate dekhAya che ja. amuka vakhate [amuka gaMdha] agninA saMparkathI, amuka vakhate [amuka gaMdha] sUryanA kiraNonA sparzathI, amuka vakhate [amuka gaMdhI pANIno chaMTakAvathI pRthvImAMthI abhivyakta thato anubhavAya che. nizcala pavananA dUrIkaraNa mAtrane ame karaNanA saMskAra tarIke IcchatA nathI-je sarvasAdhAraNa che; paraMtu je prativiSaya niyata che te yogyatAlakSaNarUpa bIje karaNano saMskAra ame IcchIe chIe. 234. yatpunarabhyadhAyi nabhasi zrotre'myupagamyamAne sarvaprANinAmekameva zrotraM bhaved iti tadapyasAdhu, dharmAdharmayorniyAmakatvAt, AkAzasyApi ghaTAkAzavadanyAvacche dopapatteH / dharmAdharmanibandhana eva vadhiretaravibhAgaH / api ca bhavatAmevaiSa doSo yeSAmAkAzameva zrotramityabhyupagamaniyamaH / mImAMsakAnAM tu nAvazyamAkAzameva zrotraM, kAryArthApattikalpitaM tu kimapi karaNamAtraM pratipuruSaniyataM zrotramiti nAtiprasaGgaH / tathA ca bhartRmitraH pavanajanitasaMskArameva zrotraM manyate / 234. vaLI, tame je kahyuM ke zrotrane AkAzarUpa mAnatAM sarva prANIonuM eka ja zrotra banI jAya te paNa cogya nathI kAraNa ke zrotranuM niyAmaka prANIone dharmAdharma che, vaLI ghaTAkAzanI jema AkAzane paNa anya vastuthI avaccheda ghaTe che. dharmAdharmane AdhAre ja badhiretara vibhAga thaI zake che. 18 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 zabdAbhivyaktipakSanI tarkasaMgatatA uparAMta, AkAzane ja zrotra tarIke svIkAranAra tamArAmAM taiyAyikomAM) ja e deSa Ave che. paraMtu mImAMsakone mane te avazyapaNe AkAza ja zrotra nathI paNa kAryAthapattithI karipata prati puruSa niyata kAIka karaNa mAtra zrotra che eTale atiprasaMgadoSa Avato nathI. ane bhaOmitra to mAne che ke [karNavivaramAM] pavana dvArA je saMskAra janme che te ja zrotra che. 235. athavA viSacArapakSo mavatu, tathApi nAtika, niyatarAyaeNva tatra saMskArAt / na cAsya bhAgazaH saMskAro niravayavatvAt / tathA'pi jAtivadasya grahaNaniyamo bhaviSyati / tathA ca bhavatAmeva pakSe-- yathA sarvagatA jAtiH piNDadezaiva gRhyate / na ca kAryagRhItA'pi piNDe'nyatra na dRzyate // yathA sarvagataH zabdo nAdadezeSu gRhyate / kAtsnye na ca gRhIto'pi punaranyatra gRhyate // piNDo'bhivyaJjako jAteH zabdasya vyaJjako dhaniH / AzritAnAzritatvAdivizeSaH kvopayujyate / / (235. athavA sthAne sAthenA vAyunA saMga-vibhAga viSayane (zabdane) saMskAra kare che e pakSa che. tema mAnatAM paNa atiprasaMgadoSa nathI AvatuM, kAraNa ke niyata dezamAM rahelA viSayane ja saMskAra thAya che. vaLI, zabdane bhAgazaH saMskAra thato nathI kAraNa ke te niravayava che. tema chatAM jatinI (=sAmAnyanI) jema tene grahaNaniyama banaze. tamArA (naiyAyikenA) ja pakSamAM tevuM che. jema sarvagatajati piDadezamAM ja gRhIta thAya che ane eka piMDamAM (=vyaktimAM saMpUrNapaNe gRhIta thaI hovA chatAM te bIjeya (=anya vyaktimAM paNa) dekhAya che je tema sarvagata zabda vanidezAmAM ja gRhIta thAya che ane saMpUrNapaNe gRhIta thayo hovA chatAM vaLI pAcho anyatra paNa gRhIta thAya che. jAtine abhivyaMja: piMDa che, zabdane abhivyaMjaka dhvani che. jati kayaki Azrita che jyAre zabda kyAMya Azrita nathI, evo e be vacceno bheda temanA grahaNanI bAbatamAM akiMcikara che. 236. sarvagatatvaniravayavatvAvizeSAt tIvramandatvAdayazca dhvanidharmA api bhavantaH zabdavRttitayA'vabhAnti, yathA sthUlatvakRzatvAdayaH piNDadharmA api jAtivRttitvena kacid gRhyanto dRzyante, agRhItazAbaleyAdivizeSasya 'kRzA gAvaH' ityaadiprtibhaasnAtu 236. zabda (taNe) sabhAnapaNe sarvagata ane niravayava heine tIvratva, mandava vagere dharmo [zabdanA nahi, paNa vaninA che. tema chatAM te dharmo zabdamAM rahetA hoya evuM bhAse che. naiyAyikamAnya sAmAnyanI bAbatamAM paNa AvuM ja che. sthULatA, kRzatA vagere dharmo piMDanA hovA chatAM koIka vAra jAtimAM rahetA hoya ema gRhIta thAya che, jemake Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAbhivyaktipakSanI tarkasaMgatatA zAbaleya Adi keTalIka vyaktionA vizeSa dharmo (=rasthULatAjyAre agRhIta rahyA hoya che tyAre "gAyo kRza che' evuM jJAna thatuM jaNAya che. 237. cA ja tIvrandArgadharmatayA hA !. buddhireva rathodeti vyaJjakA'nuvidhAyinI // tAvanta eva te varNAH pracayApacayaspRzaH / evaM cAbhibhavo'pyeSAM svato nAsti parasparam // marudbhirabhibhUyante mArutA iva durbalAH / tejobhiriva dIptAMzordivA dIpaprabhAdayaH // dvayasaMskArapakSo'pyevaM samAhito bhavati, ubhayeSAmapi doSANAmutsAraNAt / tasmAt pratyabhijJApratyayaprabhAvasiddhanityatvasya zabdasyAbhivyaktireva sAdhIyasI / 237. athavA to varNanA dharma tarIke tIvra-maMda vagerenuM grahaNa thatuM nathI paraMtu vyaMjakane anusaratI buddhi ja evI janme che. evaDAne evaDA ja te varNo rahetA hovA chatAM mahata-apa (tIvra-maMda) thatA bhAse che. vaLI, jema prabaLa pavane durbaLa pavanAne tema ja divase tejasvI sUryano prakAza dIvAnA prakAzane abhibhUta kare che tema vaNe vataH eka bIjAne abhibhUta karatA nathI. [vAyuo zabdanA abhivyaMjaka che eTale vAyu dvArA zabda ekabIjAne abhibhUta kare che. je zabdane abhivyaMjaka prabaLa vAyu che te zabda je zabdane abhivyaMjaka nirbaLa vAyuM che tene abhibhUta kare che. Ama jayAre prabaLa vAyu nirbaLa vAyune abhibhUta kare che tyAre te pelA nirbaLa vAyuthI abhivyakta zabdane paNa abhibhUta kare che evuM lAge che.] tAla Adi sthAne sAthe vAyunA saMyoga-vibhAga baMneyane (karaNano tema ja viSayana) saMskAra kare che e pakSa pazu Ama sAce kare che, kAraNa ke ame baMne pakSanA deSone dUra karI dIdhA che. tethI, pratyabhijJA pramANunA prabhAvathI siddha thayelA nityatva dharAvatA zabdanI abhivyakti mAnavI vadhu sArI che. 238. phudde rAtrocatAmaH mithafpakSayoH | zabdasya grahaNe gurvI ladhvI vA kutra kalpanA / tathA hi bhavanto vaizeSikAH sAMkhyA jainAH saugatAzca kAryazabdavAdinaH / cArvAkAstu barAkAH kasyaivaMvidhAsu goSThISu smRtipathamupayAnti / 238. he Aryo ! zabda kArya che e pakSa ane zabda abhivyaMgya che e pakSa- thI kayA pakSamAM, zabdanI prahaNanI bAbatamAM ka95nAlAghava ke ka95nAgaurava che e vicAre. ane Apa (naiyAyike), zaizeSika, sAMkhyo, jene ane bauddho zabdane kArya mAne che. bicArA cArvAkA to AvI carcAmAM kene yAda Ave ! Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 vaizeSika zabdotpattipakSa 239. tatrabhavatAM vaizeSikANAM ca zabdasya zravaNe tAvadeSA tulyaiva kalpanA / saMyogAdvA vibhAgAdvA zabda upajAyate / jAtazcAsau tiryagUrvamadhazca sarvatodikkAni kadambagolakAkAreNa sajAtIyAni nikaTadezAni zabdAntarANyArabhate tAnyapi tathetyevaM vIcIsantAnavRttyArambhaprabandhaprApto'ntyaH zrotrAkAzajanmA zabdastatsamavetastenaiva gRhyate iti / 239. emAM ApanI (naiyAyinI) ane vaizeSikAnI zabdane sAMbhaLavAnI prakriyAnI kalpanA tulya ja che. saMga ke vibhAgathI zabda utpanna thAya che. [daMDane nagArA sAthe saMyoga thatAM zabda utpanna thAya che. vaLI, jyAre DALI tUTI paDe che tyAre tene vRkSanA thaDathI vibhAga thAya che ane zabda utpanna thAya che.] utpanna thayelo zabda tirachI dizAmAM, Urva dizAmAM, adhA dizAmAM ema badhI dizAomAM kadambanA kulanA gelakIkAre potAnI najIkanA dezamAM pitAnA jevA bIjA zabdone upana kare che, te bIjA zabdo paNa e ja rIte vaLI bIjA zabdone utpanna kare che ane e pramANe jalatarAnI jema navA navA zabdono utpattionI hAramAM chello zabda je zrotrAkAzamAM janmIne samavAyasaMbaMdhathI rahe che te ja zrotrAkAzamAM gRhIta thAya che. 240. taDhiyaM tAtivarSA vApanA zabdaH zabdAntaraM sUte iti tAvadalaukikam / kAryakAraNabhAvo hi na dRSTasteSu buddhivat // janyante'nantare deze zabdaiH svasadRzAzca te / tiryagUrdhvamadhazceti keyaM vaH zraddadhAnatA // zabdAntarANi kurvantaH kathaM ca viramanti te / na hi vegakSayasteSAM marutAmiva kalpyate // kuDyAdivyavadhAne ca zabdasyAkaraNaM katham / vyomnaH sarvagatatvAddhi kuDayamadhye vyavasthitiH // athAvaraNAtmakakuDyAdidravyasaMyogarahitamAkAzaM zabdajanmani samavAyikAraNamiSyate, tadatra pramANaM vizeSe vaktavyam / 240. vauSikAnI A kalpanA atyaMta aspaSTa che. zabda bIjA zabdane utpanna kare che e vastu to jagatamAM kharekhara che ja nahi, kAraNa ke jema liMgabuddhi ane liMgI buddhi vacce kAryakAraNabhAva dekhAya che tema zabdo vacce kAryakAraNabhAva dekhAte nathI. zabda potAnA nikaTavatI dezomAM potAnA jevA zabdone tirya, Urva ane adizAomAM utpanna kare che ema mAnI levuM e te kevI tamArI zraddhA anya zadAne upana karatAM zabdo kevI rIte tamArA manamAM virame che? kAraNa ke pavananI jema vezano kSaya temanI bAbatamAM ka9pavAmAM AvyuM nathI, ane bhIta vagerenA vyavadhAnathI zabdanI anupatti kema thAya ? kAraNa ke bAkAza sarvagata hoI bhIMtamAM paNa te raheluM che. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghoSikane zatpattipakSa 141 have je je AkAza AvaraNAtmaka bhIMta vagere dravyonA saMgathI rahita che tene ja zabdapattimAM samAyikIraNa IcchatA ho to ahI AkAzamAtra kAraNuM nathI paraMtu AkAzavizeSa kAraNa che e puravAra karavA tamAre pramANa ApavuM joIe. 241. tucAra ja tIvra marca nanane tham | zrUyate cAntikAttIvraH zabdo mandastu dUrataH / / vIcIsantAnatulyatvamapi zabdeSu durvacam / mUrtimattvakriyAyogavegAdirahitAtmasu // 241. je zabda pitAnA jevA zabdane utpanna karato hoya to tIvra zabdathI manda zabda kema utpanna thAya? ane (e te ApaNo anubhava che ke najIkathI zabda tIvra saMbhaLAya che ane dUrathI zabda maMda saMbhaLAya che. vaLI, zabdonuM jalataraMganI hAra sAthe darzAvavAmAM AveluM sAmya paNa durvaca che kAraNa ke zabdomAM mUrtimatva, kriyA, vega vagere nathI (jayAre jalataracAmAM te che.) 242. calag "sanAtIyajJana: 6, kuLavaMta, pAvita' ti tarikasiddhmsiddhen sAdhyam , guNatvasyAsiddhatvAt / na zabdaH pAratantryeNa kadAcidupalabhyate / dravyastha iva rUpAdiratA'sya guNatA kutaH // api ca na zabdAntarArambhakaH zabdo guNatvAd rUpavat / zabdaH zabdaM nArabhate zabdavAcchotrazabdavat / na saMyogavibhAgau zabdasya janakau, saMyogavibhAgatvAta , anyasaMyogavibhAgavad ityAdayaH pratihetavo'pyatra sulabhA iti yatkiJcidetat / 242 "sAtIyo (arthAt zabdane) janaka zabda che, kAraNa ke te guNa che, rU5 AdinI jema" ema je kahevAmAM AvyuM che te asiddha che kAraNa ke te asiddha hetu vaDe puravAra karavAmAM AvyuM che, zabdanuM guNatva ja asiddha che. jema rUpa Adi dravyAzrita gRhIta thAya che tema zabda dravyAzrita arthAta paratatra gRhIta thato nathI. eTale e guNa kayAMthI hoya ? vaLI, "zabda zabdAntarane janaka che kAraNa ke te guNa che, rU5nI jema-e anumAna paNa ThIka nathI kAraNa ke pratipakSa anumAnathI te bAdhita thAya che-"zabda zabdane janaka nathI kAraNa ke te zabda che, zrotramAM janmelA zabdanI jema." tAla Adi sthAne sAthenA vAyunA saMyoga-vibhAga paNa zabdanA janaka nathI, kAra ke te saMyega-vibhAga che, anya saMyoga-vibhAganI jema -vagere pratipakSa hetuo paNa ahIM sulabha che. eTale te mana tuccha che. 243. zrApisTArata suvate - zrotravRtti drA chati, sA rAjena viliyarse zuttiA tatra zrotrasya vyAmizratvAnnikaTadezenaiva zabdena tadvRttirvikriyate, na dUradezenetyatra ko Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 sAMkhyanI rAbdazravaNaprakriyA niyamaH ? niyamAbhAvAcca kAnyakubjaprayukto gozabdA gauramUlake'pi zrayeta / amUrtA ca zrotravRttiH prasarantI na mUtaiH kuDyAdibhirabhihantuM zakyate iti vyavahitasyApi zabdasya zravaNaM syAt / vAyau zabdAnukUle ca na tasya zravaNaM bhavet / gacchantyAH pratikUlo hi zrotravRtteH sa mArutaH // dUre'pi anuvAtaM zabdasya zravaNaM yadRSTa prativAtaM ca nikaTe'pi yadazravaNaM tadasmin pakSe viparItaM syAt / vRttivRttimatormeMdA nAstItIndriyavadbhavet / vyApikA vRttirityevaM kathaM sarvatra na zrutiH / / 243. sAMkhya ciMtaka kahe che ke zrotravRtti zabdadeze jAya che, te zabdane AkAra dhAraNa kare che. mImAMsaka--zrotra sarvavyApI heI tenI vRtti nikaTadezavatI zabdanA AkArane dhAraNa kare che ane daradezavatI zabdanA AkArane dhAraNa karatI nathI evo niyama che ? ane niyamane abhAva hoya te kAnyakujamAM prayojAyela zabda gauramUlakamAM paNa saMbhaLAya. zretravRtti amUrta hoI, bhIta vagere mUrta padArthoe tene phelAtI rokavI zakaya nathI, eTale bhIMta vagere mUta padArthothI] vyavahita zabdanuM paNa zravaNuM thAya. vaLI, zabdAnukuLa (= zabda taraphathI Avato) vAyu hoya tyAre zabdanuM zravaNa na thAya kAraNa ke zabda tarapha] jatI vRttine te vAyu pratikuLa hoya che. zabda dara rahelo hoya chatAM tenA taraphathI vRtti tarapha vAyu Avato hoya te zabdanuM zravaNa thAya che ane vRtti taraphathI zabda tarapha vAyu jato hoya te zabda nikaTa hoya toya tenuM zravaNa thatuM nathI e je ApaNe anubhavIe chIe te A pakSamAM UlaTuM thaI jAya. vRtti ane vRttimata (=Indriyone bheda nathI, eTale indriyavRtti IndriyanI jema vyApaka bane ane te pachI zabdanuM zravaNa sarvatra kema nathA ? 244. ArhatAstvAhuH - sUkSmaiH zabdapudgalairArabdhazarIraH zabdaH svaprabhavabhUmeH niSkramya pratipuruSa karNamUlamupasarpatIti / tadetadatisubhASitam / varNasyAvayavAH sUkSmAH santi kecana pudagalAH / tairvarNo'vayavI nAma janyate pazya kautukam // teSAmadRzyamAnAnAM kIdRzo racanAkramaH / kena tatsannivezena kaH zabda upajAyatAm // laghavo'vayavAzcaite nibaddhA na ca kenacit / na cainaM kaThinaM kartuM varNAvayavinaM kSamAH // Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda vizenA jainamatanI samIkSA kRzazca gacchan sa kathaM na vikSipyeta mArutaiH / dalazo vA na bhajyeta vRkSAghabhihataH katham // prayANakAvadhiH kazca gacchato'sya tapasvinaH / ekazrotrapraviSTo vA sa zrUyetAparaiH katham // niSkramya karNAdekasmAtpravezaH zravaNAntare / yadISyeta kathaM tasya yugapadbahubhiH zrutiH // zrotRsaMkhyAnusAreNa na nAnAvarNasaMbhavaH / vaktustulyaprayatnatvAcchotRbhedatadaikyayoH // tadalaM parihAsasya mahato hetubhUtayA / namakSapaNakAcAryaprajJAcAturyacarcayA // jene kahe che-sUkama zabdapudagalothI banela zabda pitAnA janmasthAnathI nIkaLI pratyeka puruSanA kAnanA mULe pahoMce che. mImAMsaka-vAha! temaNe bahu ja sAruM kahyuM ! varNanA avayavo keTalAka sUkSma pagale che ane te samapagalo vaDe varNa avayavI pedA thAya che--kautuka te juo ! te adazyamAna mi zabda pudgalo] zabdanI racanA kayA krame kare, temanA kayA sannivezathI ka zabda bane ? A sUkSama avayavo kaza vaDe joDAyela nathI ane tethI kaThina vavayavIne banAvavA samartha nathI. kRza thayele varNavayavI vAyuo vaDe ADo kema phaMTAI jato nathI ke vRkSa Adi sAthe TakarAyele te TukaDe TukaDA kema thaI jatuM nathI ? ane te cAla cAla karatA bicArA varNavayavInI yAtrAno aMta kyAM? vaLI eka kAnamAM pravezele te bIjoo vaDe saMbhaLAya kaI rIte? jo eka kAnamAMthI nIkaLI bIja kAnamAM praveze che evuM svIkAravAmAM Ave te pachI te eka samaye yugapaC ghaNA badhAne saMbhaLAya kema? zrotAonI jeTalI saMkhyA hoya te pramANe teTalI saMkhyAmAM aneka varSonI utpatti saMbhavatI nathI kAraNake vaktAne eka samaye eka ja ucAraNurUpa prayatna hoya che ane vaLI zrotAe aneka hoya che jyAre vaktA te eka ja hoya che. digaMbara jaina AcAryonI prajJAnA cAturyanI A carcAne-je mahAparihAsanuM kAraNa banI che tene-rahevA daIe. 245 zAsthAthAvAcakSate prApta gva rA: zrotrAcA JAte riA tadetadativyAmUDhabhASitam , aprAptitulyatAyAM dUravyavahitAdInAmazravaNakAraNAbhAvAt , prApyakAritAkhyakarmadharmAprasaGgAcca / na ca cArvAkavadaparIkSita evAyamartha upekSituM yuktaH / 245. lagabhaga badhA ja bauddho kahe che ke zregnendriya sAthe saMgamAM AvyA vinA ja zabda zrotranA sAmarthyathI gRhIta thAya che. A te atyaMta buddhihInanI vAta che, kAraNa 3 zrotra sAthe asaMga to badhA zabdonI bAbatamAM sarakhe hAI, dUrastha vyavahita vagere zabda na saMbhaLAvAnuM ke kAraNa rahetuM nathI, ane vaLI IndriyanA saMgamAM AvIne Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 rAdAbhivyaktipakSanI samaka dalIlA gRhIta thavAne prApyakAritA nAmanA viSayane je dharma che te paNa Apattigrasta banI jAya che. bauddhonI A mAnyatA cArvAkanI mAnyatAnI jema parIkSA karyA vinA ja upekSaNIya nathI. 246. iti kAryatvapakSe'mUH zrutAstArkika kalpanAH / athAbhivyaktipakSe'sya zRNu zrotriyakalpanAm // 246. zabda kAryAM che e pakSanI tarapheNamAM tAki kAe karelI kalpanAe tame sAMLI, have zabda gurUgya che e pakSanI tarapheNamAM mImAMsakeAnI 5nA sAMbhaLeA. 247. vivakSApUrvaka prayatnapreryamANastAvadvegavattayA kriyAvattayA ca kauSThyo bahinissarati samIraNa iti suspaSTametat / pratyakSa nikaTapavanavAdinAM pakSe pavanasamaye vaktavadananikaTanihitahastasparzenaiva sa upalabhyate / anumeyamArutapakSe'pi tadAnImAsyasamIpa sannidhApitatUla kakarmajA so'numIyate / sa gacchan sarvatodikkaH stimitAniunodanam / karoti karNAkAze ca prayAti zrutiyogyatAm // sa ca prayatna vratvamandatvena tadAtmakaH / zabde tathAvidhajJaptihetutAmavalambate // sa ca gacchannuddAmavegayogA hitakriyaH / zaravadvegazAntyaiva na dUraM gantumarhati // sa mUrtaH prasaranmUrtairaparaiH pratirudhyate / kuMDayAdibhirito nAsya zrutirvyavahitAtmanaH // sa vegagatiyogitvAdAgacchati yato yataH / zrotA tatastataH zabdamAyAntamabhimanyate // sa tu zaGkhAdisaMyogapreryamANaH samIraNaH / zabdasyAvarNarUpasya bhavati vyaktikAraNam // yadvA yatyavarNAtmA zrotramAhmo na vidyate / tathA'pi tatra zabdatvaM zravaNena grahISyate // 247, kaMika kahevAnI icchA thavAne kAraNe karAtA prayatnathI prerAyelA kAThAmAM rahelA vAyu vegasahita ane gatikriyAsahita bahAra nIkaLe che e atyaMta spaSTa che. nikraTa raheleA vAyu pratyakSamAdya che ema mAnanArAnA pakSamAM vAyu bahAra nIkaLatA DhAya tyAre vaktAnA mukhanI najIka rAkhavAmAM Avela hAthanA sparzIthI ja te pratyakSa thAya che. vAyu anumeya che ema mAnanAranA pakSamAM te vakhate vaktAnA mukha najIka mUkavAmAM Avela rUnA parapharATathI vAyu amita thAya che. badhI dizAomAM phelAtA te vAyu nizcala vAyune dUra kare che ane Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAbhivyatipakSamAM lAghavaguNa 145 zrotrAkAze pahoMcatAM ja zabdane zravaNagya banAve che. prayatnanI tIvratA ke maMdatAne kAraNe tIvra ke maMda banelo vAyu zabdamAM tIvratA ke maMdatAnuM je jJAna thAya che tenuM nimitta bane che. udAma vegathI yukta hevAne kAraNe gatikriyA karato vAyu vega zAMta thatAM bANunI jema, dUra javA zaktimAna nathI. vAyu bharta hoI, [enA mArgamAM] AvatA bIja mata dravyathI te rokAya che, tethI bhIMta vagerethI vyavahita (=antarita) zabda saMbhaLAto nathI. vega ane gatithI yukta vAyu je taraphathI Avato hoya che te taraphathI zabda paNa Ave che evuM zrotA mAnI le che. te vAyu jyAre zaMkha vagerenA saMgathI prerAtA hoya che tyAre varNarUpa nahi evA zabdano abhivyaktinuM te kAraNa bane che. athavA varNarUpa na heya evA zrotramrAhya raheto nathI, tema chatAM varUpa na hoya evA zabdanuM zabdava sAmAnya tA zravaNa dvArA gRhIta thAya che. 248. taddhiA vAniMdrAmiradhi zapanA kRtA, mAtAtirasyAH sarvosdtvaat| karNAkAzasaMskAramAtramadRSTa kalpitam / tadapi kaaryaarthaapttigmytvaannaapuurvmiti| apakSapAtinaH sabhyAH satyamutpattyapekSayA / zabdasya kalpanAmAhurabhivyaktau laghIyasIm // 248, Ama ame [mImAMsakoe ahIM vadhArAnI kalpanA karI nathI kAraNa ke e vAyagatine te badhA loke jANe che. karNakAzanA adaSTa saMrakAranI ja kalapanA ame karI che. te adaSTa saMskAra paNa kAryAthapatti dvArA jANI zakAto heI apUrva nathI, taddana kapolakahipata nathI. apakSapAtI sabhya zabdotpattinI kalpanAnI apekSAe zabdAbhivyaktinI kalpanAne vadhAre lAghavavALI kahe che. 249. tadevamabhivyaktipakSe niyatagrahaNopapatteH pratyabhijJApratyayaprAmANyAnnityatvavopagantavyam / yA tvanaikAntikatvoktiH dhIkarmapratyabhijJayA / pratyakSe caudyamAnA'sau darzayatyatimUDhatAm // tenAnumAnadoSeNa pratyakSaM na hi dUSyate / siddhAntAntaracintA tu bhavebhRzamasaMgatA / / nirvAdhaM pratyabhijJAnamasti cevuddhikarmaNoH / tayorapyastu nityatvaM no cet kA zabdatulyatA / / tasmAnnityaH pratyabhijJAnaprabhAvAt siddhaH zabdaH pazyatAM tArkikANAm / arthApattiH pUrvamuktA ca tasmin asthAyitve yuktayazca vyudastAH // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 zabdanityatA sAdhaka pramANa asti ca vede vacanaM siddhAmanuvadati yad dhruvAM vAcam / taliGgadarzanAdapi nityaH zabdo'bhimantavyaH // 249. upara jaNAvI gayA e rIte abhivyaktinA pakSamAM [amuka vakhate badhA ja zabdAnuM nahi pa] amuka zabdanu je grahaNa thAya che te dhaTatu DhAI, pratyabhijJA nAmanA jJAnanA prAmANya dvArA zadanu nityatva ja svIkAravuM joIe. zabdanI pratyabhijJA thatI hAvAnA kAraNe zabdane nitya puravAra karatA heA tA buddhi ane kama (=kriyA) je kharekhara anitya che te paNa nitya puravAra thaze kAraNa ke temanI pazu pratyabhijJA thAya che--A pramANe buddhi ane karmanI [anumAnarUpa] pratyabhijJA dvArA zabdanI nityatA puravAra karanAra zabdapratyakSarUpa pratyabhijJAmAM je anaikAntika DhASa jaNAvavAmAM AvyA che te e dAva denAranI atyaMta mUDhatA darzAve che. [zabda pratyakSagrAha che eTale enI pratyabhijJA paNa pratyakSarUpa che ethI UlaTu' buddhi ane karma pratyakSamAva nathI ja eTale emanI pratyabhijJA pratyakSarUpa nathI paNu anumAnarUpa che.] anaikAntikatAdoSa je anumAnane che tenAthI pratyakSane duSita karI zakAtuM nathI. [zabdanI pratyabhijJA pratyakSarUpa che, tethI temAM anaikAntika DhASa sabhave nahi. jo kahe ke pratyabhijJAbAdhita heAvAne kAraNe zabdAnityavasAdhaka anumAna apramANu che te buddhikarmAnitvatvasAdhaka anumAna pratyabhijJA mAdhita hAvAthI apramANu kema nahi? te paNu apramANu kare ane pariNAme buddhi-karma nitya banavAnI Apatti Ave.] A bIjI rIte je tame maiyAyikrA vicAraze| / khUba ja asagatatA Avaze. [ame mImAMsA kahIe chIe ke zabdanI anityatA AnumAnikI che ane nityatA pratyabhijJAtmaka pratyakSathI nAta che ane anumAna karatAM pratyakSa baLavAna hAI pratyabhijJA nirbAdha rahe che; ethI UlaTu` buddikanI pratyabhinnA anumAnarUpa che ane anityatA paNa AnumAnikI che tethI baMne anumAne tulyaala hAI pratyabhijJA niSkaMdha nathI. buddhi ane ka" atIndriya dravyamAM rahetA heAI apratyakSa che ane tethI anumAnathI temanu" jJAna thAya che eTale ja temanI pratyabhijJAne AnumAnikI kahI che. buddhi ane karmInI pratyabhijJA jo nioMdha hAya tA tee paNa bhale nirbodha Thare. je temanI pratyabhinnA nirmodha na heAya tA tenI zabda sAthe samAnatA kayAM rahI ? niSkarSa e ke naiyAyikAnA dekhatAM temane anAdara karIne pratyabhijJAnA prabhAvathI zabda nitya sidda thayA. zabdanI nityatA puravAra karatu arthAMpattapramANu paNu ame paDelAM kahyuM che ane zabdano anityatA puravAra karavA ApavAmAM AvelI lIlAnu khaMDana karyuM che.vaLa, vekamAM evAM vAkayA che je jaNAve che ke vANI siddha che, nitya che [vArA vinizrcayA' A vedavacana che. tenA artha che 'jayaMtItirUpa rtA / vigataMrU carcA ti vruddhiteyartha / ta va nityA nALiyaEH' arthAt 'katu rahita ane pariNAme nitya evI vANI vaDe.' A zruti agnistutiparaka haiAvA chatAM vANI nityatva darzAvatI DeI zabdanityavasAdhaka liMga che.] AvAM vaidyaracanarUpa liMgA dekhAtAM DhAI zabda nitya che ema mAnavuM joIe, Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda kSaNika nathI 17 250. rikSAvitu pavanAranavameva rAma AcakSate tadasamaJjasamapratIteH / arhanmataprathitapudgalapayudAsa nItyA ca vAyvavayavA api vAraNIyAH // 250, zikSAzAstranA vidvAne zabdane vAyusvarUpa ja kahe che te mata barAbara nathI, kAraNa ke tevuM pratIta thatuM nathI. [zikSAzAstranA vikAne mAne che ke vAyurUpa avayavo ja bahAra nIkaLIne zabdarUpe sthaLa banI jAya che. lAkaDAmAMthI nIkaLelA dhUma35 sUkama avayavo sthala ghumAvavIne janma Ape che, tevI ja rIte kAThAmAMthI bahAra nIkaLelA sUma vAyurUpa avayavo ja sthala vAyaavayavI arthAta zabdane janma Ape che.] je rIte zabdanA avaya tarIke jenAmatamAM svIkRta pudgalarUpa avayavone nIrAsa karyo te rIte zabdanA avayava tarIke [zikSAzAstramAM svIkRta vAyurUpa avayavone nIrAsa paNa karavo joIe. 251* vevi zruvinAzanavarAti prayuH kSaasina: __ bhAvAMste'pi na zaknuvanti gadituM zabdasya vidhvaMsitAm / ante hi kSayadarzanAt kila tathA teSAM bhramo'sminpunaH zabde nAntaparikSayAviti kathaM kumbhAdivadbhaGgitA // 251. jeo (bauddho) sthUla vinAzanA darzanane AdhAre vastuone kSaNika kahe che teo paNa zabdanI vinAzitAne kahevA zaktimAna nathI. ane [ghaTa Adi vastuone] kSaya dekhAte heI, temane tevo bhrama thAya che [ke vastuo kSaNika che.] paraMtu A zabdamAM te anta ane kSaya beya nathI, eTale ghaTa vagerenI jema tenI kSaNikatA kayAMthI hoya ? " 252 atra mahe-na khalu bhavadabhihitametat pramANadvayamapi zabdanityatAM prasAdhayitumarhati / yAvatA yadarthApattiravAdi 'darzanasya parArthatvAt' iti sA kSINaiva,arthapratIteranyathA'pyupapannatvAt / tatra sAdRzyamapyanabhyupagatameva dUSitamityasthAne kliSTA bhavantaH / gatvAdijAtIrAzritya sambandhagrahaNAdikaH / arthAvagatiparyanto vyavahAraH prasetsyati / 252. ahIM ame (naiyAyika) kahIe chIe? Ape jaNAvela baneya pramANa zabdanitya puravAra karavA zaktimAna nathI, "zabdanuM uccAraNa zretAne arthapratIti karAvavA mATe thatuM heI, zabdane nitya kapa paDe. anyathA zretAne artha pratIti thAya nahi"--e je arthapatti pramANu tame kahyuM te atyaMta durbaLa che kAraNa ke arthapratIti anyathA paNa ghaTe che. vaLI, tyAM je sAdazyane ame mAnyuM nathI tevI bAbatamAM tame deze batAvyA che ane ema jyAM jarUra na hatI tyAM kilaSTa banyA che. gatva vagere jAtane AdhAre saMbaMdhagrahaNa = zabdArtha saMbaMdhagrahaNa) vagerethI mAMDIne arthajJAna thAya tyAM sudhIno vyavahAra ghaTaze, Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 gakAranA bhedanA jJAnanuM kAraNa 253. nanu parva pratikSitatava parIkayatAt | asminsamApyate vAdo marmasthAnamidaM ca naH // pratikSipte ca gatvAdau nArthasampratyayo'nyathA / pratyabhijJAnabhUmizca nAnyA'stIti vayaM jitAH // siddhe tu gatvasAmAnye tata evArthavedanam / tadeva pratyabhijJeyamiti yUyaM parAjitAH // tenAnyatsarvamutsRjya vAdasthAnakaDambaram / gatvAdijAtisiddhayarthamathAtaH prayatAmahe / / 253. mImAMsaka-gavajAtine te ame nIrAsa karyo che. naiyAyika-enI ja [pharI] parIkSA kare kAraNa ke emAM ja cacInI samApti rahelI che ane vaLI sAmAnya padArtha amAruM marmasthAna che. je gatva vagere sAmAnyano asvIkAra karavAmAM Ave te bIjI koI rIta arthanuM jJAna thAya nahi, ane pratyabhijJAnane viSaya emanA sivAya bIjo koI nathI, eTale ame jItyA. gatva sAmAnya parAvAra thatAM tenA dvArA ja athanuM jJAna thaze, te ja pratyabhijJAna viSaya che, eTale tame hAryo. eTale bIje badhe vAdaviSayono ADaMbara choDI gavAdi jAtione puravAra karavA mATe ame prayatna karIe chIe, ___254. tatredaM vicAryatAm-ya eSa gakArabhedapratibhAsaH sa kiM vyajjakabhedakRta uta varNabhedaviSaya iti ? vyaJjakabhedakRte tasminnekatvAd gakArasya kiMvRtti gatvasAmAnya syAt ? varNabhedaviSayatve tu tadbhedasiddherabhedapratyayasya viSayo mRgya iti tadgrAhyamaparihArya gatvasAmAnyam / taducyate-nAyaM vyaJjakabhedakRtaH gakArabhedapratyayaH / yadi hi vyaJjakabhedAdhIna eSa bheda pratibhAsastarhi yaralavAdivarNabhedapratyayA'pi tatkRta eva kimiti na bhavati ? tatazca sakalavarNavikalpAtItamekamanavayavaM zabdatatvaM vaiyAkaraNavadabhyupagantavyam / 254. te ahIM Ane vicAra karIe- je A gakAranA bhedanuM jJAna thAya che te zuM vyaMjakabhedane kAraNe che ke pachI te jJAnane viSaya ja varNabheda che? je te vyaMjakabhedane kAraNe hoya te gakAranuM ekatva ja rahe, pariNAme gatvasAmAnya zemAM rahe? kAraNa ke sAmAnya ekamAM rahetuM nathI, anekamAM rahe che. je te bhedajJAnane viSaya ja varNabheda hoya te bhedajJAnanI siddhi thaI javAthI have abhedajJAnane viSaya gatvasAmAnya aparihArya bane che, ame nayAyike kahIe chIe ke-A gakAranA bhedanuM jJAna thavAnuM kAraNa yaMjaka bheda nathI. je gakArane bhedanuM jJAna bhaMjaka bhedane adhIna hoya to ya, ra, la, va, Adi vaNabhedanuM jJAna paNa vyaMjakabhedanA kAraNe ja kema na janme ? ane te pachI vaiyAkaraNanI jema sakaLa varNabhedathI para eka niravayava zabdabrahma svIkAravuM joIe. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gakAranA bhedanA jJAnanuM kAraNa 149 555. atha manuSe yaralavAdInAmitaretaravibhaktasvarUpaparicchedAd viSayabhedakRta eva bhedapratyayaH nopAdhinibandhanaH iti, tarhi gaGgAgaganagargAdau gakArabhedapratibhAsA'pyeSa na vyaJjakabhedAdhIno bhavitumarha ti, tatrApi parasparavibhinnagakArasvarUpapratibhAsAt / zukasArikAmanuSyeSu hi vakta bhede sati vyaJjakanAnAtvasambhAvanayA varNamedapratyayasya tatkRtatvaM kAmamAzaGkayetApi, vakokatve tu gaganAdau kutastatkRto bhedaH ? 255. jo tame mImAMsako mAnatA ho ke ya, ra, la, va Adi varNonA ekabIjAthI judA svarUpanuM grahaNa thatuM hoI, ya, ra, la, va, Adi varNonuM bhedajJAna viSayabhedane kAraNe thAya che, [baMjakarUpa] upAdhibhedane kAraNe thatuM nathI, te gaMgA, gagana, gaga vagere zabdagata gakAranA bhedanuM A jJAna paNa thaMjakabhedanA kAraNe thavuM ghaTatuM nathI, kAraNa ke tyAM paNa ekabIjAthI judAM gakArasvarUpanuM jhaNuM thAya che. [vaLI] zuka, sArikA, manuSya, ema vaktAone bheda hetAM vyaMjakabhedanI saMbhAvanA hovAthI varNabhedanuM jJAna vyaMjakabhedajanya hevAnI zaMkA karAya paNa kharI, paraMtu vakatI eka ja hetAM gagana, gaMgA, garga vagere zabdagata gavarNa ne bheda vyaMjakabhedajanya che ema kema kahevAya? 256 nanuM tatrA imato minA gva gRSNava , mura je mavastu viM tena? tadapi vA bhinnamityeke / ucyate - sa tarhi marutAM bhedo yaralavAdiSvapi tulya iti mA bhutteSAmapi bhedaH / 258. mImAMsaka-tyAM paNa vAyuo bhinna vyaMjaka che, bhale ne mukha eka rahyuM. kiAI pUche ke tethI zuM ? tethI mukha paNa bhine bane che ema keTalAka mAne che. naukAvika-vAyu ene bheda ya, ra, la, va, vageremAM paNa A gakAranI jema che, to 1, ra, la, va vacceno bheda paNa na thAo. _257. nanu caraDhavAnAM virogha totirita, gore tu sA nAsta yun 3vArasyaiv tatra bhedo noccAryasyeti / naitatsAram / mA bhUdeSa vizeSa iti pratItirbhedabuddhistu vidyate eva / anyA ca vizeSabuddhirucyate anyA ca bhedbuddhiriti| vizeSa:prasibhAse'pi kvacid vicchedapratItidarzanAt / - 257. mImAMsaka-1, 2, la, va vargomAM vizeSanuM jJAna thAya che, gakAramAM vilanuM zAna thatuM nathI ema kahevAmAM Avela che. tyAM mAtra uccAraNane bheda che, hRccAya gavarNano bheda nathI. yAyika-A tamArI vAtamAM kaMI sAra nathI. ['AmAM] A vizeSa che" evuM vizeSanuM jJAna bhale na thAya, paraMtu ['A AnAtha bhinna che evuM] bhedanuM jJAna te thAya che ja. vizeSanuM jJAna juduM che ane bhedanuM jJAna jaduM che, kAraNake ['AmAM A vizeSa che ane AmAM A vizeSa che' evA viSanA jJAna vinA paNa cheka vAra [ A anAthI bhina che" evuM] bhedanuM jJAna thatuM jaNAya che. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gakAranA bhedanA jJAnanuM kAraNa 258. navaMtrocate - dRzyate zAba yAdivyaktayantaravilakSaNA / bAhuleya digovyaktistena bhedo'sti vAstavaH // na tu dUtAdibhedena niSpannA sampratIyate / gavyaktacantaravicchinnA gavyaktiraparA sphuTA // iti 258, mImAMsaka-A bAbatamAM amAruM kahevuM che ke, zAbaleya Adi anya go vyaktiothI bAhuleya Adi be vyaktio vilakSaNa dekhAya che eTale bheda vAstavika che. paraMtu ahIM tUta Adi (uccAraNa)bheda dvArA eka vyakti bIjI gavyaktithI alaga niSpanna thatI hovA chatAM spaSTapaNe bina jaNAtI nathI. [arthAt je kaMI bheda gavyaktiomAM jaNAya che te duta Adi uyAraNabhe ne kAraNe che, vAstavika nathI. ] _259. maitaghum | rAyA prati gi RAranAdhuravuvALavayavartino vizeSAH pratibhAsante / te ca sthUlatvAtsugamA bhavanti / yatra tu tilataNDulakulatthAdau pratisikthaM vizeSA na pratibhAsante / tatra vizeSapratItyabhAve'pi vicchedapratibhAso vidyate eva, sikthAta sikthAntaratvena pratibhAsAt / evamihApyeSa gakAravizeSa iti pratibhAsAbhAve'pi vicchedagrahaNAd gakAranAnAtvam / 259. nIyAyika-A tamAruM kahevuM yogya nathI. zAbaleya vagere gAmAM prativyakti sAsnA, khara, kapha, vagere avayavomAM rahelA vize dekhAya che, ane dhULa hovAne kAraNe sahelAIthI jANI zakAya evA hoya che. paraMtu jyAM tila, taMDula, kakutha vageremAM pratikaNa vizeSa dekhAtA nathI, tyAM vizeSanA jJAnanA abhAvamAMya anyatvanuM te jJAna thAya che ja, kAraNa ke eka kaNathI bIje kazuM judo dekhAya che. e ja rIte ahIM "A gakArano A vizeSa che" evA jJAnanA abhAvamAMya "A gakArathI A gakAra bhinna che' evuM bhedajJAna thatuM hoI gakAra eka nathI paNa aneka che, 260. nanu tacAvara lithArisarathAntare vizeSA: pratimA te jIva! ta- pratibhAse bhedasyApi grhiitumshkytvaat| maivaM vAdIH / yatne sati caturazratrikoNavartulatvAdivizeSA apyamutra pratibhAsiSyante / evaM ca gakAre vapi / prayatnaM vinA'pi tu prathamAkSanipAta eva vicchedabuddhirutpadyate iti tayaiva nAnAtvasiddhiH / 260. mImAMsaka--daMDala vageremAM paNa eka kaNathI bIjA kaNamAM je vizeSe che te jaNAya che ja, kAraNa ke te na jaNAtA hoya te eka kaNathI bIjA kaNanA bhedane grahaNa karavAnuM paNa azakaya banI jAya. - niyAyika--ema na kahe. prayatana karIe te ja caturachatva, trikoNatva, vat lava vagere vizeSo ahIM = kamAM) paNa dekhAze, evuM ja gakAronI bAbatamAM che, paraMtu bhedajJAna te najara paDatAM ja prayatna vine ja utpanna thAya che; A bhedajJAnathI ja gakAronI anekatA puravAra thAya che. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedabuddhi ane viroSabuddhine abheda 151 1261. nanu naivAnadhigatavizeSasya vicchedabuddhirutpattumarhati iti vizeSabuddhireva vicchedabuddhiH / naitadevam, bhramaNAdikarmakSaNAnAM sUkSmavizeSApratibhAse'pi vicchedapratibhAsAt / nanu tatrApi vizeSagrahaNaM kalpyate, anyathA vicchedapratItyanupapatteH / yadyevaM varNeSvapi gaganAdau vicchedapratItidarzanAtkalpyatAM vizeSagrahaNam / nanvastyeva tat kinvaupAdhikaM sphaTike raktatApratyayavat / viSamo dRSTAntaH / sphaTikasya zuddhasya dRSTatvAllAkSAdyapAdhinimittako bhavatu raktatApratyayaH, varNAnAM tu nityamevodAttAdivizeSavatAM pratibhAsAt tadrahitAnAmanupalabdhezca naisargika evAyaM bhedaH / tadyathA buddhInAM ghaTapaTAdiviSayavizeSazUnyAnAmasaMvedanAt prativiSayaM nAnAtvam tathA varNAnAmapi udAttAdivizeSazUnyAnAmasaMvedanAt pratyudAttAdivizeSa nAnAtvam / / 261. mImAMsaka-vizeSane jANyA vinA bhedabuddhi utpanna thavI ghaTe nahi eTale vizeSabuddhi ja bhedabuddhi che. -neyAyi:-nA, yunathA, 4.2 4 abhaya koreyAkSaNAnA sUkSma vizeSAnA jAna vinA paNa bhedajJAna thatuM jaNAya che. mImAMsaka-tyAM paNa vizeSanuM grahaNa kalpavuM joIe, anyathA bhedajJAna ghaTaze nahi. niyamika-jo ema hoya to gagana Adi zabdagata gavarNomAM paNa bhedajJAnanuM darzana thatuM hoI te gavarnona vizeSAnuM grahaNa paNa ka. mImAMsaka-tyAM paNa vizenuM grahaNa hoya che ja, paraMtu te aupAdhika hoya che - jema sphaTikamAM raktatAnuM jJAna aupAdhika hoya che tema. - niyAyika dRSTAnta viSama che. zuddha phaTikane dekhe heI, temAM thatuM raktatAnuM jJAna lAkha Adi upAdhine nimitte heI zake. paraMtu varNo to sadA udAtta Adi vizeSAvALA ja dekhAya che, te vizeSAthI rahita teo jJAta thatA ja nathI, eTale vaNene bheda svAbhAvika che, aupAdhika nathI.] jema ghaTa, paTa Adi viSayavizeSathI zanya jJAnanuM saMvedana thatuM na hoI te jJAna prativiSaya bhinna che tema udAtta Adi vizeSathI zUnya vargonuM paNa saMvedana thatuM na heI, te varSe prativizeSa bhinna che, 262. nanu buddhirekaiva nityA ca viSayabhedopAdhinibandhanastadbheda iti / zAntam, svayameva 'buddhijanma pratyakSam ' [ jai0 sU0 1.1.5 ] ityabhidhAnAt / asmAbhizca buddhinityatAyA upariSTAnnirAkariSyamANatvAt / viSayabhedAcca tadbhedAbhidhAne viSayasyApi kuta idAnI bhedaH / buddhibhedA dati ced itaretarAzrayaprasaGgaH / tadimAH svata eva bhedavatyo buddhayaH viSayANAmapi svataH bhedo bhavati, sa ca buddhibhirjAyate ityalamarthAntaragamanena / yathA ca zuklaguNasya bhAsvaradhUsarAdibhedavato nAnAtvaM tathA varNasyApyudAttAdibhedavataH / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1pa0 mImAMsaka mata aMtamAM pariNamavAnI Apatti 262. mImAMsaka-buddhi eka ja che ane nitya che; tenI anekatA te viSayabhedarUpa upAdhine kAraNe che. niyAyikarahevA de. A zuM kahe che? kAraNa ke tame pote ja kahyuM che ke je buddhi janme che te pratyakSa che." ane ame niyAyike te buddhinI nityatAne nIrAsa AgaLa upara [AThamA Ahni mAM] karavAnA chIe. viSayabhede buddhibheda kahetA he te ame pUchIe chIe ke viSayane paNa bheda have kyAMthI ? je kaho ke buddhibhedane kAraNe, te prata starAjayadeSanI Apatti Avaze. tethI [tamAre mAnavuM joIe ke] A buddhie svata: ja bhejavALI che; ane viSayono bheda paNa svataH ja che paNa te buddhi dvArA jJAta thAya che. bIjI bAbatonI carcA atyAre rahevA daIe. [SkarSa e ke] jema bhAsvara, dhUsara, vagere bhedavALA zukalaguNanuM nInAva che tema udAtta Adi bhedavALA varNanuM paNa nAnAtva che. 263 zukla guNo'pyeka eva, AzrayabhedAttu tabheda iti ced aho rssmAto mA ! kamai buddhirapyekA jagatye kassitA guNaH / ta caitannityamityetAH strIgRhe kAmukoktayaH // api caikAtmavAdo'pyevamevAvataret sukhaduHkhyAdibhedasya zarIra medenApyupapatteH / advaitasya ca nAtidavIyAneSa panthA ityalamalIkavikathanena / tasmAd buddhyAdivat sarvadA savizeSANAmeva varNAnAM grahaNAnnAnAtvam / 263. mImAMsaka--zukalaguNa paNa eka ja che, Azrayabhede teno bheda jaNAya che. naiyAyika-are kumArika bhaTTa te zuMgArarasamAM caDI gayA ! jagatamAM karma eka che, buddhi paNa eka che, eka ja zukalaguNa che ane te nitya - A badhI uktio te strIgRhamAM kAmAturanI che. vaLI, A rIte to ekAtmavAda UtarI Ave, kAraNake "sukhI" duHkhI" vagere bheno khulAse zarIrabhedathI thaI jAya che. A mArga advaitathI bahu che. nathI. mATe, kheTI baDAze hAMkavAnuM rahevA de. A badhAne niSkarSa e ke buddhi vagerenI jema varNo haMmezA vize sahita ja gRhIta thatA hoI aneka che. 264. tatrautatsyAt yaH gaganAdAvakAropazleSakRta eva bhedapratyayaH, na svarUpameda iti / tasyuktam , akArasyApi bhavanmate bhedAbhAvAt / avidyamAne ca tadupazleSe digajo diggaja iti bhedena pratibhAso bhavatyeva / tathA ca samadaH sammadaH, paTaH paTTaH, Asanam mAsanaM, majha: mara:, viza: 3vi, patiH para, parva pattaramatyaadaavpi bhedapratItiH / arthapratIti bhedo'pi digadiggajAdau zabdAntaranimittako bhavitumarhati, na dviruccAraNakRtaH / granthAdhikyAdarthAdhikyam , noccAraNabhedAt / zatakRto'pi prayu ke gozabde sAsnAdimadarthavyatiriktavAcyasaMpratyayAbhAvAt / tathA ca diggaja iti dvigakArako nirdeza ityAcakSate zabdavidaH, na dvirgakAra uccArita iti / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gavarNanI bhedabuddhinuM kAraNa svara saMyoga nathI 157 264. mImAMsaka- gagana' vagere zabdomAM gavarNone tarUpathI bheda na hovA chatAM gavanA bhedanuM jJAna thavAnuM kAraNa gavarNa sAthe "a'svarano saMyoga che. yAyika-te barAbara nathI, tamArA mate to akArane paNa bheda nathI. ["diggaja " zakhamAM prathama "gavaNane "a'svarano saMga nathI eTale tamArA mate e pachI AvatA "gavarNathI tenA bhedanI pratIti thAya nahi ane pariNAme "diggaja' ane "digaja benA bhedanI pratIti paNa na thAya. paraMtu] A rIte jayAre digajamAM prathama gavarNane "asvarane saMga nathI hotA tyAre paNa "digaja" ane "diggaja" e benA bhedanI pratIti thAya che ja. tevI ja rIte samada-sammada, paTa-pada, Asana-Asana, malamala, avika-avikaka, pati-patti, patana-pattana vagere udAharaNamAM 5Na ["a"svarane saMga joDakAnA bIjA sabhyamAM che nahi tema chatAM temanA bhedanuM jJAna thAya che. digaja-diggaja vagerenI bAbatamAM arthanI pratIti judI judI thAya che tenuM kAraNa te pratItionuM nimittakAraNa zabda jude jude che e che, ane nahi ke [ekamAM varNa eka vAra uccAravAmAM Ave che ane bIjAmAM be vAra uccAravAmAM Avyo che e. granthanuM Adhikya ja artha nA AdhikyanuM kAraNa che ane nahi ke uracAraNabheda [yA uracAraNadhikya]. "ga"zabda so vAra ucAre te paNa dhAbaLAyakta athathI judA vAya arthanI pratIti tenAthI thavAnI nahi. uparAMta, diggaja' e zabda be gakAra dharAve che ema vaiyAkaraNe kahe che, gamAra be vAra ucArAya che ema kahetA nathI. ___265. nanu gogurugirigehAdAvajbhede'pi gakArapratyayAnuvRttereka evAyaM gakAraH / maivaM vocaH, eSa eva hi bhedapratyayo'smAbhirupadarzitaH / vinA'pi ca ajupazleSaM diggajAdau bhedapratyayo varNitaH / na ca vayamabhedapratyayamapahanumahe, kintu bhedapratyayasyApyabAdhitasya bhAvAdananyathAsiddhatvAcca gavAdivat sAmAnyavizeSarUpatA maH / vyaJjakame nivandhanatvaM tu yaralavAdAvapi vaktu zakyamityuktameva / api ca zAbaleyAdibhedapratyayasyApi vyaJjakabhedanivandhanatvAdeka evAsau syAt / [265, mImAMsaka-ge, guru, giri, geha vagere zabdomAM "gavarNa sAthe joDAyela svarane bheda hovA chatAM gakAranI pratIti te badhAmAM anupta che eTale A gakAra eka naiyAyika--e pramANe na kahe. A varNabhedanA jJAnane ja ame samajAvyuM che. svarasaMyoga vinA paNa diggaja' vagere udAharaNemAM varNabhedanuM jJAna thAya che e ame darzAvyuM che. ame abhedanA jJAnane nakAratA nathI. paraMtu bhedanuM abAdhita jJAna paNa thatuM hovAne kAraNe tema ja bIjI koI paNa rIte te bhedanuM jJAna na ghaTatuM hovAne kAraNe gAya vagerenI jema sAmAnyarUpatA ane vizeSarUpatA baMne tenAmAM (=varNamAM) che ema ame kahIe chIe. bhUjakabhedane kAraNe varNabhedanuM jJAna thAya che e vAta te ya, la, vagere varNonI bAbatamAM paNa kahevI zakaya che e ame jaNAvI gayA chIe ja. [arthAta vyaMjakabhedane kAraNe varNone eka Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ piMDadajJAna ane gavarNa bhedarAna. jaNAya che, hakIktamAM varSe bheda nathI ema gakAranI bAbatamAM kaheze te te ja dalIlane AdhAre ya ane 2 vargone paNa bheda hakIkatamAM tame svIkArI zakaze nahi) vaLI, zAbale vagerenA bhedanI pratIti paNa vyaMjakabhedyane kAraNe hAI gAya eka ja che arthAta gApiMDa ke vyaktione ameda che ema mAnavAnI Apatti Avaze. ___256. nanu tatra ko vyaJjako yadbhedakRtaH piNDabhedapratyaya iSyate ? Aha ca na piNDavyatirekeNa vyaJjako'tra dhvaniryathA / piNDavyaGgayaiva gotvAdijAtinityaM pratIyate // [zlo0vA sphoTa0 36]iti tadayuktam , gotbajAte rgatvavadidAnI vivAdAspadIbhUtatvAt , piNDabhedapratyayasya cakSuyApArabhedAdapyupapatteH / 266. bhImA-tyA vya14 4 4ye| 4 nA mehane mAdhAre pimenu jAna karavAmAM Ave ? [nathI ja.] ane kahyuM paNa che ke "jema zabdane vyaMjaka zabdathI judo avani che tema aho piMDathI jude piMDane koI vyaMjaka nathI; gotva vagere jAti haMmezA piMDa dvArA ja vyakta thatI dekhAya che. [gAtatvajAtine vyaMjaka gotvajAtithI bhinna gepiMDa che paNa gepiMDane vyaMjaka gepiMDathI bhinna koI nathI]. yAyika-A tamAruM kahevuM yogya nathI, kAraNake gatvanI jema atyAre te tvajAti paNa vivAdAspada che. vaLI, piMDabhedanuM jJAna cakSubyapArabheda dvArA paNa ghaTe che. [arthAta gApiMDa eka hovA chatAM cakSuvyapArabhedane kAraNe temanA bhedanuM jJAna thAya che ema 4ii zAya]. 267. nanu sakRdapi vyApRtalocanasya parasparavibhaktapiNDapratibhAsI bhavati / maivam , tadAnIM gomAtrapratItiH / 'eSa zAbaleyaH' 'eSa bAhuleyaH' iti tu vizeSagrahaNe cakSurvyApArabhedo'parihAryaH / yadi cAdyagopiNDamede prathamAkSasannipAtajA buddhiH subhagatAM gatA, gakArabhede tarhi kiMkRtamasyA daurbhAgyam ? tatrApi prathamazrotravyApAravelAyAmanavagatavyaJjakavibhAgasyApi gaganagaGgAdau gakArabhedaH pratibhAsate evetyalaM prasaGgena / tadayaM vastusaMkSepaH / upekSyatAM vA sarvatra sAmAnyavizeSavyavahAraH, iSyatAM vA gotvAdivad gakArabhedavRtti gatvasAmAnyam / atvamapi gatvavadapratyAdhyeyam , itaretaravilakSaNAnAmakArANAM hUsvIrghaplutAdibhedena pratibhAsAt / yaH punaH AkAre'pyakArapratyabhijJAnaM brUyAt tasyekArokArapratItiSvapyakArasyaiva grahaNaprasaktiH, acUtvAvizeSAt / atha tadavizeSe'pi avarNAdivarNasya meda iNyate, sa tAkArasya na nihrotavyaH / evaM ca satyaraNyA''raNyazabdAbhyAM bhinnArthapratItirupapatsyate / udAttAnudAttasvaritasaMvRtavivRtAdibhedo'pi zabdavidAM pratyakSa eva, gItajJAnAmiva Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avasAmAnya 1mama svaragrAmabhASAvibhAgaH / tasmAdaSTAdazabhedamakAramAcakSate / atvaM ca tasAmAnyamavaNe kulazabdena vyavaharantIti / yatta dhvanidharmasyApi dIrdhAdeH arthapratipattyaGgatvaM turaMgavegavaduktam tadapyahRdayaGgamam / zabdAdarthaM pratipadyante lokAH, na marubhyaH / atha marutAmapi tathA vyu patterarthapratItihetutvaM, tarhi vyutpattireva pramANaM syAt na zabdaH, vyutpatteravyabhicArAt, zabdasya ca vyabhicArAtU ityAstAmetat / tasmAd gatvAdisAmAnyairarthasaMpratyayAtmanaH / kAryasya pariniSpattene varNavyaktinityatA // 267. mImAMsA -[viDabhedanA jJAnanuM kAraNa piMDabheda nahi paNa sakSuvyapArabheda che. ema na kahevuM joIe kAraNaka] eka vAra paNa najara nAkhanArane najara paDatAM ja] ekabIjAthI bhinna piMDonuM jJAna thAya che. naivAvika-nA, evuM nathI. te vakhate te kevaLa gAyanI ja pratIti thAya che. A zAleya gAya che," "A bAhuleya gAya che" evA vizeSanuM prahaNa karavA mATe te cakSuvyapArabheda anivArya che. vaLI, je prathama najare paDatAM ja janmatI buddhi gAyanI vizeSatA grahaNa karI levA bhAgyazALI hoya te pachI evuM prAthamika zrotrapratyakSa gakArane bheda prahaNa karavAmAM maMdabhAgI kema ? tyAM paNa prathama zrotravyApAra vakhate, vyaMjakanA bhedane jeNe haja avagata karyuM nathI e vyaktine paNa "gagana" "gagA' vageremAM gakAranA bhedanuM jJAna thAya ja, vadhu vistAra karavAnI jarUra nathI, TUMkamAM, kAM to badhe sthaLe sAmAnya-vizeSanA vyavahAranI upekSA kare kAM to geva vagerenI jema gakAra vyaktiomAM rahetA gatvasAmAnyane savIkAra kare. gavasAmAnyanI jema avasAmAnya niSedha karI zakAya tema nathI, kAraNa ke hasva, dIrgha, kuta vagere bhedethI yukta paraspara vilakSaNa akAre jJAta thAya che. vaLI, je AkAramAM paNa akAranuM pratyabhijJAna thatuM jaNAve che tene IkAra ane kAranI pratItiomAM paNa akAranuM grahaNa svIkAravAnI Apatti Avaze, kAraNa ke te badhA ja svaro hoI temanI varace e daSTie te koI bheda nathI. te badhA avaro hovAthI samAna havA plAM avadhI Ivane bheda IrachavAmAM Ave che. tethI avamAMthI AvarNanA bhedane pratiSetra na karavo joIe. ane ema karazo te ja araNya ane AraNaya e be zabdamAMthI bhinna arthanI pratIti ghaTaze. jemAM saMgItajJone svara, grAma ane bhASAnA bhede pratyakSa thAya che tema zabdazAstrIone paNa udAtta, anudAna, svarita, saMskRta, vikRta, vagere bhede pratyakSa ja thAya che. tethI akArane aDhAra bhedavALo kahevAmAM Avyo che; ane e bhedamAM rahetuM sAmAnya e atva che, A avasAmAnyane kulazabda "avarNa' dvArA jaNAvavAmAM Ave che. turagavega jema puruSArthasiddhinuM aMga che, tema dIrghatva Adi kavanidharma zabdArtha jJAnanuM aMga che ema je kahevAmAM AvyuM che e rucikara nathI. leke artha zabdamAMthI jANe che, vAyuomAMthI nahi, [Apa mImAMsadenA mate ivanio vAyuo che.] Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdata sAmAnya ne vAyuo paNa te rIte vyutpatti (=saMskAra) dvArA arthanA jJAnanA hetu banatA hoya te pachI saMkAra ja pramANu bane, zabada nahi, kAraNa ke vyutpatti to arthajJAnotpatti samaye heya che ja jyAre zabda te hoto nathI. vadhAre carcA rahevA daIe. niSkarSa e ke gatva vagere sAmAnya dvArA arthajJAnarUpa kArya niSpanna thatuM hoI varNavyakti nitya nathI. 268. upara maoNTTa | tikatu tAva6 tUrata gva karavAthaparAmacaM, mAsAmAnya mapi zabdatvaM varNeSu nopapadyate / vyaktyantarAnusaMdhAnaM yatraikavyaktidarzane / tatraikarUpasAmAnyamiSyate tatkRtaM ca tat / / gakArazrutivelAyAM na vakArAvamarzanam / bAhuleyaparAmarzaH zAvaleyagraheM yathA / / zabdaH zabdo'yamityevaM pratItistvaprayojikA / eSA hi zrotragamyatvamupAdhimanurudhyate // 268. mImAMsaka-gatva vagere apara sAmAnyanI te vAta dUra rahI, zabdava mahAsAmAnya paNa vaNemAM ghaTatuM nathI. eka vyaktine jotAM [pUrve joyela anya vyakti sAthe tenA anusaMdhAna thAya che, tethI te baMne vyaktiomAM rahetuM eka sAmAnya icchavAmAM AvyuM che. te sAmAnyane kAraNe ja evuM anusaMdhAnAtmaka jJAna thAya che. paraMtu jema zAbaleyanA pratyakSa vakhate bAhuleyanuM anusaMdhAna thAya che tema gakarine sAMbhaLatI vakhate vakAranuM anusadhAna thatuM nathI. tethI gakAra ane vakAramAM rahetuM keI zabdava sAmAnya nathI.] vaLI, "A zabda che "A zabda che evI ekAkAra pratI. ta. zabdava sAmAnya puravAra karavAmAM hetuM nathI. evI pratIti thavAnuM kAraNa te zabdomAM rahela zrotramrAhyatva upAdhi che, [ane nahi ke zabdatva sAmAnya.] 269. tadetanniranusa dhAnasyAbhidhAnam , anusandhAnapratyayasya sAmAnyasiddhAvaprayojakatvAt / anusaMdhAnaM hi sArUpyAd vijAtIyeSvapi bhavati, gavayagrahaNasamaye gopiNDAnusaMdhAnavat / tasmAdabAdhitaikarUpapratyayapratiSTha eva sAmAnyavya bahAraH / samAnabuddhigrAhye'pi sAmAnye'vasthite kvacit / bhavatyanyAnusaMdhAnaM kvacidvA na bhavatyapi // tadasti khaNDamuNDAdau piNDasArUpyakAritam / gakArAdiSu varNeSu tadabhAvAtta nAsti tat / / na tu sAmAnyAbhAvAt / 269. RyAyika-AvuM kahenAra vicArazIla nathI kAraNa ke anusaMdhAnajJAna sAmAnyane puravAra karavAmAM hetu nathI. anusaMdhAnajJAna te sArUpyane AdhAre vijAtIya vyakti Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArUpya ane sAmAnya AmAM paNa thAya che, jemake gavayanA pratyakSa vakhate govyaktinuM anusaMdhAnejJAna thAya che. tethI abAdhita ekAkAra jJAnane AdhAre ja sAmAnya vyavahAra thAya che. [vyaktiomAM ekAkAra jJAnathI grAhya sAmAnya hovA chatAM keTalIka vAra [temanI bAbatamAM] anusaMdhAnajJAna thAya che ane keTalIka vAra nathI thatuM. khaDage, muMDo vageremAM anusaMdhAnajJAna thAya che kAraNa ke temanAmAM piMDasArUpya che. gakAra, vikAra) vagere varNomAM anusaMdhAnajJAna thatuM nathI tenuM kAraNa che temanAmAM piMDasArUpya nathI e ane nahi ke sAmAnya abhAva. 270. na ca sArUpyameva sAmAnyaM sAGkhyavadabhidhAtuM yuktaM, vijAtIyeSvapi gogavayAdiSu tasya dRSTatvAt / yadi ca 'zabdaH' 'zabdaH' ityanuvRttabuddheH zrotragamyatvopAdhikRtatvamucyate, tarhi gavAdApyekabuddhervAhadohAghekArthakriyAkAritvanivandhanatvAd gotvAdijAtinihavo bauddhavanmantavyaH / na caitadevam, tad gotvavacchabdatvamapi na pratyAkhyeyam / 270. sArUpya ja sAmAnya che ema sAMonI jema tamAre kahevuM yogya nathI, kAraNa ke vijAtIya go, gavaya, vageremAM paNa sArUpya dekhAya che [paraMtu temanAmAM gatva sAmAnya nathI]. "A zabda che "A zabda che" evI ekAkAra buddhi thavAnuM kAraNa [zabdava jati nathI paraMd] zrotragrAhyatva upAdhi che ema je tame kahe che te gAya vyaktiomAM thatI ekAkAra buddhinuM kAraNa gava jAti nathI paraMtu vAha, deha Adi eka artha kriyAkAritva [upAdhi] che ema bauddhonI jema tamAre mAnavuM joIe, ane evuM te tame mAnatA nathI. tethI gotvanI jema zabdatvane paNa tamAre niSedha na karavo joIe. . 271. etena brAhmaNatvAdisAmAnyamapi samarthitaM veditavyam , upadezasahAyapratyakSagamyatvAt / na copadezApekSaNAdapratyakSatvaM tasya bhavitumarhati, gotvAdipratyayasyApi sambandhagrahaNakAle tadapekSatvadarzanAt / uktaM ca - 'na hi yad girizRGgamAruhya gRhyate tadapratyakSam ' iti / na caupAdhikaH paiThInasipaippalAdiprabhRtiSu brAhmaNapratyayaH upAdheragrahaNAt / aupAdhikatvasya govAdAvapi vakta zakyatvAt / api copadezanirapekSamapi cakSuH kSatriyAdivilakSaNAM saumyAkRti brAhmaNajAtimavagacchati ityeke / tadalamanayA kathayA / prakRtamucyate / gatvAdibhirjAtibhirevArthasaMpratyayopapatteryaduktaM 'nityatvaM tu syAd darzanasya parArthatvAt' [jai sU. 1.1.6.18 iti etadayuktam / lena "sarvatra javuthAra' jaii. sU0 2..6.33 rU Si kazun , sambandhaniyamasya gavAdibhya eva siddheH / 271. [prabhAkara misake brAhmaNatva jAtine svIkAra karatA nathI. eTale temane jozIne yAyika kahe che ] A carcA dvArA brAhmaNatva Adi sAmAnya paNa samarthita thayeluM Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - brAhmaNatva jAti samajavuM joIe kAraNa ke te paNa udezanI sahAya pAmela pratyakSathI grAhya che. tene zAta thavA upadezanI apekSA che e kAraNe te apratyakSa nathI banatuM, kAraNa ke gAva Adi jAtionuM jJAna paNa saMbaMdhamaDakALa (= saMketasaMbaMdhagrahaNakALa) upadezanI apekSA rAkhatuM dekhAya che. ane kahyuM paNa che ke "parvata upara caDhayA pachI je gRhIta thAya te apratyakSa nathI" arthAt jene jJAta thavA mATe parvata paranA jJAtAnA caDhANanI apekSA che te apratyakSa nathI.] paiThInasI, upalAda vagerene vize thatuM "A brAhmaNa che' evuM jJAna pAdhika nathI, kAraNa ke ukhadhinuM zravaNa ja nathI tema ja e rIte te gava vagerenA jJAnane paNa pAdhika kahI zakAya. vaLI upadezanI apekSA rAkhyA vinA paNa cakSu kSatriya AdithI vilakSaNa saumya AkRtivALI brAhmaNa jatine jANI le che ema keTalAka mAne che. have A brAhmaNatva jAtinI carcA rahevA daIMe ane prastuta nI vAta karIe. gava Adi jAtio dvArA ja athAna dhaTe che. tethI " zabda nitya che kAraNa ke zabdaracAraNa bIjane mATe (= bIjane artha jaNAvavA mATe thAya) che ema je tame mImAMsakAe kahyuM che te ayogya che. [gazabda uracArAtAM yugapadda sava gAyanuM jJAna thatuM hoI gAzabda goAkRtine vAcaka che, ektine vAcaka nathI. eka vyaktimAM dravya vagere aneka AkRtio saMbhavatI hovA tAM amuka ja AkRti (gAva)nuM jJAna gozabda sAMbhaLatAM thAya che kAraNa ke te AkRti ja zabdanA avaya-vyatirekathI vAraMvAra prayoga thatuM jAya che ane vAraMvAra prAga nityatva vinA ghaTato nathI. mATe zabda nitya che. A artha jene che te mIrAsabhyatra] "sarvatra yaunaparA khaMDana upara je kahyuM che tenAthI thaI jAya che kAraNa ke gadi nitya sAmAnya mAnavAthI ja gatvAda ane geAkRti vacce saMbaMdhaniyama ghaTe che. 272. yadapi saGkhyAbhAvAt kRtvasucaprayogadarzanamudagrAhi tadapi vyabhicAri / kRtaM kAntasya laviGgacA trirapAGgavilokanam / caturAziGgana gADhamaSTakRtvazca cumbanam // iti tadbhade'pi darzanAt / atha tatra strIpusayorabhede cumbanAdi kriyAmAtrabheda evetyucyate tathA'pyapUrvaSu prAmaNeSu bhuktavatsu "pazcakRtvo brAhmaNA bhuktavantaH' iti vyavahAro dRzyate / * 72. [zabda, dA. ta. zabda, eka ane nitya che. tethI temAM saMkhyAno abhAva che;] zabdamAM saMkhyAne annavAI [uccAraNukriyAnI AvRtti gaNavA mATe] kRvasuga pAmomA je tame zuM che te paNa bAdhA pAme che, kAraNa ke "nAjuka aMgavALI yuvatIe pitAnA mata prati traNa vAra tIrachI najara nAkhI, cAra vAra tene gADha AliMgana karyuM ane ATha vAra cuMbana karyuM? AmAM tIrachI najare, AliMgane ke cuMbane pratyeka eka ane aMbhinna nathI paraMtu bhinna bhinna che ane chatAM temAM kRtvasucapratyayane prayoga thayele dekhAya . je kahe ke strI ekanI eka ane purUSa paNa ekane eka che mAtra cuMbana vagere kriyAone ja bheda che te ame jaNAvIzuM ke [Ama kahevuM yogya nathI kAraNa ke apUrva apUrva arthAta bhinna bhinna brAhmaNone jamADayA hoya tyAre paNa "paSa vAra brAhmaNane jamADaSa e vyavahAra thato dekhAya che. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanI pratyabhijJAnI vizeSatA 273 gvaM jJasfSa tasacArAvadAje di do kavinA sadanuprAse nibaddhe'kSaraDambare // gakArA vahavo dRSTA iti vyavaharanti hi / yadapi pratyabhijJAnaM tadvArakamudAhRtam / / tasyApi siddhe prAmANye jAtyAlambanatA bhavet / nRttAbhinayaceSTAdipratyabhijJAnato vayam // na zabdapratyabhijJAnamuttArayitumIzmahe / / vizeSa pratyabhijJAne na pazyAmo manAgapi / stambhAdipratyabhijJAsu na tadaiva vinAzadhIH / kSaNabhaGgapratIkAraM tena tAH kartumIzate // zabdasya pratyabhijJAnavelAyAmeva dRzyate / zabdarUpasya vidhvaMsaH iti tannityatA kutaH // 273. vaLI. zabdanI bAbatamAM paNa saMkhyAne vyavahAra thatA dekhAya che. kAraNa nAmAM kavie prayojela suMdara anuprAsane anulakSI loko kahe che ke " gakAro dhaNA A uparAMta, gakAranA AdhAre pratyabhijJAnI vAta je tame kahI temAM paNa je pratyazika pramANa tarIke siddha hoya te te pratyabhijJAna viSaya [gakAra nahi paNa gavaM] jAti che joie. nRtta, abhinaya, ceSTA vagerenA pratyabhijJAnothI zabdanA pratyabhijJAnane jadu tAravavA ame zakitamAna nathI. e be pratyabhijJAnamAM amane jarA paNa bheda @Ate naWI. staMbha vagerenA pratyabhijJAnamAM te ja vakhate (arthAt pratyabhiAna vakhate ja) taMbha AdinA vinAzanuM jJAna thatuM nathI. tethI te pratyabhijJA kSaNabhaMgavAdane pratIkAra karavA samartha che. ethI UlaTuM zabdanuM pratyabhijJAna je vakhate thAya che te vakhate ja zabdarUpane vaMsa thato dekhAya che, eTale zabdanI nityatA te kayAMthI hoya ? ___274 yadyapi ca kSaNabhaGgabhane pratyabhijJAprAmANyamasmAbhirapi samarthayiSyate tathA'pi stambhAdipratyabhijJAyAH zabdapratyabhijJAyA eSa eva vizeSaH yadatra 'dhvastaH zabdaH' iti tadaiva pratyayo jAyate / ata eva tirohite'pi bhAvAdiyamapramANaM prtymicADuM ! 274. je ke ame maiyAyika kSaNabhaMgavAdanA khaMDanamAM pratyabhijJAnanA prAmANya samarthana karIzuM tema chatAM taMbha AdinA e pratyAbhijJAna zabdaprayabhijJAnanI A vilakSaNatA che ke ahIM "zabda davasta thaI gaye " evuM jJAna pratyabhijJAnakAI ja janme che. tethI ja tirahitamAM paNa pratyabhijJA thatI he te apramANe che ema teo(vidhAna yAyika) kahe che. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdapratyabhijJAnI lIdhe prAkrayA 275. thI priyaDamA raho triAnavi kSaLAnuM ! pratyabhijJA tu kAlena tAvatA nAvakalpate // tathA hi zabda utpadyate tAvat tataH svaviSayaM jJAnaM janayati, ajanakasya pratibhAsAyogAt / tatastena jJAnena zabdo gRhyate / tataH saMskArabodhaH / tataH pUrvajJAtazabdasmaraNam tatastatsacivaM zrotraM mano vA zabdapratyamijJAnaM janayiSyati, tadA zabdo mahINyate itIyat kuto'sya dIrghamAyuH ? pratyabhijJAprAmANyAdeva tAvadAyustasya kalpyate iti cet satyaM kalpyeta yadi vinAzapratyayastadaiva na syAt / 75. amAre mane zabda betraNa kSaNa Take che paraMtu eTale kALa TakanAranI bAbatamAM (pramANarU5) pratyabhijJAna asaMbhavita che. te A pramANe pahelA te zabda utpanna thAya che; pachI te pitAnA vizenuM jJAna utpanna kare che, kAraNa ke je jJAnane utpanna karatuM nathI te jJAnathI gRhIta thato nathI; pachI te jJAna vaDe zabdanuM grahaNa (zruti thAya che; pachI saMrakAranI jAgRti thAya che; pachI pUve sAMbhaLela zabdanI smRti thAya che; pachI tenI sahAyathI zrotra ke mana pratyabhijJAnane utpanna karaze tyAre zabdanuM pratyabhijJAnathI grahaNa thaze- Ama ATaluM dIrdha Ayu te zabdane kayAMthI hoya? pratyabhijJAna prAmAyathI ja tenuM teTaluM AyuSya kalpavAmAM Ave che ema je tame kahe te ame kahIe chIe ke sAce ja ka9pI zakAya che te ja vakhate (prityabhijJA vakhate ja) zabdanA vinAzanI pratIti na thatI hoya. 276. upara jendroDImaroDamati samiAnavonTeravAta nAnAnusmaraNaM tasya tadaivAvazyamApatet / vijJAnAyogapadyAcca kAlo dIrghataro bhavet // 76. vaLI, A zabda che" "A azvazabda che" evI te te zabdanA vizeSanAmanA ullekhavALI pratIti (pratyabhijJA) thatI hoI tene mATe jarUrI aneka anusmaraNe (smRtio) te pratIti vakhate ja AvI paDe che. [A anusmaraNene pratIti vakhate ja yugapaha utapanna thatAM mAnI zakAya ema nathI kAraNa ke vijJAne yugapad utpanna thatAM nathI. eTale A anusmaraNene pratIti pUrve kramathI utpana thayelAM mAnavA paDe, paraMtu ema mAnIe te zabdanuM Ayu lAMbu mAnavuM paDe, kAraNa ke prathama anusmaraNathI mAMDI "A gazabda che e pratIti janme tyAM sudhI pratItiviSaya zabda vartamAna havo joIe.] Ama jJAna yuga padda utpanna thatAM na hovAthI anusmaraNene kramathI utpanna thatAM mAnavA paDe ane pariNAme] zabadanuM Ayu vadhAre dIrdha banI jAya-[je amane naiyAyikAne ISTa nathI. hakIkatamAM zabdanuM Ayu eTaluM lAMbu nathI. eTale gazaSyatva nati mAnavI joIe.] Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhijJAnuM svarUpa 277. kuDhitamuddAmanegharAjApu tripu ! sAmyaM maudAminIdhAmajanyayA pratyabhijJayA / tadasat kAladairyeNa tadavasthityasambhavAta / vidyudddaSTe ca vRkSAdau nAzasaMvittyasambhavAt / / 277. vaLI, gADha vAdaLAne kAraNe kALI banelI rAtriomAM vidhutaprakAzathI utpanna thatI [vRkSAdiviSayaka] pratyabhijJA sAthe A zabdaviSayaka pratyabhijJAnuM sAmya che ema je tame kahyuM te khoTuM che, kAraNa ke lAMbA vakhata sudhI zabdanI avasthiti saMbhavatI nathI [ane eTale ja zabdapratyabhijJA vakhate ja zabdanA vinAzanI pratIti thAya che jyAre vidyuta dvArA dekhAyelAM vRkSa vagerenI bAbatamAM temanA nAzanuM jJAna saMbhavatuM nathI. - 278. pratyabhijJA nAma smaryamANAnubhUyamAnasAmAnAdhikaraNyagrAhiNI saMskArasacivendriyajanyA pratItiriti kecit / anye manyante smaryamANapUrvajJAnavizeSitArthagrAhitvAt pratyabhijJAyAstadvizeSaNasya cArthasya bAhyendriyagrAhyatvAnupapatteH stambhAdAvapi mAnasI pratyabhizeti / nirbandhassviha nAsmAkaM sA yathA'stu tathAstu vA / : zabde vinAzajJAnAttu na sA nityatvasAdhikA // 278. pratyabhijJA e te yAda karAtI ane anubhavAtI vastuonI ekatAne prahaNa karanAruM ane saMskAranI sahAyathI IMndriyathI utpanna thanAruM jJAna che ema keTalAka mAne che [Ama temane mane pratyabhijJAna endriya che.] bIjA keTalAka evA matanA che ke smaraNamAM AvatA parvAnubhavathI vizeSita arthane pratyabhijJA grahaNa karatI hoI ane te arthanuM vizeSaNa [pUrvAnubhava bAlvendriyagrAhya ghaTatuM na hAi khaMbhAdinI pratyabhijJA paNa mAnasI ja che. A vize amAre keI Agraha nathI. te jevI che tevI bhale che. paraMtu | zabda- , viSayaka pratyabhijJA vakhate ] zabdanA vinAzanuM jJAna thatuM hoI te zabdanI nityatAnI sAdhaka nathI. 279. jANavAdhamAM tu niyamo nar fetaH | zabdasya pratyabhijJAnavinAzapratibhAsayoH // ucyate pratyabhijJAnamanyathA'pyupapadyate / gatvAdijAtiviSayaM yadvA sAdRzyahetukam // 279. mImAMsaka-zabdanI pratyabhijJA (je zabdanityatAnI sAdhaka che) ane zabdavinAzanuM pratyakSa e bemAM pratyabhijJA bAdhya che ane pratyakSa bAdhaka che evo niyama zene AdhAre karyo? Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 nityasvagrAhI pratyabhijJA ne vinAzagrAhI pratyakSane bAdhyabAdhakabhAva yAyika-uttara ApIe chIe. [zabdanI pratyabhijJA bAdhya che kAraNa ke te te bIjI rIte paNa ghaTe che-gatva Adi jAtine tene viSaya mAnIe ke sadazyane tene hetu gaNIe te paNa te ghaTe che. 280. nanyamizrajharvanarAdhI isthati | tadasAvapi bAdhyA'stu yadvA bhavatu saMzayaH // mevaM vinAzitAbuddhirbhedabuddhyupahitA // sA ceyaM cAnyathAsiddhe iti vaktumasAmpratam // pratyabhijJA ca sApekSA nirapekSA tvabhAvadhIH / tenaivamAdau viSaye pratyabhizaiva bAdhyate // zabdAbhAvasya jhagiti grahaNAt tatpratyabhijJAyAzca pUrvAnusandhAnAdisanyapekSatvAt / api ca pratyabhijJA vyabhicarantI karmAdiSu gRhyate / tenAsyAM zabde'pyabhAvapratyamogahatavapuSi kaH samAzvAsaH ? na cedaM pratyakSe'pyanaikAntikatvodbhAvanam, api tu binAzapratyayapratihataprabhAvA pratyabhijJA nityatvaM karmAdizviva zabde'pi na sAdhayituM prabhavati iti dRSTAntaH pradarbhAte / 280. mImAMsaka-zabadanAzanuM pratyakSa paNa bIjI rIte arthAt bhaMjakanA nAzathI ghaTe che. eTale te pratyakSa paNa bAdhya he; athavA prityabhijJAna ane pratyakSa] emAM kayuM bAdhya che e saMzaya banI rahe. yAyika-nA, evuM nathI. [ zabdanI ] vinAzitAnuM jJAna [pratyeka uccAraNe thatA zabdanA] bhedanA jJAnathI samarthita thAya che, puSTa thAya che. zabdanI vinAzitAnuM jJAna ane zabdanA bhedanuM jJAna baMneya e nyathAsiddha che, aupAdhaka che ema kahevuM yogya nathI. zabdanI pratyabhijJA sApekSa che (arthAta ene zabdaramaraNanI apekSA che. jyAre zabdanA abhAvanuM(=zabdavinAzitAnuM) jJAna nirapekSa che (arthAta ene zabdasmaraNanI apekSA nathI.) eTale Ama zabdanI prAbhijJA ja [zabdavinAzitAnA pratyakSathI] bAdhita thAya che, kAraNa ke zabdane vinAza tarata ja grahIta thAya che (arthAta zabdavinAzanA pratyakSane utapana thavA pUrvAnubhavanA anusaMdhAna vagerenI apekSA nathI) jyAre zabdanI pratyabhijJAne runa thavA mATe pahelA thayelA zabdAnubhavanA anusaMdhAna vagerenI apekSA rahe che. vaLI, nityatva sAthe avinAbhAva saMbaMdha na rAkhatI pratyabhijJAe paNa karma vagerenI bAbatamAM thatI jaNAya che. tethI zabdAbhAvanA (=zabdavinAzanA) jJAnathI haNAyelI (zabdanityatvanI] pratyabhijJAmAM kANu vizvAsa kare ? A kaMI ame pratyakSamAtramAM anekantika deva darzAvatA nathI, paraMtu vinAzitAnA jJAnathI haNAyela prabhAvavALI pratyabhijJA jema karmamAM tema zabdamAM paNa nityatva puravAra karavA samartha nathI, e A daSTAntathI ame darzAvIe chIe, ahIM e nedhIe ke napAyike pratyabhijJAne samAveza pratyakSamAM kare che.] Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna, kriyAmAM nityasvasamarthana anucita 281. nanu pratyakSe'pi dRSTAntasya kI'vasaraH ? satyam, grAhakAstu bhavAzAH svayamanavabudhyamAnA evaM buddhyante / yattu pravRddharabhasatayA buddhikarmAdAvapi nityatvasamarthanaM tadatyantamalaukikamityuktam / kiM nAma zabdanityatvasamarthanatRSAturaH / jaGgamaM sthAvaraM caiva sakalaM pAtumicchasi / / tasmAdalamatirabhasapravRttAbhiH buddhikarmAdinityatvasamarthanakathAbhiH / 281. bhImAMsa - pratyakSa samarthana 32 eid sApAnI 432 yAM ? nAyika-sAcI vAta che. paraMtu potAnI meLe [amArI vAta] na samajI zakanArA ApanA jevA jJAnIo A rIte je amArI vAta samajI zake che. atyaMta vadhI gaMcelA utsAhathI jJAna, krio vageremAM nityatvanuM tame je samarthana karyuM che te atyaMta alaukika che e ame jarNavI gayA chIe. zuM zabadanityatvanuM samarthana karavAnI tarasathI pIDAtA tame pAvara ane jaMgama saghaLuM pI javA Iccho cho ? [amane te evuM ja lAge che.] tethI ati u sADamAM buddhi, karma vagerenA nityanuM samarthana karavAnI tame zarU karelI vAte rahevA daIe. 282. yatpunarabhivyaktipakSe zabdasya grahaNe niyamAbhAvamAMzaGkaya zrotrasaMskAreNa viSayasaMskAraNeobhayasaMskAreNa vA niyataM grahagamupavarNitaM tadvaJcanAmAtram , samAnadezAnAM samAnendriyagrAhyANAM pratiniyatavyaJjakavyaGgayatvAdarzanAt / ye punaratra gandhA udAhatAH te samAnendriyagrAhyA bhavanti, na samAnadezAH / ekabhUmyAzritatvena tulyadezatvakalpane / bhavetsamAnadezatvaM himavadvindhyayorapi / ekatve'pi bhuvo mAnti padArthAH pArthivAH pRthaka / / vyajyante tadadhiSThAnA gandhAstaistairnibandhanaiH // bhAntvanAzritAH zabdAH yadi vA''kAzasaMzritAH / sarvathA bhinnadezatvaM eSAM vaktu na zakyate // __282. 4jI, [26-1] mamiyAtanA pakSamA, niyata (bhabhu , mAla na6i) zabdanuM grahaNuM thaze nahi evI AzaMkA karIne trasaMsakAra, viSayasaMskAra ke ubhaya sarakAra dvArA amuka niyana zabdanA prahaNanI vAta tame karI che e vaMcanAmAtra che, kAraNa Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdonuM bhinna dezatva zakya nathI ke samAna dezamAM rahela ane samAnendriyagrAhya cIjomAMthI vyaMjaka dvArA amuka ja vyaMgya bane ane amuka na bane evuM joyuM nathI. A prasaMge tame gadhenuM udAharaNa ApyuM che, paraMtu te gadhe samAnendriya grAhya che paNa samAna dezamAM rahelA nathI. eka bhUmimAM rahelA hevAne kAraNe temane samAna dezamAM rahelA ka95vAmAM Ave te himAcala ane vidhya baMnene samAna dezamAM rahela mAnavA paDe. bhUmi eka hovA chatAM pArthiva padArtho te judA judA dekhAya che. te judA judA padArthomAM rahela gaMdha judA judA abhivyaMjaka kAraNo vaDe abhivyakta thAya che. [Ama gaMdha samAnendriya grAhya hovA chatAM temanA adhiSThAna bhinna hoI amuka vyaMjaka dvArA amuka gaMdha ja-amuka dravyamAM rahela gaMdha ja-abhivyakta thAya che] paraMtu zabdA kAM te anAzrita ho kAM te AkAzAti hekAI 5NuM pakSa mAne te paNa zabdanuM bhinadezava kahevuM zakaya nathI. ___ 283. nanu yathaikatve'pi nabhasaH tadbhAgakalpanayA pratipuruSaM zrautrondriyabhedaH, evaM tadbhAgakalpanayaiva zabdAnAmapi asamAnadezatvAnniyatavyaJjakavyaGgayatA bhaviSyati / naivmugute yauva vavamuvAvazo kozotrAze vA nozada 3pavA tauvAzvashbd idAnImupalabhyate / na punaratimuktakusume ya upalabdho gandhaH sa bandhUke madhUke vA kadAcidupalabhyate iti / tasmAtsamAnadezatvAnna vyaktI niyamo bhavet / utpattau tu vyavasthAyAM sabheda upapadyate // nAdaiH saMskriyatAM zabdaH zrotra vA dvayameva vA / sarvathA niyamo nAsti vyaJjakeSviti nizcayaH / / vyavasthA vyaJjakAnAM ceducyate'dRSTakAritA / utpattau dRzyamAnAyAM dRSTamapyavirodhakam // na ca stimitamArutApanayanavyatiriktaH kazcana zrotrasaMskAro vidyate / tatra cAtiprasaGga uktaH / etadatiriktasaMskArakalpanAyAM svadRSTakalpanA / sthire ca zabdasaMskAragrAhiNi sati punarabhivyaktasyapi gozabdasya zravaNaM syAt, tadgrahaNahetoH saMskArasya sthiratvAt / tatkSaNikatve tu zabdakSaNikataiva sAdhvI, pratIyamAnatvAt / 283. mImAMsaka- AkAza eka hevA chatAM tenA bhAgenI kalpanA dvArA pratipuruSa zrendriyane bheda mAnya che, e ja rIte AkAzane bhAganI kalpanA dvArA ja zabdonuM bhinnadezatva ghaTe che ane pariNAme amuka zabda amuka niyata vyaMjakathI abhivyakta thaze. naiyAyika-A pramANe ghaTatuM nathI, vakatRsukhAkAzadeze ke zrotRzrotrAkAzadeze jyAM gAzabda upalabdha thayo hoya tyAM ja have azva zabda upalabdha thAya che paraMtu atimukta kusumamAM Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrotra skAra je gaMdha upalabdha thAya che te bakapuSpamAM ke madhUkapuSpamAM kadI tethI, samAnadezamAM rahela hAvAne kAraNe [badhA nahi paNa] amuka ja thAya che, evA niyama banaze nahi. utpanna thAya che te ja nahi - A pramANe vyavasthA svIkAravAmAM AvatAM tA zabdane bhe(=zabdanI anityatA)puravAra thAya. nAdA (=vAyue) vaDe zabdane, zretrane ke baMnenA sa`skAra bhale thAe paraMtu kAI paNu rIte [enA dvArA] amuka vya jaka amuka zabdane abhivyakta kare che evA niyamanA nizcaya thaze nahi, jo amuka nyUjaka amuka zabdane [- badhA zabdene nahi...] abhivyakta kare che e vyavasthA adRSTane kAraNe che ema mAnazeA tA ame kahIzuM' ke zabdanI dekhAtI utpattimAM kAI paNa deza bAbata virAdhI nathI [ane tethI tene mAnavI joIe, tene mAnatAM adRSTane mAnavAnI jarUra nahiM raDe ane amuka zabda je utpanna thAya che te ja gRhIta thAya che e vyavasthA saraLatAthI banaze.] vaLI, nizcala vAyunA apanayanathI atirikta krAI zrotrasaMskAra che nahi, ane temAM (arthAt nizcala vAyunA apAyarUpa gotrasa skAra mAnavAmAM) te atiprasa`gadveSa Ave che e ame jaguArI gayA chIe. uparAMta, enAthI atirikta saMskAranI kalpanA karavAmAM aSTanI kalpanA karavI paDe. tathA, zabda ane saskArate graGaNuM karanAra zrotra sthira hai|tAM abhivyakta ge| zabdanu punaH zravaNa thAya kAraNu ke ge|zabdanA traNanA (=zravaNanA) hetu saskAra sthira che, tene (sa'skArane) jo kSaNika mAnavAnuM. tame kahetA hai| tA ame kahIe chIe ke tenA karatAM tA zabdane kSaNika mAnA vadhu sArA kAraNa ke tenI kSaNikatA dekhAya che. 284. yattu bhartRmitrastameva saMskAra zrotrendriyamabhyupaiti tadidamapUrvaka kimapi pANDityam / indriyasya hi saMskAryasya saMskAraH, na saMskAra evendriyam, lokAgamaviruddhatvAt / pratipuruSa yAvacchanda bhinnasya kSaNikasya cendriyasya kalpanamanupapannam / anazvaratve tu zazvadeva zabda kolAhalaprasaGga iti yatkiJcidetat / bhaTTenaiva sopahAsameSa dUSitaH pakSa iti kimatra vimardena / 165 upalabdha thatA nathI. zabdonI abhivyakti gRhIta thAya che. khIjo 284. bhatR mitra tA te sa`skArane ja zrotrendriya tarIke svIkAre che, e emanu apUrva pAMDitya che. saMskAra e teA saMskAya indriyaneA che, sarakAra peAte ja indriya nathI, kAraNa ke saMskAra ja indriya che ema mAnavuM e tA] leAka ane AgamathI viruddha che. pratipuruSa zabde zabde bhinna bhinna kSaNika zrotrendriyanI kalpanA karavI ghaTatI nathI. tene (=A saMskArarUpa Indriyane) sthira (=anazvara) mAnavAmAM Ave teA sadA kALa zabdanA kAlAhalanI Apatti Ave. Ama A mata tuccha che. kumArila bhaTTa pAte ja upahAsa sahita a! pakSanA dekhe| darzAvyA che, eTale aDI . A pakSanuM khaMDana karavAnuM zuM prayeAjana ? 285. capa maTTa mAr Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrotrenidraya yadi tvavazyaM vaktavyastArkikoktiviparyayaH / tato vedAnusAreNa kAryA dikzrotratAmatiH // iti [o.va. ni. 41] tadapyasAmpratam dizAM kAryAntarAkSepAdAgamAnyaparatvataH / AhopuruSikAmAcaM digdravyazrotrakalpanam // indriyANAM bhautikatvasya sAdhayiSyamANatvAt / dizazcAmUrtatvAnnendriyaprakRtitvam / vyApakatvAvizeSe vA kAlAtmanorapi tathAbhAvaprasaGgaH / tayoranyatra vyApArakatvAnnendriyaprakRtitvamiti ced digdravye'pi tunyametat / Agamastvanyapara eva / yathA hi 'sUrya phumatA hirA zrotram si taii0 rU. 6.6] pazcate gvana 'gatarikSamA' iti tai0 brA0 3.6.6] ca paThyate eva, na cAsavo'ntarikSaprakRtikAH pavanAtmakatvAt tasmAt kRta dizA / AkAzadeza eva karNazakulyavacchannaH zabdanimittopabhogaprApakadharmAdharmopanivaddhaH zrotramityuktam / 285. je tArkikAe (naiyAyikAe jaNAvela vAtathI UlaTI vAta avazya paNe tamAre (bhUmi) kahevI hoya te vedane anusarI dipha kSotra che ema mAno ane kahe" ema kumArika bhaTTa [bhartamitrane uddezI] je kahyuM che e paNa yogya nathI. bIjA koI kAryane khulAso karavA mATe dizAnI kalpanA karavAmAM AvI che, ane ['tArI cakSu sUryamAM jAe, zretra dikamAM A] AgamanuM prayojana bIju che, eTale dika dravya zrotra che evI ka9panA karavI e te pitAnI jAtanuM khoTuM abhimAna karavA barAbara che. [dipha dravya zrotra nathI] kAraNa ke indriye bhautika che e ame puravAra karavAnA chIe. dipha amUrta koI te indriyanuM upAdAnakAraNa nathI. (tame ahIM kahezo ke ema te AkAza paNa amUta ane vyApaka che ane tema chatAM te indriyanuM upAdAna che ema tame niyAyike mAne che. AnA uttaramAM ame niyAyike kahIe chIe ke je amUta ane vyApaka heya te badhA kaMI indriyanA upAdAnekAraNa nathI.] ema te kALa ane AtmA paNa amUrta ane vyApaka che tema chatAM tene tame paNa indriyanuM upAdAnakAraNa mAnatA nathI. te baMnene bIje vyApAra karavAnuM che eTale teo IndriyanuM upAdAna kAraNa nathI ema je tame kahetA he te ame kahIe chIe ke e ja dalIla dipha dravyane paNa lAgu paDe che. Agamane Azaya jade che, "sUrya sAthe cakSu bhaLI jAo", "diku sAthe zrotra bhaLI jAo" ema kahevAmAM AvyuM che e ja rIte "prANe atarikSa sAthe bhaLI jAo" ema paNa kahevAmAM AvyuM che ja. paraMtu prANe atarikSAtmaka nathI paNa pavanAtmaka che. tethI, dipha zretri che ema mAnavuM choDI de. zabdajanya upabhoga karAvanAra dharma-adharmane lIdhe karNa zakhuzIthI gherAI gayeluM AkAza ja zrotrA che ema ame rIyAyike kahIe chIe. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhivyaktiniyama adaSTane AdhAre mAnave a3 160 286. nanu dharmAdharmakRtazrotraniyamavadabhivyaktiniyamo'pi zabdasya tatkRta eva bhaviSyati kimiti tadaniyamo nityatvapakSe codyate iti ? naitayuktam, cakSurAdIndriyANAM vaikalyamadRSTanibandhanamandhakAra prabhRtiSu dRzyate, na punaH padArthasthitiradRSTavazAdviparivartate / nyaJjakadharmAtikame hi himamapi zaityaM svdhrmmtikaamet| vyaJjakeSu niyamo na dRSTa ityuktam / dRSTe ca varNabhede niyatopalabdhihetau sambhavati sati kimayamadRSTamastake bhAra aaropyte| 286. bhImAMsa-abhu4 4 mAzaza zrotra cha mAbhumA zrotra nathA garnu niyAmaka jema dhamadhame che tema amuka ja sthAne zabda abhivyakta thAya che sarvatra thata nathI [ke amuka ja zabda abhivyakta thAya che badhA zabdo abhivyakta thatA nathI enuM niyAmaka paNa dharmAdharma banaze ja, te pachI abhivyaktinI vyavasthA zabdanityatva pakSamAM ghaTatI nathI evo AkSepa amArI upara zA mATe kare che. ? niyAvika-A barAbara nathI. aMdhakAra, vageremAM cakSu vagere indriyanI vikalatA adaSTane kAraNe thAya che. paraMtu padArthanI (=vyaMjaka padArthanI sthiti adaSTane kAraNe adalAtI nathI. yajaka potAne dharma choDI de to barapha paNa pitAne zItaLatAne dhama" choDI de. vyaMjaka amuka deze pitAnA vyaMgyane vyakta kare ane amuka deza na kare evo niyama dekhAtA nathI. amuka deze gavarNa upalabdha thAya che ane amuka deze te nathI enuM dRSTa kAraNa gavarNane bheda (anityatA) saMbhavatuM hovA chatAM aSTanA mAthe ene bhAra kema nAkhe che ? ___287. kathaM cAbhivyaktipajhe tIvamandavibhAgaH ? tIvratAdayo hi varNadharmA vA sthaH vanivarmA vA ? vargadharma ve tIvraga kArAdanyatra mandasyetyasmanmatAnupravezaH / dhvanidharmatvapakSe tu zrotroNa grahaNaM katham / na hi vAyugato vegaH zravaNenopalabhyate // yat vyaktidharmAH kRzasvasthUlatvAdayo jAtAvupalabhyante iti darzitaM tat kAmamupa padyetApi, jAteyaMktastaddharmANAM ca samAnendrigrAhyatvAt / iha tu sparzanagrAhyaH pavano'tindriyo'tha vA / taddharmAH zrAvaNe zabde gRhyanta iti vismayaH // yatta buddhireva tItramandavatIti tadatIva subhASitam, asati viSayabhede buddhi medAnupapatteH / kizca nityaparokSA te buddhirevaM ca nAdavat / tadaprahe na tIvAditaddharmagrahasambhavaH // aho tIvrAdayastIce prapAte patitA amI / yo gRhyate na taddharmA yaddharmA sa na gRhyate // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Bha abhivyaktipakSamAM vadhu nI tIvratA-madatA ghaTatI nathI 287. abhivyaktinA pakSamAM tIvra-mantra vibhAganA khulAseA zA ? tIvratA Adi vaSNu dharmo che ke vAyudharmA ? je varNa dharmo che ema tame kaheA tA tIvra gakArathI mande gakAra judI thAya ane e rIte amArA matamAM tame praveza karyAM gaNAya. vAyudhame! mAnatAM zretrathI temanu grahaNu kema thAya, kAraNa ke vAyugata vegane zrotra traiNu karatuM nathI. vyaktinA dharmAM kuzava sthUla vagere jAtimAM paNa jaDDAya che e je darzAvavAmAM AvyuM te ghaTe pazu che, kAraNlR ke ati, vyakti ane temanA dharma samAnendriyagrAdya che. para'tu ahIM vAyu` keTalAkane mate sparzInendrigrAhya che jayAre keTalAkane mate atIndriya che, eTale tenA dharma zabdanuM zravaNu thatAM gRhIta thAya e tA Azcarya gaNu ya. jJAna pote ja tIvra, mantra heAya che ema tame je karyuM te te bahu ja sArI vAta kaDo ! (arthAt tamArI A vAta gaLe Utare evI che ja nassi) kAraNa ke viSayase vinA jJAnanA bheda ghaTato navI. vaLI tamArA matamAM tA pavananI jema sAta pazu nityaparAkSa che. tenuM ja grahaNu nathI thatuM te tenA dharmo tIvra, maMdanA grahaNutA saMbhava ja kayAMthI hoya ? aDDA ! A tIvra vagere dharmAM UMDI khAImAM ga1DI paDayA (arthAt temanuM pratyakSajJAna ja asaMbhava banI gayu); jenu pratyakSa thAya che tenA te dharma nathI ane jenA tee dharma che tenuM pratyakSa thatuM nathI, 288, yajJAmina vRttAntattvammate mahAmasau / anile cAbhibhUte'pi zabdo na zrUyate katham // dIpe'bhibhUte raviNA na hi rUpaM na gRhyate / niyatavyaJjakatvaM tu pratikSiptamadarzanAt // 288. vaLI, abhibhavanI e vAta tamArA mate vAyunI che[zabdonI-varlDanI nathI] arthAt abhivya jaka vAyue eka zInane abhibhava kare che, abhivyakta zabdo pote ekakhIjAnA abhibha karatA nathI ene! tamArA mata che. ame pUchIe chIe ke vAyu [khIna pramaLa vAyuthI] abhibhUta thAya che tyAre [nirbaLa vAyu vaDe abhivyakta thayele] zabda kema sabhaLAtA nathI ? [arthAta, have te prabaLa vAyu vaDe kema abhivyakta thateA nathI ?] dIpa jayAre sUryathI abhibhUta thayA hoya che tyAre rUpanuM grahaNu nathI thatuM ema nahi, [arthAt te vakhate ravinA tejathI rUpa abhivyakata thAya che ja.] amuka ja vAyu amuka ja zabdane abhivyakta kare che e matanA tA ame pratiSedha karyo che, kAraNa ke evuM dekhAtu nathI. 289, yadu sAviAvanAM zrotratrAghavasiye / zabdatvaM tatra tadgrAhyamityavAdi tadapyasat || satyaM vadata dRSTa vA zrutaM vA kacidIdRzam | Azrayasya parokSatve tatsAmAnyopalambhanam // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaNuMrUpa na hoya tevA zabdonuM pratyakSa zabdo na te'styavarNAtmA na zaGkhe varNasambhavaH / na nAdavRtti zabdatvamiti tadgrahaNaM katham // 289. zakha Adi dvArA abhivyakta thatA zabdo zrotragrAhya che e siddha karavA tyAM varUpa nahi evA zabde nahi pa] zabdava sAmAnya zrotramAtha che ema je tame kahyuM che te pazu khATu che. sAcu' kaheA, tame kadI joyu... ke sAMbhaLayuM che ke Azraya (zabda) pete purAkSa hAya tyAre temAM rahenAra sAmAnya(zabda)nuM pratyakSa (=zrAvaNa pratyakSa) thAya ? tamArA mate vastu rUpa nahi evA zabdanu astitva ja nathI, zaMkhamAM varSoMnA sabhava nathI, vaNurUpa nahi evA nAkamAM zabde sAmAnya hetu nathI, teA pachI ahIM" zabdatvanuM grahaNa (= zrAvaNa pratyakSa) thAya kevI rIte ? 290. yatpunarida N saMpradhAritaM vyaGgayakAryapakSayoH kva zabdagrahaNe gurvI kalpanA vivA ladhvIti tadapi maulapramANavicArasApekSatvAdaprayojakam / yadi maulapramANena sAdhitA nityazabdatA / tvaduktA kalpanA sAdhvI maduktA tu viparyaye // 290, zabda vyaMgya che ane zabda kAya che e be pakSamAMthI kayA pakSamAM zabda grahaNanI bAbatamAM kalpanAgaurava che ane kayA pakSamAM kalpanAlAghava ?'--e je prazna karyo che te zabda vyaMgya che ke kAryAM che e puravAra karavAmAM upayAgI nathI kAraNa ke te te mULabhUta pramANuvicArasApekSa che. jo mULabhUta pramANathI zabdanityatA siddha karavAmAM Ave tA tamArI mAnyatA sArI ane ethI UlaTuM mULabhUta pramANuthI zabdAnityanA siddha karavAmAM Ave tA amArI mAnyatA sArI. 22 291. koSThayena ca bahiH prasaratA samIraNena sarvataH stimitamArutA pasaraNaM kriyate ityetadeva tAvadalaukika' kalpitam / "agnerUrdhvajvalana vAyostiryaggamanamaNumana sozcAyaM karmetyadRSTakAritAni" iti [vai0 sU0 5. 2. 14 ] marutAM tiryaggamanasvabhAvatvAdUrdhvamadhazca zabdazravaNaM na bhavet / 169 yAvanna veginA'nyena prerito mAtarizvanA / tAvannaisagiko vAyurna tiryaggatimujjhati // adhomukhaprayukto'pi zabda UrdhvaM pratIyate / uttAnavadanokto'pi nAdho na zrUyate ca saH // kadambagolakAkA ra zabdArambho hi sambhavet / na punadRzyate loke tAdRzI marutAM gatiH / / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170. keya vAyunuM zabdAbhivyaMjakatva asaMbhava AkaNThAnaddhanIrandhracarmAvRtamukhoditaH / / zabdo yaH zrUyate tatra na koSThayAnilasarpaNam // kuDyAdiprativandhena vAyoraprasaraNaM bhavadbhirapi kAthatameva / nirvivaracarmapuToparuddho'pyaso na prasaret / api ca sarvatoniruddhasarvadvArasyApi jaThare guragurAzando mandAgne: zrayate / atra kuto vyanakAnAM koSThyapavanAnAM nissRtiH / romakUpanissRtAnAmapi sUkSmatayA stimitabAhyavAyyapasaraNasAmarthyAbhAvaH / kinca manAgapi bahirvAyau vAti na zabdazravaNa syAditi / durbalo'pi cAhyaH pavanaH prabalAdapi koSThyavAyolIyAn bhavatIti kathaM tenApasAryeta ? 291. kaThAmAMthI nIkaLI bahAra prasarate vAyu cAre bAju nizcala vAyune haDasele che evI je tame kalpanA karI che te te kharekhara alaukika che.aninuM Urvavalana,vAyunuM tika gamana tema ja aNu ane mananuM Avakama A badhuM adaSTakArita che. ema je kahyuM che tene AdhAre vAyuone svabhAva tiryakra gamana karavAno hovAthI UrvadizAmAM ane adizAmAM zabdanuM zrAvaNupratyakSa ja na thAya. jayAM sudhI bIje vegavAna vAru tene prera nahi tyAM sudhI vAyu pitAnI svAbhAvika tiryapha gati choDato nathI. [hakIkatamAM to] nIcuM mukha karI bolAyelo zabda paNa UMdharva dizAmAM saMbhaLAya che ane UMcuM mukha karI bolAyelo zabda paNa aAdizAmAM nathI saMbhALato ema nahi, kadambanA phUlanA jevA mAlakAkAra zabda potAnA jevA zabdene upana kare e saMbhave che. paraMtu vAyuo gAlakAkAre gati karatA dekhAtA nathI. kANuM vagaranA cAmaDAthI kaMTha sudhI DhAMkelA mukhamAMthI nIkaLate zabda saMbhaLAya che paraMtu tyAM koThAmAMthI vAyu bahAra nIkaLatA nathI, bhIMta vagerenI bAdhAne kAraNe vAyunuM prasAraNa thatuM nathI ema to Ape ja kahyuM che. kANuM vinAnA cAmaDAnA puTathI rudhAyela vAyu paNa prasare nahi. vaLI, cAre bAjuthI badhA dvArA jenA rUha che evA maMdAgni puruSanA jaTharamAM "guDaguDa' zabda saMbhALAya che. ahIM kAThAnA vyaMja vAyunA bahAra nIkaLavAnuM che ja kayAM ? romachidromAMthI bahAra nIkaLelA vAyuo eTalA sakSama hoya che ke temanAmAM niyala vAyune haDaselavAnuM sAmarthya ja hotuM nathI. vaLI, paNa bahAranA vAyu vAya to zabdanuM zravaNa na thAya. bahAranA vAyu durbaLa hovA chatAM prabaLa koSThaya vAyu karatAM vadhu baLavAna hoya che to pachI kASThaya vAyu tenuM apasaraNa kevI rIte karI zake ? 292. gva sUkSamA vAyava: rAvarAribA, na punate varadarAmAnA: zyAmAkalatAlAsyopadezino mAtarizvAna iti cet, na, vizeSa pramANAbhAvAt / yaca sUkSmA api vAyavaH tirodadhati taM sutarAM balIyAMso'pi vivRNuyuriti yatkizcidetat / 292. mImAMsaka-zabdAvaraNakArI sama vAyuo bIja ja che, teo zyAmAka latAnA lAsyanRtyane jaNavanarA (palA) dekhAtA vAyuo nathI. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda sajAtIya zabdanA saMtAnane utpanna kare che 171 naiyAyika-nA, pratyakSa vAyuothI apratyakSa vAyuomAM evI koI vizeSatA hevAnuM pramANa nathI jene kAraNe pratyakSa vAyuo zabdanuM AvaraNa na karI zake jyAre apratyakSa vAyuo karI zake. je sakSama (apratyakSa) vAyue zabadanuM AvaraNa karI zaktA hoya te puSTa (avakSa) vAyu e paNa vadhu sahelAIthI zabadanuM AvaraNa karI zake e te sAva spaSTa vAta che. 293. tasmAtU sajAtIyazabdasantAnArambhapakSa eva yuktyanuguNaH / tathA hi sajAtIyaguNArambhiNo guNAstAvaddRzyante eva rUpAdayaH / amUrtA'pi ca buddhibuddhayantaramArabhamANA dRzyate / dezAntare'pi saiva kAryamArabhate, pathi gacchato devadattAderekasmAdAtmapradezAtpradezAntare buddhyutpAdadarzanAt / kAryArambhaviratirapi bhavati, adRSTAdhInasaMsargANAM sahakAriNAmanavasthAnAt / tIvraNApi zanairevamatIbArambhasambhavaH / sIdAsacivasAmarthyasApekSakSINavRttinA // vIcIsantAnadRSTAntaH kiJcitsAmyAdudAhRtaH / na tu vegAdisAmathrya zabdAnAmastyapAmiva // yattu kuDyAdivyAghAne kimiti viramati zabdasantAnArambha iti, naiSa doSaH, nirAvaraNasya hi vyomnaH zabdArambhe samavAyikAraNatva tathA darzanAta karapyate, naakaashmaagati ! 293. niSkarSa e ke pUrva pUrvano zabda uttara uttara pitAnI jAtinA zabdane utpanna karI sajA lIva zabdanA saMtAnane race che e pakSa tarkasaMgata che. pa Adi gane potAnI jAtinA guNone upana karatA jaNAya che ja, amUta buddha paNa anya buddhine utpana karatI dekhAya che. pitAnA kAryane anya dezamAM paNa te ja utpanna kare che. rasane cAlatA devadatta vagerenI buddhino u5tti eka Atmapradeza uparathI bIjA Atmapradeza upara thAya che. kAryonI utpatti aTake paNa che kAraNa ke adaSTane lIdhe bhegAM thayela sahakArIo chUTA paDI jAya che. eTale ja tIvra zabda paNa dhIme dhIme Ama atIvra zakane utpanna kare e saMbhave che. je sahakArIonA sAmarthyanI apekSA zabdanI utpAdaka zakita rAkhe che te sahakArIo nabaLA paDatAM zabdanI utpAdaka zakita kSINa banI jaya che. zabdasaMtAna sAthe vIcIsaMtAnanuM thoDuMka sAmya heI vIcIsaMtAnanuM daSTAMta ApyuM che ane nahi ke pANInI jema zabdomAM paNa vega AdinuM sAmarthya che eTale. bhIMtanI ADane lIdhe zA mATe zabdanA saMtAnanI utpatti aTakI jAya che ?" ema je prazna tame karyo che tenA uttaramAM ame kahIe chIe ke e doSa nathI. nirAvaraNa AkAza Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 zabdanA guNatvanI siddhimAM "Azritatva hetu aprAjaka ja zabdanI utpattimAM samAyikAraNa che evuM ame mAnIe chIe kAraNa ke evuM dekhAya che, AkAzamAtra zabdanI utpattimAM samavAdhikAraNa nathI. 294. yadapi guNatvamasiddha zabdasyeti tatra kecidAzritatvAd guNatvamAcakSate, sadayukam AzritatvaM guNatve hi na prayojakamiSyate / SaNNAmapi padArthAnAmAzritatvasya sambhavAt // dikAlaparamANvAdinityadravyAtirekiNaH / Adi paravISyanta padArtha: moninA | na ca vyomAzritatvamapi zabdasya pratyakSam, apratyakSe nabhasi tdaashrittvsyaapyprtybharavA | kathamAdhArapArokSye zabdapratyakSateti cet / yathaivAtmaparokSatve buddhyAderupalambhanam // etadevAsiddhamiti ced ala vAdAntaragamanena / upariSTAnniNeSyamANatvAt / 1294. "zabdanuM guNa hevuM puravAra thayuM nathI" ema je tame kahyuM tenA uttaramAM keTalAka jaNAve che ke zabda Azrita heIna guNa che. paraMtu temane uttara agya che, guNa hevApaNuM siddha karavA Azritatva hetu nakAmo che kAraNa ke cha padArthomAM Azritatva saMbhave che. dipha, kAla, paramANu Adi nitya dravyone choDI ye padArthone (=dravya, guNa, kama. sAmAnya, vizeSa ane samavAya A chaye padArthone) kaNuda Azrita mAne che. vaLI zabdanuM AkAzAzritatva pratyakSa paNa nathI, kAraNa ke AkAza pote ja apratyakSa rahe che tyAre zabdanuM AkAzAzritatva paNa apratyakSa ja rahe. "je AdhAra pakSa che to zabda (Adheva) pratyakSa kema ?" ema je tame pUchatA he te ene amAre uttara e che ke "AtmA pakSa hovA chatAM buddhi vagerenuM pratyakSa thAya che. "e vastu ja puravAra thaI nathI' ema je tame kaheze to amAre kahevuM paDaze ke A bIjA vivAdAspada muddAnI carcA rahevA daIe kAraNa ke tene nirNaya AgaLa upara [7mA AhnikamAM] ame karavAnA chIe. 295. vitta mutye pram ? gharavAnumAnaniti mUma: praNayonykrmnnoH pratiSedhe sAmAnyA dAvaprasaGgAcca guNa evAvaziSyate zabdaH / kathaM punaH na dravyaM zabdaH? ekadravyatvAt / adravyaM vA bhavati dravyam AkAzaparamANvAdi, bhanekadravyaM vA dvacaNukAdi kAryadravyam / ekadravyam tu zabdaH, ekAkAzAzritatvAt, Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda guNa che enI siddhi 173 tamAna TUthab aa nAvi : vArma jJAtakanAvAtA jarmo samAnagAlyArmbhktvN nAsti / sattAzabdatvAdisAmAnyasambandhAcca sAmAnmAditrayaprasaGgo'sya nAsti / pArizeSyAd guNa eva zabdaH / 295. mImAMsaka -te pachI zabda guNa che emAM pramANa zuM ? naiyAyika --ame kahIe chIe ke parizeSAnumAna. zabdanA dravya ane karma hAvAnA saMbhavita vika9pone pratiSedha thaI gayo che ane zabdanA sAmAnya Adi hovAnA vipe ja saMbhavatA nathI, eTale chevaTe bAkI rahe che guNa ja, je zabda che. mImAMsaka -zA mATe zabda dravya nathI ? yAyika-kAraNa ke zabda eka dravyamAM ja samavAya saMbaMdhathI rahe che. dravya kAM to keAI eka dravyamAM samavAya saMbaMdhathI rahetuM nathI yA te ekathI vadhu dravyamAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. koI paNa dravyamAM samavAyasaMbadhathI na rahenAra dravyonAM udAharaNa che AkAza, paramANuM, vagere. ekathI vadhu dravyamAM samavAya saMbaMdhathI 2 lenAra daLyAnA udAharame che dayANaka vagere kAryakravyA. zabda te kevaLa eka ja dravyamAM samavAya saMbaMdhathI rahe che, kAraNa ke te jemAM samavAya saMbaMdhathI rahe che te dravya AkAza eka ja che. tethI zaru dravyuM nathI. zabda karma paNa nathI kAraNa ke te zabdAntarane upana kare che; karma kamane uda panna karatuM nathI. sattA, zabda, vagere sAmAnya zakhamAM samavAyasaMbaMdhathI 2hetA heI zabda sAmAnya, vizeSa ke samavAya paNa nathI. eTale bAkI rahyo te guNa ja zabda che. 296. nanu muLavaMta karavAmAAtritaa rAya maviSyati, TLa0 drAnaashritsyaadrshnaat pRthivyAdInAM ca zabdAzrayatvAnu patteH / tatazca guNatve satyekadravyatvam, ekadravyatve sati guNatvamitItaretarAzrayatvam / tathA ca samAnajAtIyArambhakatvamapi guNatvasiddhimUlameva / guNatve sati zabdasyAkAzAzritatvAttadAtmakena zrotreNa grahaNam / tacca dezAntaragatasaMyogavibhAgaprabhavasya zabdasya santAnamantareNa zrotradezaprAptyabhAvAnna siddhyatIti guNatvasiddhimUlA santAnakalpanA, santAnakalpanAyAM ca samAna nAtyArambhakatvAt karmavyavacchede sati guNasvasiddhiritItaretarAzrayatvameva / 296. mImAMsaka-zabda guNa che e siddha thatAM tenuM AkAzAzritatva banaze, kAraNa ke guNa dravyamAM Azrita na hoya evuM joyuM nathI ane pRthvI vagerenuM zabdanA Azraya hevuM ghaTatuM nathI. pariNAme zabda guNa hatAM tenuM ekadrava (= ekadravyAzritatva) puravAra thAya che ane tenuM ekadravyatva ( ekadravyAzritava) hetAM te guNa puravAra thAya che-Ama itaretarAzrayadeSa Ave che. vaLI, zabdanuM zabdaupAdakatva paNa zabda guNa che e puravAra thatAM temAMthI ja phalita thAya. zabda guNa hatAM te AkAzAzrita siddha thAya, te Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 taiyAcike epela tarka itaretarAzrayadoSamukta AkAzAzrita hevAne kAraNe AkAzarUpa zretra dvArA tenuM grahaNa thAya. ane anya dezamAM saMgavibhAgathI utpanna thayela zabdanI zrotrane prApti te zabdanI saMtati (zreNI) vinA thAya nahi, pariNAme zabda guNa che e puravAra thatAM zabdanA saMtAnanI kalapanA thaI zake che, ane zabdanA saMtAnanI kalapana karo eTale zabda zabdane utpanna kare che e ghaTe ane zabda zabdane utpanna kare che e svIkAratAM tenI karmathI vyAvRtti thAya ane pariNAme te guNa che e puravAra thAya-Ama chata retarAzrayadeSa Ave che ja. [arthAt rAbda zabdane upana kare che kAraNa ke zabda guNa che ane zabda guNa che kAraNa ke zabda zabdane upana kare che A pramANe itaretarAzrayadeSa Ave che.] 297. varaste, nAma trADa DhoSaH | zrotrAhyavAva cAAtritaravuM kalpyate, samAnajAtIyArambhakatvaM ca guNatvAt / AkAzaikadezo hi zrotramiti prasAdhitametat / prApyakAritva cendriyANAM vakSyate / na cAkAzAnAzritatve zabdasya zrotreNa prAptirbhavati, na cAprAptasya grahaNamiti tadAzritatvaM kalpyate / evaM samAnajAtIyArambhakatvamapi tata eva zrAvaNatvAt dUravartinaH zabdasya zravaNe sati kalpyate, na tu guNatvAditi netaretarAzrayatvam / kAryavAdAkAzAzritatva kalpyate ityeke / 297. yAyika-Ane uttara ApIe chIe. baMne ThekANe A doSa nathI. zrotraprAya hevAne kAraNe ja zatru AkAzAzrita che evuM ka9pavAmAM Ave che ane zabda zabdane utpanna kare che e te te guNa hevAne kAraNe kaTapavAmAM Ave che. AkAzane eka bhAga ja kSetra che e te ame puravAra karyuM che, indriye prAkArI che e ame [AThamA AdinakamAM] pratipAdita karIzuM. je zakha AkAzAzrita na hoya to zrotrane tenI prApti na thAya ane je zrotrane tenI prApti na thAya to zrotrane tenuM grahaNa na thAya, eTale zabdane AkAzAzrita ka5vAmAM Ave che. e ja rIte zabda zabdane utpanna kare che e paNa enA zrAvaNatvane kAraNe-duravatI zabdanuM zravaNa thatuM hovAne kAraNeka9pavAmAM Ave che, guNatvane kAraNe nahi. tethI itaretarAzrayavadeSa Avato nathI. zabda kArya heI AkAzAzrita che ema keTalIka kApe che. 298. nanu kAryatvAdapyAkAzAzritatvakarupanAyAM tadavasthamevetaretarAzrayaM , kAryavAdAkAzAzritatvamAkAzAzritatve sati niyatagrahaNapUrva pUrvarItyA kAryatvamiti / naitadevam bhedavinAzapratibhAsAbhyAmeva kAryatvasiddheH / kimarthastarhi niyatagrahaNasamarthanAyAyamiyAn prayAsaH kriyate ? niyatagrahaNamapi kAryapakSAnuguNamiti darzayituM, na punareSeva kAryatve yuktirityalaM sUkSmekSikayA / 298mImAMsaka-kArya hevAne kAraNe zabda AkAzAzrita che ema kaha5vAmAM itaretarA. zrayadoSa ema ne ema ja rahe che-kArya hevAne kAraNe zabda AkAzAzrita che, zabda Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahattva Adi guNa zabdaguNamAM ghaTe che 175 AkAzAzrita hevAnI sAthe sAthe tenuM grahaNa, parve jaNAvyA pramANe, niyata hevAthI (arthAta sarvatra nahi paNa amuka dezamAM tenuM grahaNa thatuM hovAthI) te kArya che. naiyAyika-A evuM nathI, kAraNa ke eka zabdane bIjA zabdathI bheda tema ja zabadano vinAza pratyakSa thatA hevAthI zabdanuM kArya siddha thAya che. mImAMsaka-te pachI zabdanA niyata DaNanuM samarthana karavA mATe zA sAru ATale badhe prayAsa kare che ? taiyAvika-zabdanuM niyagrahaNa paNa kAryapakSane anukULa che e darzAvavA. te ja tenuM kAyava puravAra karavA mATenI yuti nathI. vadhu sakSama parIkSAnI jarUra nathI. 299. apara Aha parispandavilakSagasya pratyakSavAdakarmatva zabdasya sAdhyate, na samAnajAtyArambhakavAditItaretarAzrayaspo'pi nAstIti / tasmAt sarvathA parizeSAnumAnAcchabdasya guNatvasiddhiH / 299. bIjA keTalAka kahe che ke zabdamAM karmavilakSaNatA pratyakSa thAya che e kAraNe zas karma nathI e puravAra karavAmAM Ave che-nahi ke zabda zabdane utpanna karate hevAne kAraNe. tevI parizeSa anumAnathI zabda nI guNavasiddhi sarvathA ghaTe che. 300. kathaM tayasya mahattvAviyogo ! nirguNA guNA iti hi kANAdAH / asti hi pratItimahAn zabda ite / samAnajAtIyaguNAbhiprAyaM vat kaNAdavacanamiti na toSaH | tamArA rAmu: zA | maNi - yathA''tmaguNatA hIcchAdveSAderupapatsyate / zabdo nayena tenaiva bhaviSyati nabhoguNaH // 300. mImAMsaka-je zabda guNa hoya che temAM mahatva vagere kema rahe che kAraNa ke guNemAM guNe hotA nathI ema vaizeSikA kahe che. paraMtu "mahAna za' evI pratIti te thAya che. yAyika-kaNAdanA te vacanane Azaya e jaNAvavAnuM che ke guNAmAM sajAtIya guga hetA nathI; (udAharaNArtha, rU5mAM rUpa hetuM nathI, rU5mAM saMkhyA te heya che.) tethI, zabda AkAzane guNa che. vaLI, je rIte [parizeSAnumAnathI] iza, Sa vagere AtmAnA guNe puravAra thAya che te ja rIte zabda AkAzane guNa puravAra thaze. 301 re tu manAtI rAmaniSedhadetavaH "vAta thAya parairupanyastAH teSAmaprayojakatvAnna sAdhanatvam / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda kArya ja che. itthaM santAnavRttyA ca zabdagrahaNasambhave / kalpanA'lpatarA'smArka na zabdavyaktivAdinAm // zAkyakApilanigranthaprathitaprakriyAM prati / yattu dUSaNamAkhyAtamasmAkaM priyameva tat / / tasmAt kAryapakSe niyatagrahaNopapatteH abhivyaktipakSe ca tadabhAvAt kArya eva zabda iti sthitam / 301. zabda zabdane utpanna kare che ene niSedha karanAra "kAraNa ke te zabda che" vagere je hetue mImAMsakee ApyA che te aprojaka hAI sad hetuo nathI. A rIte zabdazraNa dvArA zabdanuM grahaNa saMbhavatuM hoI amArI kalapanAmAM lAghava che, zabdanI abhivI kata mAnanA2nI ka9panAmAM lAvatuM nathI. tame mImAMsakoe bauddha, sAMkhya ane je prakriyAomAM deSa darzAvyA e amane gamyuM. niSkarSa e ke zabda kaya che e pakSamAM zanuM praNa amuka ja dezamAM thAya che e vastu dhaTatI hoI ane zabda abhivyakata thAya che e pakSamAM e vastu na ghaTatI heI zabda kArya ja che e sthira thayuM. 302 tadidamuktaM sUtrakRtA 'AdimattvAdaindriyakatvAt kRtakavadupacArAccAnityaH zabdaH' iti [nyA0 sU0 2.2.13] AdimattvAditi saMyogavibhAgAdInAM zabde kArakatvaM, na vyaJjakatvamiti darzitam / atazca na prayatnAntarIyakatvamanaikAntikam / aindriyakatvAditi kAryapakSe eva zabdasya niyataM grahaNamityuktam / pratipuruSa pratyuccAraNaM ca zabdabhedasyandriyakatvAditi vA hetvarthaH / tena pratyabhijJAdurAzA zrotriyANAmapAkRtA bhavati / kRtakavadupacArAditi tIvamandavibhAgAbhibhavAdivyavahAradarzanAt sukhaduHkhAdivadanityaH sabda iti darzitam / tathA 'prAgUrvamuccAraNAdanupalabdheH AvaraNAdyanupalabdhezca" [nyA. sU0 2.2.18] ityanena sUtreNa zabdAbhAvakRtameva tadagrahaNamiti uktam / na hi stimitA vAyavaH zabdamAvarI. tumrhnti| mUrta hi mUrtena vyavadhIyate nAmUrtamAkAzAdivat / na ca prakRtyaivAkAzAdivadatIndriyaH zabdaH / tasmAt kSaNikapratItestatkAlameva zabdasyAvasthAnamityasthAnahetArapi nAnyathAsiddhatvam / | 302. eTale ja sUtrakAra gatame A kahyuM che ke "zane Adi hovAne kAraNe, te indriyagra hevAne kAraNe tema ja utpana vastunI jema tenI bAbatamAM vyavahAra tha. hevAne kAraNe zabda anitya che." (nyAyasUtra 2. 2, 13) "zabdane Adi hevAne kAraNe ema kahIne darzAvI DhIluM ke saMyoga ane vibhAga zakhranA upAdaka che, abhivyaMjaka nathI. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanI anityatA puravAra karatA hetumA 100 aMte tethI prayatna pachI tarata z2a astitvamAM AvatA (saMbhaLAtA) hAi' e hetu ane kAntika nathI [kAraNa ke amiigya zabda' e sAjyamAM te rahetA nathI]. 'zabda IndriyamAla DhAvAthI' ema kahIne kAyapakSamAM ja zabdanu niyatamahaNu zakaya che e jasuAvI dIdhu', 'puruSa puruSa ane uccAraNe uccAraNe thatA zabdabhedanu Indriya dvArA grahaNu thatu' hejIM" eve paNa prastuta hetune! a" thAya. pariNAme pratyakrinA dvArA zakhsanityatvane nIrAsa karavAnI mImAMsAnI AzA TaLI jAya che. uttpanna vastunI jema tenI khAbatamAM vyavahAra karavAmAM AvA dvAvAthI' ema kahIne e darzAvI dIdhuM ke tIvra-mada evA vibhAga, eka zabda dvArA khInna zabdane abhibha, vagere vyavahArA dekhAtA haiAvAthI sukhadu:khanI jema zabda anitya che. vaLa, 3AraNu pahelAM ane pachI zabda upalabdha thatA na heAi tema ja zabdanuM AvaraNu karanArI vastu pazu upalabdha thatI na heAi" A sUtra dvArA zabdanA amahaSNunuM kAraNu zabdanA abhAva ja che ema kahevAyu che, nizcala vAyue zabdanu AvaraNu karavA ziktamAna nathI kAraNu ke mUta vastu mUrta vastune ja DhAMkI zake, AkAza jevI amUrta vastune DhAMko zake nahi. vaLI zabda svabhAvathI ja AkAza vagerenI jema atIndriya nathI [ ke jethI astitva dharAvatA DAvA chatAM IndriyathI gRhIta na thAya.] niSkarSI e ke eka kSaNa ja zabda pratIta thatA hevAthI teTaleA vakhata ja tenu astitva che eTale '[utpanna zakhsanI] asthiti [dekhAtI] na heAI ' eveA zabdanI anityatA puravAra karavA mATe ApavAmAM AvelA heta anyAsita nathI. 303. vArtikakRtA zabdAnityatve sAdhanamabhihitam 'anityaH zabdo jAtimattve satyasmAdibAhyakaraNapratyakSatvAd ghaTavat' [ nyA0 vA0 2.2.14] iti / yattvatra jAtInAmapi jAtimattvAdanaikAntikatvamudbhAvitam ' ekArthasamavAyena jAtirjAtimatI yataH ' [ lo0 vA0 zabdani0 339 ] iti tadatyantamanupapannam nissAmAnyAni sAmAnyAdInIti suprasiddhatvAt / na hi ghaTe ghaTatvapArthivatve sta iti ghaTatvasAmAnye'pi pArthivatvasAmAnyamastIti zakyate vaktum / ato niravadya evAyaM hetuH / tena yaducyate - jAtimavaindriyatvAdi vastusanmAtrabandhanam 1 zabdAnityatvasiddhyarthaM ko vadedho na tArkikaH // tadaviditatArkika parispandasya vyAhRtam / 303. vAtikakAra [udyotakare] zabdanuM jazAvyuM che--zabda anitya che, indriyA vaDe, ghaTanI jema, pratyakSa 23 [t. vA. anu0 22] vRtti / / anityatva puravAra karavA o anumAna kAraNu ke te jA temat hevAnI sAthe ApaNI khAvA thAya che.' Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 udyotaka Apela hetu vize "eka ja artha mAM be jAtio samavAya saMbaMdhathI rahetI hovAthI eka jAti bIjI jAtithI yukata (= jAti pata ) gAya" ema kahI ahIM [udyotakaranA A anumAnamAM] jati paNa jAtinata hevAne kAraNe je anaikAntikadeSa [kumAribhaTTa] Ape che te ghaTate. nathI. [kumArila bhaTTa kahevA mAge che ke uparyukata rIte jAti paNa jAtimat che. vaLI te IndriyagrAhya paNa che ane tema chatAM te anitya nahi paNa nitya che. eTale udyotakaranuM anumAna ane kAnika daSathI dUSita che. paraMtu temaNe Apelo AdeSa ghaTa nathI,] kAraNa ke sAmAnya sAmAnyarahita che e hakIkata suprasiddha che. ghaTamAM ghaTava ane pArthivavuM e sAmAnya che mATe ghaTava sAmAnyamAM paNa pArthiva sAmAnya che ema kahevuM zakaya nathI. eTale udyotakara Apela] A hetu nirdoSa che. tethI "jAtimAM, IndriyagrAhyatva vagere je vastuno kevaLa sattAne puravAra karavA mATenA hetuo che temane zabdanI anityatA puravAra karavA mATe keNa kahe ? je tArkika na hoya te" ema kumArile] je kahyuM te te tArdikanA vyavahArane na jANanArAnuM vacana che. 304. [ ravAnA hetavo mavati | hyastanoccAritastasmAd gozabdo'dyApi vartate / gozabdajJAnagamyatvAdyathokto'dyaiSa gauriti // vijJAnagrAhyatA nAma vastusvAbhAvyavandhanA / nityatve kRtakatve vA na khalveSA prayojikA // aprayojakatA caivaprAyANAM caivamucyate / svayaM caite prayujyante hetutveneta kiM nvidam // 304. ahI (= zabdanuM nityatva puravAra karavAmAM) [kamATile ApelI hetuo aprAjaka che. (te hetue che)-gaI kAle uccArele "gAya"zabda Aje paNa astitva dharAve che kAraNa ke jema gai kAle A gAya "gAya"zabdajJAnagaNya hatI tema Aje paNa te "gAya"zabdAnagaNya che. vastunI A jJAnagamyatA vartAnA astitva sAthe avinAbhAva saMbaMdha varAvatI heI kharekhara vastunA nityatva ke anityatvane puravAra karavA samartha nathI. je [kumArila] kahe che ke A jAtanA hetuo [zabdanI anityanA puravAra karavA] asamartha che te pe ja evA asamartha hetuone [zabdanI nityatA puravAra karavA] prayoje che e zuM vicitra nathI ? 305. gvaM nicave Turvo zuM mA? tasmAnmantavyaH kArya eveta zabdaH / vAcoyuktitve vaidiko yo'nuvAdaH nyAye pratyukte kiMphalastatprayogaH // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnityatA vinAzama vAditi yaduktaM tadapyanRtam kSaNamaGgibhAvasyAbhAvAdapi zabdasya kSaNikatAM na vastumam / jUna sUkSmavinAzApekSI nAza: sthUlaH sthirasya kumbhAdeH / prakRti taralasya nAzaH zabdasya sa evaM hi sthUlaH // sattvAdyadi kSaNikatAM kathayet purA vA zabdastadaiSa kathamakSaNiko'bhidheyaH / yuktayantarAdi tadeva hi tarhi cintyam kiM prauDhivAda bahumAna parizraNa || alamativitatoktayA tyajyatAM nityavAdaH kRtaka iti nayajJaiH gRhyatAmeSa zabdaH / sati ca kRtakabhAve tasya kartA purANa: kaviraviralazaktiH yukta evendumauliH || iti jayanta bhaTTakRtau nyAyamabjaya tRtIyam Ahnikam 17: 305. Ama zabdanI nityatA puravAra karavA ApavAmAM AvelI dalIle| duOLa che. tethI zabda kA ja che. ema mAnavuM oIe. jayAre [zabdanityatva siddha karavA maTe ApavAma. avela ] anumAnane nIrAsa karavAmAM AvyA che tyAre [zanitRtva siddha karavA mATe] vevacanarUpa liMga tarIke je vaidika anuvAdavAka['cA vivaniyA']ne, prayAga karavAmAM Avye tenu phaLa zuM...? [kaMi ja nahi.] vastu meM! kSaNika na heAvAthI zabdane kSaNika kahevA dhaTatuM nathI. sthULa vinAza thata jaNu, Dei[1 uparathI pratikSa] vinAzanuM arthAt sUkSma vinAzanuM anumAna thAya che] ema je gauhA me kahyuM che te pazu khATuM che. sthira kuMbha vagerene sthULa nAza kSama viMtAzI apekSA rAkhe che para Mtu strAvathI tarala zabdane je nAza che te nAza ja sthUla che (bavat ii 81mAM manAza ane sthUla nAza ema be prakAranA nAza ja nathI,) [boddha matamAM kSaNikatA puravAra karavAmAM sthULa vinAzadarzIna ja hetu nathI paraMtu astitva paNa hatu che.] astitva hevAne kAraNe jo [zabda] kSaNikatA kahevAtI hAya tA pahelA te vakhate A zabda hatA.' A rIte tene nitya krama karIne kahI zakAya ? ne Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i80 zabda IzvarakRta tene bIjI dalIlathI nitya kahI zakAtuM hoya te te bIjI dalIlene ja vicArI kADhIne; mAro pakSa ja sAce che, tamAre sarvathA beTA che evuM abhimAna dharAvavAthI che lAbha ? vadhu lAMbu kahevAthI saryuM. tame mImAMsake zabda nitya che evo Agraha choDI de. tarkanA niyamone jANanAra tame zabda kArya che e savIkAro. zabda kArya hatAM kAntadazI, aviratazakti, purANapuruSa caMdramauli tene kartA che, ema mAnavuM yogya che. jayaMta bhada kRta nyAyamaMjarInuM trIju addhika samApta Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ en Education Intematon For Prvale & Personal Use Only www.ainelibrary.org