Page Text
________________
પ્રામાણ્ય-અપ્રામાણ્ય સ્વતઃ–પરતઃ વિચારે
પર कुलत्वम्, ईक्षणयुगलस्य तिमिरपटलादिविकलत्वमित्यादि स्वयं च कार्यद्वारेण परोपदेशेन च सर्व सुज्ञानम् । अतो निरवद्यकारणजन्यत्वात् प्रमाणमर्थक्रियाज्ञानमिति विभः ।
76. મીમાંસક–આ વળી કયો વિશેષ ?
નૈયાયિક–આ વિશેષ છે. શરીરશૌચ, આચમન, નિમજજન, દેવ-પિતતર્પણ, વસ્ત્રપ્રક્ષાલન, શ્રમ-તાપહરણ, જલક્રીડા, વગેરે અનેક પ્રકારનાં જ કાર્યોની હારમાળા. આટલાં બધાં કાર્યો જલના મિથ્યાજ્ઞાનથી પ્રવૃત્ત થયેલ વ્યક્તિ કરતી હોય એ કદી દેવું નથી.
મીમાંસક–સ્વપ્નમાં પણ કાર્યોની આ હારમાળાનું દર્શન થાય છે.
નૈયાયિક—ના, એમ નથી. સ્વપ્નદશાથી ભિન્ન અને સ્પષ્ટ અવસ્થાને અનુભવ દરેકને છે. “આ હું છું, જાણું છું, ઊંઘતો નથી” આ પ્રમાણે સ્વપ્નથી ભિન્ન જાગ્રત અવસ્થાને જાગ્રત મારા ધરાવતા બધા જ ને પ્રત્યક્ષ અનુભવે છે; અને તે વખતે (કાગ્રત અવસ્થામાં) પાણી વિના આ ક્રિયાઓ દેખાતી નથી, એટલે તે વિશેષના દર્શનને કારણે અર્થક્રિયાજ્ઞાનનું પ્રામાણ્ય સહેલાઈથી જણાઈ જાય છે. અથવા, અર્થ ક્રિયાજ્ઞાનના પ્રામાશ્યને નિશ્ચય અમે તૈયાયિકે અર્થક્રિયાજ્ઞાનના કારણની પરીક્ષા કરીને કરીએ છીએ. આપ મીમાંસકે જ કહે છે કે “પ્રયત્નપૂર્વેક દોષને શોધવા છતાં દોષને સાબિત કરતું કે ઈ પ્રમાણ ન મળે તે “આ દેષરહિત છે' એમ અમે માનીએ છીએ.” [ મરીચિકા, શુતિ વગેરે ] વિષયમાં [ કમથી ] ચલત્વ, સાદસ્ય વગેરે દેને અભાવ, પ્રકાશમાં મલીમસત્વ (કમલીનતા, ઝાંખપ ) વગેરે દોષને અભાવ, અંતઃકરણમાં નિદ્રા આદિ દાને અભાવ. આત્મામાં ભૂખ વગેરે દેને અભાવ, બે નેત્રમાં તિમિરપટલ વગેરે દોષોનો અભાવ આ બધું મનુષ્ય પોતે જ કાર્ય દ્વારા જાણું લે છે અથવા બીજાને ઉપદેશથી જાણી લે છે. તેથી દેષરહિત કારણથી ઉત્પન્ન થયું હોવાથી અર્થ ક્રિયાજ્ઞાન પ્રમાણ છે એ અમે જાણીએ છીએ. ____77. यद्येवं प्रथमे प्रवर्तके एव प्रत्यये कस्मात्कारणपरीक्षैवेयं न क्रियते ? किमर्थ क्रियाज्ञाने ? न, आयुष्मान् ! आयेऽपि ज्ञाने कारणपरीक्षायां क्रियमाणायां कः प्रमादः ? किमेवं सति स्वतः प्रामाण्यं सिद्धयति तव, मम वा परतः प्रामाण्यमपहीयते ? किन्तु लोकः प्रवर्तकज्ञानानन्तरं फलप्राप्तिं प्रति यथा सोद्यमो दृश्यते न तथा तत्कारणपरीक्षा प्रति । फलज्ञानमेवेत्थं परीक्ष्यते । आद्यस्य हि ज्ञानस्य फलज्ञानादेव प्रामाण्यसिद्धिः। कश्च नाम निकटमुपायमुपेक्ष्य दूरं गच्छेदिति ?
17. મીમાંસક–જે આમ હોય તે પ્રથમ પ્રવર્તક જ્ઞાનની બાબતમાં જ શા માટે આ કારણુપરીક્ષા નથી કરતા ? શા માટે અર્થક્રિયાજ્ઞાનની [આ કારણુપરીક્ષા] કરે છે ? - નાયિક--હે આયુષ્માન ! પ્રથમ પ્રર્વતક જ્ઞાનની બાબતમાં કારણુપરીક્ષા કરવામાં પ્રમાદ કે ? શું એમ કરતાં તમારું સ્વતઃ પ્રામાણ્ય પુરવાર થશે અને અમારું પરતઃ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004625 |
| Book Title | Nyayamanjari Part 3 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 1984 |
| Total Pages | 194 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati & Philosophy |
| File Size | 10 MB |