Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ - HonomoME ONOROMOOM . DORONOn PosONOR BI 'Atmatilaka grantha sosAyaTI. prakAzaka - - - - - - - - - - - 1536. B. - - - td. aba 44 SAGAR'S jainadarzana. -- - - andiromrung anuvAdaka, Aroramm RELMuru zAha munizrI.tilaka vijayajI paMjAvI. hanumAna presa RuuuN nA MAHAR - // vIra saM. 2453] [vi. saM. 1984 - - - pUnA sITI. san 1927 puNe zahara. - -
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIAtmatilaka graMtha sosAyaTIkI pustakeM. " gRhasthajIvana" yaha pustaka manuSyako gRhasthajIvanameM kisa taraha jInA cAhiye isa bAtakA saccA upadeza karatI hai| sacamuca hI yaha anya sAmAjika jIvana jInekI advitIya kUcI hai| mAtA pitAoM dvArA baccoM kA jIvana nirmANa kisa prakAra kiyA jAnA cAhiye. gRhasthAzramameM praveza karaneke liye unameM kisa prakArakI yogyatA AnI cAhiye aura yogyatA AyevAda unake jIvanakA sAthI kisa tarahakA honA cAhiye ityAdi mahatvapUrNa viSayoM para pahale hI prakaraNameM bar3I yogya rItise vivecana kiyA gayA hai| anya prakaraNoMmeM manuSya kusaMgatike kAraNa apane jIvanameM par3I huI kharAba AdatoMko kisa rItise nikAla kara acchI AdatoM dvArA apanI jindagI sukhI banA sakatA hai, tathA strIsaMskAra, sAsu aura var3ake vIcameM kisa taraha muzAnti raha sakatI hai isake upAya, vidhavAokI socanIya dazA, aura mAnava jIvanako divyajIvana banAne vAlA cAritrabala ityAdi kImatI viSayoM para isa granya vaDI mArmikatAle sayukika vivecana kiyA gayA hai| yadi saca pUcho to strI puruSoMko apanA kauTumbika jIvana sudhAraneke liye sacce zubhacintaka salAhakArake samAna Ajataka aisI pustaka hindIbhASAmeM hamAre dekhanameM hI nahIM aaii| Adarza gRhasthajIvana bitAne kI icchA rakhanevAle haraeka strI puruSako yaha pustaka avazya paTanI cAhiye / chapAI kAma kImatI hone para bhI mUlya mAtra 1). " jaina sAhityamAM vikAra thavAthI thayelI hAni" yaha suprasiddha paMDita vecaradAsa jIvarAja likhita vahI pustaka hai ki cAra varSa pahile jisake kAraNa purANapriya jaina samAjameM khalabalI maca gaI thii| isa graMthame lekhakane itihAsakI dRSTise aura sUtrasiddhAntake pramANose mahAvIra prabhuke vAda jaina samAjake AcAra vicAroMmeM, jaina sAhityameM Aja paryanta jisa jisa samaya jisa prakArakA vikAra-parivartana huA hai aura usase jo jaina samAja mArgacyuta hokara azAstrIya rUDhiyoMke sAMcemeM Dhala kara avanatiko prApta huA ityAdi aneka mahatvapUrNa viSaya prauDha gajarAtI bhASAmeM likhe hai| vicArazIla navayuvakoM ko yaha pustaka avazya paDhanI cAhiye. mUlya-mAtra 1) "snehapUrNA" yaha eka hindI bhASAkA sAmAjika upanyAsa hai, isake paDhanese yaha anubhava jJAna hotA hai ki phusaMskAroMse gharameM kisa prakAra azAnti aura susaMskAroMse sAre yuTumbameM muzAnti tathA sukhakI bhAvanA nivAsa karatI hai /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) lagabhaga savA doso pRSThakI daladAra isa pustakakI sarasa sundara saphAIdAra chapAI bhaura pakI jilda hone para bhI mUlya mAtra // ). jaldI maMgavA lIjiye isakI bhI hamAre pAsa aba bahuta hI kama pratipA rahI haiN| "ralendu" yaha eka baDA hI anokhA apUrva upanyAsa hai| isake paDhanese saMsArake vaibhavoMkI asAratA mAlUma hokara vairAgyakI prApti hotI hai| isameM eka mahApuSakA pavitra jIvana likhA gayA hai / mUlya phakta / ) bAkI kI pustakoMkA nAma hama nIce likhe dete haiM, pAThako ko pustakoMke nAmase hI unakA viSaya mAlUma ho jAyagA / saMyama sAmrAjya, ( gujarAtI aura hindI upadeza pUrNa) ... 0-5-0 mahAvIra zAsana ... sAdhu zikSA, sAdhu sadhviyoM ko TapAla kharca do AnekI TikaTa bhejane para bheTa) ... .-8-0 sImaMdharakhAmIne khullA patro ... 0-4-0 uccajIvanake sAta sopAna 0-2-0 zizu zikSA 0-2... cAritramaMdira ...2-.. jainadharma 0.-4-0 ArAmanaMdana ... 0.2.00 yazobhadra 0--0 hindIkA saMdeza .-1.. jAtIya zikSA ... .--1-0 rASTrIyagItAvali 0-2-0 pUrvoka tamAma pustakeM eka sAtha maMgavAnevAle mahAzayako poSTa kharca mApha kiyA jAyagA // milanekA pattA-zAha cImanalAla lakSmIcaMda 95 ravivAra peTha puNe zahara, popaTalAla rAmacaMda zAha, khAdI bhaMDAra budhavAra cauka, puNe sITI. tadhAH-hindI grantharatnAkara kAryAlaya, . hIrAbAga giragAMva, bambaI. ... ... ...
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkathana . . . . mujhe yaha pUrNa vizvAsa hai ki jo mahAzaya jaina darzana sambandhI anabhijJatavAke kAraNa usa paraM AkramaNa karaneke liye utsuka ho jAte haiM unheM isa dAnika granthake paDhanese vizeSa lAbha hogaa| mUla grantha aura granthakartAkI uttama yogyatAke viSayameM upodghAtameM vinIta zrIyuta lakSmaNa raghunAtha bhiDejIne acchI taraha ullekha kiyA hai ata: usa viSayameM mujhe kucha likhane kI AvazyakatA nahIM rhii| - isa granthakA hindi anuvAda maiMne paMDita zrIyuta vecaradAsajI jIvarAjakRta gaurjara bhASAntara parase paMDita zrIyuta sukhalAlajIkI preraNAse kiyA hai / ataH jinakI preraNAse yaha kArya nirvighnatayA paripUrNa huA hai unheM maiM antaHkaraNapUrvaka dhanyavAda diye vinA nahIM raha sktaa| ___ isa granthakI savAso savAso pratiyAM chapAnekI Arthika sahAyatA kAlaMdarI nivAsI zrIyuta hIrAcaMdajI raghunAthamalajI bANA paramAra tathA zrIyuta mUlacaMdajI velAjIkI taraphase evaM DhAIso pratiyAM chapAnekI sahAya kolhApura nivAsI zrIyuta zeTha celAjI vanAjI kI orase milI hai, ataH isa zubha kAryameM dravya kharcaneke kAraNa una mahAnubhAvoMko bhI dhanyavAda diyA jAtA hai vinIta tilaka vijaya.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ .:ONAay. RO EN INTERNET .. 4 iral . SH . . - M M muni zrI. tilaka vijayajI (paMjAbI)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ":sahAyakakA saMkSipta jIvanacarita" isa graMthakI chapAImeM kalandrIvAle zrIyuta zeTa phUlacandajI saMghavI kI orase Arthika sahAyatA milI hai, ataH Apake dvArA huye satkRtyoMkA saMkSipta ullekha karanA yahA~para anucita na ginA jaaygaa| / zrImAn zeTa phUlacandajI saMghavI kA janma saMvat 1921 meM rAjapUtAnA sirohI sTeTa kAlandrI gAMvameM osavAla kulameM huvA thA / Apake pitA usAjI eka sAdhAraNa sthitike gRhastha the| yadyapi Apa vilakula sAdhAraNa paristhiti meM janmeM the tathApi Apane apane udyogI svabhAvake anusAra vyApAra dvArA lAkho rupayA kamAkara apanI pUrva paristhitiko.sarvathA badala diyA / java Apane apanI Arthika sthiti sudhAraneke liye svasthAna chor3a kara paradeza gamana kiyA tava ApakI mAtra caudaha varSakI umara thI, prathama velagAMva jilemeM Apane eka sAdhAraNa naukarI kI thii| vasa vaha sAdhAraNa naukarIhI ApakI unnatikI nIva thii| naukarI car3hate car3hate kuccha dinAke vAda Apane vyApArameM hAtha DAlA / pUrva puNyake yogale lakSmIkA padArpaNa hone lagA / ApakA bacapanase hI dharmapara prema honeke kAraNa Apa anya kitane eka dhanAdayaH mAravADI bhAiyoMke samAna jInava paryanta dhana vaTorameM hI na lage raha kara usakA sadupayoga bhI karate rhe| manuSyake pAsa do prakArakI dhanasaMpatti hotI hai / eka to daulata-dolata aura dUsarI lakSmI / daulata pApAnubandhI puNyase prApta hotI hai aura vaha AtmakalyANake satkAryoM meM yA paropakArameM na lagakara mAtra piMDa poSaNa evaM asatkRtyoM meM hI usakA vyaya hotA hai| aura antameM usakI do lAtole 'manuSyako duHkhAnubhava hI karanA par3atA hai / lakSmI puNyAnuvandhI puNyake pratApase prApta hotI hai aura usakA upayoga bhI satkRtyameM hI hotA hai| evaM antameM
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ usase isa lokameM yaza, kIrti aura paralokaseM sukhazAnti prApta hotI hai| puNyAnuvandhI puNyase prApta honeke kAraNa ApakI lakSmIkA satkRtyoM meM acchA upayoga huzrA / Apane unnIsau chapannake dukAlameM duSkAla pIr3ita mAravAr3I bhAiyoMkI khUva hI sevA kii| ApakI do zAdI huI thIM jisameM dUsarI dharmapatnIse Apako putraratnakI prApti huI tIna sAlakI umaravAle apane putrake barAbara Apane zrI kezarIyAjImeM unnIsa ratala kezara car3hAyA aura 1000 ru. bhaMDArameM DAlA / samvat 1846 maiM Apane ujamanA karAyA thA jisameM apane pitAkA TANA aura parAtoMkI nANI milAkara kula kharca sAta hajAra kiyA thaa| sambat . 1863 svAmI vAtsalya kiyaa| sasvat 1812 tIrtha sammedazikharameM navakArasI kI jisameM 800 ru, kharca kiye| 'cAraNezvarajImeM Apane sArvajanika dharmazAlA vanavAI aura usameM sarvasAdhAraNa janatAke upayogameM Aneke liye eka hajAra thAlI vagairaha baratana bhI samarpaNa kiye / saMvat 1880 meM Apane upadhAna karAyA thA jisameM 381 strI puruSoMne lAbha liyA thA aura usameM Apane udAratApUrvaka 16 hajArakI rakama kharca kI thI, / saMgha nikAlaneke prasaMga para sAdar3I gAMvameM jo bahuta varSole saMgharbha sAta taDa par3e huye the una savako milAkara zrApane vahAM navakArasI kii| 1959 meM Apane kAlandrIke mandIrameM cAra deriyA~ baMdhavAI, jisameM gyArahasau rupaye kharca kiye| kAlandrIke mandirameM cAMdikA ratha vanavA kara samarpaNa kiyA usase ApakI gokAkakI kaMpanIkI taraphase tIna hajAra rupaye kharca kiye| Apane mAravAr3a dezameM karIba eka lAkha rUpayA satkAryo meM kharca kiyaa| 1963 meM Apa yAtrArtha siddha kSetra, pAlitANA padhAre the vahA~ para Apane navakArasImeM pAMca hajArakI rakama kharca kii| 1964 meM Apane bar3I dhAmadhUmase zrIkezariyAjIkA saMgha nikAlA jisameM udAratA pUrvaka lagabhaga 38 hajAra rupaye kharca kiye|| antameM Apa apane hAthale kamAI huI lakSmIkA latkAryoM meM sadupayoga karate huye 1967 meM bhAdrava kRSNa caturthIke roja
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) apanI jIvana yAtrA samApta kara svarga sidhAre / svargavAsake samaya bhI Apane apane svargavAsa nimitta chaha hajAra rupaye dharmakRtyameM kharcane kI apane vinIta putra haricaMdajIko AjJA dI / jo ki vaisA hI kiyA gyaa| Apake vAda Apake suputra zeTha hIrAcandajIne bhI Apake samAna hI udAratAvuddhi dhAraNa karake hajAroM rupayA dharmakAryoM meM kharca kiyA hai aura karate haiN| hama bhI antameM yahI AzA rakhate haiM ki, Apake suputra zeTha hIrAcandajI bhI Apake hI samAna apanI lakSmIkA sadupayoga karate rheN| bhvdiiy-abhyaarthii|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghAta, ajJAnatimirAndhAnAM jnyaanaanyjnshlaakyaa| netramunmIlitaM yena tasmai zrIguruve namaH // maiMne zrI haribhadrasUriracita SaDdarzanasamuccaya saMskRtameM par3hA hai lekina zrIguNaratnasUri kI TIkA kA mUlabhAga mere dekhanemeM nahIM AyA / TIkAke vAre meM jo kucha par3hA hai so pUjya muni zrI tilakavijayajIkA hindI bhASAntara hI par3hA hai aura prUpha sudhArate samaya usakA pArAyaNa bhI huA hai / itane hI se zrIharibhadrasUriracita 'jainadarzana' kI zrI guNaratnasUrikRta TIkA para kucha likhane kI yogyatA nahIM A sakatI / isake sivAya usa TIkAke isa hindI anuvAda kI prastAvanA likhanA eka tarahakA dhASTaya aura avinaya bhI hai| kyoM ki pUjya zrItilakavijayajI mahArAjake sAtha merA nAtA guruziSyakA hai / java mujhe jainadharmake vAremeM kucha bhI mAlUma nahIM thA taba prathama Apase hI apratyakSarUpase mujhe jainadharmakA zraddhAna huA / java maiM nipANI (velagAma) kI rASTrIyapAThazAlA, 1922 meM adhyApaka thA tava subhAgyavazAt ApakA darzana huA aura ApahI mujhe jainadharma ke pratIkarupa mAlUma pdd'e| pratIka pratyakSarupase kucha detA letA nahIM hai balki pratimA-- rAdhanAsebhI aise bahuta lAbha hote haiM ki jo dUsare kisI sAdhanake dvArA nahIM mila sakate / droNAcArya aura ekalavyakI kathA to suprasiddha hI hai| merevAremebhI vaisA hI huaa| pharka itanA hI hai ki droNAcArya kI anudAratAke kAraNa ekalavyako apratyakSatayA vidyA sIkhanI par3I thI lekina mujhe to mere saMkoca (shyness) ke kAraNa hI vaisA karanA pdd'aa| pUjya zrI tilakavijayajI mahArAja kI udAratA aura samabhAva prasiddha bhI hai aura usakA lAmahI mujhe hotA thA / tathApi pratyakSarUpameM Apase dharmakI saMthA lenA nahIM bnaa| prasaGgavazAt maiMne kucha jainagranthoMkA adhyayana kiyA aura kucha digambara munioMkA darzanalAbha honese mere antaHkaraNa para jainadharmakA rahasyajama gayA / dina prati dina jainadharmake prati merI zraddhA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ car3hatI jAyagI aura adhyayana bhI vistRta hotA jAyagA evaM dUsare jaina mahAnubhAvoMke paricayase merA anubhava bhI bar3hatA jAyagA. parantu Apake hI kAraNa mujhe prathama samyaktva lAbha honese mere 'Apa hI Adhaguru haiN| duniyAmeM vahutase vidvAn honepara bhI ziSyako apanA guru hI sarva zreSTha hotA hai| isa liye zApahI mujhe jaina'dhamake prataoNkarUpa haiM aura antataka vaisehI raheMge / matalava . yaha ki gurujIke granthakI prastAvanA likhanA ziSyake liye avinaya hI hai| pUjya muni mahArAjane sujhe prastAvanA likhaneko kahA usameM unakI nigarvatA, udAratA, samabhAva aura manaHzuddhi pratIta hotI hai / maiMne bhI prastAvanAke badale upoddhAta likhanA majUra kiyA aura isI liye kiyA ki pUjya sunizrIne samajhAyA ki yaha kAma dharmaprabhAvanAkA hai isameM choTe bar3ekA savAla nhiiN| yaha dalIla sunate hI maiMne upoddhAta likhanA maJjUra kiyaa| sirobhAgameM die hue zlokake dvArA sadguruko candana karake aba kucha upodghAtake vAremeM likhatA huuN| pUjya muni zrItilaka vijayajIke anuvAdake sambandha meM abhiprAya denekI kucha AvazyakatA nahIM hai 'Atmatilaka granthasosAyaTI' 'aura 'hindI sAhitya granthamAlA' ke dvArA hindI jagata Apase suparicita hai| hindI pAThakoMke sAmane zrApa Ajataka acchemeM "acchA vAGmaya rakhate Aye haiM aura acche rUpameM / granthakI bhASA aura vAhya svarupa zuddha tathA manohArI banAnemeM Apa koI bhI kaSTa uThAnA vAkI nahIM rakhate / granthoke viSayake sambandhameM bhI Apane paristhiti para dhyAna de kara rUDhiyoMko tor3a DAlanemeM dhairya btaayaa| 'ApakA likhA huA 'gRhastha jIvana' bar3A manoraJjaka hai aura sapramANa udAharaNoMse paripUrNa honeke kAraNa vaha sAmAjika 'sthiti sudhArane meM bar3A upayogI nikalA hai| 'jainadarzana' ne to 'ApakI kIrtimeM aura bhI vRddhi kI hai / hindI bhASAmeM nyAyagranthoMko zuTi hai aura isa granthase vaha kucha pUrNasI huI hai| isa . granthakA prakAzanakArya to pratyakSa maiMne dekhAhI hai| kAgaja pasanda : karanA, TAipa cuna kara lenA anuvAdameM yogya zabdoMkI yojanA /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ karanA, prUpha sudhAranA Adi sabhI kAryoM meM Apa svayaM dilacaspI lete haiM aura isIle grantha acche nikalate haiM / astu, aba maiM pAThakokA granthakartAkI ora dhyAna khIMcatA huuN| paD-- darzana samuccaya' grantha zrIharibhadrasUrijIkA likhA huvA hai yaha bAta unake pIche honevAle granthakAroMke ullekha sivAya khAsa grantha parase kucha pramANita nahIM hotI / haribhadranAmake AcArya bhI cAra hue haiN| pATaNake siddharAjake kAlameM jo do haribhadrasUri hue haiM unameMse eka zrI umAsyAtikRta 'prazamarati' kA vivaraNa karanevAle haiM aura dUsare 'kalikAla gautama ' haribhadrasUri / siddharAjakA kAla 1185 samvat hai / tIsare haribhadrasUri 1393 samvat meM hue. haiN| unhone jayavallabhalata 'vajAlaya' kI chAyA likhI hai| hamAre anyakartA haribhadrasUri ina tInole purAne jamAneke haiN| isa bAre meM gujarAta purAtatvamaMdirake prAcArya munizrI jinavijayajI mahArAja. likhate haiM " yaha antima nirNaya ho jAtA hai ki mahAna tatvajJa prAcArya haribhadrasUri aura 'kuvalayamAlA' kathAke kartA udyotana.. sUri urpha dAkSiNyacinha donoM (kucha samaya taka to avazya hI) samakAlIna the| itanI vizAla pranyarAzi likhanevAle mahApurupakI kamase kama 60-70 varSa jitanI Ayu to avazya hogii| isa kAraNale lagabhaga isvIkI AThavIM zatAndike prathama dazakameM haribhadrakA janma aura aSTama dazakameM mRtyu mAna liyA jAya to. vaha koI asaMgata nahIM mAlUma detA / isaliye hama i. san 700 se. 770 (vi. saM. 757 se 827 ) taka haridrasUrikA sattAsamaya sthira karate haiN|" ( dekho 'jainasAhityasaMzodhaka' kA prathama aGka 'haribhadrasUrikA samayanirNaya.') haribhadrasUri mahAjJAnI brAmhaNa the| yAkinI mahattarA nAmakI eka jaina sAdhvI upAzrayameM koI zloka par3hatI thI jisakA artha haribhadrajIko bilakula mAlUma nahIM par3A / sAdhvIke kahane mujava ve jinadattajI mahArAjake pAsa. gaye aura artha sunakara santuSTa hue| unhI prAcAryake pAsa unhoMne jainadIkSA aMgIkAra kii| haribhadrasUrine caudahasau cavAlIsa grantha likhe haiM aisA ullekha unake vAda hue granthakAroMne apane granthoM meM
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. (4) kiyA hai| haribhadrasUrike kAlameM bauddhoMkA bahuta hI prAvalya thaa| haribhadrasUrike bhAnaje aura ziSya haMsajIkA khUna cauddhoMne apane vihAra meM kiyA / isale haribhadrasUrijI itane vyathita hue ki isa khUnake bAda apane granthoM meM apanA nAma 'viraha 'nAmase hI sucita karate rhe| isake pahile ve 'yAkinI mahattarAsUnu 'nAmase apane anya aGkita karate the| haribhadrasUri bahuta hI sahipNu the| prativAdiyoMkA ullekha karate samaya bhI ve bahuta hI prAdaravAle zabdokA upayoga karate haiM / unakA mata unake kathanAnusAra hI. likhate haiM na ki vikRta svarUpameM, jaise ki Adya zaMkarAcArya jaise vedAnuyAyiyoMne bhI kiyA hai| haribhadrasUrijIkI sahiSNutAle bAreme pUjyazrI jinavijayajI likhate haiM "bhinna bhinna matoMke siddhAnto kI vivecanA karate samaya, apane virodhI matavAle vicArakoM kA bhI gauravapUrvaka nAmollekha karanevAle aura samabhAvapUrvaka mRdu aura madhura zabdoM dvArA vicAra mImAMsA karanevAle aise jo koI vidvAna bhAratIya sAhityake itihAsameM ullekha kiye jAne yogya ho to unameM haribhadrakA nAma sabase pahile likhane yogya hai|" (dekho, jaina sAhityasaMzodhaka aMka 1 pRSTa 21) astu / zrImad haribhadrasArijAke bAremeM jitanA likhA jAya utanA thor3A hI hai| lekina isa prastAvanAmeM jyAdaha likhanA muskila hai| jina vAcakoMko vizeSa jijJAsA ho ve isa pustakake mUla mujarAtI anyase paMDita zrIyuta vecaradAsajIkI prastAvanA dekha leM / ava hama kucha TIkAkArake vAremeM likhate haiN| 'paDdarzana samuccaya' para cAra TIkAe~ haiN| eka zrImaNibhadrasari kI naghuTIkA aura dUsarI guNaratnasUrikI vRhaTTIkA / Aja e donoM TIkAe~ upalabdha haiN| tIsarI TIkA zrIvidyAtilakasUri urpha somatilakasari kI hai aura cauthI TIkAke kartAkA nAma 'ajJAta hai / jisa TIkAkA anuvAda isa pustakameM kiyA huA hai vaha guNaratnasUrikI hai / yaha TIkAkAra vi. samvat paMdrahavIM zatAbdi meM huye haiN| unhoMne svatantra grantha bhI likhe haiM aura purAne pranthoM para usase bhI car3hIbar3hI TIkAe~ likhI haiM / guNaratnasUrine
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) sabamilAkara lagabhaga teraha antha likhe haiM jo Aja maura 'bRhaTTIkAmeM chaha adhikAroM dvArA chaha darzanoMkA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| pratyeka.aMdhikArake aMntama guNaratnasUrine apane aura apane guruke nAma sivAya aura kucha vizeSa nahIM likhaa| una chaha adhikAromase isa granthameM mAtra jainadarzanakA anuvAda kiyA gayA hai| isa granthameM jainadarzanake siddhAntoMkA maNDana sampUrNatayA aura samyak rItise kiyA huA hai / prArambhameM zvetAmbara aura digambara muniyoMke veSa aura AcArake sambandhameM kucha likhA hai, valki vaha kAphI nahIM kahA jA sktaa| bAda devake bAremeM jo varNana kiyA hai vaha spaSTa aura pUrNa hai| isa bhAgameM aMvatArakI mAnyatAkA khaNDana bhI acchI tarahase kiyA gayA hai / kartRvAdI aura akartRvAdI ina donoMke praznottara rUpameM 'IzvaravAda' kA jo vivecana sAdhaka bAdhaka dalAloMke dvArA kiyA huA hai vaha zAyada hI kahIM dekhane meM AyagA / sarvajJavAda aura kavalAhAra vAda jaina aura jaiminI tathA digambara aura zvetAmbara ina donoM meM hone se una matavAloM ko mAtra isa varNanameM rasa AvegA / prAtmavAda nAmake prakaraNameM SaDdarzanakAroMke matake anusAra AtmatatvakA astitva siddha kiyA gayA hai / vaise hI pudgalAdi paJcAstikAyoMkA varNana bhI uttama zailI meM kiyA huA hai / pRthvI kAya, ap kAya, teja kAya aura vAyukAya tathA vanaspatimeM jIvakA astitva isa bAtakA vivecana itanA sugama aura sapramANa kiyA huA hai ki mAno isa sudhArake yugameM kisI sAyansavettAne hI vaha bilakula Adhunika zailIse likhA hai| Age puNya, pApa, prAstrava, sambara, bandha, nirjarA aura mokSa ina tatvoMkA vivecana bhI paDdarzanakAroMke matake anusAra kiyA gayA hai / bAda strImokSavAdakI carcA kI hai| Age jo pramANavAdakA varNana hai yadyapi vaha sAmAnya vAcakoMke liye bar3A kliSTa hai, tathApi nyAyake abhyAsiyoMke liye vaha avazya hI par3hane yogya hai / sabhI darzanakAroMko anekAntavAdakA sahArA lenA par3atA hai yaha bAta
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa pramANameM bhalI prakAra dikhalA dI gaI hai / syAdvAdako TIkAkArane 'parahetutamobhAskara' nAmase pukArA hai| granthakA yahI antima viSaya hai / isa granthakI vipayavivecanazailI kaisI umadA hai yaha bAta samagra grantha par3hanese pAThakoMko svayaM mAlUma hogii| . antameM zirobhAgameM diye hue zlokake dvArA samyaktva prApti karA dene meM kAraNa hue sadguruko vandana karake aura jina zAsana. meM vidvAnoMkA anurAga ho yaha sadicchA pragaTa karake maiM yaha upoddhAta pUrNa karatA huuN| zukravAra tA. 10 jUna 1927 / jeSTa zu. 10 vIra sambat 2453 / lakSmaNa raghanAtha bhiDe. zanavAra 297 pUnA siTI.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana -10 zvetAmbara tathA digambara muniyoMkA cepa aura AcAra "jana darzanako mAnanevAle do sampradAya haiN.| jisameM eka zvetAmbara aura dUsarA digambara hai| zvetAmbara munitroMkA vepa aura prAcAra isa prakAra hai| zvetAmbara muni apane pAsa sadaiva rajoharaNa aura mukhapaTTI rakhate haiN| kezApanayanake liye hajAmata na karAkara ve apane Apa yA dUsare munike hAthase sUcha dAr3hI tathA mastakake keza ukher3a DAlate haiM, yaha unakA mukhya lakSaNa hai| ve kaTimeM-(kamarameM) conapaTTaka nAmaka vastra pahanate haiM aura zarIra AcchAdana karane ke liye eka caddara rakhate haiN| mastaka para kisI prakArakA vastra nahIM rakhate / isa prakArakA unakA veSa hotA hai| ___ mArga calate yA uThate baiThate kisI bhI jIvako kisI prakArakA duHkha na ho isa vAtakA ve sadaiva dhyAna rakhate haiN| ve mArga calate samaya eka juye pramANa (cAra hAtha pramANa) mArgameM Age dRSTi rakhakara calate haiN| volate samaya, AhAra pAnI grahaNa karane meM, upayogI vastuoMke lene aura rakhane meM tathA zauca vagairaha jAnemeM kisI sthUla yA sUkSma jIvako kisI prakArakI jarA bhI takalIpha na pahuMce isa vAtake liye ve bar3e hI sAvadhAna rahate haiN| ve mAnasika, vAcika tathA zArIrika vRttiyoM, pravRttiyoM para sadaiva saMyama rakhate haiN| zarIrase hiMsA karate nahIM karAte nahIM aura na hI karanevAleko anumati dete / / ve saba jagaha hamezaha hI satya vacana bolate haiN| AvazyakatA par3ane para bhI ve kabhI kisIkI kucha vastu mAlikake diye vinA grahaNa nahIM krte| jIvana paryaMta mana vacana aura zarIrase nitya brahmacaryakA pAlana karate haiN| kisI prakArakI dharma sAmagrImeM bhI
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana muLa-mamatva vuddhiM nahIM rakhate ye unake pA~ca yAma yA mahAvata haiN| ve krodha, mAna, mAyA-kapaTa vRtti aura lobhakA parityAga karanemeM hamezaha dattacitta rahate haiM / indriyoMko damana karate haiN| pAsameM kucha bhI dravya nahIM rakhate / bhramarake samAna bhramaNa kara gharoMmele doSa rahita AhAra mA~ga lAte haiM aura (jisa sthAnapara uhare hoM vahA~ para bhojana karate haiM) zuddha saMyama pala sake sirpha isI eka ucca Azayase ve AvazyakatAnusAra AhAra grahaNa karate haiN| tathA isI hetuse vastra aura pAtra grahaNa karate haiN| jaba unheM koI manuSya namaskAra karatA hai taba ve AzIrvAdake rUpameM 'dharmalAbha' zabda volate haiM / isa prakArakA zvetAmbara muniyokA veSa aura AcAra hai| digambara sampradAyake cAra prakAra haiN| kASThAsaMgha, mUlasaMgha, mAthurasaMgha tathA gopyasaMgha / ye cAroM hI digambara yAne nanna rahate haiM / digambara muni khAne pIneke liye pAtra bhI nahIM rkhte| arthAt karapAtrapana hI unakA mukhya cinha hai / ina cAroMmeM jo bhinnatva hai so isa prakAra hai-kASTAsaMghameM rajoharaNake badale camarI gAyake vAloMkI pIbI rakhkhI jAtI hai| mUla aura gopyasaMghameM mayUra pucchakI pIchI rakhate haiM aura mAthurasaMghameM kisI prakArako pIchI nahIM rakkhI jaatii| yaha unake aneka veSa sambandhI hakIkata hai / ve cAroM hI bhikSA karate samaya tathA AhAra karate samaya battIsa antarAyoM aura caudaha maloMkA parityAga karate haiN| inamese prathamake tIna namaskAra karane para AzIrvAdake rUpameM dharmavRddhi, zabda uccAraNa karate haiM aura gopyasaMghavAle muni zvetAmbara munike samAna dharmalAbha, kahate haiN| prathamake tInoM hI strI zarIra dhArI AtmAoMkI mukti nahIM mAnate, kevala jJAnadhArI maharpioko pAhArakI AvazyakatA nahIM svIkArate aura vastradhArI munikI muktikA niSedha karate haiM / gopyasaMghavAlA samudAya strIzarIradhAraka . mAtmAkI mukti svIkAratA hai / isa gopyasaMghakA dUsarA nAma yApanIya, bhI hai| isa pheraphArake sivA digambaroMkA AcAra, gurutva aura devatva :
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva. yaha sava kucha zvetAmbaroMke samAna hI hai / unake zAstroM aura tarkagranthoMmeM anya kucha bhI vizeSa bheda mAlUma nahIM detaa|| deva. - jaina darzanameM devakA svarUpa nimna likhe mujaba mAnA gayA hai, rAga dveSa rahita, mahAmohako nAza karanevAlA, kevala zAna aura kevala darzanavAlA, deva aura dAnavoMke iMdroMse pUjita, satya prakAza karanevAlA aura sarva karmoko naSTa karake parama padako pAne vAlA, isa prakArakA jinendra jaina darzanameM deva mAnA gayA hai| pUrvokta pratyeka vizeSaNakA pRthak artha isa prakAra hairAgadveparahita-rAga yAne lobha aura dambha, dvepa yAne krodha aura abhimAna, ina donoM dopoMse rahita / arthAt sarvathA viitraagH| mahAmohakA nAza karanevAlA-mahAmoha yAne mohanIya karmake udayase paidA honevAlA jo AtmavikAra hai ki jisake dvArA (tamAma dharmomeM dUpaNarupa ) hiMsAko bhI dharmasvarUpa pratipAdana karanevAle zAstrako suzAstra mAna kara usameM kathana kI huI rItise bhukti aura zAnti prApta karanekA vyAmoha paidA hotA hai use naSTa karanevAlA / pUrvoka rAga dveSa aura moha isa dUpaNa trayako jItanA saMsArameM loheke cane cAvane samAna mahA viSama aura duSkara hai| yaha dUpaNatraya hI jIvAtmAko saMsArameM paribhramaNa karAtA hai| isI kAraNa zAstrameM ise mukti mArgameM arganA-rukAvaTa karanevAlA kahA hai / " parantu yadi ye tInoM dUSaNa vidyamAna hI na hote to kisIko duHkha hI kyoM hotA? sukhakA itanA mahatva kaise bar3hatA ? aura mukti prApta kauna na kara sakatA?" jinendra devameM rAga dveSa tathA moha inameMse eka bhI dUSaNa nahIM / kyoMki rAgakA cinha strIsaMga hai, dvepakA cinha zastra hai aura mohakA lakSaNa kucaritra tathA kuzAstrakA vidhAna hai / jinendra devameM ina pUrvoka cinhoMmele eka bhI cinha dekha nahIM par3atA, ataH jinendra deva hI rAga dvepa aura moha rahita haiN| ina vizeSaNoM dvArA mineTa ne
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana apAyApagama ( jIvAtmA ko aneka prakArake duHkhoMkA pAtra banAnevAle rAga dvepa aura mohakA dUra honA ) nAmaka atizaya (prabhAva vizeSa) pragaTatayA dekha par3atA hai aura isase vItarAgatva bhI jinendrakA hI siddha hotA hai| kevala jJAna aura kevala darzanatrAlA.-kevala yAne anya kisI apekSAko na rakhanevAlA, athavA saMpUrNa jJeya padArthoko eka samaya mAtrameM jAnanevAle aura dikhAnevAle zAna darzana, isa prakArake kevala jJAna tathA kevala darzana dvArA jinendra deva hathelI para rakkhe huye Amalaka phalake samAna dravya paryAyarUpa sAre saMsArakI sthitiko jAnate aura dekhate haiM / isa vizepaNameM jo jJAna pada prathama rakkhA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki chamastha manuSyako (apUrNa jJAnadhArI yA aprApta kevala jJAna manuSyako) prathama darzana aura pIche jJAna paidA hotA hai, parantu kevala jJAnIko prathama jJAna aura phira darzana hotA hai / isI kAraNa yahA~ para prathama jJAna aura phira darzana pada niyojita kiyA gayA hai / saMsArameM vastumAtrake do svarUpa hote haiM, eka to vilakula sAmAnya aura dUsarA vizeSa / jila bodha vastukA sAmAnya jJAna gauNatayA dekha par3e aura vizeSa samajha mukhya taurase dekha par3e use jJAna kahate haiM aura jisa vodha vastukI vizeSa samajha gauNatayA dekha par3atI ho aura sAmAnya samajha mukhyatayA dekha par3atI ho use kahate haiM darzana / isa dUsare vizeSaNa dvArA jinendra devakA jJAnAtizaya-jJAnakA prabhAva pragaTa kiyA gayA hai| deva aura dAnavoMke iMdroMse pUjita-jaina saMpradAyameM, sura, yA deva, zabdase hI sura yA asura athavA deva aura dAnava ina donoMkA * codha ho sakatA hai tathApi lokarUr3hIkA anusaraNa karake isa vizeSaNameM ina donoM zabdoMkA judA judA nirdeza kiyA gayA hai / kyoMki deva aura dAnavako loga judA judA ginate haiM / jinendradeva deva aura dAnavoM tathA unake adhipati-indroMse pUjita honeke
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva. hA kAraNa manuSya, tiryaMca, khecara aura kinnaroMke to sutarAm hI pUjya haiM yaha to kahanA hI na pdd'egaa| isa tIsare vizeSeNase jinendra devakA pUjAtizaya sUcita kiyA gayA hai| satya tatvakA prakAza karanevAlA-jIva, ajIva bhAdi tatvoMkA jisa prakArakA naisargika yathArtha svarUpa hai usI prakArakA yathAtathya svarUpa kathana karane, samajhAnevAlA / isa cauthe vizepaNase jinendra devakA vAcAtizaya pragaTa kiyA gayA hai|| sarva karmoko naSTa karake parama padako pAnevAlA-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya tathA antarAya ye cAra ghAtI karma aura bedanIya, nAma, gotra tathA AyuSya ye cAra aghAtI karma evaM ina AThoM hI karmAko nAza karake parama-amara-ajara-sthitiko prApta karanevAle / isa vizeSaNa dvArA siddhAtmAkI avasthAko karmamalarahita aura janma jarA mRtyu vinAkI sUcita kI hai| sugata yAne buddha vagairaha anya deva to siddha dazA prApta kiye bAda bhI apane dharmake naSTa hone para punaH saMsArameM avatAra dhAraNa karate haiN| ve kahate haiM ki "dharmarUpa ghATako (tIrthako) nirmANa karanevAle sthApana karanevAle aura parama padako prApta huye jJAnI apane tIrthakI avanati dekha phirase saMsArameM avatAra lete haiN|" vAstavameM vicAra kiyA jAya to isa prakArake jJAnI karma sahita honeke kAraNa ve parama pada taka pahuMce huye hI nahIM hote| yadi ve karmamala rahita hokara muktipada prApta kara janma maraNase muka huye hote to unheM niSkAraNa punaH saMsArameM avatAra lenA sambhavita hI kisa taraha ho sakatA hai ? kyoMki jisa prakAra vIja bhasma hojAne para punaH aMkUrakA UganA nahIM hotA usI prakAra karmarUpa bIja (kAraNa) naSTa hojAne para phira saMsArameM avatArarUpa aMkUrakA udgama honA asaMbhava hai / paramapada taka pahuMcI huI siddhAsmAoko bhI kAraNavaza punaH saMsArameM avatAra lenA mAnanA isa prakArakA kathana pravala mohamaya hai / isa viSayameM zrI siddhasena divAkarajIne bhI isa taraha pharamAyA hai-" he bhagavan ! Apake
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana zAsanase bAhara rahe huoMmeM isa prakArake mohakA rAjya pravartatA hai ki karmarahita huye vAda bhI aura nirvANa prApta karane para bhI mukti ko prApta karanevAlI AtmA, saMsArameM avatAra le aura svayaM zarIra dhAraNa kara dUsaroMke liye zUravIra banatI hai|" yaha to saMsArake anya devoMkI hakIkata hai parantu jinendra deva aise nahIM haiM / kyoM ki ve nirvANa prApta kiye vAda punaH kadApi janma dhAraNa nahIM krte| isa yAtakA spaSTIkaraNa karaneke liye hI yaha pA~cavA~ vizeSaNa diyA gayA hai| isa prakAra pUrNAvasthAko prApta karanevAlA AtmA, pUrvokta cAroM atizayoMse yukta ho aura ekadaphA sukta hokara punaH janma dhAraNa na kara sakatA ho basa vahI devatayA mAnA jAtA hai. usImeM devatvaM siddha ho sakatA hai| vahI dUsare prANiyoMko siddhidAyaka ho sakatA hai| parantu anya koI rAgadveSa sahita aura svayaM nirvANa prAptakarane para bhI punaH saMsArake sarakalameM avatAra lenevAlA deva kadApi dUsaroMkA zreya siddha nahIM kara sakatA / pA~caveM vizeSaNakA pradhAna prAzaya yahI samajhanA cAhiye * jaina darzanameM Izvara yA devakA svarUpa upara kathana kiye mujava hai| yadyapi naiyAyika vagairaha bhI isI prakArake Izvarako devasvarUpa svIkArate haiM, parantu ve isase uparAnta Izvarako kartA hartA bhI mAnate haiM aura jaina Izvarako usakA eka bhI kArya vAkI na rahanese sarvathA rAgadvepa rahita aura akartA mAnate haiN| . 'IzvaravAda' kartRvAdI aura akartavAdI ye donoM hI Izvarake svarUpake. viSayameM isa prakAra carcA karate haiN| ___ kartRvAdI-Apane jo pUrvokta IzvarakA svarUpa pratipAdana kiyA hai so yathArtha hai| parantu usameM Izvarako karttA aura pAlaka nahIM kahA sirpha itanI hI truTi mAlUma hotI hai / Apake kahe mujaba jo deva mokSa prApta karane para bhI punaH avatAra dhAraNa karate haiM
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ IzvaravAda unheM devatayA na mAnanA cAhiye yaha bAta svIkAra karane yogya hai, kintu jo Izvara kadApi avatAra dhAraNa nahIM karatA aura sRSTi kA nirmANa tathA usakA pAlana kiyA karatA hai use zrApa devatayA nahIM mAnate isakA kyA kAraNa ? arthAt devakA svarUpa kathana karate huye use karttA aura pAlaka Adi kyoM nahIM svIkArate ? kartRvAdI-Izvara kadApi janma dhAraNa nahIM karatA to phira mokSase zrAkara jagatako nirmANa karane evaM usake pAlanekI kaMTa meM vaha kisa taraha par3ha sakatA hai ? vAstavameM vicAra kiyA jAya to Izvaratva prApta kiye bAda use koI bhI kArya karanekA bAkI hI nahIM rahatA, isa liye usa para jagatakarttA evaM pAlakapanakA Aropa aghaTita aura anucita mAlUma hotA hai / dUsare yaha bhI bAta hai ki IzvarI pravRtti sAkSAt dRSTigocara na honeke kAraNa use karttA yA pAlaka mAnanekI bAta kisI bhI pravala pramANa vinA nahIM mAnI jA sakatI / isI kAraNa hama jagatako nirmANa karanebAle yA jagatakA pAlana karanevAle Izvarako devatayA mAnate huye hicakicAte haiM / kartRvAdI - hama Izvarake kartRtva aura pAnakapanako sAbita karanevAlA pramANa dete haiM, Apa lakSapUrvaka sune - hama hamezaha aneka vastuko dekhate haiM aura unakA upayoga bhI karate haiM / jaise ki kAgaja, lekhanI, davAta, chatrI, jUte, kapar3e aura makAna vagairaha / yadyapi ina pUrvokta vastuoMke vanAnevAleko hamane apanI AMkhoMse nahIM dekhA tathApi usakI banAvaTa dekhate hI banAnevAlekA jJAna hojAtA hai / arthAt una vastuoMke dekhate hI hRdayameM yaha kalpanA hotI hai ki inakA banAnevAlA koI na koI zravazya honA cAhiye aura sAtha hI hame yaha jJAna hojAtA hai ki banAnevAleke sivAya koI bhI vastu bana nahIM sktii| jaba eka lekhanI jaisI tuccha vastU bhI kisI banAnevAle vinA nahIM bana sakatI to phira yaha adabhuta vicitra aura sundaratA pUrNa pRthvI, pAnI, pavana, vana, parvata tathA agni vagairaha vinA kisIke banAye kisa taraha vana sakate haiM ? yadyapi ina tamAma vastuoM ke banAne vAleko hama carma-.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana cakSuoMse dekha nahIM sakate tathApi lekhanI vagairaha ke samAna ina tamAma vastuoMkI racanA evaM sUkSmatA parase hI inake banAne vAlekA astitva siddha ho sakatA hai / saMsArameM jo vastuveM AkAravAlI banatI haiM, banI huI haiM aura jo bananevAlI haiM ghe tamAma kisI banAnevAleke sivAya kadApi bana hI nahIM sakatI, yaha bAta sarva sAdhAraNa manuSyoMkI samajhameM Ave aisI sarana aura pratyakSa jaisI hai| isa prakArake eka satya siddhAnta dvArA pRthvI pAnI vagairahakAbhI koI na koI vanAnevAlA honA hI caahiye| koI sAmAnya manuSya yA deva isa prakArakI pravRtti kare yaha to saMbhavita hI nahIM, parantu jisameM pUrNatayA Izvaratva (aizvarya) samasta saMsArakA aura saMsArake kArya kAraNoMkA jAnapana, mahAn icchAzakti aura saba jagaha pahuMca sake isa prakArakA mahAn prayatnapuruSArtha ho vahI sRSTike tamAma padArthoko nirmANa kara sakatA hai aura vahI eka savako jAnanevAlA, savakA saMcAlaka, savakA pAlaka aura sava jagaha pahu~ca kara sarva kArya karanevAlA Izvarapada para suzobhita ho sakatA hai| isa prakArakA nirmAtA aura pAlaka puruSa sirpha ekahI hai aura vaha nitya hai| arthAt vikAra rahita hai, tathA sarva jAnanevAlA, (sarvajJa) aura saba jagaha rahanevAlA-sarva vyApaka bhI vaha hai| Upara kathana kiye mujava arthAt vanAnevAleke sivAya eka bhI vastu nirmANa nahIM ho sakatI isa nirvAdha siddhAntake anusAra hama jisa prakAra apanI AMkhose nahIM dekhe huye kisI bhI eka karttAko phakta usake kiye huye kArya parase hI jAna sakate haiM usI taraha isa jagata kartAko bhI sarvajJa sarvavyApaka, nitya-vikAra rahita aura eka siddha kara sakate haiM, usakI yukti isa prakAra smjhiye| __ koI bhI kArya karanevAlA manuSya jitane kAryakA evaM usake kAraNoMkA jJAna dhAraNa karatA hogA utanA hI vaha kara sakatA hai| jisa kAryakA jJAna hI na ho vaha kArya vana hI nahIM sktaa| jo jitane kArya karatA hai una savako bhalI prakAra jAnanevAlA to vaha
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ IzvaravAda avazya hI hotA hai| evaM jo purupa isa jagatakI eka eka vastukI racanA karatA hai vaha una tamAma vastuokA tathA unake kAraNokA jAnanevAlA ho tava hI una vastuoMkI racanA kara sakatA hai| isase use saMsArake samasta padArthoMkA zAna hai| arthAt vaha sarvakSa hai yaha vAta svayaMhI siddha ho jAtI hai| isI prakAra jo manuSya jitanI jagaha jitane sthAnoM meM pahu~ca sakatA hai utane hI sthAnoM meM vaha kArya kara sakatA hai / arthAt jahA~ para kAma kara sakatA hai vahA~ para usakA astitva to siddha hI hai| kyoMki jahA~ para usakA astitva hI nahIM vahA~ para usase kucha ho bhI nahIM sakatA / jagatako vanAnevAlA puruSa bhI jagatake isa sirese lekara usa sire taka aneka racanAyeM raca rahA hai isa bAtako siddha karane ke liye ve racanAyeM caMdra sUraja, aura tAre hI kAphI haiM / yadi vaha purupa saba jagaha na rahatA ho to ye sarva prakArakI racanAyeM kisa taraha hosakeM ? ataH apane AsapAsakI, dUrakI, UparakI aura nIcekI ye tamAma racanAyeM hA use savajagaha rahA huA sAvita karatI haiM / arthAt usa parama purupakI vyApakatAmeM koI pAzcarya yA kSati upasthita nahIM hotii| vaha nitya hai, yaha saMsAra, vistIrNa AkAza, asaMkhya tAre aura pAtAla ye tamAma vastuye nitya rahaneke kAraNa inake racanerAlA bhI nitya honA cAhiye / arthAt vaha sarva prakArake vikArase rahita-nitya ho taba hI ghaTa sakatA hai / vasa yaha eka hI yukti Izvarako nitya kiMvA nirvikAra siddha karane meM kAphI hogii| vaha eka hai, jaMgala siMha eka hI hotA hai, rAjAzromeM cakravartI eka hI hotA hai isI prakAra isa tarahakA sarvajJa, sarvavyApaka, sarvazaktimAn aura nirvikArI vaha eka hI hai| usake samAna anya koI hosake yaha saMbhAvita hI nhiiN| isa prakAra kSati rahita yuktiyoM dvArA janma maraNase mukta koI eka puruSa jagatakA kartA, jagatakA pAlaka, sarvajJa, sarvavyApaka, sarvazakimAn, nitya-nirvikAra aura eka siddha hotA hai aura vahI
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 jaina darzana prabhu Izvara ThaharatA hai / hama usa ekako hI devatayAM mAnate haiN| vahI eka puruSa hama saboMkA nirmAtA ho sakatA hai aura pAlaka honeke kAraNa hamArA pUjanIya aura vandanIya ho sakatA hai / hameM usIkI upAsanA karanI caahiye| akartRvAdI-bhAI ! buddhikI lIlA agamya hai, tarkakA mahimA agAdha hai| tarka aura yukti satyako asatya aura asatyako satya uharA sakatI hai| Izvara jaisI vyakti bhI ki jahA~ para tarka pahu~ca bhI nahIM sakatI Aja tarkake, hI dvArA siddha kI jAtI hai, yahI tarkakA mahimA hai| jisa taraha Apa sirpha dRSTAntoM aura dalIloM dvArA hI Izvarako karttA siddha kara rahe haiM hama bhI isI taraha balki isase bhI savAI yuktiyoM aura dalIloM dvArA Izvarako akartA siddha karate haiN| dekhiye jarA dhyAna dIjiye / ___ Apane jo yaha eka sAdhAraNa niyama kAyama kiyA ki kartAke vinA eka bhI banAvaTa vastu bana nahIM sakatI, vastumAtrako dekhanese usake vanAnevAlekA jJAna hojAtA hai, aura yaha vAta sarva sAdhAraNa janatA samajha sake aisI laratna aura sugama hai| vezaka zrApakI dRSTise aisA hogA. sthUlabuddhivAne manuSya bhale hI isa niyamako satya aura sarala samajhale parantu jo sUkSma buddhivAle aura pramANoMke dvArA satyAsatya svarUpako samajhanevAle vidvAna puruSa haiM unakI dRSTi meM yaha zrApakI yukti yA saratna niyama bhole manuSyoMko bhramameM DAlanevAlI eka yukti hai / hama isa viSayameM sirpha itanA hI pUchate haiM ki ApakI dalIlameM upayukta kiye huye banAvaTa zabdakA zrApa kyA artha karate haiM ? arthAt hama kisa cIjako banAI huI samajhe aura kisako avanAI huI / isa vAremeM nizcita jJAna karaneke liye isa banAvaTa zabdakA spaSTa tayA vivecana karanekI AvazyakatA hai / kyA Apa ise banAvaTa-banAI huI samajhate haiM ki jo racanA avayava sahita ho, yAne jo bhinna bhinna vibhAgoMmeM vibhAjita kI jA sakatI ho, / athavA jisa racanAkI nIva avayavoMbhinna bhinna vibhAgoMse cinI jAtI ho, kiMvA jo racanA akhaNr3a hone para bhI bhinna bhinna vibhAgavAlI dekha par3atI ho, yA jisa raca
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ IzvaravAda honA cA bhinna bhinna kahate haiN| use hI nAko dekhanese dekhanevAleko vaha avayavavAlI hai yaha bhAva paidA hotA ho / vanAvaTa-racanAke isa prakArake bhinna bhinna svarUpoM meM se zrApako kaunasA svarUpa mAnya hai yaha mAlUma honA caahiye| * karttAvAdI--jo racanA bhinna bhinna vibhAgoMmeM vibhAjita kI jA sakatI ho use hI hama vanAvaTa yA banAI huI athavA racanA kahate haiM / jamIna pAnI aura parvata vagairaha bhinna bhinna vibhAgoM meM vibhAjita ho sakaneke kAraNa racanAtmaka haiM / isa prakArako mAnyatA dvArA hI hameM ina vastuoMke racayitAkA khayAla hotA hai| bhakartavAdI-mahAzayajI! aisI to vahutasI vastuyeM haiM ki jo bhinna bhinna vibhAgoMmeM vibhAjita kI jA sakatI haiM parantu zrApa hI unheM racanAtmaka nahIM mAnate / dRSTAntake taura para, sAmAnya, nAmaka vastuko dhyAnameM rakha kara vicAra karoge to Apako svayaM hI mAlUma ho jAyagA / Apa sAmAnyako nitya mAnate haiM, arthAt use kisI kI racanA yA vanAvaTa nahIM mAnate / vaha sAmAnya pRthak pRthakvibhAgoM meM vibhAjita ho sakatA hai| jaise ki ghaTatva (ghaTa sAmAnya) paTatva (paTa sAmAnya) manuSyatva (manuSya sAmAnya) aura gotva (gAsAmAnya) shraadi| ataeva Apake kathana kiye hue racanAke aryameM isa sAmAnya nAmaka vastukA bhI samAveza hojAtA hai ata: Apako jamIna parvata AdikI taraha sAmAnyako bhI racanA ke taura para mAna kara kisIko usakA racayitA bhI kalpita karanAH cAhiye / arthAt yadi Apa racanA kA pUrvokta hI lakSaNa mAnyaH ___* jisa guNa yA kriyAke dvArA bhina bhinna dekha par3hatI vastuoMmeM bhI samAnatA vidita ho sake use 'sAmAnya, kahate haiN| jaise ki Apake sAmane pAMca ghaDe rakhkhe haiN| unameM eka dhaDA suvarNakA hai, dUsarA cAMdIkA, tIsarA tAMbekA, cauthAH pItalakA aura pAMcavA maTIkA hai / yadyapi ye pAMcoM ghaDhe judI judI dhAtuke bane huye haiM aura raMgarUpameM bhI bhinna bhinna haiM tathApi ina sabameM eka aisA guNa rahAH huA hai ki jisake dvArA ve jude jude hone para bhI usa eka hI bolase pahacAne jAsakate haiN| usa guNakA nAma ghaTatva hai aura vaha ghaTatva tamAma ghaDoMmeM eka sarIkhA hai| basa isI ko sAmAnya kahate haiM /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 jaina darzana 'kareMge to Apako sAmAnyako anitya mAnanA pdd'egaa| isa prakAra racanA yA vanAvaTa kA ApakA hI kathana kiyA huA artha Apake 'hI gharameM utpAta karatA hai / kartRvAdI - yadi Apako hamAre kathana kiye hue pUrvokta racanA ke arthameM kucha vAdhA mAlUma par3atI ho to hama usa arthako kinArerakha kara yaha usakA dUsarA svarUpa mAnate haiM ki jisa racanAkI nIvakA prArambha juDhe jude vibhAgoMse hI hotA ho use hI racanA yA banAvaTa samajhanA cAhiye / akartRvAdI - mahAzayajI ! zrApa to aisI vicitra vAMta karate haiM ki jo kabhI kisIne na dekhI ho, na sunI ho aura na hI yuktise siddha huI ho yA ho sakatI ho| bhalA saMsArameM aisI kaunasI racanA hai ki jisakI nIva usake jude jude avayavoM dvArA cinI jAtI ho? Apa kRpayA kisI kuMbhArake ghara jAkara dekheM yA dariyA* phta kareM ki vaha jisa ghar3ekI racanA karatA hai usakA prArambha usa ghar3e ke jude jude avayavoMse karatA hai yA ekadama hI cAka para miTTI kA piNr3a rakha detA hai / hamane to kahIM bhI Aja taka yaha nahIM dekhA ki ghaTake jude jude ThIMkaroMse ghaTa vana sakatA ho / ataH ApakA nizcita kiyA huA racanAkA yaha dUsarA lakSaNa bhI niM-mUla honeke kAraNa mAnya nahIM ho sakatA / kartRvAdI - astu yadi Apako hamArA dUsarA lakSaNa bhI nirmUla mAlUma detA hai to tIsarA lIjiye / jo racanA akhaNr3ha hone para bhI bhinna bhinna vibhAgavAlI mAlUma par3atI ho lo hama usIko racanA mAnate haiM / zrava Apa pharamAye yadi isameM bhI kucha truTi ho to / kartRvAdI - mahAzayajI ! isa Apake kathana kiye huye racanAke tIsare lakSaNameM choTI truTi nahIM kintu var3A bhArI dopa hai | dekhiye "ki yaha AkAza sarvatra rahA huA hai, yaha bAta to Apa bhI mAnateM haiM aura ise nitya bhI Apa mAnate haiM arthAt zrAkAzako zrApa bhI kisIkA racA huA nahIM mAnate / ava yadi Apa racanAke isa tIsare lakSaNako mAneMge to AkAzameM bhI isakA vyApti doSa lAgU
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ IzvaravAda 13. pdd'egaa| AkAza sarvatra akhaNDa hone para bhI bhinna bhinna vibhAgoMmeM judA judA bhI mAlUma hotA hai / ava yahA~ para vicAra yaha karanA cAhiye ki jo jude jude vibhAgavAlI ho yadi vahI racanA mAnI jAtI ho to isameM nitya AkAzakA bhI samAveza ho jAtA hai aura aisA hone para Apako bhAkAzako bhI racanA mAnanA par3e gaa| isa liye prApakA yaha tIsarA lakSaNa bhI yogya aura pramANika nahIM hai / kartRvAdI-acchA aba hama racanAkA cauthA lakSaNa kAyama karate haiN| jisa racanAko dekhanese dekhanevAle manuSyako yaha grAbhAsa hotA ho ki vaha avayavavAlI hai, use hama racanA mAnate haiN| hameM vizvAsa hai ki hamAre kathana kiye huye ava isa antima lakSaNameM kisI bhI prakArakI truTi na nikala sakegI aura isake . dvArA racanA karanevAle purupakI siddhi bar3I hI sugama aura saralatAse ho sakatI hai| akartRvAdI mahAzayajI! yaha to ApakA sirpha moha garbhita bhrama mAtra hI hai / kyoM ki jo dUSaNa Apake tIsare lakSaNameM bhAtA hai so hI yahA~ para khar3A hai| Apa jarA vicAra kareM ki AkAza to sarvatra hI rahA huA hai yaha vAta to nirvivAda hI hai, isase ise dekha kara yaha avayavavAlA hai isa prakArakA bhAsa kise nahIM ho saMkatA? aisA honese zrApa jisa AkAzako avanAvaTI-racanA rahita mAnate ho use hI Apako vanAvaTI yAne racanA mAnanA par3egA aura aisA mAnanese bhApakA hI siddhAnta khaNDita ho jAtA hai| / itanI carcAse hI pAThaka mahAzaya samajha sakate haiM ki jaba racanAke svarUpakI hI jar3a nahIM jamatI to phira " sUtnaM nAsti kutaH zAkhA" isa kahAvatake anusAra racanA karanevAlekI siddhi to ho hI kahA~se ? tAtparya yaha hai ki jagatameM IzvaratayA pUjita AtmA jagatako racanevAlA yA usakA pAlaka siddha nahIM ho sktaa| abhI takakI carcAse to akavAdIkA siddhAnta vuddhigamya aura yuktiyukta mAlUma hotA hai|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana karTavAdI-Apa to yukti prayuktiyoM dvArA hame pIche haTAneke liye mathate haiM, parantu hama isa prakAra ApakI yuktiprayuktiyA~le pIche nahIM haTa skte| yadi hamAre kathana kiye huye pUrvokta racanA ke svarUpa yathArtha rItise na ghaTa sakate ho to kucha harakata nahIM, hamane isa vAremeM bhava inase jude aura dUSaNa rahita niyama nirmANa kiye haiM aura ve isa prakAra haiM zrApa dhyAna dekara suneM / jo vastu astitvameM na ho parantu sirpha usake kAraNoM ke samavAya ( sadaiva rahanevAlA sambandha) kI hI vidyamAnatA ho usa vastuko racanA samajhanA / ava pharamAiye hamAre nirmANa kiye huye racanAke isa lakSaNa yA svarUpameM kyA dUpaNa hai ? __ akartRvAdI-mahAzayajI! Apake kathana kiye isa navIna svarupameM bhI ApakA vacana bhaMga ho jAtA hai / dekhiye ki isa uparokta lakSaNameM eka prakArake sadA rahanevAle sambandhako hI Apane racanA kahanekA sAhasa kiyA hai| aba Apa svayaM hI isa bAta para vicAra kareM ki jo sadaiva rahanevAlA-nityatvavAlA ho use racanA yA banAvaTake taura para kisa prakAra mAnA jAya? yadi kisI prakArake niyama vinA hI cAhe jisa vastuko racanA yA vanAvaTa tarIke svIkAra kiyA jA sakatA ho to pRthavI Adi bhAvoMko bhale hI Apa sirpha bolane meM hI racanA kahe parantu vAstavameM ve racanAtmaka siddha na hokara Apake mAne hue samavAya-nitya sambandhake samAnahI nitya siddha hote haiN| isa prakAra racanAke isa navIna lakSaNameM to zrApako dono prakArale hAni hI hai aura vaha yaha ki yadi isa lakSaNako Apa yathArtha mAneMge to yA to Apako sadaiva rahanevAnI cIjako anitya mAnanA par3egA aura yA anitya vastuko nitya svIkAranA pdd'egaa| tathA dUsare yaha bhI eka savAla paidA hogA ki anya vastuokI taraha karmoMkA nAza honA yaha bhI eka racanA yA vanAvaTa hai, parantu isa racanA kiMvA vanAvaTako yaha ApakA nirmANa kiyA huA siddhAnta kisI bhI aMzamai caritArtha nahIM hotA, kyoM ki kAkA ekadaphA sarvathA nAza honA yaha eka prakArakA abhAva hai / arthAt yaha koI vasturUpa nahIM hai / isase yaha abhAva
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ IzvaravAd 15 aura isake kAraNoMke sAtha kisI prakArakA sambandha ho nahIM sktaa| kyoMki sambandha to astitva rakhanevAlI vastukA hI hotA hai; parantu jo vasturUpa hI na ho usakA kabhI sambandha na huA aura na hI ho sakatA hai / isa prakAra kAraNoMke sAtha sambandha na rakhanevAle karmanAzarUpa abhAvako yaha racanA - banAvaTakA niyama lAgU hI nahIM par3atA aura isa prakAra sarvatra sarva racanAoM meM samAna tayA lakSaNa na ghaTaneke kAraNa yaha ApakA racanAkA navIna kAyama kiyA huA svarUpa bhI abhI apUrNa hI hai aura apUrNa lakSaNake dvArA siddha kI huI vastu bhI apUrNa hI rahatI hai / kartRvAdI - khaira yaha lakSaNa bhI Apako apurNa hI mAlUma detA hai to ise bhI jAne do / jisa vastuko dekhanese vaha banI huI hai yaha bhAva paidA hotA ho hama use hI racanA mAnate haiM / yaha jamIna parvatAdi dekhanese haraeka manuSyake dilameM yaha vicAra utpanna hotA hai ki yaha saba kucha banAvaTa yAne racanA hai, jaba racanA hai to usake racanevAlA puruSa bhI honA hI cAhiye yaha to svayaM hI siddha hai / * akartRvAdI mahAzayajI ! vicAra kiye vinA hI bAhya dRSTise dekhanese to yaha ApakI nUtana lakSaNa jarA yathArtha dekha par3hatA hai, parantu vicAra pUrvaka vizeSAvalokana karanese yaha lakSaNa bhI truTipUrNa hI mAlUma hotA hai / isa lakSaNakI truTiyAM samajhane ke liye Apa jarA dhyAna dIjiye / jahA~ para AkAza nahIM mAlUma hotA vaisI jagaha meM gar3hA khodane se vahA~ para bhI AkAza ho sakatA hai aura usa khode hue gar3heko dekha kara haraeka manuSyako yaha kisIkA banAyA huA hai aisA bhAva bhI paidA hotA hai, isa lie isa Apake navIna lakSaNako kAyama rakhanese to isa AkAza tatvako bhI jise ki Apa kisIkI racanA nahIM mAnate haiM, kisIkA banAyA huA hI mAnanA par3egA aura yaha koI choTA moTA nahIM kintu bar3A bhArI dUpaNa hai / - kartRvAdI- Apane to hamAre tamAma lakSaNoMko dUpita ThaharAne ke liye hI kamara kasI mAlUma detI hai / khaira jAne do hamAre ye
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 . jaina darzana sabhI lakSaNa dUSita sahI, kintu jisa vastumeM parivartana hotA . rahatA hai hama use hI racanA mAnate haiM aura racanAkA lakSaNa bhI hama yahI kAyama karate haiM / jamIna vagairaha vastuoMmeM nitya hotA huA parivartana-pheraphAra haraeka manuSya dekha sakatA hai, ataH use racanA mAnanemeM kisI bhI prakArakI vAdhA nahIM sakatI aura isIse usake racayitAkI siddhi bhI siddha ho sakatI hai| akavAdI-mahAnubhAva ! Apa to nitya naye lakSaNa hI badalate rahate haiM, eka bhI lakSaNa para zrApa Thahara nahIM sakate / jaya zrApa lakSaNa bhI nirdoSa nahIM bA~dha sakate to phira lakSyakI siddhikI to bAta hI kyA? aba dekhiye zrApakA yaha lakSaNa bhIazuddha hI hai| Apa parivartanako hI racanAkA mukhya cinha mAnate haiN| parantu yadi IzvarakI vRtti yA svabhAvameM kisI prakArakA parivartana na hotA ho to phira vaha eka hI svarUpame rahA huyA Izvara racanA, pAlanA aura vinAzake kAryako kisa prakAra kara sakatA hai? aura kisa taraha una sava kAryoM meM pahu~ca sakatA hai? / racanA kiye vAda jaba vaha pAlana karanekI vRtti dhAraNa kare tabahI pAlana kara sakatA hai aura pAlana kiye vAda aba mAranekI vRtti kare tava hI vaha vinAza kara sakatA hai / isa prakAra vRttima parivartana huye vinA eka hI vRtti kiMvA eka hI vRttivAlA koI bhI eka vyakti jude jude aura eka dUsareke sAtha sarvathA samAnatA na rakhanevAle bhinna bhinna kAryoMko karane meM kadApi samartha nahIM ho sakatA / ava jabaki Apa racanA karanevAle, pAlana karanevAle aura saMhAra karanevAle eka Izvarako hI mAnate haiM to phira Apako bhI Izvarake svabhAvameM parivartana kabUla karanA par3egA / isa prakAra mAnanese pUrvoka parivartanazIla Izvara meM bhI yaha nUtana racanAkA niyama caritArtha hogA aura isase usa parivartanazIla vRttivAleko banAne vAlA bhI koI dUsarA hI zodhanA par3egA / isa taraha eka bhI kisI kartA racayitAkI siddhi na ho sakegI / ataH isase parivartanake niyama dvArA kRtrimatAke svarUpako nizcita karake kartAkA siddhi sAdhana hI nahIM ho sakatA to phira usake dvArA karttAkI siddhikI to bAta hI kahA~ rhii|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ IzvaravAda 17 ava to Apake dilameM yaha vAta jacane lagI hogI ki sirpha vanAvaTa parase hI vanAnevAlekI aTakalapaccU kalpanA karanA yaha sarvathA nirmUla aura pramANazUnya bAta hai| vanAnevAleke bagaira eka bhI vanAvaTa nahIM rana sakatI,-vastu mAtrako dekhate hI usake racayitA kA khayAla AtA hai isa prakArakI bilakula sIdhI sAdI bAteM kitanI vodI aura dalIla rahita haiM yaha sAdhAraNa manuSya bhI samajha sakatA hai| jyoM jyoM gaharA cintana aura carcAtmaka vicAra kiyA jAtA hai tyo tyo satyAsatyake svarUpakI parakha ho sakatI hai / yahA~ para hama pUrvokta carcAse yaha pratyakSa anubhava kara cuke haiM ki jyo jyoM banAvaTa racanAke svarUpa para gaharA vicAra karate gaye tyo tyo vaha vilakula nirmUla banatA gayA, balki antameM vaha pramANa rahita kalpanA havAI hogaI / "mUlaM nAsti kutaH zAkhA" isa kahAvatake anusAra jaba racanAke svarupakA hI mUla nahIM to phira usake dvArA racayitA kI siddhi to gaganapuppa ke samAna hI hai / racanA yA banAvaTa ke bAremeM yaha bhI niyama caritArtha hotA hai ki saMsArameM jo vastu kisIkI banAI huI hotI hai, usakI sthiti maryAdita hotI hai / arthAt vaha amuka samayataka hI usa rupame Thahara sakatI hai| parantu pRthavI, jala, vAyu, Adike samAna vaha vanAvaTI yA kisIkI racI huI cIja hamezahake liye kAyama nahIM Tika sakatI / jisa vizvako Apa banAvaTI siddha karanekA prayatna kara rahe haiM vaha saccidAnanda Izvara paramAtmAke samAna nirantara zAzvata kAyama rahaneke kAraNa vanAvaTI vastuomeM kisa taraha ginA jA sakatA hai? kartRvAdI-mahAzayajI ! Apa to apane vacana cAturyase hI hame parAsta karanA cAhate haiM, parantu yoM to hama kisI bhI prakAra haTa nahIM sakate / Apane apanI dalIloMke antameM jo yaha pharamAyA ki jo vastu banAvaTI yA kisIkI racI huI ho vaha hamezaha kAyama nahI TikatI yaha bAta to hame bhI maMjUra hai, parantu yoM kaha kara antameM jagatako jo hamezaha kAyama rahanevAlA ThaharAyA hai yaha vAta hame asatya mAlUma hotI hai / payoki jagata to parivartana zIla
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 jaina darzana hai / usameM nityaM naye parivartana hote haiM, vaha kadApi eka svarUpameM sthita nahIM rahatA / yaha bAta Apa bhI pratyakSa dekhate haiM ki pratidina jagata meM anekAneka prANI janma lete haiM aura anekAneka pratidina marate haiM / jagatameM nitya prati kitane hI vRkSa ugate haiM aura kitane hI kumalA jAte haiM / isa prakAra jagatameM hamezaha parivartana hotA rahatA hai / jagata nitya nUtana svarupa dhAraNa karatA hI rahatA hai / isase kadAcita Apako jagata pravAharUpameM nitya mAlUma hotA ho parantu usameM rahI huI vastuyeM sadAkAla eka svarUpameM na rahaneke kAraNa use bhI nitya ekasvarUpameM kAyama rahanevAlA nahIM mAnA jA sakatA / arthAt jagata eka samAna aura nitya ekasvarUpameM sthita nahIM rahatA, ataH vaha banAvaTarUpa hai aura isI kAraNa usakA koI eka banAnevAlA honA cAhiye / isa prakArakI kalpanA kisa taraha asatya mAnI jA sakatI hai ? kartRvAdI - mahAnubhAva ! Apane to yaha bhI eka navIna hI yukti nikAlI ki jagata hI pravAhI rUpase nitya mAluma detA ho parantu usameM rahI huI vastuyeM nitya naye svarupa dhAraNa karaneke kAraNa jagatako bhI eka svarUpameM nahIM mAnA jA sakatA, arthAt jagata parivartanazIla honese banAvaTI hI mAnA jA sakatA hai aura isase banAnevAlA bhI siddha kiyA jA sakatA hai / yaha ApakI pUrvokta mAnyatA bhI bilakula asatya hI hai / jarA isa bAta para dhyAna dekara vicAra kareM ki ApakI isa prakArakI mAnyatAse to Apake hI mantavyase nitya mAnA huA paramANu ( parama aNu ) aura Izvara taka bhI banAvaTarUpa hI Thaharate haiM / paramANu bhI svayaM nitya yAne pravAharUpa nitya hai parantu usameM rahe huye rUpa, rasa, gandha aura sparza to badalate hI rahate haiM, taba kyA Apa use nitya mAna sakate haiM ? athavA Izvara jise ki Apa nitya mAnate haiM usameM rahe huye buddhi icchA aura prayatna amuka khAsa khAsa guNa badalate hI rahate haiM to kyA isase Apa use bhI nitya mAneMge ? kadAcit paramANu aura Izvara ko bhI Apa anitya mAnaneke liye hA~ kahai to phira banAnevAle ko bhI DhUMr3hanA par3egA aura isa prakAra
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ IzvaravAda gugayugAntara bIta jAne para bhI unake vanAnevAlokA patA na laga skegaa| astu hama Apase sirpha carcAke liye hI yaha pUchate haiM ki Apa jagatako banAvaTa rUpa mAnate haiM to vaha vanAvaTa bilakuna sAdhAraNa hai yA kisI khAsa taurakI asAdhAraNa hai? kartRvAdI-jagata kI banAvaTako hama vilakula sAdhAraNa mAna te haiM, Apa isake viSayameM kyA kahanA cAhate haiM.so kahiye / akartavAdI-mahAzayajI! Apako jarA isa bAta para vicAra karanA cAhiye ki java Apa jagatako vilakula sAdhAraNa banAvaTa mAna kara usake dvArA kisI asAdhAraNa buddhimAn usake racayitA kI siddhi karanA cAhate haiM to bhalA yaha kisa taraha bana sakatA hai ? kyoM ki sAdhAraNa vastuko ghanAnevAlA asAdhAraNa purupa hI ho aisA koI niyama nahIM hai / sAdhAraNa vastuko banAnevAlA buddhimAn bhI ho sakatA hai aura mandabuddhi bhI ho sakatA hai, pAgala yA anabhijJa bhI ho sakatA hai| parantu vaha koI bhI eka ho sakatA hai| arthAt sAdhAraNa vanAvaTake dvArA mAtra kisI eka banAnevAle kI hI kalpanA kI jA sakatI hai| parantu asAdhAraNa yA dhuddhimAn vanAnevAlekI kalpanA to kadApi nahIM ho sktii| aisI paristhitimeM ApakA sAdhya sarvajJa, sarvazaktimAna Izvara kisa taraha siddha ho sakatA hai? phatavAdI-yadi aisA hai to hama jagatako eka asAdhAraNa banAvaTa mAnege aura usake dvArA usake racayitAko bhI asAdhAraNa purupa mAneMge, ava kahiye Apa kyA kahanA cAhate haiM ? akartavAdI-bhalehI ApaH jagatako asAdhAraNa vanAvaTa kaheM parantu hamArI dRSTise to sAdhAraNa yA asAdhAraNa vanAvaTameM kucha vizepa pheraphAra nahIM dekha pdd'taa| kyoM ki usake vanAnevAlA pratyakSa na dekha par3aneke kAraNa una donoM vanAvaToMke bIca kyA pheraphAra hai, arthAt sAdhAraNa aura asAdhAraNa banAvaTameM kyA vizeSatA hai yaha jAnanA bar3A duskara hai| isa liye yaha kahanekI AvazyakatA nahIM ki jo dUpaNa sAdhAraNa vanAvaTameM caritArtha hotA hai vahI asAdhAraNa vanAvaTameM bhI lAgU par3atA hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana * kartRvAdI-mahAzayajI! Apane jo abhItaka dalIleM peza kI haiM ve maryAdAvAlI hAneke kAraNa kadAcit ThIka mAnI jAsakatI haiM parantu Apa donoM prakArakI banAvaTameM jo dUSaNa pharamAte haiM so hale vilakula hI asatya mAlUma hotA hai| sAdhAraNa aura asAdhAraNa banAvaTamai kadAcit pApa vizeSatA maMjUra na kareM. parantu una donoM meM vanAvaTa pana samAna honese usake dvArA banAnevAlekI siddhi karane meM kyA vAgha AtA hai ? akartRvAdI-yadi mAtra eka banAvaTapanake liye hI banAne vAlekI siddhi ho sakatI ho to mAtra Atmatvake liye apane samAna hI mahAdevakA zarIradhArItva, apUrNatva, asarvazatva aura saMsArItva kyoM nahIM siddha ho sakegA? kyoM ki jitanA aura jaisA Atmatva mahAdeva meM hai utanA hI aura vaisA hI Atmatva manuSyoM bhI hai| vAstava meM gaharA vicAra karane para prathama to yaha vAta hI samajha nahIM AtI ki banAvaTa yA racanAmeM asAdhAraNatva kisa taraha ho sakatA hai ? kartavAdI-mahAzayajI Apa cAhe jo kaheM parantu hamArI to yahI mAnyatA hai ki jisa vastuko dekhakara. vanAI huI yaha buddhi paidA ho usakA koI bhI kartA honA cAhiye / basa isI prakAra jagata kartAkI kalpanA bhI sughaTita aura yogya hI mAnI jA sakatI hai| akartRvAdI-ApakI mAnyatAnusAra ApakA kathana ThIka hai parantu hamAre mantavyake anusAra jamIna, jala, vAyu, AkAza vagairaha 'vastuoko dekhakara kisIko bhI yaha vuddhi nahIM paidA hotI ki ye kisIke vanAye huye haiM / yaha to Apane khIMcAtAnI dvArA javaradastI hI mAtra aTakala upasthita kI huI hai| jisa prakAra eka purAnA kavA yA prAcIna imArata dekhakara yaha kalpanA hotI hai ki ye kisIke banAye huye haiM usa prakArakI kalpanA pRthavI zrAdiko dekhakara nahIM hotii| jahA~ para banAvaTapanakI vuddhi hI paidA nahIM hotI vahA~ 'para usake dvArA banAnevAlekI siddhi ho hI kisa taraha sakatI hai?
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ IzvaravAda kartRvAdI-khaira kucha derake liye yaha mAna liyA jAya ki pRthavI Adiko dekhakara Apako usa prakArakI buddhi na paidA hotI ho parantu jo prAmANika jana haiM unheM to usa tarahakI dhuddhi paidA honA yaha sahaja sI bAta hai aura usa prakArakI buddhi dvArA hI kartAko sAvita karanA yaha sarvathA sarala aura sugama hai| akartRvAdI-vezaka aApake kathanAnusAra kadAcit prAmANika manuSyoMko pRthavI vagairaha dekhakara ye kiye huye haiM isa prakArakI buddhi paidA hotI ho parantu unako hI aisI buddhi paidA honekA kAraNa yA nimitta kyA hai ? yaha bAta spaSTatayA mAlUma honI caahiye| hamArI samajha mujava najarase dekhanese aisI buddhi paidA hotI ho yaha asaMbhavita bAta hai / yadi aisA hI hotA ho to sava manuSyoMko bhAMkheM samAna hI haiM isa liye hame bhI usa prakArakI buddhi dekhanese avazya paidA honI caahiye| kartRvAdI-mahAzayajI ! dekhane mAtrase nahIM parantu prAmANika manupya vastuko dekhakara usa prakArakI buddhi anumAna yA apanI aTakalase paidA karate haiM aura usa prakArakA vicAra yA anumAna kadAcit Apako na hosake yaha svAbhAvika bAta hai, arthAt isa prakArakA vicAra aMkRrita karanekA mUlakAraNa anumAna aura aTakala hI hai| akartRvAdI-mahAnubhAva ! jarA buddhikA vyaya karake kucha vicAra karo ki karttAko siddha karaneke liye sabase prathama pezakI huI zrApakI aTakala abhItaka adhara hI laTakatI hai, usapara Apa yahA~ para yaha.dUsarI aTakala (anumAna ) khar3I kara rahe haiN| yadi zApa eka aTakala-kalpanAko dUsarI aTakala para lAdakara kAma nikAlanA cAhate ho to isa prakAra kadApi pAra na pAyagA / aTakala para aTakaleM lAdate rahanese usakA anta hI nahIM sakatA aura nA hI isase kAryakI siddhi ho sakegI / isa taraha pRthavI vagairaha dekhakara ye kisIke kiye huye haiM prathama isa prakArakI vRddhi paidA honemeM hI zaMkA upasthita hotI hai to phira usake dvArA kartAkI aTakala kisa prakAra satya mAnI jA sakatI hai? .
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 jaina darzana kartRvAdI-mahAzayajI! eka bAta Apake lasevAhara gaI mAlUma hotI hai, aura vaha yahI ki sava banAvaToM (vastuoM ) ko dekhakara dekhane vAle manameM yaha vanAI huI hai isa prakArakI buddhi paidA honI hI cAhiye yaha koI niyama nahIM hai aura na hI hamArA yaha siddhAnta hai / jaiseki eka khudA huA gar3hA ho aura use java miTTasi pUrNa karadenese samAna kara diyA gayA ho . usa samaya use dekhanese dekhanevAlake manameM yaha kalpanA paidA nahIM hotI ki yahA~ para prathama gar3hA thA aura use phira bhara denese samatala kara diyA gayA hai / arthAt jisa prakAra bhara diyA huA gar3hA apane bhara diye gayepanako nahIM mAlama karA sakatA usI prakAra kadAcit pRthavI Adi bhI apane kRtapanako na mAlUna karA sakeM yaha bAta saMbhavita hai / parantu isase unameM rahA huA kRtrimatva thor3e hI calA jA sakatA hai ? balki una vastuoMmeM gupta tayA rahI huI kRtrimatAdvArA hI karanevAlekI kalpanA upasthita kI jA sakatI hai| isa liye pRthavI vagairehameM kRtrimatAkI cuddhi paidA honemeM kisI bhI prakArakI zaMkA upasthita nahIM ho sktii| akavAdI-mahAnubhAva ! Apa bhI ThIka pharamAte haiM, ApakI dalIlose koI bholA manuSya avazya samajha sakatA hai yA yo kahanA cAhiye ki phasa sakatA hai parantu hama to Apake hI samAna tarkavAdI haiM isa liye hama isa viSayameM aisI nirmala yuktiyoMse kadApi mohita nahIM ho skte| Apane jo gar3hekA dRSTAnta de kara usakI bAr3ameM pRthavI Adike kRtrimapanako chipA rakhanekA prayAsa kiyA hai vaha sarvathA vyartha aura niSphala hai| kyoM ki vaha gar3hA kisIne bhI na kiye huye isa prakArake pRthavIke samatalake samAna nevalameM dekha par3aneke kAraNa kadAcit dekhanevAloMko apane akatrima panakA bhrama paidA kare, arthAt apane vAstavika kRtrimapanako chipA rakkhe yaha ho sakatA hai, parantu pRthavI Adiko aisI kaunasI vastukI upamA dI jA sakatI hai ki jo kisIkI kI huI na ho aura jisase yaha usa gar3heke samAna apane kRtrima bhAvako chipA rakkhe / arthAt yadi pRthavI Adi sacamuca hI kRtrima bhAvavAlI
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ IzvaravAda 23 vastuyeM ho to unameM rahA huA kRtrimabhAva kisI bhI prakArakI Apatti vinA pragaTa honA caahiye| parantu yaha to Apake hI kathanAnusAra ve vastuyeM apane kRtrimapanako dekhanevAleke manameM nahIM ThasA sakatI to phira usake dvArA usake kartAkA patA kahA~ laga sakatA hai ? tathA jo Apa kalamakA udAharaNa de kara jagatake racayitAkI kalpanAko dRr3ha karate haiM so bhI ucita mAlUma nahIM detA, kyoM ki Apa jagatakartAko zarIra rahita mAnate haiM aura kalamakA karttA to pratyakSa hI zarIradhArI najara AtA hai| isase zarIra dhArI kartA dvArA kI gaI huI kalamake sAtha jagatakI sAmyatA karake yoM kahanA ki jagatako kisI azarIrI vyaktine banAyA hai yaha kisa taraha ghaTita ho sakatA hai ? hA~ yadi kalamakartAke samAna hI jagatakartAko bhI zarIra dhArI mAnaliyA jAya to bezaka yahA~ para kalamakA dRSTAnta caritArtha ho sakatA hai anyathA nahIM / tAtparya yaha hai mAtra kalamake yA anya kisI vastuke dRSTAntase jagata kartAkI siddhi kadApi nahIM ho sktii| kavAdI-zrApakA kathana satya hai parantu hama kalamake saba guNoMke sAtha jagatake sarva guNoMkI sAmyatA nahIM karate, hama to sirpha yahI kahate haiM ki jisa taraha eka kalama vanAvaTa cIja hai aura usase hI usakA koI eka banAnevAlA honA cAhiye usI prakAra jagata bhI eka vanAvaTa rUpa hai aura ise bhI banAnevAlA kyoM na ho sake ? kalamake dRSTAntase kalama aura jagatameM mAtra kRtrima bhAvakI hI samAnatA hai, dUsarI nhiiN| yadi Apake kathana kiye sujava yahA~ para yA anya kisI vastu sava bAtoMkI samAnatA karane jAya~ to eka bAtakA bhI nirAkaraNa nahIM ho sake aura na hI kahIM para saba vAtoMkI samAnatA mila sakatI hai| isa liye kalama aura jagatake vIca jo Apa saba bAtoMkI samAnatA karake hamArI kalpanAko dhakkA pahu~cAte haiM so sarvathA anucita hai| akartRvAdI-mahAzayajI! Apa pharamAte haiM so ucita hai parantu usameM ApakA svArtha honase kucha anucitaMtA bhI A jAtI hai| dekhiye ki hama yaha to kahate hI nahIM aura kaheMge bhI nahIM ki
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 jaina darzana kalama aura jagatake bIca sarva prakArako samAnatA honI cAhiye, parantu itanA to hama kaha sakate haiM aura kaheMgebhI ki una donoM meM kartRbhAva-banAvaTapana to samAna hI honA cAhiye / yadi aisA na ho to banAvaTakA sahArA lekara jagatake vanAvaTapanako siddha karake aura usake dvArA usake banAnevAle karttAkI siddhi karanekA prayatna karanA yaha sarvathA nirmUla aura vyartha hai / sUkSma vicAra karanese spaSTa mAlUma hotA hai ki kalama aura jagatake vIca jo kRtrima bhAva hai usameM bhI yathArthatayA samAnatA nahIM hai / kyoM ki kalama yA anya kI jA sakanevAlI vastuokA kartA-unako banAnevAlA koI na koI pratyakSa dekha par3atA hai / Apa samasta saMsArameM ghUma kara dekheM yA anubhava kareM ki aisI eka bhI koI vanAvaTAtmaka vastu mila sakatI hai ki jisake vanAnevAleko kisIne bhI na dekhA ho| isase to kRtrimabhAvake liye sirpha dekhane meM A sake isI prakArake kAkI aTakala yA kalpanA kI jA sakatI hai| parantu Apake kathana sujava vaha avazya kisa taraha kalpita kiyA jAya? hAM ho sakatA hai, yadi Apa eka bhI aisI cIja vatanAve ki jisakA ko kisIse bhI na dekhA jAya / hamArI samajha mujaba Upara kathana kI huI rItyanusAra jagata aura kalama ina donokI samAnatA hI isa viSayameM sughaTita nahIM hai to usake dvArA jagatake racayitAkI siddhikI vAte karanA yaha retakI dIvAla khar3I karaneke samAna hai| dUsarI eka yaha bhI bAta hai ki jagatameM jitanI vastuye dekha par3atI haiM ve sabahI kisIkI banAI huI ho yaha koI niyama nahIM ho sktaa| kitanI eka vastuyeM aisI haiM ki jo kisIkI banAI huI hotI haiM aura kitanI eka vastuye vinA kisIke banAye hI hotI haiM / yaha Apa bhI pratyakSa dekhate haiM ki saMsArameM kitanI eka cIjeM aisI haiM ki jinheM kisI kartA-banAnevAle-ghar3anevAle yA cunanevAle ne kI ho, banAI ho, ghar3I ho aura bunI ho| jaise ki cAka, lekhanI, ghar3A aura kapar3A vagairaha / isI prakAra aisI vastu:bhI bahuta haiM ki jinheM kisIne bhI na banAI ho / jaise ki parvata, samudra, vRkSa, ghAsa aura latAyeM tathA vinA hI voye paidA honevAlI vanaspati
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ IzvaravAda vagairaha aura sAthahI ApakI mAnI huI paramezvarameM rahI huI buddhi, icchA tathA prayatna Adi / isa prakAra banAnevAle vinAkI cIjeM bhI saMsAra meM bahuta hI banI huI dekha par3atI haiM, isa liye banAnevAle yA karttAke vinA koI vastu vana hI nahIM sakatI yaha kalpanA yA aTakala kisa taraha satya mAnI jAya ? kartavAdI-Apane jo parvata, samudra, vRkSa tathA ghAsAdikA sahArA lekara yaha siddha karanekI ceSTA kI hai ki saMsArameM kitanI eka vastuye aisI bhI haiM ki jinakA koI bhI vanAnevAlA kartA nahIM hai, yaha ApakI bhUla mAlUma hotI hai| kyoM ki Apa jahA~ para jisa kisI vastuke banAnevAle ko nahIM dekha sakate vahA~ para usa vastukA banAnevAlA Apako Izvara samajha lenA cAhiye / isa liye zrApa pUrvokta udAharaNa de kara yaha nahIM kaha sakate ki aisI bhI cIjeM mila sakatI haiM ki jinakA koI vanAnevAlA hI nahIM aura yo kaha kara Apa kRtrimabhAva dvArA upasthita honevAlI karttAkI kalpanAko jarA bhI zithila nahIM kara skte| akatavAdI--mahAzayajI ! ApakA kathana to hAsyajanaka mAlUma hotA hai| abhItaka to Izvara kartAkA kahIM patA nahIM hai| usakI banAvaTakI bhI siddhi nahIM huI hai itane meM to pApa vIcameM Izvarako hI lA khar3A karate haiN| mAno usakI siddhi hI na ho gaI ho / jisa vastukA hamAre aura Apake daramyAna abhItaka vAda vivAda cala rahA hai aura jisake vipayameM abhItaka kucha bhI nirNaya nahIM huA balki jisake sAvita honekI saMbhAvanA hI abhItaka nahIM hai use Apa apanI prastuta carcA meM kisa taraha lA sakate haiM ? hama kyA aura dUsare kyA java taka IzvarakA patA na lage, usakI siddhi na ho sake taba taka use banAnevAlA-karanevAlA yA racayitAtayA kisa taraha mAna sakate haiM ? isa liye ApakI pUrvokta dalIla sarvathA nirmUla hai| . kartavAdI-nirmUla kyoM hai ? ina ghAsa aura latAyeM vagairahako Izvara hI to banAtA hai| jahA~ jahA~ para vaha ghAsa latA Adi jamatI hai vahA~ para use Izvara hI jamAtA hai,vaha adRzya hokara una cIjoMko
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 jaina darzana banAtA hai, parantu vaha carbhacakSuoMse dekhane meM nahIM AsakatA isa liye Apa yaha nahIM kaha sakate ki saMsArameM kitanI eka vastuyeM: vinA kisIke banAye bhI bana sakI haiN| ___ akartavAdI-bhAI ! zrApa jo yaha pharamAte haiM ki vaha Izvara hamAre carmacatuose dekhanemeM nahIM A sakatA, to kyA vaha zarIra rahita hai jisase nahIM dIkha sakatA ? yA usameM koI aisA camakAra hai ki jisase dekhane meM nahIM A sakatA ? athavA usameM kisI prakArakI koI vizeSatA hai ki jisase vaha dRSTigocara nahIM ho sakatA? kaTavAdI-Izvara janmamaraNa dhAraNa hI nahIM karatA to vaha zarIradhArI kisa taraha ho sakatA hai ? arthAt vaha azarIrI hai aura isI kAraNa vaha kisIko dRSTigocara nahIM hotaa| akavAdI--mahAzayajI! yadi Apake kahe mujava Izvara azarIrI hai to phira vaha jagatako kisa taraha banAtA hai ? yA banA sakatA hai? yadi zarIra vinAbhI jagatakIracanA ho sakatI ho to mokSa padako prApta huI AtmAyeM ki jo zarIra rahita haiM ve bhI jagatakI racanA kyoM nahIM kara sake ? tathA prAtmAmeM rahe huye buddhi, icchA aura prayatna Adi guNa zarIrakI hayAtImeM hI kArya kara sakate haiM parantu zarIrake abhAvameM ve kucha bhI kAma nahIM kara sakate / isa liye yadi zrApa Izvarako zarIravAlA mAna sakeMge taba hI vaha jagatakA racayitA ho sakatA hai anyathA nhiiN| kavAdI--bhAI ! IzvarameM to isa prakArakA camatkAra hai ki jisase vaha hamAre dekhane meM nahIM sktaa| akasevAdI--mahAnubhAva ! jarA isa bAtapara vicAra kIjiye ki jo najarase dIkha sakatI ho aisI koI bhI cIja yA koI vyakti vaha cAhe kisI kAraNa roja na dekha par3atI ho parantu kabhI na kabhI to kisIke dekhanemeM avazya hI AvegI, arthAt jo kabhI roja na dekha par3atA ho vaha kabhI na kabhI to maMtra, vidyA yA yogake prabhAvale jarUra hI najara pdd'egaa| koI bhI vidyAvAlA, maMtravAlA yA yogavalavAlA aisA nahIM hai ki jo kabhI bhI bhUta-pretake samAna
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ IzvaravAda 27 kisIke dekhane meM hI na Ave / yadi Izvara apane kisI prabhAvika camatkArake liye roja na dekha par3atA ho tathApi yadi vaha kartA tarIke ho to kabhI kisI vakta to kisI na kisI ko avazya dIkhanA caahiye| parantu Azcarya isa bAtakA hai ki vaha kabhI bhI kisIko dRSTigocara nahIM hotA / isa liye aisA kisa taraha mAnA jAya ki vaha apane kisI prabhAvika camatkArake kAraNa nahIM dekha pdd'taa| kartRvAdI-khaira yadi Apako yaha maMjUra nahIM to jAne do, hama yaha mAnate haiM ki IzvarameM aisI koI eka jAtivizeSatA hai ki jisake kAraNa vaha hamArI dRSTimeM nahIM AsakatA aura gupta rahakara hI jagatakI racanA karatA hai| akartRvAdI-ThIka hai yaha ApakA kathana prApako hI hAnikAraka hogaa| hamArI samajha mujava zrApa jAtivizeSakA artha bhUla gaye mAlUma dete haiN| Apane hI pharamAyA hai ki jo jAstI vastuoMmeM rahe usakA nAma jAtivizeSa hai / Apa to Izvarako eka hI mAnate haiM aura usake samAna anya kisI cIjako nahIM mAnate to phira bahuta cIjoMmeM rahanevAlA jAtivizeSa ekale IzvarameM kisa prakAra raha sakatA hai ? isa liye Izvara meM isa prakArakA koI jAtivizepa ho hI nahIM sakatA ki jisase vaha kisIke bhI dekhane meM hI na Ave / khaira yadi kucha derake liye Apake kathAnusAra Izvarako jagatakA kA mAna liyA jAya to usameM anyabhI kaI prazna upasthita hote haiN| jaise ki yadi vaha sacamuca jagatako racatA hI ho to kyA jagata usake astitva mAtrase hI racA jAtA hai ? yA usake jJAnIpanake kAraNa racA jAtA hai ? athavA usameM jJAna, icchA prayatnahai unake hI dvArA racA jAtA hai kiMvA Izvara apane jJAna, icchA prayatna dvArA svayaM kriyA karatA hai aura usase jagata racA jAtA hai ? yA sirpha usake Izvaratvake liye hI jagatakI racanA hotI hai ? kartRvAdI- isa vipayameM hama Apako vizeSa kyA kaheM, hama to Izvarake aise upAsaka haiM ki hamArI mAnyatAke anusAra Izvarake astitva mAtrase hI jagatakI racanA ho jAtI hai|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana akartuvAdI - mahAnubhAva ! yaha to ApakI andha zraddhA yA vicArazUnya bhakti hai / Apa jarA dhyAna dekara vicAra kIjiye ki yadi jagata kI racanAmeM usake sirpha astitvakI hI zrAvazyakatA ho to isa jagatakA racanevAlA Izvara eka hI kyoM ho sakatA hai ? jisa prakAra Izvara hayAta hai usI prakAra luhAra, kuMbhAra, sutAra -. bar3haI vagairahakA bhI astitva hai / ina sabake astitvameM koI aisI vizeSatA nahIM hai ki ekake astitvase hI jagatakI racanA ho sake aura dUsareke astitvale na ho sake / isa liye mAtra astitvase. hI jagatakI racanAyeM Izvarako lAnemeM dUsare bhI astitva rakhanevAle luhAra, kuMbhAra Adi Akara Izvara ke IzvaratvakA hissA le skeNge| 2.8 kartavAdI - khaira yaha dalIla Apake dilameM nahIM jacatI to ise chor3a dIjiye, hama Izvarake jJAnIpana ko hI jagata racanAkA kAraNa mAneMge aura usa kAraNa dvArA Izvarako jagatakarttAmAneMge, kahiye va to kisI prakArakA bAgha nahIM na ? kartRvAdI - mahAzayajI ! ApakI yaha dalIla bhI nirmUla hI hai, kyoMki jJAnI to yogI puruSa bhI hote haiM parantu ve kabhI jagatakI racanA nahIM karate / isa liye jagatakI racanA jJAnIpanako kAraNa banAnA yaha sarvathA aghaTita hai / kartuvAdI - Izvarame jJAna icchA aura prayatna ye tInoM guNa hone se vaha jagatako raca sakatA hai, arthAt jagatakI racanAmeM IzvarakA jJAnIpana, icchAvAnatva aura prayatnavAnatva ye tInoM kAraNabhUta haiM / akartRvAdI - mahAzayajI zrApa barAbara dhyAna nahIM rakhate, hama prathama hI Apake samakSa yaha siddha kara cuke haiM ki zarIrake astitva meM hI jJAna, icchA aura prayatna kAraNabhUta ho sakate haiM aura zarIrake astitva vinA ye tInoM hI AkAzapuSpavat nirarthaka haiN| hA~ yadi Apa Izvarako zarIradhArI mAneM to bezaka usake jJAna icchA aura prayatnako Apa jagata kI racanA kAraNabhUta mAna sakate haiM / parantu java Izvarako zarIravAlA hI nahIM mAnate tava phira jagatakI racanA usa azarIrI Izvarake jJAna icchA prayatna
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ IzvaravAda . 29: vagairahako bhI kAraNabhUta nahIM mAna sakate / isa liye Apako isa vodI dalIlakA jarA bhI sahArA nahIM mila sktaa| kartRvAdI-bhAI ! ApakA kathana yathArtha hai parantu hama Izvara ke mAtra jJAna, icchA aura prayatnako hI jagatakA kAraNabhUta nahIM mAnate, Izvara ina tInoM dvArA jo kucha kriyA karatA hai use hI hama jagatakI racanAmeM kAraNabhUta mAnate haiN| akarTavAdI-mahAzayajI! upayogazUnyatAse kitanI bar3I bhUla hotI hai / hama do daphA isa vAtakA nirAkaraNa kara cuke haiM, zrava phirase tisarI daphA hameM vahI kahanA par3atA hai ki java Izvarako zarIra nahIM hai to usake mAtra jJAna icchA aura prayatna dvArA kisI prakArakI kriyA hI nahIM ho sakatI, phira cAhe vaha IzvarakA bhI Izvara kyoM na ho| isa liye zrApakA kathana bilakula niHsAra hai| __ kartRvAdI--astu yaha bhI jAne do, hama aisA mAnate haiM ki Izvarake kAraNa hI jagatakI racanA hotI hai| akartRvAdI-dhanyavAda ! yaha to Apane navIna hI bAta nikAlI !! Apa jarA soca vicAra kara dalIleM peza karate jAyeM to ThIka rhe| bhalA hama Apase yaha pUchanA cAhate haiM ki Izvarake jisa Izvaratvako zrApa jagata racanAkA kAraNa mAnate haiM vaha Izvaratva kyA cIja hai? kyA Apa jAnakArapanako Izvaratva kahate haiM ? yA kartRbhAvako Izvaratva mAnate haiM ? yA isase bhI bhinna svarUpavAlA Izvaratva samajhate haiM ? yadi Apa mAna jAnakArapana ko hI Izvaratva mAnate ho to vaha jAnakArapana bhI kisa prakAra kA samajhanA cAhiye? mAtra sAdhAraNa jAnakArapana samajhanA cAhiye yA sarvazapana ? kartRvAdI-prathama hama mAna nire jAnakArapanako hI Izvaratva samajhate haiM aura use hI jagatakI racanAkA kAraNa mAnate haiN| akartRvAdI-Apake uparokta kathana kiye huye Izvaratvake arthase to Izvara sAtra jAnakAra hI siddha ho sakatA hai parantu kartA sAvita nahIM ho sakatA / yadi jAnakArapanake liye hI jagatakI racanA ho jAtI ho to phira hama yaha pUchate haiM ki jagatameM aisA
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 - jaina darzana kaunasA manuSya hai ki jisameM jAnakArapana na ho? arthAt Izvara ke samAna hI jIva mAtrakA jAnakArayana jagatakI racanAme kAraNabhUta honese Izvarake ekatvakA bhaMga ho jAyagA / kyoM ki jAnakAra pana to sabameM samAna hI hai| kartRvAdI-yadi aisA hai to hama Izvaratvake pUrvokta arthako na mAna kara usameM sarvajJatva mAnege aura usa sarvazatvako jagata . racanAkA kAraNa mAnakara Izvarake kartRtvako siddha kareMge, phira kahiye ava to koI dUpaNa nahIM AtA n?| * akartRvAdI-yaNa kyoM nahIM? isameM to vahIM dUpaNa upasthita hotA hai| yaha dUsarA mantavya mAnanese kadAcit Izvara vuddhadeva vagairahake samAna samasta jagatako jAnanevAlA sarvajJa sAvita ho sakatA hai parantu jagatako banAnevAlA to kisI taraha bhI siddha nahIM hotaa| kartRvAdI-khaira yadi yaha bhI Apako dUSita pramANa mAlUma hotA hai to hama IzvaratvakA artha karanevAlA yA racayitA hI karate haiM, ava pharamAiye isameM kyA doSa hai ? akartRvAdI-mahAzayajI! karanevAlA yA kartRtvabhAva mAnane mAtrase Apake kAryakI siddhi nahIM ho sktii| kyoM ki kartRtva bhAva to sabameM hI rahA huA hai / jaise ki jisa prakAra IzvarameM kartRtva bhAva hai usI prakAra kuMbhAra, luhAra vagairahameM bhI hai to phira ekalA Izvara hI kartA kyoM ginA jAya ? kyoM ki kartA mAtra kartRbhAva to samAna hI hai / isa liye saba hI kartAoMko Izvara vananekA prasaMga upasthita hogaa| kartRvAdI-khaira mahAzayajI hama ina savako chor3a kara, arthAt jAnakArapana evaM karanevAlApana-kartRkabhAva inheM chor3a kara isase bhinna jo kucha bhI usameM hai usa hI hama Izvaratva samajhate haiM aura usake dvArA hIjagatakI racanA hotI hai, aisAmAnane meM kyA doSa hai? akartRvAdI-bhAI ! yaha to zrApakI vicitra hI mAnyatA hai| . zrApakA yaha kathana hamArI yA anya kisI bhI vicArazIla manuSya kI samajhameM hI nahIM sktaa| hama to samajhate haiM ki ApakI
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ IzvaravAda mAnyatAke anusAra bhI IzvarameM icchA aura prayatna ke sivAya aura kucha tIsarI vastu ho aisA mAlUma nahIM hotA aura isake dvArA jagatakI racanA karanemeM kahA~ kahA~ para dUSaNa upasthita hote haiM so Apako prathama hI mAlUma ho cukA hai / isa liye ApakI yaha nirmUla mAnyatA kisI prakAra bhI siddha nahIM ho sktii| arthAt ApakI orase abhItaka aisI eka bhI dalIla nahIM dI gaI ki jisake dvArA jagatake racayitAko sAvita kiyA jaaske| hama Apase yaha pUchate haiM ki ApakA mAnA huA Izvara jagata racanAkI jo khaTapaTa kara rahA hai kyA usameM vaha apanI marajIke mutAvika pravRtti karatA hai ? yA karmoke vaza hokara pravRtti karatA hai ? vA dayAke liye pravRtti karatA hai ? athavA lIlA karanekI vRttile pravRtti kara rahA hai ? kiMvA bhaktajanoMko tArane aura duSTajanoMko mAraneke liye jagata racanAmeM pravartatA hai yA isa prakArakI pravRtti karanekA usakA svabhAva hI hai ? kartRvAdI-bhAI ! vaha Izvara sarvoparI honese jagatakI racanA usakI icchAnusAra hI karatA hai, aura jagatakI racanA yA usakA pravAha IzvarakI icchApara hI AdhAra rakhatA hai| _ akartRvAdI-mahAzayajI! ApakI yukti hamArI samajhameM nahIM baiThatI, kyoM ki yadi Izvara jagatakI racanA karane meM usIkI icchAnusAra vartatA ho to phira koI aisA bhI samaya AnA cAhiye ki jisa samaya jagatakI racanA kisI jude prakArakI bhI huI ho / Apa yaha kalpanA to kara hI nahIM sakate ki IzvarakI icchA sadA kAla ekasI hI rahatI hai, kyoM ki vaha sarvathA svataMtra honese cAhe vaisI icchA kara sakatA hai| parantu jagata to sarvadA eka hI svarUpameM calatA dekha par3atA hai, isase bhinna svarUpameM kabhI kisIne dekhA ho yA sunA ho yaha mAlama hI nahIM hotA, isase yaha spaSTa hI siddha hotA hai ki jagatakI racanA karanemeM Izvara apanI hI icchAnusAra pravRtti nahIM kara sktaa| kartRvAdI-nahIM aisA nahIM, kintu karmake vaza hokara Izvara
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 jaina darzana jagatakI racanA karatA hai aura isa kAraNa vaha kisI prakArakI nahIM vanane yogya racanA kara hI nahIM sktaa| __ akartRvAdI-basa phira to ho cukA mAmalA khatama, yadi Izvara bhI kauke vaza rahatA hai to phira vaha Izvara hI kAhaMkA? vaha sarva zaktimAn ho hI nahIM sakatA, kyoM ki vaha bhI sAdhAraNa manuSyoMke samAna hI karmake vazIbhUta hai|| kartRvAdI-jarA Thahariye isameM hamArI bhUla hogaI hai, vaha sarva- / zaktimAn to jarUra hai.aura karmavaza hokara nahIM kintu mAtra dayA ke kAraNa hI vaha Izvara paramAtmA jagatakI racanA karatA hai, kyoM ki vaha parama dayAlu hai| akartRvAdI-yadi vaha Izvara dayAke kAraNa hI jagatako racanA karatA hai to phira samasta saMsArako sukhI hI calyoM nahIM vanAve? kyoM ki jagatake tamAma prANI sukhArthI haiM, duHkha sabhI ko apriya hai| prANImAtrako sukha denA yaha dayAlu purupakA prathama kartavya hai / parantu jagatameM hama pratyakSa dekhate haiM ki sukhakI bhAvanA yA sukha eka sarasoMke dAneke samAna hai aura duHkha sumeru parvatake samAna dekha par3atA hai / isa kAraNa aise dukhI jagatako dekha kara koI bhI buddhisAna manuSya yaha kalpanA nahIM kara sakatA ki Izvara mAtra dayAbhAvase prerita hokara hI jagatakI racanA karatA hai| kartRvAdI-Izvara to parama dayAlu honeke kAraNa saba jIvoM ko sukhI hI banAtA hai parantu javi apane kRtakoMke liye dukhI vana jAte haiM, isameM bhalA IzvarakA kyA doSa hai ? __ akartRvAdI-basa ho cukA, tava to zrApake kahe mujava hI Izvarase bhI bar3hakara kAkI zakti-bala adhika siddha hotA hai| isa liye sahAzayajI! yadi Apa jagata racanAkI ulajhanameM Izvarako na DAlakara usake sthAna para kA~ko hI mAnale to kyA harakata AtI hai ? kartRvAdI-yadi pUrvokta mAnyatAse IzvarakartRtvasiddhAnta ur3a jAtA ho to hasa vaisA mantavya mAne hI kyoM? calo hama aisA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ IzvaravAda mAnate haiM ki yaha jagata IzvarakI lIlA hai, arthAt IzvarakI lIlA dvArA hI jagatakI racanA hotI hai aura lIlAdvArA hI jagatakA pAlana hotA hai| akartRvAdI-mahAzayajI! rAgadveSarahita IzvarameM lIlA kisa taraha ho sakatI hai ? Izvara to vahI ho sakatA hai ki jo lIlA ko bhI pAra kara gayA ho / sarvajJa sarvadarzI Izvarase kadApi lIlA nahIM ho sakatI aura usake abhAvase vaha jagata racanAkI ulajhanameM par3a nahIM sakatA, / kartRvAdI-ThIka yaha bhI jAne do, hama aisA mAnate haiM ki Izvara apane bhaktoMko tArane ke liye aura duSToMko mArane ke liye jagata kI racanA karatA hai| __ akartRvAdI-ApakI yaha dalIla bhI nirmula hI hai kyoMki rAgadveSarahita Izvarako sarvatra samabhAva hotA hai| samabhAvI Izvara kA koI bhakta yA duzmana ho hI nahIM sakatA / arthAt use kisI para rAga yA dvepa nahIM hotA / Izvarako jagataracayitA sAvita karaneke liye ApakI eka bhI dalIla yuktiyukta nahIM miltii| kartRvAdI-khaira mahAzayajI! hama Apake sAmane eka dalIla aura peza karate haiM yadi sIdhI par3I to ThIka hai anyathA hAra mAnanemeM hameM kisI prakArakI AnAkAnI nahIM hai| aba hama yaha mAnate haiM ki IzvarakA svabhAva hI aisA hai jisale jagatakI racanA duA karatI hai| arthAt jagatakI utpatti honemeM Izvarake svabhAvake sivAya anya kucha bhI kAraNa nhiiN| akartRvAdI-yaha to Apane ThIka kahA, parantu java zrApa yahA~ taka mAnaneko taiyAra huve haiM ki Izvarake svabhAvase hI jagata kI utpatti huA karatI hai to yadi isake badalemeM yo mAna leM ki karmake svabhAvase jagatakI racanA huA karatI hai to Apako kyA harakata AtI hai? vAstavika karmake svabhAvako chor3akara pramANarahita javaradastI hI jagatakA tarIke IzvarakI kalpanA karanA yaha hameM to kyA parantu kisI bhI vicArazIla vidvAnako
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana -mAnya nahIM ho sktaa| isa liye eka karmake svabhAvako hI jagata kI utpattikA kAraNa mAnanA yaha yuktiyukta siddhAnta hai| . . jisa prakAra kriyAbhAvase kartRtva-karttAkI siddhi karanevAlI ApakI peza kI huI kalpanAyeM asatya sAvita hogaI haiM usI prakAra ApakI usa tarahakI anya kalpanAyeM bhI asatya hI sAvita hotI: haiM / saMsArameM aisI hajAroM vastuyeM evaM kriyAyeM hotI haiM ki jinakA kartA vuddhimAna ho hI nahIM sktaa| yaha bAta hama prathama eka daphA kaha cuke haiM tathApi vizeSa samajhaneke liye yahA~ para phirase. ullekha karate haiN| gaganameM jo vidyuta-vijalI camakatI hai vaha kisa buddhimAnakI banAI huI hai ? nidrAvasthAmeM manuSya jo kriyAyeM karatA. hai kyA vaha usa vakta buddhimAna hotA hai ? arthAt bahutasI kriyAyeM buddhimAna kartAkevinAbhI saMsArameM huzrA karatI haiM, isaliye kartAko buddhimAna sAbita karanekI ApakI eka bhI dalIla satya nahIM ThaharatI / vizeSa kyA kaheM jagata racayitAko sAbita karanekI ApakI tamAma kalpanAyeM retakI dIvArake samAna haiN| kyoki Aja taka kisI bhI manuSyane jagata racanevAleko kahIMpara bhI nahIM dekhA / Apake samAna hama bhI isase ulTI hI kalpanA kara sakate haiM ki jisa prakAra kuMbhAra maTTI, cAka tathA daMDa vagairaha vinA ghar3A nahIM banA sakatA usI prakAra Izvara bhI usake pAsa kisI tarahakI sAmagrI na honese jagatakI racanA kara hI nahIM sktaa| dUsarI bAta yaha hai ki jisa taraha AkAza sarvatra rahA huA hai aura vaha niSkrIya hai usI prakAra Izvara bhI sarvatra rahaneke kAraNa kisI tarahakI kriyA kara nahIM sktaa| isa taraha kisI prakAra bhI Izvara jagatakA karttA sAbita ho hI nahIM sakatA, phira use nitya, sarvajJa aura eka ityAdi saba kucha mAnanA sarvathA vyartha hai| hama kahate haiM ki yadi Izvara nitya hI ho to usa ekalese hI jagatakI racanA, rakSA aura saMhAra ye tInoM kArya kisa taraha ho sakate haiM ? eka sadaiva eka hI svabhAvavAlA hotA hai vaha paraspara virodha rakhanevAle kAyA~ko kadApi nahIM kara sktaa| isa liye . Izvarako nitya mAnanA yaha Apake hI siddhAntase viruddha hogaa| .
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ IzvaravAda 35 tathA vaha kisI prakAra sarvajJa bhI sAbita nahIM ho sakatA, kyoM ki ApakI dalIloMmeM aisI eka bhI dalIla nahIM hai ki jisake dvArA use sarvazatayA mAna skeN| / kartRvAdI-mahAzayajI! itanI jaldI na kIjiye, hamAre pAsa Izvarako sarvaza sAvita karanekI dalIla hai| yadi vaha sarvaza na ho to usake banAye huye isa jagatameM aisI aneka prakArakI vicitratAyeM kisa taraha dekha par3eM ? arthAt jagatameM rahI huI agaNita vicitratAyeM hI IzvarakI sarvazatAko sAbita karane meM basa haiN| akartRvAdI-yaha koI dalIla nahIM kahI jA sakatI, jagatameM jo vicitratA dekha par3atI hai vaha sirpha jIvoMke zubhAzubha kA~ke liye dekha par3atI hai / prANiyoMke acche bure karmoMke kAraNa to isase bhI adhika vicitratA jagatameM ho sakatI hai| isa liye jagatakI vicitratAke kAraNa IzvarakA sarvazapana sAbita nahIM ho sktaa| yadi vaha sacamuca hI sarvajJa hotA to phira hamAre jaise kApanakA virodha karanevAloko kyoM paidA karatA? tathA jina asurokA unheM saMhAra karanA par3A unheM prathamase hI kyoM banAtA? eka manda buddhivAlA manuSya bhI itanA samajhatA hai ki jisa makAnako cinakara r3hA denA par3e use cinanekI AvazyakatA hI kyA? isa liye banA kara mAranekI apekSA asuroko vanAnA hI kyoM thA? yadi saca pUcho to aisA karanese unheM na banAnemeM hI IzvarakI caturAI thii| isa taraha kisI prakAra bhI kartA IzvarakA sarvajJapana sAbita nahIM hotA / dUsarI bAta yaha hai ki Apa jo Izvarako eka mAnate haiM so bhI anucita hI mAlUma hotA hai| yadi Apako yaha bhaya ho ki Izvara adhika ho to jagatakI racanAmeM matabheda utpanna ho jAya aura usase jagataracanAko yathArtha vyavasthA na ho sake to ApakI yaha kalpanA sarvathA asatya haiM, kyoM ki madhumakkhiye jaise kSudra prANI bhI hajAroM milakara hI madhuchattA banAte haiM, unameM jarA bhI matabheda yA paraspara virodha nahIM hotA aura na hI unake kAryameM avyavasthA hotii| ajJAna cIMTiye bahutasI milakara hI apanA ghara banAtI haiN|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana dImakake kIr3e bahutase milakara hI eka baDI caiMbI banAte haiM parantu unameM kucha bhI matabheda yA virodha nahIM hotA aura usale unake kAryameM bhI kisI prakArako kSati nahIM paatii| isI prakAra aneka kArIgara loga milakara bar3e bar3e makAna banAte haiM unameM bhI kabhI kucha matabheda nahIM hotA to phira bahutale Izvara milakara jagatako banAveM to usameM kisa taraha matabheda yA avyavasthA ho sakatI hai ? kyoki pUrvokta tamAma vyaktiyose Izvara hajAra darje catura aura nipuNa haiN| tathA rAgadveparahita honeke kAraNa eka sAtha mila: kara kArya karane meM unameM kadApi matabheda yA virodha nahIM ho sktaa| dUsarI eka bAta yaha bhI hai ki yadi Apa Izvarako jagatakartA mAne to Apako yaha bhI mAnanA par3egA ki jagatameM choTI bar3I jitanI vastuyeM dekha par3atI haiM ve sabhI IzvarakI hI banAI huI hai| aura aisA mAnanese hamAre zAloko banAnevAle bhI Izvara hI hai ataH zrApako una IzvarapraNIta hamAre zAstroko mAnya karanA caahiye| aisA mAnanese jagatameM aisA eka bhI zAna vAkI na rahegA ki jise Izvarane na banAyA ho aura IzvarakI vanAI huI saba vastuyeM pramANika honeke kAraNa jagatameM koI vAdI yA prativAdI najara hI na aaygaa| isa prakAra Izvarako jagatakartA mAnanele anekAneka dUSaNa upasthita hote haiM aura kisI yukti yA dalIlase yaha bAta sAvita bhI nahIM hotI, isI kAraNa hama Izvarako jagatakartA aura usakA pAlaka tathA saMharatA tarIke nahIM maante| hama to use rAgadveSarahita, sarvajJa tathA satyatatvakA prakAzaka mAnate haiM aura isa prakArake eka aneka Izvaroko hama devatayA pUjate haiN| sarvajJavAda jaina saMpradAyavAle apane Izvarako sarvajJa mAnate haiM, arthAt Izvara isa loka, adhaH loka tathA urva loka evaM unameM rahe huye carAcara padArthAko jAnate haiM aisA mAnate haiM, parantu jaimini RSike
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvajJavAda 37 matAnuyAyI kahate haiM ki saMsArakA koI bhI manuSya sarvajJa ho hI nahIM sakatA, ataH ve dono matavAle sarvajJavAdakA nirAkaraNa karaneke liye nIce likhe mujaya carcA karate haiM / jaimini - Apa jise sarvajJa Adi vizeSaNa lagAte haiM vaisA koI deva ho hI nahIM sakatA, kyoMki isa prakAra ke devako sAvita kara neke liye koI bhI pramANa nahIM milatA / jaina - mahAzayajI ! hamArI samajha sujaya to devakI sarvajJatAko sAbita karaneke liye eka pratyakSa pramANa hI kAphI hai / devakI dehadhArI dazA usakA sarvajJapana pratyakSa A~khAse dekhA jA sakatA hai ataH isa vAtako siddha karaneke liye dUsare pramANoM tathA praznoMkI koI jarUrata hI nahIM dekha par3atI / jaimini - yaha to ApakA kathana hame satyasA mAlUma hotA hai / isa vAtako to Apa bhI mAnate haiM ki vartamAna samaya meM aisA koI dehadhArI nahIM ki jo sarvajJatAko dhAraNa karatA ho / aisA hone para apanI A~khoMse use kaise dekha sakate haiM ? yA use pratyakSa pramANa dvArA kisa taraha siddha kara sakate haiM / kadAcit prApa yo kaha sakate haiM ki bhUtakAla meM bahutase sarvajJa hocuke haiM / parantu bhUtakAlakI vAtoMko hama najarase nahIM dekha sakate, ataH sarvajJakI siddhi karanemeM pratyakSa pramANakA Alambana lenA sarvathA vyartha hai / jaina - kadAcit pratyakSa pramANase yaha bAta siddha na ho sakatI ho to hama ise anumAna pramANase to avazya hI siddha kara sakate haiM / jaimini -- mahAzayajI ! yaha vAta to Apa bhalI prakAra jAnate haiM ki jahA~ jahA~ para pratyakSa pramANa pahu~ca sakatA hai vahA~ para hI anumAna pramANa kAma de sakatA hai / yahA~ para to Apake hI kathanAnusAra sarvezakI sarvajJatAko sAbita karanemeM pratyakSa pramANaM samartha hI nahIM hai, to phira usake AdhAra para calanevAlA anumAnaM pramANa kisa taraha kAma kara sakatA hai ? arthAt anumAna pramANa dvArA bhI sarvakSakI siddhI nahIM ho sakatI aura isI taraha sarvajJa ke
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 jaina darzana jaisA anya koI manuSya vidyamAna na honese eka dUsarekI samAnatA dvArA, arthAt upamAna pramANa dvArA bhI sarvajJakI siddhI nahIM ho sktii| jaina-Agama-yAne zAstrapramANa dvArA usa sarvazakI siddhi ho sakatI hai, kyoMki zAstroM meM kahA hai ki Izvara sarvakSa hotA hai| jaimini ApakA yaha kathana bhI asatya hI mAlama detA hai, kyoMki ve Agama kisake banAye huye haiM isa bAtakI kucha bhI khavara nhiiN| kyA mAlUma ki kisI dhUrta manuSyane hI ve Apake Agama yA zAstra banAye ho ? Apa yaha to kaha hI nahIM sakate ki zAstra sarvajJake vanAye haiM kyoMki abhItaka to yaha vAta bhI adhara . hI hai ki jagata meM sarvajJa ho sakatA hai yA nahIM! java sarvakSakA hI patA nahIM to phira usakI chati mAnI hI kaise jAsake ? jaina-mahAzayajI! aisI bahutasI bAteM haiM ki jinakA pratipAdana vinA sarvajJake anya koI kara hI nahIM sktaa| jisa prakAra sUryacaMdrakA jJAna, tArAmaMDalakA jJAna tathA jyotiSa zAstra evaM grahaNa AdikA jJAna hama vartamAna kAlameM bhI prApta karate haiM aura isIse yaha anumAna lagA sakate haiM ki najarase na dekha par3ate huye ina tamAma viSayoMko janAnevAlA koI purupa aisA avazya honA cAhiye ki jo ina savako jAnatA ho arthAt sarvajJa ho| isa prakAra sugamatA pUrvaka sarvazakI siddhi ho sakatI hai| . jaimini Apane jo kathana kiyA hai so bahuta hI soca vicAra kara pharamAyA hai, tathApi usameM satyatAkI gandha taka nahIM AI, kyoMki hamAre jaisA koI bhI eka manuSya ki jo gaNita zAstrakA acchA abhyAsI aura anubhavI ho sUrya, caMdra, tArAmaMDala, jyotipa aura grahaNa vagairahakA jJAna saMpAdana kara sakatA hai aura dUsaroMko karA bhI sakatA hai, parantu isase vaha koI sarvaza nahIM ho sktaa| ataH pUrvokta prakArase bhI sarvazakI siddhi nahIM ho sakatI, arthAt aisA ekabhI pramANa nahIM milatA ki jo sarvazake astitvako sAvita kara ske| jaina-mahAzayajI ! jisa prakAra khAnameM rahA huA suvarNa
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvajJavAda anAdikAlase malina hotA hai tathApi agnike pAtApase vaha zIghra hI vizuddha ho jAtA hai usI prakAra 'malina AtmA bhI dhIre dhIre zAna, dhyAna, tapa vagairahakA abhyAsa karate karate parama nirmalatAko prApta hokara sarvajJa ho sakatI hai, ataH isa prakArakI sAdI-sugama vAtako sAvita karaneke liye anya pramANoMkA Azraya lenekI apekSA apanA anubhava hI kAphI hai| yaha bAta to Apa bhI jAnate hI haiM ki-" nita par3hate paMDita bane likhate lekhaka hoya, eka eka pada calata hI maMjila kamatI hoya" __ jaimini-mahAzayajI! ApakA yaha dhIre dhIre sarvajJa vananekA siddhAnta bhI hame asatya hI mAlUma detA hai| kyoMki jo manuSya sadaiva kUdanekA abhyAsa karatA hai yadyapi vaha dUsaroMkI apekSA kucha adhika kUda sakatA hai tathApi vaha kabhI sau yojana to kUda hI nahIM sktaa| arthAt abhyAsake dvArA bhI mAtra mUla 'sthitimeM hI kucha sudhAra ho sakatA hai usase uparAnta kucha nahIM ho sakatA to phira isase sarvajJa honekI bAta kisa taraha ho sakatI hai ? kadAcit kucha derake liye Apako saMtoSita karaneko Apake kathanAnusAra hama kisIko sarvajJa mAna bhI leM tathApi vaha sarvajJa samasta saMsArako kisa taraha jAna sakatA hai? kyA vaha isa akhila saMsArako apanI A~khose dekha sakatA hai ? yA anya kisI camatkArI zAnake dvArA jAna sakatA hai ? vahatase padArtha dUra aura chipe huye rahaneke kAraNa mAtra A~khoM dvArA hI jagatako nahIM dekhA jA sakatA evaM usameM kisI prakArakA camatkArI zAna hai yA nahIM isa bAtakA nirNaya huye vinA yaha kisa taraha kahA jA sakatA hai ki vaha camatkArI jJAnake dvArA pAkhila vizvako jAnatA hai ? yadi Apa yoM kaheM ki vaha sarvajJa kitanA eka to AMkhe vagairaha iMdriyoM dvArA, kitanA eka aTakala-anumAna dvArA aura kitanA eka zAstroM dvArA isa prakAra sAre jagatako jAnatA hai, to phira jagatake sava hI manuSya jagatako isI prakAra jAnanevAle honeke kAraNa una sabako sarvajJa hI kyoM na kahA jAya? dUsarI bAta
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 jaina darzana yaha bhI hai ki jisa prakAra saMsArakA Adi aura anta nahIM hai usI prakAra usameM rahe huye padArthokA bhI anta nahIM hai tava phira * vaha ApakA sarvaza ananta padArthAtmaka samasta vizvake kramase eka eka padArthako jAnatA huA anantakAla vItane para bhI sarvakSa. kisa taraha ho sakegA? aura eka bAta yaha bhI hai ki jaba vaha sarvajJa padArtha mAtrakA jAnakAra hogA to usane azUci padAthoMke rasako bhI cAkhA hI hogA yaha vAta Apako nAka car3hAkara bhI maMjUra karanI par3egI! hama antameM Apase sirpha yahI pUchanA cAhate haiM ki vaha sarvaza bhUtakAlameM ho gaI huI aura aba Age honevAlI vastuoMko kisa AkArameM jAnatA hai ? yadi vaha bhUtarUpa aura bhaviSyarUpase jAnatA ho to usakA jJAna sUta tathA bhaviSyarUpa honese pratyakSa nahIM kahA jA sakatA parantu smaraNa zrAdikI taraha parokSa hI kahA jA sakatA hai| yadi vaha samasta padArthoMko vartamAna rUpase jAnatA ho . to usakA jJAna bhrAMtivAlA hI kahA jA sakatA hai| kyoMki bhUta . tathA bhaviSyakAlIna vastuoMko vartamAna rupase jAnanA hI asatya hai| isa prakAra kisI bhI dalIla, tarka yA pramANa dvArA sarvazakI siddhi ho nahIM sktii| "ataH khokhale pramANoMse sarvajJako sAvita karanekA prayatna karanA vyartha hai" jaina-mahAzayajI! ApakA abhItaka sarvazake astitvako ur3A denemeM hI lakSa lagA huA hai ataH Apako hamArI dalIloM para pUrNa vicAra karanekA avakAza hI nahIM miltaa| Apa jarA dhyAna dekhara vicAra kIjiye, hama sarvazako sAvita karanekI dalIla peza karate haiN| Apa jo pharamAte haiM ki sarvajJako sAvita karane meM eka bhI pramANa nahIM milatA yaha vAta sarvathA asatya hai, kyoMki sarvajJakI siddhi karanemeM hamArA yaha eka hI anumAna pramANa kAphI hai-jisa jisa guNameM taratamabhAva mAlUma par3atA ho vaha taratamabhAva kahIM na kahIM para kisI na kisI samaya pUrNa rItise prakarSatAko prApta hotA hai| jisa prakAra parimANameM yAne nApamai tara tamabhAva mAlUma hotA hai, arthAta nAMpameM adhikatA aura nyUnatA
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvajJavAda huA karatI hai aura anta meM usakI pUrNa prakarSatA AkAzameM mAlUma hotI hai, isI prakAra jJAna guNameM bhI taratamabhAva mAlUma par3atA hai aura vaha taratamatA kahIM na kahIM para pUrNa prakarpatAko prApta honI ho cAhiye / jahA~ para yAne jisameM vaha jJAna guNakA taratamabhAva pUrNA prakarSatAko prApta karatA hai / vasa use hI sarvajJa kahate haiM / aba Apa pharamAiye ki isa prakArakI nirdoSa dalIla dvArA sarvajJako sAvita karanemeM kyA bAdha pAtA hai / mini- hame ApakA yaha bhI anumAna TIka nahIM lgtaa| Apake isa kathanameM jo vAdha AtA hai so dhyAna dekara suniye| jaba culhe para pAnI garama karaneke liye rakhate haiM tava garama hote huye usa pAnImeM bhI garamIkI taratamatA hotI hai aura Apake kathana kiye mujava yadi vaha garamIkI taratamatA kabhI na kabhI pUrNa prakarSatAko prApta hotI ho to kucha samaya bAda vaha pAnI hI agnirUpa honA cAhiye / parantu aisA hotA to Aja taka kisIne kabhI dekhaa| isa liye zrApakA batalAyA huA taratamatAko usake prakarpataka pahu~canekA niyama yathArtha caritArtha nahIM hotA, ataH aise niyamose sarvajJakI siddhi kabhI nahIM ho sktii| jaina-mahAzayajI ! jJAta hotA hai ki Apa hamArA Azaya nahIM samajha sake, hamArA kathana yaha hai ki jisa cIjameM jisa vastumeM jo sahaja-svabhAva siddha guNa hotA hai aura usameM yadi taratamatA mAlUma hotI ho to vaha kabhI na kabhI avazya hI pUrNa prakarSatAko prApta hogii| Apane jo garama pAnIkA udAharaNa dekara hamAre niya. mako asatya ThaharAnekA prayatna kiyA hai to vyartha hai / kyoMki pAnImeM jo uSNatAkA guNa hai vaha koI usakA yAne pAnIkA svAbhAvika guNa nahIM hai, parantu usameM vaha agnike sambandhase utpanna huA hai / isa liye hamAre isa niyamako khaMDana karanemeM Apake udAharaNako jarA bhI sthAna nahIM mila sakatA, ataH hama isa eka hI niyamake dvArA sarvajJakI siddhi karate haiM aura yaha vidita karate haiM ki jJAnaguNa yaha AtmAkA svAbhAvika guNa hai| vaha guNa usameM taratamatAko prApta karatA huA kramazaH pUrNa praka
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 jaina darzana patAko pahu~ca sakatA hai aura usa guNako apanI pUrNatA prApta kara lene para sarvakSakI siddhi karanA koI bar3I bAta nahIM hai / Apane jo prathama kudanekA udAharaNa dekara hamAre isI niyamako ziyila karanekA prayAsa kiyA haiM so bhI yathArtha nahIM hai / kyoM ki pAnIkI uraNatAke samAna kRdanA yaha koI manuSyakA svAbhAvika guNa nahIM haiM, isa liye ApakA pUrvokta udAharaNa isa hamAre niyamako bIlA karanemeM caritArtha hI nahIM ho sakatA / dUsarI eka yaha bhI dalIla hai ki jisa taraha dekha par3ate huye jagatameM kuve, tAlAva, parvata, nadI samudra Adi padArtha jAnane yogya honele ve manuSya dvArA jAne jAte haiM, hama unheM jAna sakate haiM usI prakAra yaha akhila vizva kSeya honele yAne jAnane yogya honeke kAraNa kisI bhI dvArA vaha jJApita yAne jAnA gayA honA caahiye| jo vyakti usa akhila meya-vizvako jAnatA hai usI mahApuruSako sarvajJa kahate haiN| Apa yaha to kaha hI nahIM sakate ki kuve,tAlAva nadI parvatAdi kSeya nahIM yAne jAnane yogya padArtha nahIM hai, kyoMki isa viSayameM kisIkA bhI matabheda nahIM hai| Apane jo pahile yaha pharamAyA ki jyotiSa vagairahakA jJAna to eka gaNitazAstra jAnanevAle manuSyako bhI hotA hai, so to ThIka parantu jisa samaya gaNitakA bhI astitva na thA usa samaya lavale pahile jile isa viSayakA jJAna huA hogA vaha to sarva hI honA cAhiye / usa sarvajane pUrvota gahana viSayoMko gaNitazAstrakI paddhati dvArA hame janAneke liye buddhigamya ho sake aisI sarala aura sugama zailIle pratipAdana kiyA hai, isI kAraNa hame ve gahana zreya viSaya sugama mAlUma dete haiN| parantu isa prakArake sarvathA agamya viSayA~kA jhAna savase pahile vinA sarvajJake anya kilI vyaktiko hotA ho yaha bAta mAnane yogya nhiiN| isase eka tIsarA yaha bhI anumAna hotA hai ki jo koI upadeza vinA, nizAnI vinA yA anya kisIkI sahAyatA vinA. jisa viSayako jAna sakatA hai vaha avazya hI usa viSayako jAnanevAlA yA dekhanevAlA ho tavahI vaisA bana sakatA hai|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvajJavAda 43 arthAt jisane anya kisIke upadeza AdikI sahAyatAke vinA hI dUra rahe huye sUrya caMdrAdika ke grahaNa vagairahako nirvivAda rAtise janAyA hai vaha usa viSayakA jAnakara avazya hI hai| tAtparya yaha ki dUrAtidUra rahI huI vastuoko evaM jahA~para buddhivAna manupyakI bhI buddhi nahIM pahu~ca sakatI aura jo iMdriyoM dvArA durjeya hai una vipayoMko bhI jAnanevAlA koI vyakti avazya honA cAhiye aura vaha sarvazake sivA anya koI ho nahIM sakatA / isa prakAra isa tarahake aneka pramANa maujUda haiM ki jinase bahuta hI saralatA pUrvaka sarvajJakI siddhi ho sakatI hai| isa liye Apane jo yaha pharamAyA ki sarvajJakI siddhike liye pramANa hI nahIM milatA yaha vilakula asatya hai| jaimini-mahAzayajI! sarvajJakI siddhimeM rukAvaTa karanevAle anya bahutase pramANa haiM aura jahA~taka isa viSayameM vAdhaka pramANa maujUda haiM tahA~taka sarvajJako kisa taraha mAnA jAya ? jaina-zrApa kRpayA hame yaha batalAiye ki sarvazakI siddhimeM kauna kaunase pramANa rukAvaTa karate haiN| jaimini-prathama to pratyakSa pramANa hI sarvajJakI siddhimeM rukAvaTa karatA hai| jaina-Apa jarA kRpAkara hame yaha samajhAiye ki pratyakSa pramANa sarvakSakI siddhimeM kisa taraha rukAvaTa karatA hai? kyoMki hamArI mAnyatA mujaba sarvaza aura pratyakSa pramANake bIca kisI prakArakA virodha hI mAlUma nahIM par3atA evaM isa prakArakA koI sambandha bhI. nahIM hai ki jo isa vAtameM rukAvaTa kAraka ho sake / jaimini vartamAna samayameM koI aisA ho yaha pratyakSa pramANase jAnA nahIM jA sakatA, isI kAraNa sarvajJakI siddhikA yaha pramANa niSedha karatA hai| jaina-mahAzayajI! ApakI yaha dalIla ThIka nahIM hai, kyoMki bhUta pizAca vagairaha bhI pratyakSatayA nahIM dekha par3ate, sUrya aura caMdramAkA UparI bhAga to dUra rahA parantu nIcekA bhAga bhI pratyakSa tayA dekha nahIM par3atA evaM pUrvakAlameM hogaye huye hamAre pUrvaja bhI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 jaina darzana Aja pratyakSa nahIM dIkhate, to kyA isase pratyakSaM pramANa ina . sarvake astitvakA niSedha kara sakatA hai ? yaha vAta to Apako . bhI maMjUra karanI par3egI ki aisA kadApi nahIM ho sktaa| ataH . . ApakA kathana Apako vApisa khIMca lenA cAhiye isImeM ApakI zobhA hai| jaimini-khaira jAne dIjiye pratyakSa na sahI anumAna pramANa to / avazya hI sarvajJakI siddhimeM rukAvaTa karatA hai| jaina-so kisa taraha ? Apa isake liye kisa kisa prakArake . anumAna karate haiM ? kyA Apa yoM kahanA cAhate haiM ki sarvana nahIM - hai? yA sabhI sarvajJa alpajJa-asarvaza haiM ? yA vuddha vagairaha sarvaza . ' nahIM haiM ? athavA Apa yaha kahanA cAhate haiM ki sava puruSa sarvazaM nahIM haiM ? jaimini-prathama to hama yahI kahate haiM ki sarvajJa koI hai hI nhiiN|' jaina-mahAzayajI! aisA kaha dene mAtrase niSedha nahIM hotA . kintu niSedhakAraka koI kAraNa janAnA caahiye| jaimini kAraNa yahI ki koI sarvajJa mAlUma nahIM detA, sarvajJa honeke kAraNa mAlUma nahIM hote, sarvajJa honekA kucha prayojana bhI mAlUma nahIM hotA arthAt sarvajJakI koI AvazyakatA mAlUma nahIM . hotI aura sarvazatAke sAtha nitya rahanevAlA koI cinha bhI nahIM mAlUma hotA, isI kAraNa hama kahate haiM ki sarvajJa nahIM hai| jaina-mahAzayajI! yadi ApakA yaha siddhAnta ho ki jo vastu mAlUma nahIM detI use nahIM mAnanA to phira Apa dUsaroMke cittameM rahe huye abhiprAyoMko bhI nahIM jAna sakate haiM isase usake astitvako zrApa kisa taraha mAna sakoge? isI prakAra (paramANu pizAca Adi ) aisI bahuta sI vastu haiM ki jinheM Apa jAna nahIM sakate haiM unheM Apa kisa taraha mAna sakate haiM ? hame to yaha jacaMtA hai ki jo vastu mAlUma nahIM hotI vaha hai hI nahIM aisA siddhAnta hI asatya hai / khaira hama Apase eka yaha prazna pUchate haiM Apa jo yaha kahate haiM ki jo nahIM mAlUma hotI vaha nahIM hai, isakA spaSTa artha kyA samajhanA cAhiye ? jo vastu kahIM para to vidyamAna hoM
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvajJavAda 45, parantu kisI kAraNa vaha mAlUma na detI ho use zrApa nahIM mAlama hotI kahate haiM ? yA jo vastu sarvathA kahIMpara bhI ho hI nahIM mAlUma hotI kahate haiM ? isa vAtakA spaSTIkaraNa honA caahiye| jaumini--nahIM sarvatra prabhAva ho aisA nahIM kintu vidyamAna. ho parantu kisI kAraNa mAlama na hotI ho use hI hama mAlama nahIM hotI kahate haiM jaina--vasa ho cukA, tava to yahA~ para nahIM kintu kahIM anyatra to sarvajJakI siddhi Apake hI mukhase sAvita hogaI aura aisA honase etadvipayaka hamArA vivAda bhI samApta hogyaa| jaimini-nahIM aisA nahIM hai / hama mAlUma nahIM honekA artha aisA karate haiM ki jo kahIMpara bhI sarvathA na ho use hI hala mAlUma nahIM hotI kahate haiN| jaina-mahAzayajI! yaha mAnyatA bhI ApakI nirmUla hI hai, kyoM ki jo vastu kahIMpara bhI nahIM hai, jisakA sarvatra prabhAva hI hai usake bAremeM mAlUma detI hai yA vaha mAlUma nahIM hotI yaha savAla hI kisa taraha ho sakatA hai ? arthAt sarvathA aura sarvatra avidyamAna vastuke liye vaha mAlUma nahIM hotI yaha vizeSaNa kadApi nahIM zobhatA / Apa jo yaha pharamAte haiM ki kahIM para bhI vaha vidyamAna naM ho, yaha vAta to hamAre hI lAbhadAyaka hai| kyoM ki yaha vAta Apa chAtI Thokakara to tabhI kaha sakate haiM java ki Apane tamAma sthAna dekha liye ho aura jaba Apa tamAma sthaloko jAna kara vA dekha kara usa vastuke astitva yA nAstitvake vAremeM nizcayAtmaka kathana kareM taba hama Apako hI sarvajJa kaha sakate haiN| isa prakAra Apake kathanAnusAra bhI sarvajJa sAbita ho jAtA hai / arthAt koI sarvajJa kahIMpara mAlUma nahIM hotA, yo kaha kara Apa sarvazakA niSedha nahIM kara skte| jaimini-astu, yaha dalIla jAne dIjiye, hama dUsarI yaha dalIla peza karate haiM ki sarvajJa honeke kAraNa mAlUma nahIM hote ataeva koI sarvaza nahIM ho sakatA / ava vatalAiye Apa isameM kyA doSa nikAlate haiN|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana jaina-mahAzayajI! ApakI yaha dalIla bhI asatya hI hai, kyoM ki AtmAke jJAnaguNako tathA usake vikAsako rUkAvaTa karanevAle kA~kA vinAza honA yaha sarvajJa honekA mukhya kAraNa : hai aura yaha kAraNa sadaiva astitva dhAraNa karatA hai / yaha viSaya', hama Apake samakSa aba vizaparUpase kathana kareMge isaliye Apa yaha to kaha hI nahIM sakate ki sarvajJa honeke kAraNa mAlama nahIM / hote ataH koI sarvajJa nahIM ho sktaa| jaimini-khaira hama yaha kahate haiM ki sarvajJa huye bAda usakA . duniyAmeM kAma yA prayojana kyA hai ? jaba isa bAtakA hI patA .. nahIM lagatA to phira niSprayojana usa nikamme sarvajJako hama kisa liye mAne ? jaina-sarvazake kAmakA Apako bhale hI patA na lagatA ho parantu hame to usake kAmakA pUrNatayA patA milA huA hai aura vaha yahI hai ki sarvajJa huye vinA koI bhI vaktA pUrNatayA satya nahIM bola sakatA, vivAdarahita viSayoko yathArthatayA nahIM kaha sakatA aura kisI bhI sUkSma vastusvarUpako saMpUrNa satya svarUpameM na to svayaM samajha sakatA aura na hI dUsaroMko samajhA sakatA hai / isa prakArake sarvazake kiye huye kArya prAja vartamAna samayameM bhI vidyamAna honeke kAraNa sarvajJa huye vAda usakA duniyAmeM kyA kAma yA prayojana hai ? aisA kahane mAtrase Apa sarvajJakA niSedha kara nahIM skte| jaimini--hame to sarvazatAke sAtha nirantara rahanevAlA aisA eka bhI cinha mAlUma nahIM detA isI kAraNa hama yaha kahate haiM ki jagatameM koI sarvatra nahIM hai to phira isameM anucita hI kyA hai? jaina--mahAzayajI! anucita nahIM to ucita bhI nahIM hai| 'Azcarya to sirpha isI vAtakA hai ki jo bhApako mAlUma nahIM detA vaha hame mAlUma turanta hI ho jAtA hai| sarvazatA aura sarva padArthoMkA sAkSAtkAra ye donoM sAthameM nirantara eka sthAnameM hI rahate haiM aura sarva padArthokA sAkSAtkAra yaha sarvazatAkA mukhya
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvajJavAda cinha hai / sarvazatAke sAtha nirantara rahanevAlA eka bhI cinha nahIM milatA isaliye sarvaza hai hI nahIM aisA kahakara Apa sarvaza ko na mAnanekI bhUla na kIjiye / pUrvokta nizAna - cinhako sAbita karaneke liye isa jagatakA anumAna pramANa bhI milatA hai / jisa prakAra A~khoMke Uparase palaka vagairaha eka tarapha haTa jAnese A~khoMkhI dekhanekI sahaja zakti Apase Apa pragaTa ho jAtI hai aura usake dvArA haraeka prakArakA rUpa dekhA jA sakatA hai usI prakAra AtmA parake karmarUpa par3ala dUra haTa jAnese usameM rahI huI ananta padArthoko jAnanevAlI svAbhAvikI zakti svayaM pragaTa ho jAtI hai aura usa ananta vastuzApakazaktidvArA vastu mAtra yA padArtha mAtra jAnA jAsakatA hai-taba hI usa zakti kA dhAraka sarvaza kahalAtA hai / isa taraha sarva padArthoMke sAkSAkArakI sambandha granthI sarvajJatAke sAtha nirantara hI lagI rahatI hai aura vaha kisI bhI samaya kisIse judI nahIM kI jA sktii| isa prakAra ApakI kisI bhI dalIlase sarvakSakA niSedha siddha nahIM ho sakatA / 47 jaimini - mahAzayajI ! Apa aisA kyoM pharamAte haiM ? hame aise bahutase sAdhana mile haiM ki jo sarvakSakA virodha karate haiM aura isI kAraNa hama sarvajJakA svIkAra nahIM karate / jaina- Apako jitane sAdhana sarvajJakA virodha karanevAle mile hA~ kRpayA ve saba hame janA denA cAhiye ki jisase hama ApakA nirAkaraNa kara skeN| hama Apase yaha pUchate haiM ki sarvajJakA virodha karanevAle jo sAdhana Apako mile haiM kyA ve Apane samasta saMsArameMse prApta kiye haiM ? yA amuka kisI jagaha se prApta kiye haiM / jaimini -so to hamane kisI amuka jagahase hI prApta kiye haiM ? jaina - mahAzayajI ! Apane jahA~se una sAdhanoMko prApta kiyA ho vahA~ para hI ve sarvajJakA niSedha kara sakate haiM, parantu anyatra una sAdhanoM dvArA sarvajJakA niSedha ho nahIM sakatA / arthAt una sAdhanoM se zrApa sarvajJakA sarvathA niSedha nahIM kara sakate / jaimini - jarA ThahariyegA, aisA nahIM hai| pUrvokta sAdhana ki jo
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 jaina darzana sarvajJakA virodha karate haiM ve hamane samasta saMsAra meM DhUMDha DhUMDha karaM prApta kiye haiM aura isI kAraNa hama sAre saMsAra meM sarvajJakA niSedha karate haiM / jaina-ApakA yaha kathana bhI Apako hI bAdhaka hotA hai / jaya Apane sAre saMsArameMse ve sAdhana DhUMDha DhUMDha kara prApta kiye haiM taba to Apa svayaM hI sarvajJa hote huye sarvajJakA niSedha kisa taraha kara. sakate haiM ? yaha to Apake hI zrImukha se anAyAsa hI sarvajJakI sthApanA ho gaI / isa liye hama mAnate haiM ki Apa kisI prakArakI . AnAkAnI kiye vinA hI va sarvajJakI taraphadArI kareMge, kyoM . ki to kisI bhI dalIla se sarvajJakA niSedha nahIM ho sakatA / jaimini - mahAzayajI ! sarvajJa nahIM haiM hama aisA na kaheMge parantu sarvajJa sarvajJa hai yo kahakara sarvajJakA niSedha kareMge / ava pharamAiye isameM kyA vAyA zrAtI hai ? jaina -- aura to kyA vAdhA A sakatI hai, parantu isa prakArakA vacana hI Apake mukhase nahIM zobhatA / kyoM ki paMr3ita jana kadApi paraspara virodhI vacana nahIM bolate aura zrApakA yaha vacana ki sarvajJa sarvajJa hai sarvathA virodhI hai / isa liye isa prakArakI zabda racanAdvArA bhI sarvajJakA niSedha nahIM ho sakatA / bhalA Apa jo yaha kahate haiM ki sarvajJa asarvajJa hai aisA kahanekA hetu kyA hai ? kyA vaha sarvajJa zrapramANika vastuoMko kathana karatA hai ? yA prAmANika vastu svarUpakA kathana karatA hai ? kiMvA kucha bhI kahatA hai ? jaimini - vaha sarvajJa aprAmANika vastuoMko kathana karatA hai. isI liye vaha sarvajJa hai / jaina- mahAzayajI ! yaha to Apane sarvathA satya hI kahA, kyoM ki aise aprAmANika vastu svarUpako kathana karanevAleko to hama bhI asarvajJa hI mAnate haiM / jo mahApuruSa sarvajJa hotA hai vaha to kadApi asatya zabdataka uccAra nahIM karatA / isaliye ApakI yaha dalIla kucha sarvajJakA niSedha nahIM karatI /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvajJavAda 49 jaimini - sarvajJa prAmANika vastu svarUpakA kathana karatA hai isa liye vaha asarvajJa hai / jaina - mahAzayajI ! isameM bhI ApakI bhUla mAlUma hotI hai / prAmANikatayA prAmANika vastusvarUpa kathana karanA yaha to sarvajJakA dhama hI hai, sarvajJakA kartavya hI hai aura yahI to sarvajJakA mukhya cinha hai / isa liye prAmANika vastusvarUpakA kathana karane se koI bhI sarvajJa asarvajJa sAvita nahIM ho sakatA parantu isase viparIta asarvajJa sarvajJa ho sakatA hai, yaha bAta to spaSTa hI hai | ataH Apa isa prakAra idhara udhara hAtha paira pachAr3ane se sarvajJakA niSedha kadApi nahIM kara sakate / jaimini -- ThIka hai, calo hama aisA mAnate haiM ki sarvajJa bolatA hai isI liye vaha sarvaza hai / jaina - mahAzayajI ! Apa jarA vicAra karake volate jA~ya to ThIka rahe, volanekI kriyAke sAtha jaba sarvajJatAkA kisI prakAra virodha hI nahIM hai taba phira Apa yaha kaha hI kaise sakate haiM ki bolanevAlA purUpa sarvaza nahIM ho sakatA / isI prakAra buddha vagairaha sarvajJa nahIM, saba puruSa sarvajJa nahIM haiM isa tarahake Apake tamAma anumAnoMko dUpAvAle hI samajha lenA cAhiye / dekhiye ki yadi Apa aisA pharamAyeM ki buddhadeva sarvajJa nahIM hai to isIse arthAt aisA kathana karanese hI spaSTatayA yaha artha mAlUma ho jAtA hai ki anya koI sarvajJa avazya honA cAhiye aura isa taraha sarvajJake nipedhake liye lagAI huI ApakI hI yuktise sarvajJa sAvita ho jAtA hai / Apa jaba yaha kathana karate haiM ki puruSa mAtra sarvajJa nahIM taba to svayaM zrApa hI sarvajJa siddha ho jAte haiM, kyoM ki anumAna karate samaya Apa samasta saMsArake puruSoMke viSayameM aisA kathana karate haiM / isa prakAra ApakA eka bhI anumAna sarvajJakI siddhimeM jarA bhI harakata nahIM pahu~cA sakatA / jaimini -- parantu zAstrameM aisA kahA~ likhA hai ki koI sarvajJa ho sakatA hai ? arthAt zAstrameM sarvajJake sAtha sambandha rakhanevAlA ullekha na milane se hI hama aise azAstrIya sarvezako nahIM mAnate / 1
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 jaina darzana jaina Apa jisa zAstrakI vAta karate haiM vaha zAstra kisIkA banAyA huA hai yAne pauruSeya hai ? kiMvA aise hI banA huA yAne ' apauruSeya hai? jaimini-zAna to aise hI siddha hai, arthAt kisIkA banAyA huA nahIM-apauruSeya hai| jaina-mahAzayajI! yaha to eka navIna hI vAta sunate haiM ? bhalA kahIM zAstra bhI vinA banAye aise hI siddha ho sakate haiM ? aura aise zAstrako satya bhI kauna sAna sakatA hai ? jisa zAstrake racanevAlA pramANika purupa hotA hai vahI zAstra satya sAnA jAtA hai, parantu jisake banAnevAlekA hI patA nahIM vaha kadApi satya nahIM mAnA jA sakatA / isaliye Apa vinA hI banAye yoM hI svayaM bane huye zAstrakI gappa jAne dIjiye / kadAcita Apa vedoMko svayaM hI bane huye mAnate ho to unameM hiraNyagarbhaH sarvajJaH aisA sApha ullekha milatA hai aura isase sApha sApha sarvajJakI siddhi ho jAtI hai| tathA veda mAna vidhi vidhAna hI kathana karate haiM, isase vidhi vidhAnoM dvArA sarvazakA niSedha ho nahIM sakatA / isa liye.. koI bhI zAstra aisA nahIM hai ki jo sarvajJakI siddhimeM bAdhA phuNcaa| sakatA ho| jaimini-astu anumAna pramANa aura zAstra pramANa jAne do parantu hama upamAna pramANa dvArA sarvajJakI siddhi roka sakate haiM . jaina-mahAzayajI! upamAna pramANa to pratyakSa pramANa jaisA hI hai| arthAt usameM eka dUsarekI samAnatA pratyakSa dikhalAne dvArA hI vastukA yathArtha jJAna karAyA jAtA hai / kadAcit Apa yaha kaha nekA sAhasa kareM ki saMsArake samasta manuSyoM ke samAna Izvara bhI asarvajJa hai, aisA kathana karanese hamArA batalAyA huA vahI pUrvokta dUpaNa lAgu par3atA hai ki aisA kahanevAlA svayaM hI sarvajJa sAvita . hotA hai| kyoM ki saMsArake samasta manuSyoMko vinA sarvajJake anya koI jAna nahIM sktaa| isa prakAra upamAna pramANa dvArA bhI sarvajJakI siddhimeM kucha truTi nahIM sktii| aisA eka bhI bhAva (vastu yA kriyA) nahIM hai ki jo sarvajJake na hone para hI
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvajJavAda bana sakatA ho / isase yadi Apake vedAko prAmANika ThaharAnA ho to Apako sarvaza mAnanekI atyAvazyakatA hai / kyoMki sarvasake kiye huye zAna sadaiva prAmANika hI mAne jAte haiM, mAne gaye haiM aura mAne jaayeNge| isa taraha eka bhI pramANa sarvajJake astitvameM harakata nahIM pahuMcA sakatA / isa liye prAmANikatAse Apako sarvazakA svIkAra avazya karanA cAhiye / ava hama Apake prathama kiye huye savAlokA javAba dete haiN| Apane yaha savAla kiyA thA ki sarvadA sAre saMsArako kisa taraha jAna sakatA hai ? javAba---usa sarvazako saMpUrNa rItyA kevalazAna aura kevaladarzana pragaTa huA hai ataH usa ananta vastuvipayaka kevala zAna aura kevala darzana dvArA hI vaha akhila saMsArako jAnatA aura dekhatA hai| use koI vastu jAnaneke liye iMdriyoMkI bhAvazyakatA nahIM pdd'tii| 2 Apane sarvazako azuci padArthoke rasako cAkhanekI jo vAta kahI thI usake bAremeM khulAsA isa prakAra hai| ___ u0 vaha sarvaza Apake samAna kisI bhI vastukA rasa cAkhaneke liye rasanA iMdriya-jIbhakA upayoga nahIM krtaa| vaha usake kevalajJAna dvArA hI vastu aura usake guNadoSoko jAna sakatA hai, ataH ApakA pUrvokta kathana ThIka nahIM. 3 Apane pharamAyA thA ki saMsAra ananta hai, usameM rahI huI vastuye bhI ananta haiM to phira eka eka vastuko kramase jAnatA huA vaha kisa taraha aura kava una tamAma vastuoko jAnakara sarvaza ho sakegA? 70 jisa prakAra eka par3he huye manuSyako usakA sava kucha par3hA huA eka sAtha hI bhAsita hotA hai usI prakAra usa sarvajJako bhI usake kevala zAna dvArA vizvake samasta sthira asthira padAthoMkA jAnapana eka sAtha hI hotA hai / kaivalya prApta hone para use zamase eka eka vastu jAnanekI jarurata nahIM rhtii| 4. Apane jo yaha pharamAyA thA ki bhUtakAlIna vastuko bhUta
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. 52 / jaina darzana svarUpa aura bhaviSyakAlIna vastuko bhaviSya svarupameM jAnanese sarvasake zAnameM parokSatva A jaaygaa| " u0 yaha AkSepa bhI ApakA asatya hI hai| yadyapi vartamAnakAlakI apekSA bhUtakAlakI tathA jhaviSyakAlakI ye donoM vastuyeM 'asatrUpa haiM tathApi vaha thA aura yaha hovegA, isa prakArakA jJAna sarvajJako honese isameM kisI tarahakI vipatti nahIM A sktii| isa prakAra antameM sukha aura dukhake astitva meM jaise kisIkA vivAda nahIM ho sakatA usI prakAra sarvajJa bhI nirvivAda siddha ho cukA hai, ataeva hama (jaina loga) Izvarako sarvaza mAnakara hI deva tayA pUjate haiN| 'kavalAhAra-vAda' * digambara jaina kahate haiM ki uparokta jo sarvajJakI siddhi kI so hameM bhI maMjUra hai parantu isa viSayameM hamArA kathana hai ki isa prakArake ananta darzana, zAna, cAritra, aura zaktiko dhAraNa karanevAle sarvajJako hamAre samAna zrAhAra karanekI AvazyakatA mAlUma nahIM detii| isI liye hama kevalajJAnIko 'kavalAhArakI zrAvazyakatA nahIM mAnate / isa viSayake sAtha sambandha rakhanevAlI vyorevAra carcA nimnalikhe mujaba hai digambara jaina-koI bhI kevalazAnadhArI jJAnI kavana AhAra nahIM karatA, kyoMki vaisA karanekA use kucha kAraNa nhiiN| zAstrameM kavalAhAra karaneke chaha kAraNa batalAye haiM jaise kipeTameM kSudhAkI pIr3A honA, kisIkI sevA karane jAnA, jAte pAte sAvadhAnatA rakhanA, saMyamakA pAlana karanA,jIvanakA nirvAha karanA, aura dharma tatvakA vicAra krnaa| ina chahamele eka bhI kAraNa kevalajJAnIke sAtha sambandha rakhanevAlA mAlUma nahIM hotaa| isaliye ve kisa taraha AhAra kreN| . 1. yadi yoM kahA jAya ki, kevalajJAnIko bhI vedanIya karmakA udaya hotA hai isIse peTa meM kSudhA pIr3A honekA saMbhava hai aura isI liye unheM bhojana karanekI bhI AvazyakatA hai, to yaha dalIla yathArtha nahIM hai kyoM ki kevalaMjJAnIke udayameM aAnevAlA vedanIya
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvajJavAda 53 karma.jalI huI rassIke samAna nirvala hotA hai, isase unheM kisI prakArakI vedanA yAne anubhava hotA ho to bhale ho parantu unheM kisI-prakArakI kSudhA pIr3A honekA to koI kAraNa hI nahIM, kyoM ki ve anaMta vIryavAle haiM aura aise anaMta vIryavAleko pIr3A kisaprakAra saMbhava ho sakatI hai ? / 2. AhAra karanese zarIra valavAna rahaneke kAraNa kevala jJAnIko dUsare-kisIkI sevA karanekA lAbha milatA hai isaliye unheM AhAra karanekI AvazyakatA jAna par3atI hai yaha kathana bhI ThIka nahIM hai kyoMki kevalajJAna hue vAda vaha kevala jJAnI trailokya pUjya banate haiM isaliye unheM kisIkI bhI sevA karanekA prasaMga vAko nahIM rhtaa| 3-4. gamanAgamanake samaya sAvadhAnatA rakhanA aura saMyamakA pAlana karanA ye bhI kucha AhAra leneke sAdhana nahIM haiM kyoki kevalajJAnI apane kevalazAna aura kevala darzanake dvArA hI gamanA-gamanake samayakI sAvadhAnatA rakhakara pUrNa ahiMsA pAla sakate haiM aura unakA cAritra bhI jaisA zAstra meM kahA hai vaisA hI ucca (yathANyAta) honese ve mAtra apane anaMta vIryase AhAra grahaNa kiye binA hI use pAla sakate haiM ataH unheM sAvadhAnatA rakhane ke liye yA saMyamakA pAlana karaneke liye bhI AhAra lenekI AvazyakatA nahIM hai| 5. unake jIvana ke nirvAhake liye bhI unheM AhAra karanekI jarUrata nahIM, kyoMki unakA AyuSya kisI bhI prakAra TUTa nahIM sakatA / arthAt cAhe jaisI bar3ese bar3I ApattimeM bhI ve sukhasejI sakate haiM aura unakA vIrya anaMta honeke kAraNa phakta jIvana nirvAhake liye hI unheM AhAra lenekI koI jarUrata nahIM pdd'tii| 6. kevalajJAnIko dharmatatvakA vicAra karanekI jarA bhI AvazyakatA nahIM par3atI, kyoMki ve sarvajJa aura sarvadarzI honeke kAraNa vinA hI vicAra kiye saba kucha jAna aura dekha sakate haiM isa liye isa kAraNase bhI unheM bhojana karanekI AvazyakatA nahIM jAna par3atI / isa prakAra AhAra karaneke ina kAraNoM se kevala
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 jaina darzana jJAnIke lie eka bhI kAraNa ailA mAlUma nahIM detA ki jisase unheM bhojana karanA pdd'e| isI liye unheM hama nirAhArI mAnate haiN| zvetAmbara jaina:-mahAzayajI! Apane jo kevalajJAnIko nirAhArI siddha karanekA prayAsa kiyA hai vaha hamArI samajha sujava bilakula nirarthaka hai / hama mAnate haiM ki kevalajJAnIko AhAra karanekI AvazyakatA hai kyoMki AhAra karaneke jo jo kAraNa batalAye haiM ve saba unase sambandha rakhate haiN| zrAhAra karaneke kAraNoMkA kasase nirdeSa isa prakAra hai--paripUrNa zarIrakI racanA, vedanIya karmakA udaya, AhArako pacAnake liye milA huA taijasa zarIra aura laMvA AyuSya,ye cAra vastuyeM jisako hotI haiM use vinA AhArake cala hI nahIM sakatA / jise hama kevala jJAnI kahate haiM use bhI ye cAra vastuyeM hotI haiM, isaliye ve vinA bhojana kiye kisa taraha raha sakate haiM ? kevalajJAna honese pahale to kevalajJAnI bhojana karate the aura aba kevala jJAna hue bAda aisA kaunasA parivartana unake zarIra meM ho gayA hai ki jisase unheM bhojana karanekI jarUrata hI na par3e ? Apane jo yaha kahA ki kevala zAnIke udayameM AnevAlA vedanIya karma jalI huI rassIke samAna nirvala hotA hai| zrApakA yaha kathana yathArtha nhiiN| kyoM ki yadi kevala jJAnIke udayameM AnevAlA vedanIya karma nirbala ho to vaha atyaMta sukhakA anubhava kisa prakAra kara sakatA hai ? aura zAstrameM to kevala jJAnIko atyaMta sukhakA udaya pharamAyA hai| isa se hI yaha siddha ho sakatA hai ki usake udayameM dhAnevAlA vedanIya' karma ( sukha vedanIya yA duHkha vedanIya ) nirvala nahIM ho sakatA hai / tathA jJAnAvaraNAdi kA~kA nAza honese use. paripUrNa jJAna to pragaTa hotA hai parantu isase unheM bhUkha hI na lage yaha kisa taraha bana sakatA hai ? kyoMki sUkha lAganekA kAraNa jo vedanIya karma hai usakA to abhI usane nAza nahIM kiyA hai / isaliye vedanIya karsake kAraNa bhUkha laganI hI cAhiye aura isI liye unheM AhAra bhI lenA cAhiye / tathA jisa prakAra dhUpa aura chAyA paraspara virodhI honeke kAraNa eka sAtha nahIM raha
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvajJavAda sakate usa prakAra kucha jJAna aura bhUkhako paraspara virodha nahIM ki jisase ve donoM eka sAtha na raha skeN| tathA jisa prakAra kevala jJAnIko sukhakA udaya hotA hai usI prakAra duHkhakA bhI udaya hotA hai aura isase ( duHkha. vedanIyakA udaya honeke kAraNa) vaha anaMta vIryavAna hai tathApi usake zArIrika valakI kSINatA aura bhUkhake kAraNa peTameM kSudhApIr3A taka hotI hai, isI liye unheM nirAhArI mAnanekA koI kAraNa nhiiN| AhAra lenese kevala jJAnIko bhI kisI prakArakI harakata nahIM hotI / tathA Apane jo yaha kahA ki kevala jJAnIko vedanIyakI udIrNA nahIM hotI aura isIse adhika pugdaloMkA udaya na honeke kAraNa unheM bilakula pIr3A nahIM hotI, yaha kathana bhI ApakA yathArtha nahIM, kyoMki caturtha Adi guNasthAna vedanIyakomeM karmakI guNazreNI hotI hai aura isI liye vahA~para adhika pugdaloMkA udaya honepara bhI pIr3A to bahuta hI kama hotI hai aura zrI jinako sukha vedanIyake pracura pugdaloMkA udaya na hone para bhI sukha to vahuta hI hotA hai / isase yaha sAbita ho sakatA hai ki bahuta pugdaloMke udayake sAtha sukha yA duHkhakI adhikatAkA koI sambandha nahIM hai / isa liye Apake kahe mujaya ki bahuta pugdaloMkA udaya na honese unheM sarvathA pIr3A nahIM hotI yaha kathana yathArtha nahIM haiN| tathA zrApa jo yaha pharamAte haiM ki AhAra karanekI icchA karanA yaha bhUkha hai aura aisI icchA eka prakArakI mUrUipa honese mohanIya karmakA aMza hai, tojo kevala zAnI nirmohita huye haiM unheM mohakI putrI jaisI bhUkha kisa taraha laga sakatI hai? yaha kathana bhI ApakA yathArtha nahIM hai, kyoMki bhUkha aura mohake bIca kisI prakArakA sambandha hI nhiiN| jisa taraha moha yA usake vikAra krodha mAna, mAyA aura lobha vagairahako dUra karaneke liye usase viruddha bhAvanA yAne amohI, akrodhI, amAnI, amAyI aura alobhI honekA vicAra karanA par3atA hai usI prakAra kucha bhUkhako dUra karaneke liye nirAhArI rahaneke vicAra mAtrase hI kucha kArya nahIM saratA kintu kucha na kucha peTameM DAlanA hI par3atA hai| isase yaha spaSTa
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 jaina darzana mAlUma hotA hai ki bhUkha aura mohake bIca kisI bhI tarahakA sambandha nahIM hai / yadi kucha sambandha hotA to jisa upAyase moha dUra hotA hai usI upAyase bhUka bhI dUra honI cAhiye | parantu isa prakArakA anubhava kahIM bhI dekhane yA jAnane evaM sunanemeM nahIM yA ataeva bhUkhako mohakA aMza ginanekI ApakI kalpanA ucita nahIM hai / hamArI to yaha mAnyatA hai ki kevala jJAna honese pahilI dazAmeM aura kevala jJAnakI dazAmeM kisI prakArakA zarIrake sAtha samvandha rakhanevAlA vizeSa parivartana nahIM huA, to phira jisa prakAra prApa kevalIko nirAhArI mAnanekA haTa karate haiM usI prakAra kevalI honese pahalI dazAmeM bhI aisA haTa kyoM nahIM karate ? ina donoM sthiti meM usakA prAyuSya to kisI bhI prakAra TUTa hI nahIM sakatA isa liye ApakI dalIla ke anusAra to use kevalajJAna honese pahale bhI AhAra karanekI zrAvazyakatA na honI cAhiye / kyA ! Apa yaha mAnate haiM ki kevalajJAna honese pahale yadi AhAra na grahaNa kiyA jAya to usa vaktake anya cAra jJAnako dhakkA pahu~ce ? mahAzayajI ! Apako yaha vAta bhulA dene jaisI nahIM hai ki bhUkha aura mohake samAna hI bhUkha aura jJAnakA isI prakArakA ki jo ekase paraspara dasareko hAni pahu~ce sambandha hI nhiiN| jaba vaha vAta hai to phira bhUkhese jJAna yA jJAnIko kisa prakAra aura kyA hAni ho sakatI hai ? kadAcita Apa yaha kaheM ki kevalI bhI bhojana kara - nekI garaja rakhe to phira usakA anaMtavIrya hI kaise kahA jAya ? jaba Apa aisA kahakara kevalIke anaMtavIryakA bacAva karate haiM tava koI yaha bhI kahegA ki yadi kevalI anaMta vIryavAn hai to phira mukti prApta karanemeM use samyaktvakI garaja kisa liye rakhanI cAhiye? jInemeM use AyuSyakI garaja kisa liye rakhanI cAhiye ? aura calane meM evaM bolanemeM use pairoM aura sukhakI garaja kisa liye rakhanI cAhiye ? yadi vaha kevalI pUrvokta pravRttiyoMke liye, pUrvokta samasta sAdhanakI garaja rakhatA hai to Apake hisAvase usakA anaMta vIrya kahA~ rahA ? pharamAiye ava Apa kisI bhI kevalIko anaMtavIryavAn kisa
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvajJavAda taraha mAna sakeMge ? mahAzayajI ! yadi Apa isa vAtapara gaharA vicAra kareMge to Apako mAlUma hogA ki anaMta vIryavAn koI apane hAtha paira, mukha, kAna, jIbha, nAka, dAMta, hoTha, aura AMkha vagairaha sAdhanoko pheMka nahIM detA-kATa nahIM DAlatA evaM ina sAdhanoMke rahanese usakI anaMtavIryatA meM bhI kisI tarahakI kSati nahIM pahu~catI / usI prakAra yadi kevala jJAnI zarIra TikA - rakhaneke sAdhana AhArako grahaNa kare to usameM usakI anaMtavIryatAko jarA bhI zrAMca nahIM sakatI / isa liye jisa taraha zrApa use deva chaMdameM vizrAMti dilAte tathA usakI gamanAgamana kriyAko aura baiThanekI kriyAko svIkRta karate haiM usI prakAra kisI tarahakA virodha mAlUma na denese usake AhArakI kriyA bhI svIkRta karanI cAhiye, arthAt zrApa to zrAnandake sAtha bhojana kareM aura Apake pUjyako bhUkhA rahanA mAno, yaha bAta kisI bhI taraha yuktiyukta mAlUma nahIM detI / tathA Apa yaha bhI na samajhanA ki balavAn vIryavAleko kama bhUkha hotI hai, kyoM ki aisA koI niyama nahIM hai| 57 jisa zAstrako hama aura zrApa samAna vidhise mAnate haiM usameM bhI kevala jJAnIko bhojana grahaNa karanekA ullekha AtA hai / dekhiye tatvArthasUtrake navaveM adhyayana meM ' ekAdaza jine ' ( 11 ) isa sUtra dvArA vidita kiyA hai ki kevala jJAnIko gyAraha pariSaha hote haiM, jisameM pahalA bhUkhakA, dUsarA pyAsakA evaM kramasaha ThaMDIkA, tApakA, DAMsakA, maccharakA, caryAkA, saMsArakA, vadhakA, rogakA aura tRNa sparzakA | kyoMki kevala jJAnIko ina pariSahoMke kAraNabhUta vedanIya karmakA udaya honese ina paripahoMkA sambandha hai / isa sUtra ke dvArA bhI yaha siddha ho sakatA hai ki kevalIko bhUkha bhI lagatI hai / isa liye isa parase yaha spaSTatayA jAnA jA sakatA hai ki kevalIko bhUkha laganeke kAraNa pIr3A to hotI hI hai parantu vaha anaMtavIryavAn honake kAraNa hamAre samAna pIr3ita nahIM hotA evaM vila bhI nahIM hotA / use aya koI bhI kArya cakkI na rahanese binA kisI kAraNa vaha bhUkhako sahana nahIM karatA / bhUkhako sahana karanA yaha eka prakArakA tapa hai parantu kevalajJAna hone bAda
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana 58 tapa karane kI koI jarUrata na honese vaha kevalI usa prakArake kisI tapako nahIM karatA / zrarthAt kevalako bhUkhA rahanekA zrava koI bhI kAraNa vAkI nahIM rahatA / isa vipayako vizeSataH nizcita karaneke lie kitane eka anumAna bhI kiye jAsakate haiM aura ve isa prakAra kevalajJAnIkA zarIra hamAre zarIrake jaisA hI hai isa liye isa zarIrameM bhUkhA rahanese jo pIr3A hameM hotI hai vaha use bhI ho isameM koI Azcarya kI bAta nahIM / ataH kevalajJAnIko bhI hamAre samAna bhojana karanekI jarUrata hai / kadAcit yahA~ para Apa yaha kaheM ki kevalajJAnIkA zarIra hamAre zarIrake jaisA nahIM, kyoMki usakA zarIra to svabhAvase hI pasInA aura durgaMdhase rahita hotA hai aura hamArA zarIra pasIne evaM durgaMdhavAlA hotA hai / ila liye usakA zarIra hamAre zarIrake jaisA na honese use bhojana karane kI AvazyakatA ho nahIM sakatI / taba phira mahAzayajI ! ApakA pUrvokta kathana sarvathA asatya hI siddha hotA hai| kyoMki kevalajJAnI honese pahale bhI usa kevalIkA zarIra pasInA aura durgaMdha se rahita hotA hai tathApi use Apa bhI usa vakta bhojana karanekI zrAvazyakatA mAnate haiM / isa liye prApa isa dalIlase kisI taraha bhI kevalIko bhUkhA nahIM rakha sakate / tathA kisI kevalIkA lAkhoM varSakA zrAyuSya honese usake zarIrako utane samayataka TikA rakhane ke liye jisa prakAra AyuSya karma kAraNa hai usI prakAra isa hetuse use bhojana karanekI bhI zrAvazyakatA mAnanI cAhiye / kevalIko tejas zarIra jo AhArako pacAne meM mukhya sAdhanabhUta hai usakA astitva honese kevalIko bhUkha lage isameM koI saMdeha nahIM / ila prakAra prahAra karaneke samasta kAraNa kevalIke sAtha samvandha rakhane se kisI bhI taraha usakA nirAhArItva siddha nahIM ho sakatA / jJAnAvaraNakA nAza honepara bhUkhakA bhI nAza hotA hai aura jJAnAvaraNake astitva meM hI bhUkha lagatI hai aisA bhI koI niyama nahIM / yadi aisA niyama hI ho to manuSyamAtrako bhUkha hI na lagnI cAhiye, kyoMki unake jJAnAvaraNakA nAza roja hugrA hI karatA hai /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ IzvaravAda tathA yaha to hama kaha hI gaye haiM ki kavalAhAra aura kevalazAna ina donoM meM kisI prakArakA jarA bhI virodha na honese jisa taraha kevalazAnI sukhako bhoga sakatA hai usI taraha AhArako bhI grahaNa kara sakatA hai, isa prakAra puSTa dalIla aura pramANole kevalajJAnIko bhojana karanekI siddhi ho sakatI hai, ataeva hama kevalajJAnIko nirAhArI na mAnakara bhojana karanevAlA mAnate haiM aura Apase bhI yaha kahate haiM ki zrApa bhI use bhUkhA rahanevAlA na mAnakara AhAra karanevAlA hI mAne / isa prakAra jaina matake devakA svarUpa pUrNa hotA hai| navatatva. aba jaina dharmake tatvoMkA byaurA isa prakAra hai-isa matameM nava tatva mAne haiM aura ve isa taraha haiM jIva, ajIca, puNya, pApa, Azrava, saMvara, bandha, nirjarA, aura mokSa / cetanA yAne anubhava karanA yaha jIvakA lakSaNa hai| ajIva jIvase sarvathA viruddha hai, arthAt vaha cetanA rahita hai| ajIvake pA~ca prakAra haiM-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, kAla aura pugdalAstikAya / ina do jIva aura ajIva tatvoMmeM hI jagatake samasta bhAvoMkA samAveza ho jAtA hai| kitane eka loka jJAna, icchA, prayatla aura . saMskAra vagairahako tathA rUpa, rasa, gaMdha, sparza, aura zabda vagairahako dravyake guNa kahakara bhinna tatvarupa tayA mAnate haiM aura halana calana vagairaha kriyAoko karma kahakara bhinna tatvameM ginate haiM evaM sAmAnya, vizeSa aura samavAyako bhI alaga alaga tatva samajhate haiM / parantu hamArI samajha mujava the guNakriyAyeM yA sAmAnya vagairaha tatva jIva aura ajIvase bhinna nahIM ho sakate-jude nahIM raha sakate, isI liye hama ina do hI tatvoMko samasta tatvoMmeM agrasthAna dete haiN| yadi yoM kahA jAya ki ye guNa aura kriyA vagairaha tatva sarvathA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 jaina darzana bhinna tatva haiM isa liye inheM judA hI mAnanA cAhiye to yaha kathana ThIka nahIM hai, kyoMki kisI bhI jagaha jIva aura ajIvase jude hokara ye tatva raha hI nahIM skte| jIva aura jJAna ye kahIM bhI sarvathA bhinna mAlUma nahIM dete, jIva aura usameM rahI huI koI bhI kiyA ye kahIM bhI sarvathA bhinna nahIM dekha par3ate evaM ghaTa aura usameM rahA huA rUpa ye bhI donoM sarvathA bhinna nahIM dekha par3ate / pratyuta ye samasta eka sAtha hIrahate huyemAlUma hote haiN| arthAt jJAna aura kriyA ye donoM jIvarupa mAlUma hotI haiM evaM ghaTa aura ghaTakA rUpa ye donoM bhI ekarupa hI mAlUma dete haiN| isa liye kisI bhI rItise ina guNa vagairaha tatvoMko bhinna tatva mAnanekI jarUrata nhiiN,| aisA honepara bhI yadi unheM bhinna hI mAnA jAyagA to ye tatva sarvathA nirAdhAra ho jAyaMge aura aisA honese unakI sadrUpatA bhI calI jaaygii|| tathA vauddha darzanameM jo duHkha vagairaha tatva batalAye haiM ve bhI jIva aura ajIvase jude nahIM ho sakate / vAstavika rItise to jIva aura ajIva ye do hI tatva samasta saMsArameM vyApta haiN| isaliye kisI bhI guNakriyA yA vastukA samAveza* ina domeM khuzIse ho sakatA hai| ataH ina pradhAna do tatvoMse eka bhI anya judA tatva mAnanA yaha yuktisaMgata nahIM ho sakatA / hama to yahA~taka kahate haiM ki jo kucha ina do tatvoMse sarvathA bhinna hI kalpita kiyA jAtA hai vaha tatvarUpa to ho hI nahIM sakatA, parantu gadheke sIMgake samAna asadrUpa hai / isa prakAra honese hI jaina darzanameM ina do hI tatvoMko mukhyatayA mAnA hai / pra0-yadi jaina darzana ina do hI tatvoMko mukhya mAnatA ho aura dUsare tatvoMkA inakAra karatA ho to usane hI dUsare puNya, pApa, Azrava, saMvara, vandha, nirjarA aura mokSa, ye sAta tatva kisa liye batalAye haiM ? kyoMki usake hI kathanAnusAra ye sAto tatva jIva aura ajIvameM samAye jA sakate haiN| uttara-kitane eka darzanavAle puNya aura pApako sarvathA mAnate hI nahIM, unake vivAdako zAnta karaneke liye hamane yahA~ para ina tatvoMkA mAtra judA ullekha karake isakA jarA vizepa samarthana kiyA
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvajJavAda 61 hai| tathA puNya, pApa aura zrAzrava yaha saMsArakA kAraNa hai| saMvara aura nirjarA muktikA hetu hai / isa viSayakA vizeSataH spaSTIkaraNa karaneke liye hI yahA~ para hamane Athava vagairehakA bhI pudA ullekha kiyA hai isake sivAya ina tatvoMko judA ullekhita karane meM hamArA anya kucha bhI uddeza nhiiN| isa sambandhameM aura bhI kitanI hI bAteM jAnanelAyaka haiM parantu vaha sava anya jaina graMtho se jAna lenekI AvazyakatA hai| karmake zreSTha pugdalokA nAma puNya hai, karmake kharAva pugdaloMkA. nAma pApa hai| mana, vacana aura zarIrakI pravRttikA nAma Azrava hai ki jisa pravRttike dvArA karmake pugdala Tapakate rahate haiM |yh Azrava do prakArakA hai, eka puNyakA hetu aura dUsarA pApakA hetu / zrAvako rokanakA nAma saMvara hai / mana, vacana aura zarIrako saMyama rakhanese aura yatnapUrvaka yAne kisIko bhI duHkha na ho isa prakArake calanese, bolanese, bhojana prApta karanese, vastuko lene aura rakhanese, evaM yatanA pUrvaka nihAra karanese aura dharmakA ciMtana karanese vaha Azrava ruka sakatA hai, yAne saMvara hotA hai| usa saMvarake bhI do prakAra haiM, ekakA nAma sarvasavara aura dUsarekA deza saMvara hai / sarvasaMvarameM Azavako sarvathA roka diyA jAtA hai aura dezasaMvarameM pAzravako thor3A thor3A rokA jAtA hai / rAga aura dvepa sahita AtmAkA kisI bhI pravRttike kAraNa jo karmake pugdaloMke sAtha sambandha hotA hai use vandha kahate haiN| yadyapi vaha samasta vandha eka jaisA hI hai tathApi usake mukhya cAra prakAra haiMprajAti bandha,sthitivandha, anubhAga vandha aura dezavandhI prajAtivandhake mukhya pATha prakAra haiM / zAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya antarAya vedanIya nAmagotra aura AyuSya / tathA isa jJAnAvaraNakA vandha bhI aneka prakArakA hai / yaha vandha prazasta aura prazasta bhI hai / jo prazasta vandha hai vaha tIrthakaratva vagairaha zubha phalakI prApti karAtA hai aura jo aprazastavandha hai vaha nArakIke duHkha vagairaha azubha phalako paidA karatA hai| prazasta pariNAmake kAraNa honevAle bandhase sukha hotA hai aura aprazasta pariNAmake honevAle vandhase duHkha hotA hai
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 . jaina darzana isI kAraNa isa vandhako do prakArakA kahA hai| AtmA aura karmakA viyoga honevAlI kriyAko nirjarA kahate haiM-vaha taparupa hai-aura tapake bAraha prakAra haiN| zukladhyAnako UMcemeM UMcI nirjarA ginA hai| kyoMki dhyAna yaha prAntarika tapa hai aura tapase nirjarA hotI hai, aisA tatvArtha sUtra meM kahA hai / jo AtmA haraeka prakArake bandhanase mukta ho gaI hai aura jisane apane mUla svarupako prApta kara liyA hai lokake antameM rahe huye usake nivAsako mokSa kahA jAtA hai| zAstra meM bhI bandhanase mukta honeko hI mokSa kahA hai / isa prakAra jaina darzanase nava tatvoMkA svarUpa samajhAyA h| jIvavAda ina nava tatvoM meM agrasthAna dhAraNa karanevAlA jIva tatva hai, isI liye sabase pahale usakA vivecana isa prakAra kiyA jAtA hai| jIvakA mukhya cinha--nizAna caitanya hai aura yaha jIva zAna vagairaha guNoMse judA bhI hai evaM eka bhI hai jahA~taka vaha rAgadveSa sahita hai tabataka use bhinna bhinna zarIra bhI dhAraNa karane par3ate haiM / yaha zubha aura azubha karmokA karanevAlA hai aura una kA~ke phalako bhoganevAlA bhI yahI hai / 48 jIvake dharma aneka haiM, jaise ki jJAna, darzana, cAritra, sukha, duHkha, vIrya, bhavyatva, abhavyatva, satva, prameyatva, dravyatva, prANadhAritva, krodhakA pariNAma evaM lobha vagairahakA pariNAma, saMsAritva, siddhatva, tathA dUsarase judApana Adi ina samasta dhose jIva sarvathA judA nahIM hai evaM sarvathA eka bhI nahIM hai / parantu judA bhI hai aura eka bhI hai / yadi jIvako ina samasta dharmAse sarvathA judA hI mAna liyA jAya to maiM jAnatA hU~ maiM dekhatA hU~, maiM jAnanevAlA hU~, maiM dekhanevAlA hU~, maiM sukhI hU~, aura maiM bhavya hU~, ityAdi isa prakAra jIvake sAtha zAna aura sukha vagairahakA jo ekatvakA AbhAsa hotA hai vaha kisa prakAra hogA? isa tarahakA anubhava to prANImAtrako hotA hai isa liye isameM kisI prakArakA vivAda nahIM ho sakatA / yadi ina samasta dhA~ke sAtha jIvako sarvathA eka hI mAna liyA jAya to yaha dharma (guNa)
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda vAlA hai aura ye isake dharma haiM isa tarahakI bhinna bhinna vuddhi bhI kisa taraha hogI? jIva aura usake guNoM yA dharmake bIca yadi sarvathA abheda hI mAna liyA jAya to jIva aura guNa isa taraha do vAtaM Tika nahIM sktiiN| kintu yA to ekalA jIva hI Thahara sakatA hai yA usake guNa hI aura aisA honese merA jJAna, merA darzana, isa prakAra jo guNokA khayAla sarvathA judA hotA hai so bhI kisa taraha ho sakegA? aura isa prakArakA sarvathA judA khayAla bhI sabhIko hotA hai| ataH jJAna, darzana aura sukha vagairaha dharmAle jIvako judA bhI mAnanA cAhiye aura eka bhI mAnanA caahiye| parantu jo vaizeSika matavAle dharma aura dharmake. vIca mAtra eka judA hI koI mAnate haiM evaM bauddha matavAle dharma aura dhoke vIca ekale abhedako hI mAnate haiM, una donoMkI mAnyatA yathArtha mAlUma nahIM detI / AtmAko karmavaza hokara aneka gatiyoM meM paribhramaNa karanA par3atA hai aura aneka zarIroko dhAraNa karanA par3atA hai isa liye zAtmAko pariNAmI ( pariNAma pAnevAlA) nitya mAnanA caahiye| kintu jo cArvAka matavAle ise nitya hI nahIM mAnate aura naiyAyika matavAle use apariNAmI nitya yAne jisameM kisI tarahakA parivartana hI na ho sakatA ho aisA hI mAnate haiM vaha bhI yuktiyukta mAlusa nahIM detA / AtmA acche aura bure karmAkA kartA hai evaM svayaM kiye huve karmaphalako mukhyatayA bhoganevAlA bhI vahI hai| isase prAtmA karttA bhI hai aura bhokA bhI, ailA mAnanA Avazyaka hai| kintu sAMkhya matavAle jo AtmAko akartA mAnate haiM aura gauNatayA bhoktA mAnate haiM vaha bhI ucita mAlUma nahIM detA / AtmAkA mukhya lakSaNa caitanya yAne zAna hai aura vaha do prakArakA hai| sAmAnya jJAna aura vizepa jJAna, arthAt AtmA caitanya svarUpa hai parantu naiyAyika matavAle jo AtmAko caitanya svarUpa nahIM mAnate yaha anucita mAlUma hotA hai| jainadarzanameM isa prakAra jIvakA svarUpa kathana kiyA huA hai|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 jaina darzana AtmavAda cArvAka matavAle jo AtmAko nahIM mAnate de apanA mata isa . prakAra batalAte haiM jagata, AtmA koI cIja hI nahIM, jo kucha yaha dekha . par3atA hai so saba kucha pA~ca bhUtoMkA hI khela hai| yaha dIkhatA huA zarIrarupa putalA paMca bhUtose banA hai evaM caitanya bhI inhI se utpanna huA hai, isa liye ina bhUtoMse bhinna aura punarjanmako prApta karanevAlA koI prAtmA hai yaha mAnanekA kucha bhI kAraNa nahIM evaM isa mAnyatA, kucha pramANa bhI mAlUma nahIM detaa| pratyakSa pramANa to iMdriyoMke dvArA jAnane meM AnevAlI vastuoMko hI jAna sakatA hai isa liye usake dvArA AtmAkA astitva nahIM jAnA jA sakatA, kyoMki AtmA iMdriyoMke dvArA mAlUma nahIM ho sktii| yadi yoM kahA jAya ki maiM ghaTako jAnatA hU~, aise khayAlale jAnakArake taurapara AtmAkI zarIrase bhinna kalpanA kI jA sakatI hai sahI parantu yaha vAta ThIka nahIM, kyoki isa prakAra ke khayAlameM jAnakAratayA AtmAkI kalpanA karanekI apekSA najarase dIkhate huye zarIrako kisa liye na rakkhA jAsake ? arthAt zarIrako hI jAnakArake taurapara kyoM na mAna liyA jAya ? jisa prakAra maiM moTA hU~, maiM patalA hU~, isa tarahake khayAlameM AtmAko chor3akara zarIrakI bhI kalpanA karate haiM usI prakAra maiM jAnatA hU~, isa tarahake khayAlameM bhI nahIM jAnane meM Aye hue zrAtmA kI kalpanA karanekI apekSA najarake sAmane dIkhate hue zarIrako jAnakArapanakA adhikAra kyoM na diyA jAya? ataH maiM ghar3eko jAnatA hU~ isa tarahakA khayAla kucha AtmAke astitvako sAvita nahIM kara sakatA / yadi yoM kahA jAya ki zarIra to jar3a hai ataH use jJAna kisa taraha ho sakatA hai ? to yaha vAta ThIka nahIM. kyoM . ki zarIra bhale hI jar3a ho parantu usake sAtha caitanyakA sambandha honese vaha saba kucha jAna sakatA aura anubhava kara sakatA hai| isa . liye zarIrako jJAna honemeM kisI prakArako kSati nahIM A sktii|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ .jIvavAda 65 zarIrake sAtha jisa caitanyakA sambandha hai usa caitanyako zarIrane hI banAyA hai ataH isa caitanyake dvArA bhI jIvakI siddha nahIM ho sktii| kyoMki caitanya zarIra ho tava hI (zarIrameM) mAlUma hotA hai aura zarIra na ho taba mAlUma nahIM hotA, isase usakA vizeSa sambandha zarIrake hI sAtha hai yaha spaSTa hI mAlUma hotA hai, aura isIse isa caitanyako zarIrane banAyA hai yaha bAta bhI siddha hotI hai| yadi yaha kahA jAya ki zarIra aura caitanyakA hI sambandha hotA hai to murdeke zarIrameM bhI caitanya kyoM nahIM mAlUma hotA? ilakA uttara yaha hai ki murdeke zarIrameM paMcabhUta pUrNa nahIM haiN| usameM vAyu aura teja na honese caitanya na mAlama de to isameM koI kSati nahIM, hama aisA bhI nahIM mAnate haiM ki zarIrake khoke mAtrameM caitanya avazya hI ho, yadi hama aisA mAne to citrita ghoDemeM bhI caitanya AnA caahiye| hamArI mAnyatA yaha hai ki amuka amuka bhUtoMkA saMyoga hI zarIra hai aura vahI zarIra apane zarIrako vanAtA hai| isa liye murdeke zarIrakA udAharaNa denese hamArI dalIla satya nahIM Thahara sktii| isase yaha sAbita ho sakatA hai ki caitanya yaha zarIrakA hI dharma hai aura zarIra hI use banAtA hai, ataH maiM jAnatA hU~, ityAdikI buddhi zarIrameM hI ghaTa sakatI hai| isase kisI jude AtmAkI kalpanA karanA yaha yuktiyukta nhiiN| arthAt AtmA pratyakSa pramANase jAnA nahIM jA sakatA isa liye use avidyamAna hI mAnanA yuktiyukta hai| anumAna pramANa bhI AtmAke abhAvako hI siddha karatA hai jaise ki zrAtmA nahIM hai, kyoMki vaha sarvathA najara hI nahIM aataa| jo vastu kisI bhI prakArase vilakula na dekhI jAtI ho usakA astitva bhI nahIM ho sakatA aura jo vastu dekhane meM AtI hai usakA to najarase dIpate huye dhar3eke samAna-avazya astitva hotA hai| arthAt AtmA dRSTise na dIkhaneke kAraNa usake astitvako mAnanA yaha ucita nahIM jAna par3atA / yadi yoM kahA jAya ki paramANuoke astitvako saba hI mAnate haiM aura ve dRSTise to dIkhate hI nahIM isase astitvavAlI vastu dRSTise dIkhanI hI
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 jaina darzana cAhiye isa tarahakA niyama aMsatya ThaharanekA saMbhava hai, to yaha vAta bhI yathArtha nahIM hai, kyoki paramANu bhale hI dRSTigocara na ho kintu unase banI huI tamAma vastuyeM dekhane meM AtI haiM isa liye astitvavAlI vastu dRSTise dIkhanI hI cAhiye, isa niyamako jarA bhI prAMca nahIM paatii| AtmA kisI bhI tarahase dekhane meM nahIM prAtA isa liye uparokta anumAna pramANase bhI AtmAkA abhAva hI siddha hotA hai / jisa prakAra pratyakSa pramANale AtmAkA astitva sAvita nahIM ho sakatA usI prakAra anumAna pramANase bhI zrAtmAkA patA nahIM laga sakatA, kyoMki anumAna karanekA jo krama hai vaha AtmAmeM ghaTa nahIM sakatA / usakA krama isa taraha haisabase pahale pratyakSa pramANale do vastuke yAne eka sAdhya aura dUsare sAdhanake sahacarapanako nizcita karanA cAhiye / arthAt anumAna karanevAlA manuSya savase pahile aneka sthaloMko dekhatA hai aura una pratyakSa sthaloMke yAne rasoIghara, halavAIkI dukAna, bhaTiyArIkI dukAna, bhar3abhUjekI dukAna aura yajJakA kuMDa ityAdi sthaloko dekhakara agni aura dhUmrake sahacarapanako nizcita karatA hai aura isaparase vaha manuSya yaha anumAna vA~dhatA hai ki jisa jisa jagaha dhUnAM uThatA ho una saba jagahoM meM agni honA hI caahiye| . isa taraha nizcita karanepara ava vaha kisI bhI jagaha dhUmra dekhate hI vahA~ para agnike astitvakA anumAna kara letA hai| isa tarahakA anumAna karanekA zrama prAtmAmeM nahIM ghaTa sakatA kyoM . ki vaha svayaM hI najara nahIM A sakatA, evaM usakA cinha bhI najara nahIM A sktaa| isa prakAra jahA~para pratyakSa pramANakI pravRtti nahIM ho sakatI vahA~para anumAna pramANakI pravRtti kisa taraha ho sakatI hai ? yaha vAta to Apa bhI jAnate hI haiM ki anumAnakI pravRtti pratyakSake paravaza hai| yadi pratyakSasehI zrAtmAkI siddhi ho sakatI ho to phira anumAnakI jarUrata hI kyA rahe ? isa liye kisI bhI prakAra jIvakA patA nahIM lagatA / tathA isa jagahase dUsarI jagaha para jAtA hai isa liye sUrya bhI manuSyake samAna gativAn honA cAhiye / isa tarahake anumAna dvArAbhI AtmAkI siddhi
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda 67 nahIM ho sakatI, kyoMki manuSyakA isa jagahase dUsarI jagaha jAnA hama saba loga najarase dekha sakate haiM aura isa dekhanese hI isa hetase sUryameM bhI gati honI cAhiye aisA anumAna kara sakate haiM / parantu AtmAke sambandhameM aisA kucha dekhanemeM nahIM pAtA aura isa prakArakA koI guNa yA kriyA bhI najara nahIM AtI ki jo zrAtmAke vinA na raha sakatI ho yA na ho sakatI ho / arthAt uparokta anumAnake dvArA AtmAke vipayameM kuMca nizcita nahIM kahA jA sakatA / tathA zAstra pramANase bhI AtmAkI siddhi nahIM ho sakatI, kyoMki eka bhI zAstra aisA nahIM hai ki, jisameM vivAda na ho evaM aisA koI vivAda rahita zAstrakAra bhI nahIM ki jisane AtmAko pratyakSa dekhA ho / jo zAstra milate haiM ve sava hI paraspara virodhavAle haiM, isa liye unameMse kise satya mAnanA aura kise asatya mAnanA cAhiye ? arthAt Agama pramANase bhI AtmAkI siddhi nahIM ho sktii| upamAna pramANase bhI AtmAkA patA nahIM lagatA, kyoMki upamAna pramANa eka dUsarekI samAnatAko najarase dekhakara usake milAnaparase hI kisI prakArakA nirNaya gar3ha sakatA hai| yahA~ para jisa taraha AtmA najara nahIM AtA usI taraha usake samAna dUsarA bhI koI padArtha najara nahIM AtA isale upamAna pramANa bhI AtmAkA nirNaya nahIM kara sakatA / yadi yoM kahA jAya ki kAla, AkAza aura dizA vagairaha padArtha AtmAke samAna haiM isa liye inake dvArA AtmAkA anumAna kiyA jA sakatA hai / parantu yaha kathana bhI ThIka nahIM hai kyoMki ve tamAma padArtha abhItaka vivAdagrasta hI haiM, isa liye aise adhara padArthokA AdhAra lekara AtmAkI siddhi kisa taraha ho sakatI hai ? tathA aisA koI guNa yA kriyA nahIM dekhI aura na kabhI sunI ki jo AtmAke vagaira ho hI na sake / arthAt yadi AtmAke vinA na raha sakanevAlA guNa yA kriyA mila sakI hotI to usake dvArA hI AtmAkA nirNaya ho sakatA, parantu isa prakArakA to kucha bhI nahIM milatA isa liye AtmAkI vidyamAnatA kisa taraha mAnI jAya ? aise kisI bhI
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 jaina darzana pramANa dalIla yA aTakala ke dvArA AtmAkI siddhi nahIM ho sakatI ataH sarvathA na mAlUma par3anevAlA AtmA kisa taraha mAnA jAya? isa taraha ye AtmAko na mAnanevAle nAstikoMkI yukti aura pramANa kahe haiM / ava yAtmAko mAnanevAle prAstika pUrvokta yuktiyokA khaNDana isa prakAra karate haiM uparokta ullekha meM AtmAkA sarvathA niSedha karate huye yaha mAlUma kiyA hai ki jagatameM AtmA yaha koI cIja hI nahIM hai, jo kucha yaha dekhane meM AtA hai vaha saba paMcabhUtoMkA hI khela hai| yaha dIkhatA huA zarIrarupa putalA pA~ca sUtoMse banA huA hai aura caitanya bhI isIse banA hai ityaadi| ye saba bAteM ThIka nahIM haiM, kyoMki prAtmAkI liddhi pratyakSa pramANase hI ho sakatI hai, jaise ki maiM sukhakA anubhava karatA hU~ isa tarahakA jJAna prANImAnako hotA hai aura isI jJAnadvArA AtmAkI pratIti ho sakatI hai| yadi yoM kahA jAya ki isa prakArakA khayAla zarIrako hI hotA hai ataH isase AtmA kI pratIti kisa taraha ho sakatI hai, to hama kahate haiM ki vaha khayAla zarIrako nahIM hotA, kyoMki usa khayAlameM spaSTatayA hI AntarikatA mAluma detI hai / jisa vakta samasta indriyA~ apanI apanI pravRttise virAma prApta kara letI haiM aura zarIra aceSTa ho kara par3A rahatA hai usa vakta bhI, maiM sukhI hU~, isa prakArakA khyAla rahA karatA hai isa liye yaha khayAla zarIrako hotA hai yaha vAta sambhavita hI nahIM ho sktii| ataH yaha eka hI khayAla AtmAkA pratyakSa bhAna karAne meM kAphI hai| arthAt zarIra aura indriyoM kI aceSTa dazAmeM bhI maiM sukhakA anubhava karatA hU~ yaha bhAva jisameM paidA hotA hai vasa vahI prAtmA hai aura maiM sukhakA anubhava karatA hU~ aisA khayAla prANImAtrako honese vaha AtmA savako pratyakSa hai aisA kahane meM kisI bhI tarahakA doSa nahIM AtA / isa liye zarIrase bhinna aura meM sukhI hU~ isa tarahake anubhavakA AdhAra koI AtmA nAmaka zAnavAn padArtha bhI svIkAranA cAhiye /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda 69 aura jo yaha kahA gayA hai ki caitanyakA sambandha honese zarIra sacetana hotA hai aura use hI ahamatvakI buddhi huA karatI hai, ityAdi yaha bAta bhI yathArtha nahIM hai, kyoMki jo padArtha svayaM caitanyavAlA nahIM hotA use cAhe jitanA caitanyakA sambandha ho tathApi usameM cetanA zakti AhI nahIM sakatI / jisa prakAra ghar3e meM prakAza denekI zakti nahIM aura use bhale hI hajAro dIpaka kA sambandha jor3a diyA jAya tathApi vaha ghar3A kadApi prakAza nahIM de sakatA, usI taraha zarIra svayaM caitanyarAhata honese use cAhe jitanA caitanyakA sambandha ho tathApi usameM jJAnazakti nahIM ho sakatI / evaM zAnazakti zrA bhI nahIM sakatI / isa liye apanI buddhikA AdhAra AtmA hai aura vaha zarIra se judA hI hai aisA mAnanA dUpaNArahita hai / yaha jo kahA gayA thA ki maiM moTA hU~, maiM patalA hU~, ityAdi khayAla jisa taraha zarIrake viSayama hI ghaTatA hai usI taraha maiM jAnatA hU~ aisA khayAla bhI zarIrake liye kyoM na ghaTa sake ? yaha prazna bhI ApakA yathArtha nahIM hai kyoMki jisa taraha koI zeTha svayaM apane priya aura vizeSa kamere nokara bhI apane zeThapanakI kalpanA kara sakatA hai arthAt vaha naukara jo kucha kare so mujhe maMjUra hai aisI buddhi jisa taraha zeThako ho sakatI hai usI prakAra yaha zarIra AtmAkA priya aura vizeSa kAma karanevAlA naukara honese AtmA kitanI eka daphA usameM apanI AtmIyatAkA Aropa kara detA hai aura kitane eka zarIrake dharmako bhI apane ApameM grahaNa karaletA hai / aisA honese hI maiM moTA hU~, maiM patalA hU~, isa taraha ke kAlpanika khayAla AtmAmeM upasthita ho gaye haiM / isa liye ye khayAla zarIrameM hI hote haiM aisA koI niyama nahIM tathA yaha kAlpanika honeke kAraNa isake dvArA AtmAkA bhI niSedha nahIM ho sakatA / 'Apane jo yaha pharmAyA thA ki caitanya zarIra se hI banatA hai ityAdi yaha bhI ApakA kathana asatya hI hai, kyoMki zarIrake sAtha caitanyakA kisI prakArakA sambandha nahIM / yadi zarIramase hI caitanya canatA ho to jahA~ jahA~ para zarIra ho vahA~ vahA~ para zravazya
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana vaha bhI honA cAhiye aura jahA~ zarIra na ho vahA~ na honA cAhiyo parantu aisA to kahIM bhI dekhaneleM nahIM aataa| dekhie ! Apako spaSTa hI mAlUma degA ki jo manuSya madirA pIkara matta bane huye haiM, macchita bana gaye haiM aura nidrAmeM par3e huye haiM unhoMke zarIrameM kisI khAsa prakArakA caitanya mAlUma nahIM detaa| yadi zarIra aura caitanyakA hI kAryakAraNa sambandha hotA to una zarIrAmeM bhI lekhakake samAna caitanya kyoM na mAlUma de ? aura jo zarIra durbala haiM unameM caitanyakA prakAra dekha par3atA hai, evaM jo zarIra puSTa aura moTe tAje haiM unameM caitanyakA apakarSa dekha par3atA hai, yaha bhI kisa taraha ho sake ? ataH aise aneka udAharaNAMse lAvita ho sakatA hai ki zarIra aura caitanyameM kisI prakArakA samvandha nahIM evaM kArya kAraNa sambandha bhI nahIM hai| kisI eka tatvajJAnIne kahA hai ki paramabuddhi rUpa dehameM sthUla deha mati alp| ho zarIra yadi aAtmA ghaTai na yaha sNklp| jar3a cetanakA bhinna hai kevala pragaTa svabhAva / ekIpana pAye nahIM tIna kAla dvayabhAva / isa parase yaha nizcita hotA hai ki caitanya zarIrase yA-zarIrameM. nahIM bntaa| caitanya zarIrase banatA hai yA zarIrameM banatA hai isa . vAtako sAbita karaneke liye koI pramANa bhI nahIM miltaa| yadi kadAcit ila vAtako nizcita karaneke liye pratyakSa pramANako Age rakkhA jAya to yaha bAta bhI ThIka nahIM hai, kyoMki caitanya iMdriyoMse jAnA jAsake aisI koI vastu nahIM hai aura pratyakSa pramANa to apanI kriyA iMdriyoM dvArA hI karatA hai, isa liye caitaH . nyake sAtha samvandha rakhanevAle viSayameM pratyakSa pramANa kAma nahIM A sakatA / isa viSayako nizcita karane ke liye anumAna pramANa to sarvathA hI asamartha hai, kyoki AtmAko na mAnanevAle nAstika loka anumAnako pramANatayA svIkRta hI nahIM krte| . yadi yoM kahA jAya ki jisa tarahale dArU canAnekI vastuyeM eka sAtha milanase unameM mAdakatA paidA hotI hai usI prakAra jaba ye
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda 71 paMcabhUta zarIrakA AkAra dhAraNa karate haiM usa vakta hI usameM caitanya paidA hotA hai, kyoMki jahA~para zarIra hotA hai, vahIM para caitanyakA bhI astitva mAlUma detA hai, isa prakArakI dalIlase zarIra aura caitanyakA vizeSa samvandha jAnA jA sakatA hai| parantu vicAra karanese yaha dalIla bhI asatya hI mAlUma detI hai, kyoMki murdeke zarIrameM caitanya sAlama nahIM detA / jahA~ zarIra ho yadi vahIM caitanya rahatA hoto isa mRta zarIrameM bhImAlUma honA cAhiye / yadi isa dUSaNako dUra karaneke liye Apa yaha kaheM ki mRta zarIrameM paMcabhUtake samudAyamaile vAyu nahIM hai isa liye hamArA pUrvokta niyama asatya nahIM Thahara sakatA, to nAstikoMkI yaha dalIla bhI yathArtha nahIM hai, kyoMki murdeke zarIrameM khokalApana honese aura vaha pratyakSameM hI phUlatA huA mAlUma honese usameM vAyu nahIM aisA kauna kaha sakatA hai ? / tathA murdeke zarIrameM camar3ekI dhamanIke dvArA bhI vAyu bharI jA sakatI hai, isa rItise bhI usameM kama rahe huye vAyutatvako pUrNa kiyA jA sakatA hai / yadi phakta eka vAyu na honese mume caitanyakA abhAva hotA ho to usameM vAyu Anese caitanya AnA cAhiye aura isase surdeke zarIrako bhI jIvita zarIrake samAna hI kriyA karanI cAhiye / kintu isa prakArakA vanAca Ajataka kahIM para bhI kisIne nahIM dekhA aura nA hI yaha bAta kahIM sunanese AI / ataH mRtaka zarIrameM ghAyu na honese hI usameM cananya nahIM yaha kahanA sarAsara asatya hai yadi Apa yoM kahe ki mAnavAyu bharanese hI murdeke zarIramai caitanya nahIM AtA isakA dUsarA bhI kAraNa hai aura vaha kAraNa yaha hai javataka murdeke zarIrameM prANavAyu aura apAnavAyukA saMcAra na ho tavataka usameM ekalA vAyu bharanese caitanya nahIM A sktaa| arthAt murdeke zarIramai caitanya mAlUma na honekA kAraNa usameM prANavAyu aura apAnavAyukA abhAva hI hai| ApakI yaha dalIla bhI vilakula khokalI hI hai, kyoMki aisA koI niyama nahIM ki jahA~para prANavAyu aura apAna vAyu ho vahIM para caitanya hotA ho aura jahA~para ye donoM vAyu na ho vahA~ para caitanya bhI na ho / yadi
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 jaina darzana ATTARATTIMERE aisA niyama hotA to mRtyu zayyApara par3A huA manuSya jaba adhika zvAsozvAsa letA hai usa vakta usameM caitanyakI adhikatA mAlama honI cAhiye aura samAdhImeM rahA huA koI yogI jo zvAsocchvAlakA vilakula nirodha karatA hai usameM to sarvathA hI caitanya na rahanA cAhiye / parantu isa bAtameM bilakula viparItatA dekha par3atI hai| adhika zvAsocchvAsa lenevAle maraNonmukha manuSyameM caitanyakI kSINatA hotI dekha par3atI hai aura zvAsocchvAsako sarvathA rokanevAle manuSyameM caitanyakA vikAsa hotA mAlama detA hai isaliye prANavAyu aura apAna vAyuke sAtha bhI caitanyakA kisI prakArakA sambandha siddha nahIM hotaa| ataH nAstikose yaha nahIM kahA jA sakatA ki prANavAyu aura apAna vAyuke abhAvase hI mume caitanyakA AbhAva hai| unake siddhAnta mujaba murdameM bhI samasta bhUtoMkA samudAya rahaneke kAraNa spaSTatAse caitanyakI utpatti honI cAhiye, parantu aisA hotA huA kahIM bhI jAna nahIM par3atA, ataH unakA mAnA huA yaha siddhAnta hI asatya sAvita hotA hai| yadi yaha kahA jAya ki mRtazarIrameM teja tatvakA abhAva hai isa kAraNa usameM caitanyakA astitva mAlUma nahI detA / yaha kathana bhI nirmUla hI hai, yadi yaha kathana satyamAna liyA jAya to mRtazarIrameM teja tatvakA saMcAra karane para bhI usameM caitanyakI utpatti kyoM nahIM hotI? ataH yaha yukti bhI asatya hI hai| yadi tejatatva aura vAyutatvake abhAvake kAraNa mRtazarIrameM caitanyakA abhAva mAlUma hotA hai yaha mAna liyA jAya to usa mRtazarIrameM utpanna honevAle kIr3oM meM jo cetanA zAkta mAlUma hotI hai vaha kisa taraha mAlUma ho? ataH bhUtoMse caitanyakI upatti hotI hai yaha siddhAnta sarvathA asatya hai| eka bAta yaha bhI hai ki yadi bhUtose hI caitanya zakti banatI ho tovastu mAtra/usakA AstitvahonA cAhiye arthAt jisa tarahakI cetanA zAkta manuSyoM meM dekha par3atI hai vaisI hIghaTa,paTa, lekhana, aura kAgaja AdimeM bhI honIcAhiye, kyoMki ina sava vastu oM meM bhUtokA astitva hai| yadiyoM kahA jAya ki jo bhUta zarIrakA zrAkAra dhAraNa karate haiM unhIse caitanyakI utpatti ho sakatI hai
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda 73 ataH ghaTha, paTa, lekhana vagairahameM yadi caitanya nahIM dekha par3atA tathApi isase hamArI ( nAstiko kI) zarIrakA AkAra dhAraNa karanevAle bhUtoMse caitanya zakti paidA hotI hai yaha yukti asatya sAvita nahIM hotI / vicAra karane se nAstikoM kI yaha yukti bhI bodI hI mAlUma hotI hai / hama unase yaha prazna karate haiM ki bhUta jisa zarIra ke AkArako dhAraNa karate haiM usameM kAraNarUpa kauna kaunasI vastuyeM haiM ? kyA ekale bhUta hI kAraNa haiM yA anya bhI kucha haiM, yA kucha kAraNa hI nahIM ? yadi ekele bhUtoMko hI kAraNarUpa mAna liyA jAya to vastu mAtrameM cetanAzaktikA prAdurbhAva honA cAhiye kyoMki tamAma vastuoM meM ve hI bhUta rahe huye haiM ki jinheM nAstika loka caitanya aura zarIra ke AkArakA kAraNabhUta mAnate haiN| yadi yaha dalIla Age gharI jAya ki bhUtamAtrase hI zarIrakA AkAra dhAraNa nahIM kiyA jAtA usameM anya bhI kitane eka sahakArI kAraNa kI jarUrata par3atI hai aura ve sahakArI kAraNa sava jagaha na honese vastu mAtrameM caitanya mAlUma na de evaM ve sahakArI kAraNa jahA~para hoM vahA~ hI caitanya mAlUma de yaha saMbhavita hai ataH sarvatra caitanyakA prAdurbhAva honA cAhiye / prAstika ke isa dUSa ko yahA~ para kisa taraha sthAna mila sakatA hai ? isa viSaya meM bhI hama eka prazna pUchanA cAhate haiM aura vaha yaha ki jo sahakArI kAraNa haiM ve saba kisase bane hue haiM ? isake uttara meM Apako yaha spaSTa hI kahanA par3egA ki ve sahakArI kAraNa bhI bhUtoMse hI bane huye haiM, kyoMki Apa loga bhUtoMke sivAya anya koI padArtha mAnate hI nahIM / ApakI mAnyatAke anusAra sarvatra bhUta rahe hue haiM ataH sahakArI kAraNa bhI sarvatra hI hone cAhiye aura isI kAraNa vastu mAtra meM caitanyakA prAdurbhAva honA cAhiye / isa taraha kA jo hamArA kathana hai vaha kadApi asatya sAvita nahIM ho sakatA / yadi yoM kahA jAya ki bhUta jo zarIrakA AkAra dhAraNa karate haiM usameM koI ekele bhUta hI kAraNa nahIM haiM kintu anya bhI kAraNa haiM; yaha bacAva bhI unakA ThIka nhiiN| kyoMki bhUtoM ko sivAya saMsAra meM ve anya kisI vastukA astitva hI nahIM mAnate / 1
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 jaina darzana aisA honepara bhI yadi ve bhUtoMse judI rahanevAlI vastuko kAraNa rUpa mAne to unakehI mukhase AtmAkI siddhi ho sakatI hai| kyoM ki jo kucha bhUtoMse judI vastu hai usakA nAma AtmA hai / ataH dUsarA bhI kucha kAraNa hai yaha kahanA bhI dUSita mAlUma par3atA hai| ava yadi yaha kahA jAya ki bhUta jisa zarIrake AkArako dhAraNa karate haiM usakA kucha kAraNa hI nahIM, yaha kathana bhI dUSita hI hai, kyoMki kAraNake vinA kAryakI utpatti nahIM ho sktii| dUsarI yaha bAta ki jo kriyA kisI kAraNake vinA hI hotI ho to yA to vaha roja hotI hI rahanI cAhiye aura yA sarvathA honI hI na caahiye| ina pUrvokta dalIlose yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki nAstikoM kA mAnA huA bhUta zarIrake AkArako dhAraNa karate haiM. aura usIse caitanya paidA hotA hai isa prakArakA siddhAnta kadApi satya siddha nahIM ho sakatI / prANavAyu aura apAna vAyukI to vAta hI kyA? ataH caitanya bhUtokA guNa nahIM evaM vaha bhUtose utpanna bhI nahIM hotA, kintu vaha AtmAkA guNa hai aura AtmAmeM hI rahatA hai, isa prakArakI mAnyatA pramANika aura dUpaNarahita hai| yaha bhI eka sAdhAraNa niyama hai ki jisake guNakA pratyakSa jJAna hotA ho vaha guNavAlA svayaM bhI pratyakSa hI hotA hai / smaraNa rakhanA, jAnanekI icchA rakhanA, kriyA karanekI icchA rakhanA, jAnekI icchA . karanA, aura kisI prakArakA saMdeha honA ityAdi AtmAke guNoM kA pratyeka manuSya pratyakSatayA anubhava kara sakatA hai / kyoki hara ekako ina guNoMkA anubhava honeke kAraNa inakI pratyakSatAmeM krisIkA bhI matabheda nahIM ho sakatA / jaba ina samasta AtmIya guNokA haraeka ko pratyakSa jJAna hotA hai tava ina guNoMkA AdhAra bhUta AtmA pratyakSa tayA kise nahIM mAlUma hotA? ataH AtmAkA jJAna pratyakSatayA ho sakatA hai / AtmA pratyakSa pramANase hI siddha ho sakatA hai, isameM kisI prakArakA dUSaNa mAlUma nahIM hotA kadAcit nAstikoMkI taraphase yoM kahA jAya ki jisake guNakA pratyakSa jJAna hotA hai vaha guNavAn svayaM bhI pratyakSa hI hotA hai. isa tarahakA niyama saba jagaha pracalita na honeke kAraNa yaha
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda / 75 satya kaise mAnA jAya ? kyoMki zabda yaha AkAzakA guNa hai, zabdakA pratyakSa jJAna kAnake dvArA ho sakatA hai aura AkAza to kisI bhI iMdriyadvArA pratyakSa nahIM ho sakatA " guNa pratyakSe guNI pratyakSaH" ke niyamako sarvathA satya kaise mAnA jAya ? nAstikoMkI yaha pUrvokta dalIla hI asatya hai kyoMki zabda yaha AkAzakA guNa hI nahIM hai yaha to paramANumaya honeke kAraNa eka tarahakA jar3a pugdala hai / isa viSayameM hama Age calakara ajIva tatvakI carcA karate vakta byauravAra likheMge / kadAcita yaha kahA jAya ki AstikokA batalAyA huA "guNa pratyakSe guNI pratyakSaH" kA niyama kadAcit satya ho tathApi hama nAstika loga to yoM kahate haiM ki jisa prakAra rUpa vagairaha guNa ghaTameM dIkha par3aneke kAraNa usakA AdhAra ghaTa mAnA jAtA hai usI prakAra jJAna vagairaha guNa zarIrameM hI vidita honeke kAraNa una guNoMkA AdhAra bhI zarIra hai aisA mAnanA cAhiye aura yahI mAnyatA yuktiyukta hai| tathA aisI mAnyatA mAnanese AstikoMke vatalAye huye "guNa pratyakSe guNI pratyakSaH" niyamakA bhI varAvara rakSaNa kiyA jA sakatA hai| yadyapi nAstikoMkA yaha kathana sunanemeM to sundara hI dekha par3atA hai parantu gaharA vicAra karanese isamekA eka bhI akSara satya mAlUma nahIM detaa| sabase pahalI bAta to yaha hai ki jJAna vagairaha guNoMke sAtha zarIrakA kisI prakArakA sambandha hI nahIM ghaTa sktaa| dekhiye zarIra to rUpI AkAravAlA hai aura iMdriyoM dvArA jAnA jAya aisA hai aura zAna vagairaha guNa arUpI haiM, yAne AkAra rahita haiM, evaM kisI bhI iMdriyadvArA jAne nahIM jA sakate / jahA~para jJAna vagairaha guNa aura zarIrameM itanA bar3A virodha ho vahA~para zAna vagairaha zarIrake guNa kisa taraha ho sakate haiM ? vAstavameM jJAnAdi guNa zarIrake nahIM ho sakate, unakA guNI yAne una guNoM kA AdhAra unhIMke samAna rUpI-AkAra rahita aura jahA~ iMdriyA~ bhI na pahu~ca sake aisA honA cAhiye aura usa prakArakA eka AtmA hI hai| isa lie pAlmAko hI mAnanA yaha yukti
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana yukta aura prAmANika hai / jJAnAdi guNa haraekake anubhavameM zrAnevAle honese una guNoMkA AdhAra AtmA bhI haraekake anu- . bhavase Ave yaha sahaja liddha vAta hai| ava yaha spaSTa rUpase mAlUma ho sakatA hai ki AtmAko mAnanekI hakikata sarvathA nirdoSa aura prAmANika hai| usase viparIta jo kucha nAstikone AtmA. ke niSedha kathana kiyA hai vaha sarvathA asatya aura aneka / dUSaNasahita hai, evaM usameM aneka prakArake virodha bhI maujUda haiN| jaisA ki "sUrya prakAza nahIM karatA" " maiM nahIM haiM aura merI mA vaMdhyA hai,' ityAdi bAteM bilakula asaMgata aura virodhavAlI haiM, usI prakAra AtmAko niSedha karanevAlI dalIleM bhI vaisI hI asaMgata aura virodhI haiN| isa viSayameM kisI eka jJAnIpurughane kahA hai: . AtmAkI zaMkA kare, AtmA hI khuda Apa / zaMkA kartA hai vahI, acaraja yahI amApa / tathA AtmAko siddha karanevAle anumAna bhI aneka ho sakate haiM aura ve isa prakAra haiM 1 jaise ki calate huye rathakA koI na koI hAMkanevAlA honA cAhiye vaise hI icchAnusAra calate huye (kriyA karanevAle) zarIrakA bhI koI hAMkanevAlA honA cAhiye aura jo zarIrakA hAMkanevAlA yA use calAnevAlA chahare vahI AtmA hai| 2 jaise car3haI vagairaha kartAkI preraNA honepara hI visolA vagairaha sAdhana kAma kara sakate haiM vaise hI AMkha aura kAna vagairaha sAdhana bhI kisI kartAkI preraNA honepara hI kAma kara skte| haiM aura jo una sAdhanoMkA preraka karttA nizcita ho vahI prAtmA hai| 3 jisa taraha ghaTake astitvakA prArambha mAlUma hotA hai aura usakA amuka AkAra mAlUma hotA hai ata: usakA koI kartA honA cAhiye, vaise hI zarIrake astitvakA prArambha mAlUma hotA hai aura abhuka AkAra bhI mAlUma hotA hai ataH usakA bhI koI . kA honA cAhiye, evaM jo usakA kartA nizcita ho vahI 'prAtmA
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda hai| [jisa vastuke astitvakA prArambha samaya mAlUma nahIM hotA aura jisakA amuka hI AkAra mAlUma nahIM hotA aisI vastukA koI bhI kartA nahIM hotA, jaise ki vAdaloMkA vikAra-jisakA koI bhI kartA nhiiN| hamArA zarIra to aisA nahIM hai isa liye isakA kartA to avazya honA caahiye|] 4 jaise ki cAka aura use phirAnekA daMDA ityAdi sAdhanoMkA koI eka mAlika hotA hai, vaise hI iMdriyoM, mana, aura zarIrakA bhI koI eka mAlika honA cAhiye aura jo inakA mAlika hai vahI AtmA hai| 5jaise tayAra huA pakAna khAneke yogya honese usakA koI bhokA hotA hai vaise hI yaha zarIra bhI bhoganeke yogya honese isakA bhI koI bhoktA avazya honA cAhiye aura jo isakA bhotA hai vahI AtmA hai| __ yadi yahA~para yaha kahA jAya ki uparokta pAMcoM hI anumAna viruddha haiN| kyoMki ye anumAna rathake hAMkanevAle aura pakAnako khAnevAleke samAna AtmAko bhI AkAravAna yAne rUpI siddha karate haiM aura Apa to AtmAko zrAkAravAna nahIM mAnate 'to phira ina anumAnoMke dvArA prApako iSTa ho aisA zrAtmA kisa taraha siddha ho sakatA hai / isa prazna uttarameM vidita kiyA jAtA hai ki hama bhI zarIrako calAnevAle aura bhoganevAle AtmAko AkAravAna yAne rUpI mAnate haiM / isa sthitikA AtmA saMsArame paribhramaNa karatA hutrA karmake anantAnanta' aNuoMse veSTita hai, isa liye vaha isa apekSAse AkAravAna aura mUrtimAna bhI hotA hai / ataH pUrvokta batalAye huye anumAnomese eka bhI anumAna viruddha nahIM jAtA kintu ve saba hI prAmANika aura yukti yukta haiN| arthAt ina anumAnoM ke dvArA kadAcit saMsArameM paribhramaNa karanevAlA AtmA AkAravAna yA rUpI sAbita ho tathApi isameM hama kisI prakArakA bAdha nahIM mAnate / / / 6 jisa prakAra rUpAdi guNa kisI AdhArake vinA raha nahIM sakate usI prakAra rUpazAna rasajJAna, aura zabdajJAna, vagairaha guNa
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 jaina darzana bhI kisI AdhArake vinA nahIM raha sakate aura jo una guNoMkA AdhAra hai vahI AtmA hai| 7 jisa prakAra koI ghaTa usake mUla upAdAna kAraNa-maTToke vinA ho nahIM sakatA usI prakAra jJAna aura sukha vagairaha bhI. usake mUla kAraNa vinA nahIM ho sakate aura jo inakA mUla kAraNa hai vahI AtmA hai / yadi kadAcit jJAna, aura sukhakA sUtna kAraNa zarIrako ho mAnanekI bAta kI jAya to yaha ho hI nahIM sakatA, kyoMki isa vAtakA hama pahale hI khaMDana kara cuke haiN| 8 jo zabda vyutpattivAlA aura ekalA (ekalA yAne do zabdoMse eka vanA huA na ho arthAt samAsavAlA na ho ) hotA hai usa prakArake zabdakA niSedha apanase ( niSedhase) viruddha arthako sAvita karatA hai| arthAt jaise aghaTa kahanese ghaTakI bhI siddhi ho jAtI hai vaise hI ajIva kahanese jIvakI bhI siddhi ho sakatI hai, kyoMki jIva vyutpattivAlA hai evaM ekalA bhI hai| akharaviSANa zabdameM milA huA kharaviSANa zabda vyupattivAlA honepara bhI . ekalA nahIM hai aura aDitya zabdameM, milA hubhA 'Dittha zabda ekalA honepara bhI vyutpattivAlA nahIM ataH yaha mAThavA~ anumAna isa prakArake vyutpatti rahita aura samAsase bane hue zabdoke sAtha koI sambandha nahIM rkhtaa| isa taraha yaha anumAna bhI jIvakI siddhi.. meM sahAyatA karatA hai| ___9 uparokta kathana kiye huye AThaveM anumAnake dvArA apane zarIramai jIvakI vidyamAnatAko nizcita karake jaise hamAre zarIrameM jIva hai vaise hI dUsareke zarIrame bhI jIva honA cAhiye, kyoM ki zarIra mAtra ekase haiM, isa taraha ke sAmAnya anumAna dvArA bhI jIvita zarIramAtra jIvakI vidyamAnatA siddha hotI hai| jIvakA . yaha eka khAsa lakSaNa hai ki vaha iSTa vastuokI ora AkarSita hotA hai aura aniSTa vastuoMse sparzataka nahIM karatA / yaha lakSaNa jIva zarIramAtrameM pratyakSa taurase mAlUma hotA hai ataH isa tarahake samasta zarIroMmeM jIvakI siddhi hone meM jarA bhI vilamba nahIM laga sktaa|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda 79 10 kisI bhI jagaha jisa vastukA astitva hotA hai usIkA niSedha ho sakatA hai / jisa vastukI kahIM para bhI vidyamAnatA nahIM hotI usakA niSedha hI kyA ?. Apa yahA~para jIvakA niSedha karate haiM ataH yaha niSedha hI jIvakI vidyamAnatAko sAvita karane meM kAphI hai / jisa prakAra sarvathA asadrUpa chaTe bhUtakA niSedha karanekI AvazyakatA nahIM par3atI vaise hI yadi sarvathA jIva bhI asat rUpa hotA to use bhI niSedha karanekI jarUrata na pdd'tii| arthAt Apa nAstikoMkI orase kiyA huA jIvakA niSedha hI jIvake astitvako sAbita karA sakatA hai / koI bhI prAmANika kadApi kisI asat vastukA niSedha nahIM kara sakatA / jo niSedha kiyA jAtA hai vaha mAtra vastuphe eka dUsareke sAtha sambandhakA hI kiyA jAtA hai parantu vastukA nhiiN| jaise ki koI yaha kahe ki gadheke sira para sIMga nahIM yA devadatta ghara para nahIM to isakA artha itanA hI hai ki gadhe aura sIMgakA paraspara sambandha nahIM / vastukI dRSTise gadhA bhI hai aura sIMga bhI haiN| 'gadheke sIMga nahIM' isa tarahakA niSedha phakta gadhe aura sIMgake sambandhakA hIabhAva sUcita karatA hai / isI taraha devadatta ghara para nahIM yaha vAkya bhI devadatta aura gharake vIcakA jo sAkSAta sambandha hai usakA hI pratibandha karatA hai / vastu svarUpase devadatta bhI hai aura ghara bhI / isa niSedha vAkyake dvArA ina donoM ke eka bhI bhAvakA niSedha nahIM ho sktaa| isI prakAra dUsarA caMdra nahIM hai, ghar3e jitanA motI nahIM aura AtmA nahIM hai ityAdi niSedha karanevAle vAkyoMke bhAvako samajha lenA cAhiye / arthAt ye vAkya caMdra, motI, yA AtmAkA niSedha nahIM, karate parantu caMdrakI anekatA, motIkA ghaTa jitanA pramANa aura amuka zarIrake sAtha prAtsAkA saMyoga isa prakArakI vizepatAkA hI niSedha karate haiM vAkI motI bhI hai aura ghaTake samAna nApa bhI hai kintu una donoM meM kisI prakArakA sambandha nahIM hai / isI abhiprAyase uparokta vAkyakI yojanA kI gaI hai| isI taraha 'AtmA nahIM hai' isa vAkyakA bhI bhAva aisA hai ki amuka zarIrake sAtha AtmAkA sambandha nhiiN| hama pahale yaha acchI taraha samajhA cuke
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 jaina darzana haiM ki, jo vastu sarvathA asatya ho usakA niSedha nahIM ho sakatA niSedha usIkA ho sakatA hai ki jisakI kahIMpara bhI vidyamAnatA na ho ataH AtmA nahIM yaha niSedha svayaM hI AtmAke astitvako sAvita karatA hai phira vaha cAhe jahA~para ho| kintu isa vAkyase zrAtmAkI vidyamAnatAmeM jarA bhI saMdeha nahIM A sakatA / arthAt kisI bhI jagaha jisa vastuko vidyamAnatA ho usIkA niSedha ho sakatA hai isa dalAlake dvArA ApakA zrAtmA nahIM aisA nipedhAtmaka vAkya bhI AtmAkA spaSTa rUpase vidhAna kara rahA hai, ata: astitva rakhanevAle zrAtmAkA kisI bhI prakAra lopa karanA ThIka nahIM mAlUma detA / AtmA nahIM hai isa vAkyakA jo yaha (amuka zarIrameM AtmA nahIM hai) saccA artha hai so savako saMmata hai| kyoMki mRtazarIrameM zrAtmA nahIM hotA yaha sava hI eka samAna rAtise mAnate haiN| isase ava AtmAkA niSedha ho nahIM sktaa| . tathA AtmAkI siddhike liye isa prakArakA eka dUsarA bhI anumAna pramANa hai-iMdriyoMke dvArA dekhe huye pratyeka padArthakA jJAna smaraNa iMdriyoMkI vidyamAnatA na honepara bhI rahA karatA hai| ataH . yaha sAbita ho sakatA hai ki isa jJAnako dhAraNa karanevAlA koI padArtha iMdriyoMse judA hI honA cAhiye aura jo vaha judA padArtha hai / vahI AtmA hai / jisa prakAra gharake gavAkSamaile dekhe jAte huye padArthAkA smaraNa dekhanevAle devadattako rahatA hai usI prakAra iMdriyoMke dvArA dIkha par3ate padArthoMkA smaraNa dekhanevAne AtmAko rahatA hai / gavAkSa yA vAtAyanale devadatta sarvathA judA mAlUma hotA hai vaise hI AtmA bhI iMdriyoMse sarvathA bhinna svabhAva vAlA hai / isa prakAra AtmAkI siddhi anumAna dvArA bahuta hI . savala rAtise ho sakatI hai| zrAtmAkI siddhi anumAnase pUrNa" rItyA honeke kAraNa-Agama-zAstra, pramANa, upamAna pramANa, aura arthApatti pramANase bhI usakI siddhi mAlUma ho sakatI hai, kyoMki ye sabhI pramANa anumAnameM samA jAte haiM / ApakI tara'phase jo yaha kahA gayA hai ki jo padArtha pAMca pramANoMse na jAnA / jAsake usakI vidyamAnatA nahIM ho sakatI, yaha kathana sarAsara /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ . jIvavAda .81 asatya hai, kyoMki pizAcoMkI vidyamAnatA aura himAlayakI zilAoMke nApakI vidyamAnatA yaha donoM kisI bhI pramANase nahIM jAnI jAsakatI, tathApi ina donoMkI vidyamAnatA mAnanI par3atI hai / yaha AtmA pAMco pramANoM se kisI bhI pramANase mAlUma nahIM hotA yaha bAta bhI ThIka nahIM hai, kyoMki pratyakSa aura anumAna ina donoM pramANoMse AtmAkA bhAna ho sakatA hai isa viSayameM pahale savistara ullekha kiyA jA cukA hai| AtmA paralokame jAnevAlA bhI hai, yAne use karmavaza honeke kAraNa janmAntara bhI karane par3ate haiN| isa vAtako acchI tarahase sava samajha sake aisA sAdA, saratna, sabUta, isa prakAra hai-tAje hI janme hue vAlakakA kisIkI preraNA yA zikSaNAke vinA jo mAtAkA stanapAna karanekA mana hotA hai vaha usake pUrvAbhyAlakA hI pariNAma hai| kisI bhI prANIko vinA abhyAsa kiyA karanA nahIM AtA / yaha eka aisI sAdhAraNa bAta hai ki jise saba samajha sakate haiM / ataH vaha tAjA vAlaka jo yahA~ para vinA hI zikSaNake stanapAnakI kriyA karatA hai vaha usake pUrvajanmake abhyAsakA hI pariNAma hai yaha kalpanA jarA bhI prayukta nahIM hai| isI kalpanAke dvArA AtmAkA paralokagamana sAbita ho sakatA hai| jo manuSya AtmAko sarvathA kUTastha, nitya, yAne jisameM z2arA bhI parivartana na hosake aisA nitya mAnate haiM unhokA mata bhI yathArtha nahIM hai / kyoki yadi unakA mata satya mAna liyA jAya to prAtmA- . meM kadApi kisI prakArakA parivartana na honA cAhiye / jaba AtmA amuka prakArake zAnarahita hokara phira amuka prakArake jJAnavAlA banatA hai taba pahile vaha ajJAtA thA phira vaha jJAtA banatA hai| yadi AtmAke svabhAva meM kisI prakArakA jarA bhI parivartana na hotA ho to vaha ajJAtA se jJAtA kaise bane ? ataH AtmAko kisI bhI prakArake parivartana rahita nitya mAnanA yaha mata ThIka nhiiN| sAMkhya matavAle AtmAko karttA nahIM mAnate / unhoMkA yaha mata asatya hai| kyoMki apane karmaphaloMkA bhoganevAlA honese AtmA
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 jaina darzana karcA bhI honA caahiye| jisa prakAra eka kisAna khetameM paidA honevAle anna vagairahakA bhoganevAlA hai ataH khetIke karanevAlA bhI vahI hai / usI prakAra AtmA bhI karmaphaloMkA bhoktA honeke kAraNa unakA kartA bhI vahI honA cAhiye / sAMkhya matavAle jise puruSa kahate haiM vaha sarvathA priyAhIna honese-akartA honese AkAza kusumake samAna kisI vastu svarUpa hI nhiiN| hama jaina darzanAnuyAyI sAMkhya satavAloMse yaha pUchate haiM ki Apa AtmAko bhokA mAnate ho yA nahIM? yadi Apa use bhoktA mAnate hoM to phira kA mAnane meM kyA harakata AtI hai ? yadi use bhoganevAlA 'na mAnate ho to phira vaha bhokA kisa taraha kahA jAya ? kyoMki jisa tarahase mukta huA zrAtmA kriyAvihIna honese bhoktA nahIM ho sakatA usI taraha ApakA mAnA huA (sAMkhyoMkA ) AtmA bhI akartA kriyAvihIna honese bhoganevAlA kaise ho sake ? yadi jo AtmAko karttAke taurapara na mAnakara bhI bhoktAke samAna mAnoge to anya bhI aneka dUpaNa upasthita hote haiM aura vaisA mAnanameM kare so bhareM kA sarva sammata sAdhAraNa siddhAnta bhI ulaTa jAtA hai| sAMkhya kahate haiM ki prakRti karma karatI hai aura zrAtmA use bhogatA hai| yaha kaisI sarvathA asaMgata bAta hai| yaha bAta to aisI vanI ki karanevAlA aura evaM bhoganevAlA aura, yaha vAta sarvathA 'ayukta hai aura anubhava viruddha hai| yadi sAMkhyoMkA yaha mata barAvara hI ho to phira bhojana karanevAlA aura tathA tRpta honevAlA koI dUsarA, aisA bhI pratIta honA cAhiye, parantu aisA to kahIM bhI Ajataka sunA aura dekhA nahIM gayA, ataH sAMkhyoMkA bhI yaha mata 'barAvara nahIM hai / arthAt sAMkhyoMko apanA durAgraha chor3akara AtmAko bhokAke samAna kartA bhI mAnanA caahiye| : - kitane eka vAdI aisA bhI mAnate haiM ki prAtmA aura usameM rahA huA caitanya ye donoM sarvathA jude jude haiN| parantu mAtra eka samavAya nAmaka savandhake kAraNa ina donokA milAna huAhutrA hai| 'arthAt AtmA mUla svarUpase jar3a rUpa hai / unhoMkA yaha kathana bhI sarvathA asatya hai| kyoMki yadi AtmAkA cetanarUpa svabhAva na
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda 83 ho to jisa prakAra jar3a AkAza kisI cIjako jAna yA pahacAna nahIM sakatA vaise hI AtmA bhI kisI cIz2ako kisa prakAra jAna yA pahacAna sake ? yadi yaha kahA jAya ki, AtmAmeM caitanyakA samavAya honeke kAraNa vaha padArthamAtrako jAna sakatA hai, to yaha bAta bhI saMgata nahIM / kyoMki yadi aisA mAna bhI liyA jAya to ghaTameM bhI samavAyakA sambhava honese ghaTa bhI hamAre samAna padArtha mAtrakA jAnakAra honA cAhiye / kyoMki samavAya yaha saba jagaha rahanevAlA nitya aura eka honese ghaTameM bhI isakI vidyamAnatA honI ucita hai / yadyapi isa viSayameM yahA~para hama bahuta kucha kahanA cAhate haiM tathApi granthagaurava honeke bhayase likha nahIM sakate / tAtparya yaha hai ki AtmAmeM jAnakArI zaktiko mAnanevAloMko AtmAko svabhAvase caitanyarUpa hI mAnanA cAhiye aura use jar3a rUpa mAnanA to kisI bhI avasthA meM acchA nahIM / isa prakAra AtmAke sAtha sambandha rakhanevAle vizAla ullekhase zrAtmAkI siddhi eka vajra lekhake samAna akATya ho cukI hai ataH ava kisIkI yaha majAla nahIM ki nyAyapUrvaka AtmAkA inkAra kara sake / karmasahita AtmA pAMca prakArakA hai / eka iMdriya, eka mAtra sparza iMdriyavAlA, dviMdriya --do sparza aura jIbha iMdriyavAlA, tIna iMdriya - sparza, jIbha aura nAka iMdriyoMvAlA, cAra iMdriya- sparza, jIbha, nAka aura zraMkha iMdriyAMvAlA, pAMca iMdriya-sparza, jIbha, nAka, AMkha aura kAna iMdriyAMvAlA / ina pAMcoM prakArameMse antima cAra prakAra saralatAse samajhe jA sakate haiM, kyoMki ina antima cAroM jIvoM meM jIva honeke cinha spaSTa tayA mAlUma hote haiM / parantu sabase pahilA prakAra ekeMdriya jIvake rakhatA hai / vaha barAvara nahIM samajhA jA sakatA / pRthvI, pAnI, ani, pavana aura vanaspati, ye pAMcoM ekeMdriyavAle jIva haiM / parantu inameM jIva honeke kisI prakArake spaSTa cinha mAlUma nahIM dete isa liye ina sabako ekeMdriyavAle jIva kisa taraha mAnanA cAhiye ? isa praznakA uttara isa prakAra hai- yadyapi pRthvI vagairaha meM 'jIva honeke spaSTa lakSaNa nahIM mila sakate, parantu ina saba ekeMdriya sAtha sambandha .
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 . jaina darzana prANiyoM meM jIvake lakSaNa aspaSTatayA mAlUma hI par3ate haiN| , jisa prakAra mUrchita hue manuSya jIva honekA lakSaNa. spaSTa nahIM mAlUma detA tathApi usameM jIvakA astitva mAnA jAtA hai usI ., prakAra ina ekedriyavAle jIvoM meM bhI samajhanA cAhiye / kadAcit yoM kahA jAya ki mUrchita manuSya jIvakA mukhya lakSaNa zvAsa lenekI kriyA spaSTa mAlUma hotI hai aura pRthvI AdimeM zvAsa vagai-.. rahakI kriyA kucha bhI mAlUma nahIM hotI isase usakI sajIvatA kisa taraha mAnI jAya ? isakA uttara isa prakAra hai-pRthvImeM eka isa prakArakI zakti rahI huI hai ki jo apane samAna hI dUsarA aMkUra jamA sakatI hai ! jaise ki namaka; paravAla aura pApANa vagairaha / gudAke kinAre para rahe hue bavAsIrake mase jisa taraha mAMsake aMkUroko utpanna karate haiM, yaha usake sajIvapanakA lakSaNa hai usI prakAra pRthvI vagairahameM bhI apane hI samAna dUsare aMkUroko aMkUrita karanekI zakti honeke kAraNa ve jIvavAle haiM aisA mAnane meM kyA harakata hai ? jisameM caitanyake lakSaNa chipe huve haiM aura caitanyakA ekAda nizAna (vyakta) saMbhavita hotA hai / vanaspatiyoMke samAna hI vaise pRthvI vagairaha cetanA zaktivAle kyoM na mAne jAya~ ? / vanaspatiyoko niyamase phalanevAlI honeke kAraNa usameM spaSTatayA hI caitanya hai yaha mAlUma ho sakatA hai usI, prakAra pRthvImeM bhI caitanyakA lakSaNa vidita honese use jIvavAlI kyoM na mAnanI cAhiye ? pRthvImeM jo cetanakI zravyakta eka nizAnI hai vaha rahI huI hai isIse use jIvavAlI mAnanA yuktiyukta hai| kadAcit yo / kahA jAya ki, paravAla aura pASANa vagairaha to kaThina cIja haiM unheM jIvavAlI kisa taraha mAna liyA jAya? isakA uttara isa prakAra hai| jisa taraha zarIrameM rahA huA hAr3a kaThina hai tathApi / vaha jIvavAlA hai usI taraha isa kaThina aura caitanyavAlI pRthvIko bhI jIvavAlI mAnanI caahiye| zrathavA jisa taraha pazuzarIrameM rahe huye sIMga aura sAkhA vagairaha jIvavAne haiM usI prakAra yaha pRthvI, . pAnI, agni, vAyu aura vanaspati ya saba jIva-zarIra haiM kyoki ye donoM eka samAna rItise chedana kI jAtI haiM, bhedana kI jAtI
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda 85 haiM, pheMkI jAtI haiM, bhogI jAtI haiM, sU~ghI jAtI haiM, cAkhI jAtI haiM aura sparza kI jAtI haiM / arthAt pUrvokta rIti se pRthvI vagairaha bhI jIvavAle haiN| saMsAra meM jo kucha pugdala dravya haiM ve saba hI kisI na kisI jIvake zarIra haiM ataH pRthvIko bhI zarIra kahane meM kisI prakArakA vAdha nahIM AtA / pRthvI meM rahA huA chedanapana vagairaha carma dRSTigocara hone se unakA nipedha nahIM kiyA jA sakatA, ataH inhIke dvArA usakI sacetanA sAvita ho sakatI hai / jisa pRthvIko kisI prakArakA praghAta nahIM lagA vaha jIvavAlI hai aura jisa pRthvIko zastra vagairahakA AghAta lagA huA hai vaha jIva rahita hai / jisa prakAra hamAre hAtha paira vagairahakA AghAta sacetana hai vaise hI zastradvArA na hanI huI saMghAtarUpa pRthvI vagairaha bhI sacetana haiM aura jisa taraha zastradvArA hanana kiye zarIrase jude par3e hue hamAre hAtha paira acetana haiM vaise hI zastrase hanana kI huI pRthvI vagairaha bhI acetana haiM / arthAt kisI vakta koI pRthvI sacetana hai aura kisI vakta koI pRthvI acetana hotI hai| isa prakAra zastrase na hanana kI huI pRthvIko evaM pAnI vagairahako sacetana sAvita karanekI yukti hai / yadi yoM kahA jAya ki jaise mUtra sacetana nahIM vaise hI pAnI sacetana nhiiN| yaha kathana satya hai / vAstavika rIti se dekhA jAya to jaise kalala avasthAmeM tAjA utpanna huA hAthIkA zarIra pravAhI hai aura cetanavAlA hai vaise hI pAnI bhI cetanavAlA hai / athavA jaise aNDe meM rahA huvA pakSIkA jalamaya zarIra ki jise abhI taka koI caMcU vagairaha bhAga prakaTa nahIM huA hai vaha cetanavAlA hotA hai vaise hI pAnIko bhI sacetana samajhanA cAhiye / isa viSayako vizeSataH spaSTa karanevAle anumAna isa prakAra haiM / 1 jisa taraha hAthIke zarIrakA mUla kAraNa vaha pravAhI kalala sacetana hai, vaise hI zastrase AghAta na pAyA huA pAnI bhI sacetana hai / mUtra to zastrase AghAta pAyA huA honeke kAraNa sacetana ho nahIM sakatA / 2 jisa prakAra aNDemeM rahA huA rasa sacetana hai usI prakAra pAnI bhI sacetana hai / 3 pAnIrUpa honeke
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 jaina darzana kAraNa varpha, vagairaha kahIM kahIM para anya pAnIke samAna sacaitanya hai| 4jisa prakAra svabhAvase hI paidA hotA huA meMDaka sacetana hai usI prakAra jamIna khodate huye svAbhAvika nikalanevAlA pAnI bhI sace tana hai| 5jisa prakAra kitanIeka daphA vAdaloMke vikArameM apane Apa hI utpanna hokara nIce par3hatI huI machalI sacetana hai vaise hI AkAzameM rahA huA pAnI bhI sacetana hai / isa prakAra aneka yuktiyoM dvArA pAnIko sacetana samajhanA caahiye| 6 jAr3ekI Rtu jaba vahuta ThaMDI par3ane lagatI hai usa vakta choTe jalAzayameM kama, bar3e jalAzayameM kucha adhika, aura usase bhI bar3e jalAzayameM vizeSatAse vApheM nikalatI huI dekhanemeM AtI haiM, ve jIvahetuka hI honI cAhiye / jisa prakAra kama manuSyoMkI bhIr3a meM kama bApha, adhika manuSyoMkI bhIr3ameM adhika vApha aura usase bhI adhika manuSyoMkI bhIr3ameM usase bhI adhika vApha hotI hai.usI prakAra jAr3eko mausamameM pAnIse nikalatA huA uSNa sparza bhI upaNa sparzavAlI vastuse paidA hotA hai / yadi koI yo. kahe ki pAnI meM vaha sparza svAbhAvika hai ataH pUrvokta kathana mAnane yogya nhiiN| kyoMki vaizeSika vagairaha vAdiyoMne kahA hai ki pAnI meM ThaMDA sparza hI hotA hai| tAtparya yaha hai ki tAlAva kuvA~ vagairaha jalAzayomese jAr3emeM jo vApha nikalatI hai vaha jIvahetuka hai| jisa taraha jAr3emeM ThaMDe pAnIse nhAte huye manuSyake zarIra se. bApha nikalatI hai usakA kAraNa usakA taijasa zarIravAlA prAtmA. hai, vaise hI jAr3e meM pAnI se nikalatI huI bAphakA kAraNa bhI pAnIkA taijasa zarIravAlA AtmA hai| isake sivAya pAnI se vApha nikalanekA anya koI kAraNa nhiiN| ataH pAnI bhI sajIva. hai / yaha viSaya yuktipUrvaka saralatAse spaSTa samajhA jA sakatA hai| kadAcit yoM kahA jAya ki kitanI eka daphA kUr3eke Dheremese bhI bApha nikalatI mAlUma detI hai aura usa vAphakA koI hetu nahIM mAnA jAsakatA, isase pAnImese nikalatI huI bApha bhI kUr3eke Dhera se nikalatI huI bAphake samAna hI kyoM na ahetuka mAnI jAya ? isa bAtakA samAdhAna isa prakAra hai:-kUr3e ke DherameM
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda bhI jo uSNatA rahI huI hai aura usameMse jo bApha nikalatI hai isakA kAraNa usameM utpanna huye jIvoMke mRta zarIra haiM / arthAt kUr3e ke DherakI vApha aura usakA uSNa sparza ye donoM hI prakAraNa nahIM haiM kintu sakAraNa hI haiM / yadi yahA~para yaha prazna kiyA jAya ki jIvoMke mRta zarIra bAphake yA uSNa sparzake kAraNa kisa taraha ho sakate haiM ? isakA uttara yaha hai - jaise ki jale hue pASANa para pAnI chor3akanese usameMse vApha nikalatI hai vaise hI yahA~para bhI jo bApha nikalatA hai usakA kAraNa ThaMDI hai / isa taraha anya jagaha bhI vApha aura upNa sparzakA kAraNa kahIMpara sacit padArtha hai aura kahIMpara acita padArtha hai yaha samajhanA caahiye| isI prakAra jAr3ekI mausamameM parvatake samIpa aura vRkSoMke nIce jo uSNatAkA anubhava hotA hai use bhI manuSyake zarIrameM rahe huye upaNa sparzake samAna jIvahetuka samajhanA cAhiye / aise hI griSmakAla meM bAharake sakta tApake kAraNa jaise manuSyake zarIrameM rahA huA taijasa zarIrarUpa agni maMda par3a jAtA hai aura usase manuSyakA zarIra ThaNDA mAlUma detA hai vaise hI pAnImeM rahe ye ThaMDe sparza vipayameM bhI samajha lenA cAhiye / arthAt jaise manuSya zarIrakA ThaMDA sparza jIvahetuka hai vaise hI pAnImeM jAna par3atA ThaMDA sparza bhI jIvahetuka hI hai / isa prakAra aneka yuktiyoMse pRthvIke samAna pAnIko bhI sajIva samajha lenA cAhiye / 87 ava agniko bhI sajIva samajhanA cAhiye / usakI yukti isa prakAra hai - jisa taraha rAtrIke samaya khadyota ( paThavIjanA) apane zarIrake pariNAmase prakAza detA hai aura vaha prakAza jIva zaktikA pratyakSa phala hai vaise hI aMgAra vagairahake prakAzako bhI jIva zaktikA phalarUpa mAnanA yaha kisI prakAra kucha prayukta nahIM hai / athavA jaise bukhArakI garmI jIvavAle zarIrake vinA anya kahIM nahIM ho sakatI, vaise hI agnikI garamIbhI usameM jIvakI vidyamAnatA sivAya nahIM hosakatI ! kahIMpara kisI bhI samaya mRtazarIrameM bukhArakI vidyamAnatA nahIM ho sakatI / isa prakAra uSNatAke sAtha jIvakI vidyamAnatAkA sahacAra mAlUma honese agniko sacita
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 jaina darzana mAnanemeM kisI bhI prakArakA dopa nhiiN| jaise khadyotake zarIrameM rahA huA prakAza jIvavAlA hai vaise hI aMgAra vagairahameM rahA huA prakAza bhI jIvake saMyogase hI utpanna huA hai| 2 jaise manuSyake zarIra meM pAyA huA tApa jIva saMyogI mAnA. jAtA hai vaise hI aMgAra vagairahameM rahA huA tApa bhI jIva saMyogI hai aisA mAnanA cAhiye / sUrya vagairahakA prakAza bhI jIva saMyogI hI hai ataH isa viSayameM bhI kisI prakArakA vAdha nahIM aataa| . 3 jisa prakAra AhAra leneke pramANake kAraNa manuSyake zarI: rameM hAni aura vRddhi hotI hai vaise hI usI hetuse prakAzameM bhI hAni aura vRddhi honeke kAraNa use bhI manuSyake zarIrake samAna hI jIva'. saMyogI mAnanA caahiye| isa prakAra anya bhI aneka dalIlose agnimeM jIva honekI vAta zaMkA rahita sAvita ho sakatI hai| ... vAyumeM bhI jIva hai isa vAtako sAvita karanevAle nimnalikhita pramANa haiM 1 jisa prakAra kisI camatkArika zaktike kAraNa devakA zarIra dRSTigocara nahIM hotA parantu vaha cetanavAlA hai evaM vidyA, maMtra tathA . aMjana vagairahake prabhAvase kisI siddha puruSakA zarIra dekhane meM nahIM bhAtA parantu vaha bhI cetanavAlA hai, isI prakAra vAyukA zarIra najarase nahIM dIkhatA parantu pUrvokta donoM zarIrake samAna vaha bhI cetana vAlA hai aisA mAnanemeM kisI prakArakI harakata nahIM pAtI / jisa prakAra paramANu atyanta sUkSma honeke kAraNa dekhanemeM nahIM AtA aura jale hue pASANakA Tukar3A garama lagatA hai parantu usameM ' ati nahIM dekhane AtA usI prakAra vAyumeM rahA huA rUpa ati sUkSma honeke kAraNa vaha hamArI najarase dekhanemeM nahIM aataa| 2 jisa prakAra gAya evaM ghor3A vagairaha tiryaMca pazu apane Apa hI kisIkI preraNAvinA hI bA~ke cUMke aura cAhe usa tarapha aniyamita rItise calate haiM vaise hI vAyu bhI kisIkI preraNA vinA hI vA~kA kA aura cAhe usa tarapha aniyamitatAse calanevAlA honeke kAraNa jIva saMyogI hai| yadyapi jIva aura pugdalakI gati anuzreNi honese paramANu bhI vakra gati karatA hai, parantu vaha niyamitarItyA hI
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda vaisI gati karanevAlA honese vaha vAyuke sAtha sambandha rakhanevAle viSayameM jarA bhI vighnakAraka nahIM ho sakatA / isa prakAra zastrase kisI tarahakA AghAta na pAyA huA vAyu sajIva hai aisA samajhanA caahiye| vanaspatiko sajIva samajhanekI yuktiyeM isa prakAra haiM. 1 jo jo svabhAva manuSyake zarIrameM vidyamAna haiM ve hI svabhAva vataspatike zarIra meM bhI spaSTa rItise mAlUma hote haiM, isa liye vanaspatiko bhI manuSyake samAna hI sajIva mAnanA caahiye| kyoM ki vanaspati meM rahe huye manuSya zarIrake jaise svabhAva vanaspati kI sajIvatA sivAya sambhavita nahIM ho skte| jisa vanaspatimeM jisa tarahakA manuSya svabhAva rahA huA hai, vaha isa prakAra hai-jisa taraha manuSyakA zarIra bAlaka rupa, kumAra rupa, yuvArUpa aura vRddha rUpase dekhanemeM AtA hai aura vaisA dIkhanese vaha spaSTatayA cetanavAlA mAnA jAtA hai vaise hI vanaspatikA deha bhI ina cAroM dazAoMkA anubhava karatA hai| jaise ki ketakakA vRkSa bAlarUpa, taruNarUpa, aura vRddharupame dekhane meM AtA hai ataH vaha puruSake zarIrake samAna avasthAoMkA anubhava karanese sacetana hai / tathA jisa taraha manuSyakA zarIra nirantara bhinna bhinna avasthA okA anubhava karatA huA niyamita rItise bar3hA karatA hai vaise hI aMkUra, kisalaya, zAkhA, prazAkhA vagairaha aneka avasthAokA anubhava karatA huA vanaspati zarIra bhI bar3hA karatA hai, ataeva vaha sacetana hai| tathA jaise manuSyake zarIrameM jJAnakA sambandha hai tyo vanaspatike zarIrameM bhI jJAnakA sambandha hai| prapunnATa, siddhesara, kAsundaka, vathulA, evaM imalI vagairaha vanaspati nidrA lekara jAgRta hotI haiM, ataeva unameM jJAnakI vidyamAnatA mAlUma ho sakatI hai / unameM mUrchA bhI rahI huI mAlUma detI hai| kyoMki ve vRkSa apanI jar3oMke nIce dhanake vartanako davA rakhate haiM yA usa vartanako apanI jar3oMse veSThita kara lete haiM / tathA var3a, pIpala, aura nIMva vagairahake aMkUra cAturmAsake meghakI gajanAse aura DhaMNDe vAyuke sparzase jama nikalate haiM, yAne ina vanaspatiyoM meM
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana zabdako pahacAnanekI yA sparzako parakhanekI zakti bhI rahI huI hai| . azokake per3ako patte aura phala taba hI Ate haiM ki jaba pAyalavAlI evaM unmattA strI apane komala pairase use tthukraave| phanasake per3ako jaba koI yuvatI strI AliMgana yA sparza kareM tava hI use phUla aura patte Ate haiM / javaM sugaMdhita dArukA usapara kullA kiyA jAya usa vakta bakulake per3ako patte aura phUla pAte haiN| . sugaMdhI aura svaccha pAnIkA siMcana karanese caMpAke per3ako patte aura phUla Ate haiM / kaTAkSa pUrvaka sAmane dekhanese tilake vRkSako patte aura phUla Ate haiN| paMcama svarake udgArase zIrISake . aura virahakake phUla jhar3a jAte haiM / kamala vagairaha prAtaH kAlameM hI khilate haiM / ghoSAnakI vagairahake phUla saMdhyAsamaya hI khilate haiM kumuda vagairaha candramAkA udaya honepara hI khilate haiM / evaM pAsa meM vRSTi par3anese samIkA avakSaraNa ho jAtA hai| latA vagairaha bhItoM para car3ha jAtI haiM / lajjAvantI vagairaha vanaspatiye hAtha lagAte hI sarvathA pratyakSatayA saMkocako prApta hotI haiN| evaM vanaspati mAtra amuka amuka RtumeM hI phalapradAna karatI haiN| ye pUrvokta samasta guNa jJAna vinA sambhAvita hI nahIM ho sakate, ataH vanaspatiyomeM ina guNoMkI vidyamAnatA honese unameM jJAnakA sadbhAva aura isase caitanyakA astitva bhI spaSTa hI sAbita hotA. hai| jisa taraha hAtha,paira yA anya koI avayava kaTe bAda manuSyakA .. zarIra sUkhatA hai vaise hI vanaspatikA zarIra bhI patte,phala, evaM phUla vagairaha kaTe vAda vaha kumalA jAtA hai yaha vAta pratyakSa hI dekhaneme . AtI hai / jisa taraha manuSyakA zarIra mAtAkA dUdha, zAka, roTI; ' cAvala vagairahakA AhAra karatA hai vaise hI vanaspatikA zarIra bhI pRthvI aura pAnI vagairahakA AhAra karatA hai / yadi vanaspatimeM sajIvatA na ho to usameM AhAra karanekI zakti kisa taraha sambhaH vita ho sake ? ataH vanaspatiko sacetana mAnane meM aba kisI prakArakA bAdha nahIM aasktaa| tathA jisa prakAra manuSyakA AyuSya amuka parimita parimANavAlA hotA hai usI prakAra vanaspatikA AyuSya bhI amuka avadhivAlA hotA hai / vanaspatikAM .
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda bhAyupya adhikase adhika dasa hajAra varSakA hotA hai| jisa taraha icchita vastuoMke saMyogale manuSyakA zarIra bar3hatA hai vaise hI bhanizcita vastuoke saMyogase ghaTatA hai, usI prakAra aura usI hetuse vanaspatike zarIrameM bhI nyUnAdhikatA huA karatI hai| manuSyake zarIrako roga honeke kAraNa jisa taraha ki usameM pIlApana, peTakA bar3ha jAnA, sUja jAnA, sUpha jAnA, uMgaliyoM vagairahakA naSTa ho jAnA ityAdi ho jAtA hai usI taraha vanaspatike zarIrako bhI isa taraha rogotpatti honeke kAraNa phUla, phala, patte aura chAla vagairahameM usI prakArake vikAra utpanna ho jAte haiM, una savakA raMga badala jAtA hai, ve saba jhar3a jAte haiM, aura kisI samaya unameMse pAnI bhI karatA hai arthAt manuSyake samAna vanaspatiko roga bhI huA.karate haiN| jisa prakAra manuSyake zarIrameM koI jakhama yA ghAva ho aura vaha malahama paTTI vagairahase bhara jAtA hai yA rogI manuSyakA zarIra auSadhoMke prayogoMse nirogI ho jAtA hai vaise hI vanaspatike zarIrako bhI opadhIkA siMcana yA lepa karanese isI prakArakA phAyadA hotA huA mAlUma detA hai / jisa prakAra manuSyakA zarIra rasAyana vagairahakA sevana karanese balavAna aura kAntivAn hotA hai vaise hI vanaspatikA zarIra bhI khAsa kara AkAzake pAnI vagairahake siMcanase vizeSa rasavAlA aura kAntivAlA banatA hai| khAsa khAsa vanaspatiyoM ke liye eka vRkSAyurveda bhI likhA huA hai| jisa taraha striyoMkA dohada (icchA) pUrNa kiye vAda punAdikA prasava hotA hai vaise hI vanaspatikA dohada pUrNa kiye vAda use phala aura phUla vagairaha pAte haiM / isa prakAra vanaspati aura manupyake dehame vizepa sAmyatA pratyakSa dekha sakatehaiM to phira manuSyake dehameM jisa taraha caitanyake vipayameM zaMkA nahIM uThA sakate vaise hI vanaspatike zarIrasambandhameM bhI zaMkA kisa taraha uThAI jA sake ? isa viSayameM isase bhI pravala aura kyA dalIla peza kI jA sakatI hai ? antameM jisa taraha janma, jarA, mRtyu aura roga vagairahake astitvavAnI strI cetanAvAlI hai vaise hI aura usI kAraNase vanaspati bhI cetanAvAlI hai| aba
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 jaina darzana isa viSayameM matabheda honekA koI kAraNa nhiiN| isa prakAra pRthvI pAnI, vAyu, asi, aura vanaspati, ina pAMcoMmeM caitanyakI vidyamAnatA sAbita ho sakatI hai aura vaha AkAza yuktiyoM evaM prAmANikatAse paripUrNa hai| athavA ina pAMcoMmeM caitanyakA astitva pUrvakAlIna prApta puruSoMne pharamAyA hai, ataH ina pAMcoMko caitanya sahita mAnane meM jarA bhI zaMkA karanekI AvazyakatA nahIM hai -1 ava jo jIva do iMdriyAdi haiM-arthAt kRmi, cIMTI bhramara, machalI, cir3iyA gAya aura manuSya vagairaha haiM unameM caitanyakI vidyamAnatA pratyakSa jAna par3aneke kAraNa isa viSayake sAtha sambandha rakhanevAlI zaMkAko jarA bhI sthAna nahIM miltaa| avajo loga isa tarahakI pratyakSa siddha vAtake liye bhI matabheda prakaTa karate haiM unake. liye bhI yahA~para kucha kaha denA ucita hai| yadi koi yaha kahanekA sAhasa kare ki do iMdriya vagairaha jIvoM meM kucha caitanya nahIM hai / ve jIva jo kucha vizeSa jAnate haiM ve iMdriyoMke liye hI jAna sakate haiN| isa vAtakA samAdhAna Upara to ho hI cukA hai, tathApi yahA~para phirase darzAte haiM-AtmA iMdriyoMse sarvathA bhinna padArtha hai| kyoMki jo bAta yA vastu jisa iMdriyadvArA mAlUma hotI hai aura phira usa iMdriyake nAza honepara bhI jo usI bAta yA usa vastukA smaraNa jisameM dRr3hatAse par3ArahatA hai, jisake dvArA smaraNa kiyA jA sakatA hai vaha vastu iMdriyoMse sarvathA judI hai aura vahI AtmA hai / yadi AtmA iMdriya hI ho to kisI bhI eka iMdriyakA nAza honepara usake dvArA honevAle jJAnakA bhI nAza honA cAhiye / parantu aisA hotA to kahIM bhI jAnanemeM nahIM AtA, ataH AtmA iMdriyoMse bhinna hai yaha vAta sarvathA nizcita aura nirvivAda hai| AtmA iMdriyoMse sarvathA bhinna hai isa vAtakA eka yaha bhI kAraNa hai ki kitanI eka daphA kisI zaktikI asAvadhAnatAke liye iMdriyoMkI vidyamAnatA honepara bhI yathArtha jJAna nahIM hotaa| yadi iMdriyA~ hI AtmA ho to iMdriyoMkI vidyamAnatAmeM koI zakti asAvadhAna hoM tathApi usameM jJAna honA cAhiye / parantu aisA bhI kahIM nahIM jAna pdd'taa| arthAt hama bhI bahutasI daphA isa bAtakA anubhava karate haiM ki
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ . jIvavAda 93 bhAMkhe khulI honepara bhI pAsamese kyA calA jA rahA hai so mAlUma nahIM hotA / kAna khule honepara bhI samIpakA gAyana sunanemeM nahIM mAtA, yadi isakA kucha kAraNa ho to yaha usa zaktikI asAvadhAnatA hI hai aura vaha jo zakti hai usIkA nAma AtmA hai / dUsarI eka yaha bhI bAta hai ki iMdriyoM dvArA vidita hote padArthoMkA anubhava iMdriyA~ nahIM karatIM parantu unakA anubhava koI dUsarA hI karatA hai / kisIko nIMbU khAtA dekhakara hamAre mu~ha meM pAnI AtA hai, kisI sundarI yuvatI strIko dekhakara hamameM vikAra paidA hotA hai, yadi iMdriyoMke dvArA vidita hote padArthoMkA anubhava bhI iMdriyA~ hI karatI hoM to aisA na bananA cAhiye / dekheM A~kheM aura jabhise pAnI Tapake, dekheM A~khe aura vikAra samasta zarIrameM utpanna ho, yaha saba kisa taraha bana sake ? ataH isase yaha bAta nizcita ho sakatI hai ki iMdriyoMse bhinna anubhava karanevAlA koI anya hI honA cAhiye, aura jo vaha anubhava karanevAlA hai vahI AtmA hai / isa viSaya meM anya bhI eka yaha anumAna hai / hama vastumAtrako A~khose dekhate haiM aura phira yadi use lenI ho to hAthase lete haiM / yadi zrAtmA iMdriyarUpa hI ho to vastuko zrA~khase dekhe bAda use lenekI hAthako AjJA kauna kara sake ? kyoM ki A~kha to mAtra dekha hI sakatI hai parantu le nahIM sakatI, evaM livA bhI nahIM sakatI / ataH hAthako lenekA aura A~kha ko dekhanekA hukama karanevAlA koI padArtha inase judA hI honA cAhiye aura vaha jo padArtha hai vahI AtmA hai / isa prakAra anya bhI aneka pramANa haiM jo vizeSAvazyakakI TIkAmeM diye hue haiN| ve saba hI eka AvAjale AtmAkI siddhi kara rahe haiM / isa liye aba AtmAke astitva kisI prakArakI jarA bhI zaMkA nahIM raha sakatI, yaha vAta samasta vAdiyoMko samajha lenI cAhiye / isa prakAra jaina darzana AtmAkI siddhi karatA hai / be a
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana 'iti jIvavAda' jaina darzanameM ajIva tatvakI vyAkhyA aura vibhAga nimna likhe mujava hai-uparoka prakArase jIvake jo jo dharma-svabhAva-yA guNa kahe haiM usase viparIta svabhAvavAle bhAvako ajIva kahate haiN| arthAt jisa bhAvameM sUlase hI jAnapana nahIM hotA, jisameM rUpa, rasa, gaMdha aura sparza vagairaha guNa bhinnatayA aura abhinnatayA rahate haiM, jisakA punarjanma nahIM hotA, jo pApa, puNya yA kisI prakArake karmako nahIM karatA aura usake phalako bhogatA bhI nahIM isa prakArakA jo jar3arupa bhAva hai usakA nAma. ajIva hai / vaha ajIva tatva pA~ca prakArakA hai 1 dharma (dharmAstikAya )2 adharmAstikAya 3 AkAzastikAya 4kAla 5 pugdlaastikaay|unmeN dharmAstikAyakA svarUpa isa prakAra hai yaha dharma nAmakA padArtha samasta lokameM cAroM tarapha vyApita hokara rahA huA hai / yaha nitya hai, yAne kabhI bhI isakA svabhAva palaTatA nahIM hai, sthAyI hai yAne isameM kabhI bhI nyUnAdhikatA nahIM hotI, rupa rahita hai, arthAt vinA AkArakA hai, aura paramANu jitane hI isake asaMkhya pradeza haiM evaM yaha dharmAstikAya nAmaka padArtha jar3a aura caitanyako gati karanemeM sahAya karatA hai| jo jo vastu AkAzavAlI haiM una sabameM 1 isa dharmAstikAke paryAyazabdokA ullekha karate huye zrI bhagavatIjI ( vyAkhyA prati ) sUtrake 20 ve zatakake dUsare uddezakameM isa prakAra likhA hai-dhammAtthikAyasmaraNaM bhaMte ! kevaiyA AbhavayaNAvaNNatA ? goyamA ! aNegA abhivayaNA paNNatA. taM jahA:-dhamme tivA, dhammatyi'kAe ivA, pANAivAya veramaNe ti vA, nusAvAya varamaNe ti vA, evaM jAva. pariggaha veramaNe ti vA, koha vivege ti vA, jAva0 micchAdasaNa sallavivage tivA, iriyA samiI ti vA, bhASA sami iti vA esaNA sami iti vA, AdA bhaMDamattanikkhevaNA samiIti vA X maNuguttI ti vA, vaiguttI tivA, kAyaguttI tivA-je yAva'Ne tapyagArA savve te 'dhammatyikAyassa abhivayaNA."
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda " arthAt-he bhagavan ! dharmAstikAyAke kitane abhivacana (paryAyazabda ) janAye haiM ? ___" he gautama ! (usake ) bhaneka abhivacana batalAye gaye haiN| jaise ki dharma, dharmAstikAya, prANAtipAta viramaNa-AsiMsA, bhRSavAda viramaNa-satya, isa prakAra yAvat parigraha vimaraNa-aparigrahatA, krodha, viveka, yAvat mithyA darzana zalya viveka, iyaryA samiti, bhASA samiti, eSaNA samiti, AdAna bhANDa matanikSepanA samiti, manoguti, vacana gupti, kAyagupti, (ityAdi) anya bhI jo tathA prakArake haiM ve saba dharmAstikAyake abhivacana haiN"| isa uparokta ullekhameM spaSTa prakArase dharmAstikAya aura prANAti pAta viramaNa isIse sUtrakArakA Azaya dharmAstikAya, aura ahiMsA vagairahakA samAna bhAva zApita karanekA ho yaha bAta mAlUma hotI hai / arthAt jaba isa sUtrameM dharmAstikAyake viSayameM isa prakArakA ullekha hai taba yaha sUtra dUsare sUtragranyoMmeM dharmAstikAyake sambandha eka jaDa dravya honekI vyAkhyA bhI jagaha jagaha upalabdha hotI hai isase ina do vyAkhyAoMmeM kaunasI vyAkhyA vyavasthita aura kaunasI avyavasthita hai yaha bAta to bahuzrutoMke hAthameM hai| __ rUpa, rasa, gandha aura sparzAdi guNa rahe hue haiM / kyoMki prAkAra aura rupa vagairaha guNoMkI sadaiva sahacaratA rahatI hai, jahA~ jahA~ rupa hotA hai vahA~ saba jagahapara sparza, rasa aura gandha bhI hote haiM aura isa prakAra paramANu takameM bhI ina cAroMkA sahacaratva rahatA hai| ye dharmAstikAya nAmaka bhAvameM guNa aura paryAya rahe huye haiM ataH ise dravya bhI kahate haiM (jo svabhAva vastuke sAtha hI paidA honevAlA hotA hai usakA nAma guNa hai aura jo dharma vastumeM kramase paidA hotA hai usakA nAma paryAya hai) guNa aura paryAyavAle bhAvako dravya kahanekI hakIkata tatvArthasUtrameM bhI upalabdha hotI hai| jisakA dUsarA bhAga na ho sake aise paramANu khaNDako asti athavA pradeza kahate haiM aura usake samudAyako kAya kahate haiN| arthAt astikAya zabdakA samuccaya aMrtha 'pradezakA samUha' hotA hai / yaha dharmAstikAya nAmaka bhAva samasta lokAkAzameM vyApta rahaneke kAraNa isake pradeza bhI lokAkAzake pradezoMke samAna hI parimANavAle hote haiM / yaha dharmAstikAya nAmaka bhAva gati
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana karate huye jIva aura pugdalako sahAyaka honeke kAraNa unakA upakArI hai| arthAt yaha bhAva jIva aura pugdanakI gatikA apekSA kAraNa hai| kAraNa tIna prakArake hote haiM aura unakA svarUpa isa prakAra hai- 1pariNAmI kAraNa,2nimitta kAraNa, 3nirvartaka kaarnn| ghaTakA pariNAmI kAraNa maTTI hai, kyoMki maTTI svayaM hI ghaTake zrAkArameM pariNata hotI hai-badala jAtI hai / ghaTakA nimitta kAraNa daNDa aura cAka vagairaha haiM, kyoMki ina nimittoMke sivAya ghar3eko banAyA nahIM jA sakatA aura kumbhAra svayaM ghaTakA paidA karanevAlA honese nirvataka kAraNa hai / anya granthameM bhI kAraNoMkI vyAkhyA isI prakAra likhI hai| jaise ki 'ghaTakA nirvataka kAraNa kumbhAra hai, ghaTakA nimitta kAraNa usakA cAka hai aura ghaTakA pariNAmI kAraNa maTTI hai| isa prakAra kAraNa mAtrake tIna bhAga ho sakate haiM" inameke nimitta kAraNake jo do bhAga haiM ve isa prakAra haiM-eka nimitta kAraNa aura dUsarA apekSA kAraNa / saMsArameM dekha par3atI samasta kriyAyeM do prakArakI haiN| eka prAyogIkI aura dUsarI vainasIkI / jisa kriyAko karate huye kisI prakArakA prayoga karanA par3atA hai use prAyogIkI kriyA kahate haiM aura jisa kriyAke hone kisIprakArake mAnavI prayogoMkI jarUrata na par3e use vaisrasIkI kriyA kahate haiN| jina sAdhinoM meM ye donoM prakArakI kriyAyeM hotI ho usakA nAma nimitta kAraNa hai aura una nimitta kAraNoM meM jo asAdhAraNa nimitta hai usakA nAma apekSA kAraNa hai / cAka aura use ghumAnekI lakar3I ina sabameM pUrvokta donoM prakArakI kriyAyeM hotI haiM ataH cAka vagairaha ghaTake nimitta kAraNa haiM aura dharmAstikAya . vagairahameM mAtra eka vainasIkI kriyA hotI hai / isa liye vaha nimitta kAraNa to hai parantu vaha (dharmAstikAya aura adharmAsti: kAya vagairaha ) asAdhAraNa nimitta kAraNa honese unakI vizeSatA batalAneke liye unheM apekSA kAraNa kahA gayA hai / dharmAstikAya aura adharmAstikAya vagairaha asAdhAraNa nimitta kAraNa hai usakA hetu yaha hai ki inameM (dharmAstikAya aura adharmAstikAya AdimeM rahA huA kriyAkA pariNAma jIva aura ajIvakI gati vagairahake
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda pariNAmako puSTa karatA hai, ataeva ye gati vagairaha kriyAyeM asAdhAraNa nimitta haiN| jisa prakArakI hakIkata dharmAstikAyake sambandhame batalAI hai isI prakArakA vRttAnta adharmAstikAyake sambandhameM bhI samajhanA cAhiye / mAtra vizeSatA itanI hI hai ki adharmAstikAya', jIva aura jar3ako sthira rakhanemeM asAdhAraNa nimitta hai / arthAt apane zrApa hI sthitike pariNAsavAle jar3a aura caitanyako sthira rakhane meM yaha adharmAstikAya atyanta upakAra karatA hai| isI prakAra AkAzAstikAyake sambandhale bhI samajhalenA cAhiye mAtra vizeSatA itanI hI hai ki usa aAkAzake ananta pradeza haiM, vaha loka aura aloka donoM meM vyApa kara rahA hazrA hai, evaM avagAha pAnevAle jar3a aura cetanako avagAha dekara yaha AkAza unapara upakAra karatA hai| jo kaI prAcArya kAlako kisI khAsa juda bhAvarUpameM nahIM mAnate kiMtu jar3a aura cetanake paryAyarupale mAnate haiM unhoMke mantavyake anu- . sAra pAMca dravya haiM aura ve dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya, aura jIvAstikAya, isa taraha pAMca 1 isa adharma-adharmAstikAyake paryAyazabdoMkA ullekha karate huye 'zrI bhagavatIjI (vyAkhyA prajJapti) sunake 20 ve zataMkake dUsare uddezakameM isa prakAra pharmAyA hai-" adhammatyikAyassa gaM bhaMte / kevaiyA abhivayaNA paNNattA ? __ goyamA ! aNegA abhivayaNA paNNattA, taM jahA-adha-mmeti vA, adhammatyikAetivA, pANAtivAye jAva0 micchAdasaNasAheti vA. iriyAasamitI tivA jAva. ucAra pAsavaNa x asamitI-ti vA, maNa aguttI-ti vA-cai aguttItivA, kAya aguttI-tivA-yA'vaNNe tahappagArA save te adhammatthikAyassa abhivayaNA." arthAt-" he bhagavan ? atharmAstikAyake kitane abhivacana batalAye haiM? he gautama ! " usake aneka abhivacana batalAye haiN| jaise ki adharma, adhamAstikAya, prANAtipAta--ahiMsA yAkta mithyA darzanazalya / iryA asamiti yAvat uccAra prakSavaNa asamiti, mana agupti; vacana bhagupti, kAya agupti, (ityAdi ) anya bhI jo tathA prakArake haiM ve sava adharmAstikAyake abhi vacana haiN|"
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 jaina darzana haiN| jo prAcArya kAlako bhI eka judA hI bhAva mAnate haiM unake. mantavyake anusAra vaha-dravya hai aura ve dharmAstikAya, madharmAstikAya, AkAzastikAya, pudgalAstikAya, jIvAstikAya aura kAla isa taraha pAMca haiM / jahAMpara loka nahIM hai kintu mAtra ekalA aloka hI hai vahAMpara bhI AkAza rahA huA hai / arthAt loka aura aloka ina donoM meM rahanevAlA yaha eka AkAza dravya hI hai| apane Apa hI avagAha (samAsa) prApta karaneke liye Atura huye jar3a aura cetana bhAvAko avagAha dekara yaha AkAza upakAra karatA hai, parantu jo jar3a aura cetana bhAva avagAha prApta karanekI. tvarAvAle nahIM haiM unheM usa prakAra avagAha nahIM detaa| isa : apekSAse jaise magaramatsa vagairahako cAlana kriyAmeM pAnI eka . asAdhAraNa nimitta kAraNa hai tyoM yaha AkAza bhI avagAha(avakAza) dene meM asAdhAraNa nimitta kAraNa hai| kadAcit yaha kahA jAya ki jo AkAza alokake bhAgameM rahA huA hai vaha kisIko bhI avagAha-avakAza nahIM de sakatA isa liye use avagAha denevAlA kisa taraha mAnA jAya? isa praznakA uttara isa prakAra hai-yadi usa alokake bhAgameM bhI gatikA kAraNa dharmAstikAya aura sthitikA nimitta adharmAstikAya rahe huye hote to jarUra AkAza apanI avagAha denekI zaktikA upayoga kara sakatA, parantu vahA~para (aloka AkAzameM) ye donoM dravya na honeke kAraNa alokake AkAzame rahA huA bhI avagAha denekA guNa pragaTa nahIM ho sktaa| arthAt dharmAstikAya aura adharmA 1 isa uparokta ullekhameM spaSTa prakArase adharmAstikAya aura prANAtipAtahiMsA vagairahakI sama paryAyatA batalAI hai aura isI kAraNa sUtrakArakA Azaya bhadharmAstikAya aura hiMsA vagairahakA samAna bhAva darzAnekA ho aisA saMbhavita hotA hai / arthAt jaba isa sUtrameM adharmAstikAyake sambandhameM isa prakArakA ullekha hai taba isa sUtra, dUsare sUtra aura dUsare granthoM meM adharmAstikAyake sambandha eka jar3a dravya honekI vyAkhyA bhI jagaha jagaha dekhanameM AtI hai, isase ina do vyAkhyAoMmeM kaunasI vyAkhyA yathArtha aura avikRta hai yaha vAta bahuzrutoke. hAthameM hai|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda stikAyakI vidyamAnatAmeM hI bhAkAza apanA bhavagAha denekA sAmarthya batalA sakatA hai| isase aloka AkAzameM yaha sAmarthya hI nahIM hai aisA hama kisa taraha mAne ? kadAcit yo mAna bhI liyA jAya kintu jaba dharmAstikAya aura adharmAstikAyakI vidyamAnatA honepara bhI avagAha prApta karaneke liye Atura huye bhAvoMko yadi vaha AkAza bhavagAha na de to| parantu yahA~para to aisA nahIM hai ataH Upara kiyA huA prazna hI nirarthaka hai| kAla yaha DhAI dvIpameM pravartanevAlA bhAva hai, parama sUkSma hai, isake vibhAga nahIM ho sakate aura yaha eka samayarUpa hai / samayarUpa honese hI isake sAtha astikAya zabdakA sambandha nahIM laga sakatA, kyoMki pradezoke samudAyakA nAma astikAya hai yaha bAta hama pahalehI kaha cuke haiM / isa viSayameM zAstra meM bhI kahA hai ki 'kAla phakta manuSya lokameM vyApta rahA huA bhAva hai aura yaha eka samayarUpa honese ise astikAya zabdakA sambandha ghaTa nahIM sakatA, kyoMki kAya yaha samudAyakA hI nAma hai " yaha kAla sUrya, caMdra, graha aura nakSatra vagairahake udayase aura astase mAlUma ho sakatA hai| ise bhI kitane eka dravyarUpa mAnate haiN| yaha eka samayarUpa, kAna dravyarUpa bhI hai aura paryAyarUpa bhI / yaha dravyarUpase nitya hai aura paryAyarUpase anitya / abhItakakA samasta kAla aura avase bAdakA kAlarUpase eka samAna honeke kAraNa use nitya kahA jAtA hai aura usameM pratikSaNa utpatti aura vinAza honeke kAraNa use anitya bhI kahate haiN| jisa prakAra eka paramANu usameM hote huye parivartanakI apekSA anitya hai aura usakA paramANutva kadApi na jAneke kAraNa nitya bhI hai, isI taraha yaha eka samayarupa kAla bhI nitya aura anitya hai / yaha kAla nAmaka bhAva kisI padArthakA nirvataka kAraNa nahIM hai evaM pariNAmI kAraNa bhI nhiiN| kintu apane Apa hI paidA hote hue padArthoMkA apekSA kAraNa hai| kyoMka ve padArtha amuka kAlameM hI hone cAhiye isa prakArake niyamakA kAraNa kAla hai / padArtha mAtrameM vartanA vagairaha kriyAoMkA karane vAlA kAla honese yaha unakA upakAra kartA hai / athavA padArtha
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana sAmro mAlUma detI huI vartanA Adi kriyAyeM kAlakI vidyamAnatA kI nizAnI haiM / tatvArthasUtrameM vatalAyA hai ki kAlake liye vartanA, pariNAma, kiyA, paratva aura aparatva vagairaha bhAva vastu mAtrameM mAlUma huA karate haiN| apane Apa hI vartate hue padArthAko vartanemeM sahAya karanevAlI aura kAlameM rahI huI eka prakArakI zaktiko vartanA kahate haiM pratyeka padArthakI prathama sthitikA nAma. vartanA hai| jo koI padArtha apanA mUla svabhAva chor3e vinA hI kisIkI preraNAle yA sahaja hI kisI prakArake parivartanako prApta karatA hai ula parivartanakA nAma pariNAma hai| jaise ki vRkSakI jar3a aura aMkUra ye avasthAyeM pariNAmarUpa haiM, pahale aMkUra thA aba zAkhAyeM nikAlI aura avase ve phUla aura phalako prApta kareMgI / isI prakAra jo vAlaka thA ava vahI taruNa hai aura zravase vahIM vRddha hogaa| isa tarahake aneka vyavahAroMmeM vRkSakA vRkSatva aura puruSakA puruSatva kAyama rahate huye bhI jo aneka prakArakA parivartana hai vaisA hI kAlake viSaya meM bhI samajha lenA caahiye| pariNAmake do prakAra haiM-eka anAdi pariNAma aura dUsarA sAdi prinnaam| anAdi yAne jisakA prArambhasamaya mAlUma nahIM hotA aura sAdi yAne jilakA prArambha mAlUma ho sakatA hai| dharmAstikAya vagairaha asUrta padArthAmeM jo pariNAma hotA hai yA jo mAlUma detA hai vaha anAdi hai aura bAdala evaM iMdradhanuSya vagairaha mUrta (AkAravAle) padAmi evaM isI prakArake ghaTa, kamala aura staMbha vagairaha padArthoM meM jo pariNAma hotA hai vaha sAdi hai / Rtuke vibhAgake kAraNa aura samaya parivartanake kAraNa eka samAna vRkSoMmeM bhI eka hI samaya vicitra parivartana hotA hai| yaha sava kucha pariNAmavAdameM A jAtA hai| kisI tarahake prayoga dvArA yA svA. bhAvika ho jIvoMke pariNamanako ciyA kahate haiN| kAla nAmaka bhAva usa jhiyAke honemeM sahAyarUpa hai| jaise ki ghar3A phUTa gayA, sUryako dekhatA hU~ aura vRSTi hogI, ityAdi paraspara mizraNa rahita . vyavahAra jisakI apekSAle pravartate haiM usakA nAma kAla hai| evaM. vaha bar3A hai aura yaha choTA hai ina donoM vyavahAroMkA nimitta bhI
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda 101 kAla hI hai / isa taraha vartanA, pariNAma aura kriyA vagairahake vyavahAroMse manuSyalokameM kAlakI vidyamAnatA mAlUma hotI hai| manuSya lokase vAharake vibhAgoMmeM kAladravyakI vidyamAnatA mAlUma nahIM detii| vahA~para sadrUpa padArtha mAtra apane Apa hI utpanna hote haiM, nAza hote haiM, aura sthiti karate haiN| vahA~ke padArthoM kA astitva svAbhAvika hI hai, kintu usameM kAlakI apekSA nhiiN| vahA~para hamAre samAna eka jaise padArthokI koI bhI kiyA eka sAtha na honeke kAraNa unakI kisI bhI kriyAmeM kAlakI jarUrata nahIM pdd'tii| eka jaise padArthoM meM jo parivartana eka sAtha hI hotA hai usIkA kAraNa kAla hai parantu bhinna 2 padArthAmeM eka hI sAtha hote huye parivartanakA kAraNa kAla nahIM ho sakatA / kyoMki una bhinna 2 bhAvoMkI kriyAyeM eka hI kAlameM nahIM hotI evaM naSTa.bhI nahIM hotiiN| ataH manuSyalokase vAharake vibhAgameM hote huye kisI bhI prakArake parivartanakA kAraNa kAla nahIM ho sktaa| vaise hI vahA~para jo choTe bar3oMkA vyavahAra hotA hai vaha sthitikI apekSAse hai aura sthiti vidyamAnatAkI apekSAle hai evaM vidyamAnatA svAbhAvika hai| ataH isa vyavahArake liye bhI vahA~para kAlakI AvazyakatA mAlUma nahIM detii| kitane AcArya jo kAlako khAsa taurase bhinna dravya nahIM mAnate unake mantavyake anusAra vartanA aura pariNAma vagairaha, padArthamAna meM hote huye parivartana haiM, aura vaha kisI padArthase judA nahIM hai ataH kAlakI apekSA nahIM rhtii| . pudala tatva. tatvArtha sUtrameM batalAyA hai ki pudgala sparza, rasa, gandha aura varNa-rUpavAle haiN| jahA~ jahA~para sparza ho vahA~ saba jagaha rasa, rUpa aura gandha bhI hote haiM, isa prakArakI ina cAroMkI sahacAritA spaSTa mAlUma hotI hai aura yaha sahacAritA batalAneke liye hI tatvArthake isa sUtrameM sabase pahale sparzako rakhA hai, ataH pRthvIke 9 tatvArtha sUtra adhyAya pA~caveMkA 23 vAM sUtra dekhiye / " sparzarasaMgaSa varNavaMtaH pudglaaH|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 jaina darzana samAna pAnI, vAyu aura tejameM bhI ye cAroM guNa haiM, evaM pRthvIke paramANuke samAna manameM bhI ye cAroM guNa vidyamAna haiN| kyoMki mana sarva vyApI vastu nahIM hai / jo vastu sarvavyApI nahIM hotI usameM ye cAroM guNa hote haiM / ataH manameM bhI ina cAroM guNoMkA astitva ghaTa sakatA hai / 1 sparza Au haiM aura ve isa prakAra haiM-komala, kharadarA, bhArI, halakA, ThaMDA, garama, cikanA, aura rujha / ina mATha spazameMke cAra hI sparza (cikanA, rukSa, ThaMDA, aura garama ) paramANuoM meM raha sakate haiM aura bar3e bar3e skaMdhoMmeM ye AThoM sparza yathocitapanase ho sakate haiN| rasa pAMca prakArake haiM--aura ve isa taraha haiM ' kar3avA, tIkhA, ( carcarA) kapAyita, khaTTA, aura madhura-mIThA ' | khAre rasakA madhura rasameM samAveza samajha lenA cAhiye aisA bahutase manuSyoMkA kathana haiN| kitane eka kahate haiM ki khArA rasa eka dUsare rasake saMsargase paidA hotA hai / gandhake do bheda isa taraha haiM- eka sugandha aura dUsarA durgandha / varNa bhI aneka prakArake haiN| jaise ki kAlA, pIlA, nIlA, aura supheda vgairh| ye cAroM guNa yAne sparza, rasa, gandha, aura varNa pratyeka pudgalameM rahate haiM, taduparAnta zabda, bandha, sUkSmapana, moTApana, AkAra, khanDokhanDa honA athavA eka dUsarese judA honApana, andhakAra, chAyA, zrAtapa, aura prakAza ye bhI sava pudgalameM rahate haiN| isI prakArakA varNana tatvArthasUtrameM bhI kiyA gayA | zabda yAne dhvani - AvAja hotA hai| eka dUsareke sAtha paraspara lipta ho jAnekI kriyAko bandha kahate haiM / vaha bandha kahIM para to kisI prayogase hotA huA mAlUma detA hai aura kahIM para sahaja svAbhAvika hI hotA hai / jaise lAkha aura kASTakA paraspara vandha hotA hai, yA jaise paramANu paramANuoMke saMyogase paraspara jo bandha hotA hai vaise hI zradArika vagairaha zarIroMmeM bhI una una avayavoMkA paraspara vandha hotA hai| pUrvokta sparza vagairaha cAra aura dasa zabda vagairaha evaM caudaha guNa pudgalameM hI hote haiM / pudgalake do prakAra haiM- eka paramANurUpa aura dUsarA skaMdha rUpa, yAne A~khoMse dekhA jAya vaise danavAlA / unake para
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda mANukA svarUpa isa prakAra hai-paramANu sUdama hotA hai, nitya hotA hai, usameM eka rasa, eka varNa, aura eka gandha hotA hai aura do sparza hote haiM / usakA kada itanA sUkSma hotA hai ki jisase vaha A~khoMse nahIM dekhA jA sakatA tathApi usakI vidyamAnatA usase banI huI vastuoM parase mAlUma ho sakatI hai| vaha vastu mAtrakA kAraNa hai aura vaha bArIkImeM antima kada hai / paramANukA paramANutva kAyama rahanele arthAt paramANutvakI apekSA paramANu nitya hai aura usake rasa sparza gandha aura varNameM parivartana honese vaha anitya hai| vaha bilakula choTese choTI cIja hai, ataeva usakA nAma aNu parama-aNu par3A hai| usa pratyeka paramANu meM pAMca rasamese koI eka rasa, do gandharmase koI eka gandha, pAMca varNImese koI eka varNa aura pATha spAmase paraspara aviruddha isa prakArake do sparza hote haiM / arthAt cikanA aura garama, cikanA aura ThaMDA, rukSa aura ThaMDA tathA rukSa aura garama ina cAroM se koI na koI do sparza hote haiN| yadyapi vaha najarase nahIM dIkha sakate tathApi do paramANu okI banI huI vastuse lekara aura ananta paramANuoMkI banI huI vastutakakI samasta vastuyeM paramANuoMkI vidhamAnatAko karaneke liye kAphI haiN| skandhoke jude jude vibhAga ho sakate haiM aura unamaise kitane eka skandha liye aura chor3e bhI jA sakate haiM evaM vyava hArameM bhI A sakate haiN| isa prakAra jIvasahita dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, kAla aura pudgala aise chaha dravya haiM / ina chahoMmeMse pahale cAra yAne dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza aura kAla, ye eka dravya haiM / arthAt ye akhaNDa dravya haiM / ye kisI bhI vastu ke kAraNa nahIM aura na hI inamese koI vastu vanatI haiN| jIva aura pudgala ye do dravya aneka dravya haiM / arthAt ye donoM aneka vastuoke kAraNa haiM aura inhIse aneka vastuyeM banatI haiN| pugala sivAya pA~coM dravya asUta haiM yAne AkArarahita haiM aura pugala dravya mUrta yAne AkAravAna hai| 1 tatvArthasUtra adhyAya pAMcaveMkA cauvIsavA sUtra dekhiye !-zabdagandha saumyasthaulyasaMsthAnnabhedatamaHchAyA''tapodhotavantazca / '
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 jaina darzana yadi yahA~para yaha kahA jAya ki jIva padArtha ruparahita honepara bhI usakA upayoga-guNa pratyakSatayA mAlama honeke kAraNa usakA (rupa rahita jIvakA) bhI astitva mAnA jA sakatA hai| parantu cetanarahita dharmAstikAya aura adharmAstikAyako sarvathA arupI honese unakI vidyamAnatAmeM kisa taraha zraddhA rakhI jAya? isa praznake uttara meM mAlUma kiyA jAtA hai ki jo vastu pratyakSa na dekhI jA sakatI ho usakA astitva hI na ho aisA koI niyama nhiiN| saMsArameM padArthamAtrakA na dIkhanA do prakArale hotA hai-eka to padArtha sarvathA na ho aura na dekhA jAya, jaise ki ghor3eke siiNg| aura dUsarA padArtha sadrUpa ho tathApi dekhA na jAya / jaise jo padArtha vidyamAna ho tathApi dekhane meM na Ave usake zrAu prakAra haiN| 1 eka to koI bhI padArtha bahuta dUra ho to dekhane meM nahIM AtA, koI pravAsI calatA calatA vahuta dUra calA jAya aura phira vaha na dekhanemeM Aya to hamase yaha to kahA hI nahIM jA sakatA ki usa pravAsIkI vidyamAnatA hI nahIM hai| isI prakAra samudrakA kinArA vidyamAna honepara bhI atidUra honeke kAraNa dekhane meM nahIM AtA, isase vaha hai hI nahIM aisA kaise kahA jAya ? pUrvakAlameM honevAle hama hamAre pUrvajoko dekha nahIM sakate isase kyA hama yaha kaha sakate haiM ki ve huye hI nahIM? evaM pizAca vagairahako hama dekha nahIM sakate to kyA isase hama usakI vidyamAnatAkA ina kAra kara sakate haiM? ye sava dRSTAnta atidUrake sambandhame haiN| pahale do udAharaNa dezAtidUrako tIsarA udAharaNa kAlAtidUrakA aura antima udAharaNa svabhAvatidUrakA hai| 2 jo vastu ati najIka hotI hai vaha bhI nahIM dekhI jA sakatI hamArI A~khoM meM aMjana ghA~jA huA hotA hai tathApi hama usa aMja nako dekha nahIM sakate, kyoMki vaha ati najIka hai| isase hama yaha nahIM kaha sakate ki hamArI A~khoM meM suramA hI nhiiN| 3 iMdriyakA nAza honese kitanI eka vidyamAna vastuoMko bhI hama dekha nahIM sakate / jaise ki andhe manuSya rUpa raMgako nahIM dekha sakate aura badhira manuSya AvAja nahIM suna sakate to kyA isase
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda 105 koI yaha kaha sakatA hai ki raMga, rUpa yA AvAja hai hI nahIM ? 4 manakI asthira sthitike kAraNa bhI vidyamAna padArthoMkA. khayAla nahIM A sakatA jaise ki koI dhanuSyadhara vANoMke calAne meM hI cittako lagAkara bANa calA rahA ho usa vakta usake samIpase bar3I dhAmadhUmake sAtha yadi koI rAjA bhI calA jAya tathApi use yaha bAta mAlUma nahIM par3atI / kyoM ki usa vakta usakA citta rAjAko dekhane meM sthira nahIM hai, isase vaha dhanuSyadhara yA anya koI manuSya yaha nahIM kaha sakatA ki usake najIkase koI rAjA gayA hI nhiiN| jinakA mana sthira nahIM hai vaise pAgala manuSya to kucha jAna hI nahIM sakate, isase kyA koI manuSya vidyamAna padArthAke mAnanemeM AnAkAnI kara sakatA hai? "jo bahuta sUkSma padArtha hotA hai vaha bhI nahIM dekhA jA sakatA jaise ki gharakI jAliyoM se bAhara nikAlatA huA dhuvA~ aura vAphake prasareNu hamase dekhe nahIM jA sakate, vaise hI paramANu aura dvaNuka evaM bArIka bArIka nigoda bhI dekhe nahIM jA skte| kyoki ye saba bahuta hI dhArIka haiN| isase koI yaha nahIM kaha sakatA ki prasareNu, dvaNuka, paramANu, yA nigodakA astitva hI nhiiN| 6 kucha Ar3a A jAnele bhI vidyamAna vastu dekhanemeM nahIM aatii| jaise ki dIvAra vIcameM Aneke kAraNa usake pIche rahe huye padArtha nahIM dekhe jaate| isase yaha nahIM kahA jA sakatA ki vahA~ para padArthahI nahIM, athavA hamArI matimaMdatAke kAraNa koI kisI yathArtha vAtako bhI hamanajAna sakeM to isase yaha nahIM kahA jA sakatA ki vaha vAta hI nhiiN| isI prakAra hamAre kAna, hamArI gardana mastaka aura pITha, tathA caMdramAkA usa taraphakA dUsarA bhAga ina savaM vastuoMko hama mAtra kisI na kisI pAr3atAke kAraNa hI nahIM dekha sakate / isase kyA hamase yaha kahA jA sakatA hai ki ina vastuokA astitva hI nahIM? tathA samudrake pAnIke nApakA parimANa hama nahIM nikAla sakate isase yaha nahIM kahA jA sakatA ki usakA kucha nApa hI nhiiN| smaraNa zakti kama honeke kAraNa hama dekhI
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 jaina darzana huI vastuko bhI yAda nahIM kara skteN| isase yo kaise kahA jAya ki vaha vastu hI nahIM ? aise hI mUrkhatAke kAraNa hama kisI satya hakIkatako bhI nahIM jAna sakate isase yaha nahIM kahA jA sakatA ki vaha satya hakIkata hI nhiiN| '7 vizeSa tejavAle padArthokI vidyamAnatAmeM kama tejavAle padArtha r3aka jAneke kAraNa hama unheM dekha nahIM skte| jaise ki sUryaphI vidyamAnatAmeM tArA aura grahoMko koI nahIM dekha sakatA / tathA andhakArake lie kamare meM par3e hue padArtha bhI nahIM dekha sakate isase yaha nahIM kahA jA sakatA ki andhakArameM koI padArtha hI nhiiN| ' 8kitanI eka daphA eka samAnatAke kAraNa hama svayaM vastu samUhameM DAlakara usa vastuko nahIM pahacAna sakate, ur3adakI rAzImeM ur3adakI eka muTThI bharakara DAla diye vAda aura tiloke DherameM eka muTThI tilakI DAla dene bAda hamase vaha muThIbhara DAle duye dAne jude nahIM pahacAne jA sakate, isase yaha nahIM kahA jA sakatA ki usameM muTThI bharakara hamane dAne DAle hI nhiiN| pAnIke kunDameM namaka yA mistrI DAle vAda vaha usameM dhula jAtI hai ataH hama use pIche nikAla nahIM sakate, isase koI yaha nahIM kaha sakatA ki, kunDa meM namaka yA mistrI DAlI hI na thii| isa taraha yahA~para kathana kiye mujaba vidhamAnavastu bhI na mAlUma deneke ye ATha kAraNa haiM / ye ATho kAraNa sA~khyamatameM bhI batalAye haiN| arthAt jisa prakAra vidyamAna vastu bhI ina ATha kAraNoMke liye mAlUma nahIM ho sakatI usI prakAra dharmAstikAya aura adharmAstikAya vagairaha vidyamAna hote hue bhI svabhAvake kAraNa mAlama . nahIM dete yaha mAnyatA ucita hai, parantu usakA astitva hI nahIM aisA kahanA ucita nhiiN| .. aba yadi yoM kahA jAya ki jo vastu kisI kAraNake liye hamase nahIM jAnI jAtI vaha bhI kisI na kisIke jAnanemeM yA dekhane meM bhAI hotI hai kintu yaha dharmAstikAya vagairahako to kisIne bhI jAnA yA dekhA nahIM, ataH usakI vidyamAnatA kisa taraha mAnI jAya ? isa praznakA uttara isa prakAra hai-jisa taraha vidyamAna hote .
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda 107 hue bhI kisI kAraNake liye na jAna par3atI huI vastu kisI na kisIke jAnane meM AnevAlI honese astitvavAlI mAnI jA sakatI hai vaise hI vidyamAna hote huye bhI dharmAstikAya vagairaha mAtra kevala zAnIko mAlUma honese usakA astitva kyoM nahIM mAnA jAya ! athavA kabhI bhI na dIkhanevAle paramANu sirpha unase dhananevAlI vastuoMke liye astitvavAle mAne jAte haiM vaise hI hamase nahIM dekhe jAte hue dharmAstikAya vagairaha bhI unameM honevAlI pravRttiyoM dvArA unakA astitva kyoM na mAnA jAya? dharmAstikAya vagairahake kAraNa jo jo pravRttiyA~ hotI haiM ve isa prakAra hai-dharmAstikAya gativAna padArthIko sahAyatA karatA hai, adharmAstikAya sthitivAle padArthoko sahAya karatA hai, AkAzAstikAya, avagAha prApta karanevAle padArthako avagAha detA hai, aura kAla nAmaka bhAva vartate hue padArthoke vartanameM sahAya karatA hai / pudgaloMke viSayameM hameM kucha kathana karanekI jarUrata nhiiN| kyoMki ve pratyakSa dekhanege bhAte haiM aura anumAna dvArA bhI mAlUma ho sakate haiN| aba yadi yoM kahA jAya ki AkAza Adi to unakI pravRttike liye vidyamAnatAvAne mAne jA sakate haiM, parantu dharmAstikAya aura adharmAstikAyako astitvavAlA kisa taraha mAnA jAya? dharmAstikAya aura adha. mAstikAyako vidyamAnatAvAlA mAnanekI yukti isa prakAra hai jaise calanekI icchAvAlI machalIko calanemeM nadI, tAlAva samudra vagairaha jalAzayakA pAnI sahAya karatA hai vaise hI gati pariNAmavAle jar3a yA cetanako gati karanemeM dharmAstikAya sahA. yaka hai| machalIko pAnI. javardastI nahIM calAtA vaise hI dharmAstikAya tatva bhI kisI padArthako javaradastI gati nahIM karAtA / vaha to mAtra jaise ur3anemeM pakSIko AkAza nimitta rUpa hai vaise hI gati honemeM nimittarUpa hai, yAne apekSA kAraNa hai / jaise vaiTha jAnekI icchAvAle manuSyako baiThanemeM jamIna sahAyatA detI hai vaise hI adharmAstikAya tatva bhI sthitike pariNAmavAle padArtha. mAtrako sthira honemeM sahAya karatA haiN| jamIna kisI bhI padArthako jabaradastI nahIM baiThAtI vaise hI adharmAstikAya bhI kisI bhI
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 jaina darzana padArthako jabaradastI sthiti nahIM karAtA / jisa taraha kumbha vananemeM 'kumbhakAra aura cAka nimitta kAraNa haiM vaise hI padArthamAtrako sthiti karAne meM adharmAstikAya nimitta kAraNa hai / jisa prakAra khetI karate huye kisAnako varSA sahAya karatI hai vaise hI AkAza bhI avagAhakI tvarAvAle padArthako avagAha detA hai / varasAda koI khetI nahIM karatA evaM kisAnako javaradastI karaneke liye bhI nahIM kahatA vaise hI AkAza bhI avagAhakI icchA na rakhate huye padArthako jabaradastI avakAza nahIM detA / jaise vagalIkI prasUtimeM meghakA garjArava nimittarUpa hai, jaise saMsArakA tyAga karate puruSako tyAga samvandhI upadeza nimittarUpa hai vaise hI AkAza bhI avagAha dene meM nimittarUpa hai / dharmAstikAya vagairahakI pravRttiyA~ isa prakAra haiM aura inake dvArA hI unakI vidyamAnatA mAnanI yaha yuktiyukta hai / gatimeM sahAya karanA yaha dharmAstikAyakA kAma hai aura sthitimeM sahAya karanA yaha adharmAstikAyakA kArya hai, kintu ina donoM jagaha sahAya karanekA kArya zravagAharUpa AkAzakA nahIM ho sakatA-1 ye tInoM hI tatva bhinna haiM ataH inake guNa bhI bhinna 2 haiM / ina tatvoMkA vibhinnatva yuktidvArA yA zAstradvArA samajha lenA cAhiye / isa viSaya meM, zAstrameM isa prakAra kahA hai ki-" he bhagavan ! dravya kitane kahe haiM ? he gautama ! chaha dravya kahe haiM / ve jaise ki dharmA, stikAya, adharmAstikAya AkAzAstikAya, pudgalAstikAya-. jIvAstikAya, aura adhdhA samaya, yAne kAla 1 19 yadi koI yoM kahe ki pakSI adhara UMce ur3atA hai, agnikI gati UMcI hotI hai, aura vAyu bhI tirachI gati karatA hai, yaha saMva. kucha svabhAvase hI anAdi kAlase calA AtA hai, isameM kucha dharmAstikAyakI sahAyatA kI AvazyakatA nahIM mAlUma hotI, parantu yaha kathana yathArtha nahIM hai, kyoMki jaina sidvAntake anusAra aisI eka bhI gati nahIM ki jo dharmAstikAya kI sahAyatA vinA hI ho sakatI ho / pakSI, agni, yA vAyukI gatimeM bhI dharmAstikAyakI sahAyatA rahI huI hai| isI prakAra * *
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda 109 aisI eka bhI sthiti nahIM ki jo adharmAstikAyakI sahAyatA vinA hI ho sakI ho yA ho sakatI ho / arthAt koI aisA udAharaNa nahIM milatA ki jisakI gati aura sthiti dharmAstikAya aura adharmAstikAya cinA ho sakatI ho| aisA hote huye bhI yAne usa prakA: rake udAharaNa vinA hI koI bhI prAmANika manuSya dharmAstikAya aura adharmAstikAyakA virodha kaise kara sakatA hai ? dharmAstikAya aura adharmAstikAya kisa kisa prakArakA upakAra karate haiM ? isa vAtakA khulAsA aura yukti isa prakAra hai-tatvArtha sUtrameM yaha viSaya batalAyA gayA hai ki " dharmAstikAya aura adharmAstikAya gati tathA sthitimeM sahAya karate haiN| aura unakA upakAra bhI yahI hai " jaise ki jahA~ kahIM acche sadAvata milate ho vahA~ para bhikSuka logoMkA rahanekA mana hotA hai, arthAt ve sadAvata kucha bhikSuokA hAtha pakar3a kara unheM rahaneke liye nahIM kahate, parantu ve sadAvata bhikSuoMke rahaneme nimittarupa haiM vaise hI gati aura sthiti meM dharmAstikAya aura adharmAstikAya bhI nimittarupa haiM / isa pAtako puSTI karanevAlI bAta isa prakAra hai, jaise ki matsyameM calanekA sAmarthya hai aura calanekI icchA bhI hai parantu nimitta kAraNa rupa pAnI vinA vaha gati nahIM kara sakatA, vaise hI jar3a aura cetanameM calanakriyA karanekA sAmarthya hai aura icchA bhI hai tathApi nimitta kAraNa vinA unakI gati aura sthiti ho nahIM sakatI / usa gati aura sthiti meM jo vastu nimittarUpa hotI hai usakA nAma dharmAstikAya aura adharmAstikAya hai| AkAzatatva vastumAtrako avakAza detA hai, arthAt vaha bhI ava: kAza deneme nimittarUpa hai aura usakA svarUpa bhI avakAza yA avagAha hai| yadi yahA~ para yaha kahA jAya ki avagAha guNa jaise AkAzameM hai vaise hI pudgalAdimeM bhI hai isaliye use ekale AkAzakA hIdharma kaise kahA jAya? jaile do aMguliyokA saMyoga donoM aMguliyokA 1 tatvArtha sUtra pAMcave adhyAyakA 17 vA~ sutra dekhie " " gati, sthitiH upatraho dharmA'dharmayoH upakAraH" /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 jaina darzana dharma hai vaise hI avagAha guNa AkAzamai aura pudgalAdimeM bhI hai / ataH vaha donoMkA dharma ginA jAnA cAhiye isa praznakA uttara isa prakAra hai- yadyapi avagAha guNa AkAza aura pudgalAdi ina donoMmeM hai tathApi zrAkAzameM avagAha milaneke kAraNa AkAza hI pradhAna hai aura pudgalAdi zrAkAzameM avagAha prApta karanevAle honeke kAraNa apradhAna haiM, ataH yahA~para pradhAna zrAkAzake avagAhadharmako hI mAnA gayA hai aura AkAzako hI zravagAhameM upakArI ginA gayA hai / isa prakAra zravagAha denemeM upakArI prakAzakI bhI siddhi ho sakatI hai / yadyapi AkAza A~khoM yA anya kisI iMdriya dvArA dekha nemeM nahIM zrAtA tathApi phakta usake avagAhaguNake kAraNa hI usakI vidyamAnatA mAnI jA sakatI hai / zakhakA AvAja honemeM zaMkhake samAna manuSya aura usake hAtha evaM mukha, ye saba kAraNa rupa haiM tathApi mAtra pradhAnatAke liye usameMse nikalatA huA AvAja zaMkhakA hI ginA jAtA hai / tathA yavakA aMkUra UganemeM 'yavake samAna jamIna pAnI aura pavana ye sabhI kAraNa haiM tathApi mAtra pradhAnatA ke liye vaha ugatA huA aMkUra yavakA hI kahA jAtA hai, vaise hI avagAhaguNa AkAza aura pudgalAdi ina donoMmeM honepara bhI pradhAnatAke liye vaha guNa AkAzakA hI kahA jAtA hai aura isake dvArA hI usakI siddhi ho sakatI hai / vaizeSika matavAle kahate haiM ki zabda yaha AkAzakA guNa haiM aura AkAzakI nizAnI bhI yahI hai / parantu yaha unakA kathana asatya hai kyoMki AkAza aura zabdake bIcameM bar3A bhArI virodha hai / AkAza rUpa, rasa, gandha aura sparza rahita hai aura zabda rUparasa, gandha aura sparzavAlA hai / isa prakAra jina do vastuoM meM paraspara virodha ho ve kadApi guNa aura guNI nahIM ho sakate / zabdakI pratidhvani hotI hai aura vaha svayaM bhI dUsare pudgalase dava jAtA hai ataH zabdameM rUpa, rasa, gandha aura sparza honA hI cAhiye aura 'zabda ke aisA hone para vaha AkAzakA guNa ho nahIM sakatA / vastumAtrameM jo pratikSaNa vartanekI kriyA ho rahI hai usake dvArA hI kAlakI vidyamAnatA mAlUma ho sakatI hai / yaha vartanekI 1
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda 111 kriyA pratyeka dravya aura paryAyameM astitva dhAraNa karatI hai aura isakA astitva kAlake vinA ho nahIM sakatA ataH vartanekI kriyA kI vidyamAnatA hI kAlakI vidyamAnatAko sAvita karatI hai| laukikameM bhI kitaneeka kAlavAcaka zabda suprasiddha haiM jaise ki-yugapat ayugapat kSipram ciram cireNa param aparam kasya'ti vRttam vartate mhaH zvaH adya saMprati parut parAri naktam divA aiSam prAtaH sAyam ityAdi isase bhI padAryameM hote huye pariNAmakA hetu bhUtakAla hI lokaprasiddha honese usake astitvameM kisa prakAra zaMkA ho sakatI hai? yadi koI kAlanAmaka tatva hI na ho to phira ina lokaprasiddha zabdoMkA kyA artha kiyA jAya? vAstavika rItise ye pUrvokta kAla sUcaka zabdahI kAlakI siddhike liye kAphI haiM / tathA eka samAna jAtivAle vRkSa AdimeM jo eka hI vakta Rtu aura samayake kAraNa vicitra parivartana hotA huA mAlUma detA hai yaha bhI kAla, tatvakI niyAmakatAvinA nahIM bana sakatA, tathA ghar3A phUTagayA,ghar3A phUTatA hai, aura ghar3A phUTegA, ye tInoM kAlake jude jude tIna vyavahAra kAlatatvake sivAya kisa taraha ho sakate haiM ? vaise hI isakI umara bar3I hai aura usakI umara choTI hai yaha bhI kAlakI vidyamAnatA cinA kisa taraha bana sakatA hai? ataH ina samasta anu, kUla kAraNoMke liye kAlakI vidyamAnatA mAnanA sarvathA sugama aura zaMkArahita hai| pudgalomese kitanAeka bhAga pratyakSarupa hai, kitaneekakI vidyamAnatA anumAnadvArA jAnI jA sakatI hai aura unakI vidyamAnatAke viSayameM pAgamameM bhI ullekha hai| ghaTa paTa, caTAI, paTar3AgAr3I aura carakhA vagairaha sthUla pudgaloMmeM padArtha pratyakSa rUpa haiN| jo jo pudgala bArIka aura ati bArIka haiM unakI siddhi anumAna dvArA ho sakatI hai| vArIka vArIka raja yA rajaHkaNoMke sivAya vaDI 2 vastuyeM vana nahIM sakatIM, ataH ye bar3I bar3I vastuyeM hI doM paramANuke milAna jaise vArIka aura paramANu jaise ati vArIka padArthoMkI vidyamAnatAko sAvita karaneke liye paryApta haiN| zAstra meM
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana bhI likhA hai ki 'pudgalAstikAya' isa prakAra pudgalAstikAyake astitva meM kisI prakArakI kSati nahIM AtI / vaizeSika matavAle kahate haiM ki pRthvI, pAnI, teja aura vAyu ina cAroMke samasta paramANu jude jude haiM arthAt ina cAroke paramANuoMmeM bhinna 2 guNa rahe huye haiM / parantu jaina siddhAnta isa bAtako satya nahIM maantaa| jaina siddhAnta batalAtA hai ki paramANumAtra eka samAna haiM yAne pratyeka paramANu meM eka samAna guNa rahe huye haiN| jo guNa pRthvIke paramANuomeM haiM vahI guNa vAyuke paramANumeM bhI haiN| arthAt jaina siddhAntake anusAra vaizeSikoM ke samAna paramANuke kucha bhinna 2prakAra nahIM haiN| paramANuojhe jo kucha bhinnatA mAlUma detI hai vaha kucha unake jude jude prakAra ke liye nahIM parantu unameM hote huye parivartanake liye hai, isa liye bhinna bhinna parivartanavAle paramANuoMko jude jude prakArake mAnanekI apekSA jude jude parivartanavAle hI mAnanA ucita hai| jaise ki hIMga aura namaka ye donoM hI pRthvIke paramANuose bane huye haiM aura ina donoM kA jJAna sparzana, netra, jIbha, aura nAsIkAse ho sakatA hai| jaba ina donoMko pAnI meM DAladiyA jAya taba inakA jJAna, netra aura sparzanse nahIM ho sakatA parantu sirpha jIma aura nAsIkAse hI ho sakatA hai| una paramANuoM meM jo . isa prakArakA parivartana huA hai vaha kucha unake jude jude prakArake liye nahIM parantu unameM honevAle eka prakArake saMsargase huA hai| arthAt jo hIMga aura namaka pAnI meM na DAlA thA-usake aura jo hIMga evaM namaka pAnI DAlA hai usake paramANu koI jude jude do / prakArake nahIM hai una donoMke paramANu eka hI prakArake hai tathApi mAna saMsargake kAraNa unameM aisA vicitra parivartana dekhane meM AtA. hai| isI prakAra pRthvI, pANI, aura teja, vAyu ina sabake paramANu eka sarIkhe haiM tathApi phakta saMsargake kAraNa hI unameM vicitra parivartana huA.karate haiM aura ve saba pratyeka indriyase mAlUma nahIM ho sakate isase una sabako mina prakArake paramANu mAnanA yaha bAta kisI bhI prakAra yuktiyukta nhiiN| yaha vAta pahale hI vidita
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvavAda kara dI gaI hai ki zabda bhI puMgalakA hI guNa hai, isa vAtako vizeSataH samajhaneke liye nimna yuktiyAM kAphI hoMgI-zabda aura AkAzameM aneka prakArake virodha honese una donoMkA kisI prakAra guNa-guNI bhAva saMghaTita nahIM ho sakatA / zabda, chAtI, kaMTha, mastaka, jAbhakA sUna, dA~ta, nAsikA, hoTa aura tAlu ityAdi sthAnoMse paidA hotA hai aura paidA hote vakta Dhola tathA jhAlara vagairahako kaMpita karatA hai ataH vaha mUrtimAna yAne bhAkAravAlA hai aura AkAza to AkAra rahita hai evaM nitya hai| zabda manuSyake kAnako bahirA kara sakatA hai parantu zrAkAza to aisA nahIM kara sakatA / tathA pheMke bAda kahIM TakarAye hue patyarake samAna pIche phiratA hai, sUryatApake samAna jahA~ tahA~ jAsakatA hai, zabda agarakI dhUpake samAna vistRta ho sakatA hai yAne phaila sakatA hai, zabda, tRNa aura pattoMke samAna vAyudvArA lejAyA jA sakatA hai,| zabda dIpaka prakAzake samAna sava dizAomeM phaila sakatA hai, / zabda, dUsare kisI bar3e zabdakI vidyamAnatAmeM sUryakI vidyamAnatAmeM tArake samAna AcchAdita ho sakatA hai, aura vaha kisI choTe (vArIka) zabdako sUrya jaise tAroko Dhaka detA hai vaise hI Dhaka de sakatA hai| ina samasta kAraNoMse zabda zAkAzakA guNa nahIM ho sktaa| AkAza arupI honese usakA guNa bhI arupI hI honA cAhiye / isa prakAra yadi zabda arupI ho to Upara kathana kiye mujaca jo jo sthitiya zabdake sambandhameM ghatalAI haiM ve kisI bhI prakAra ghaTa nahIM sakatIM aura ye tamAma paristhitiye savako pratyakSarUpa honese asatya bhI nahIM mAnI jA sakI / isa taraha zabda pudgalakAhI guNa hai isameM jarA bhI saMdeha nhiiN| ava yadi koI yo kahe ki zaMkhameM aura zaMkhake phUTanevAda usake Tukar3oM meM hama jisa prakAra rUpako dekha sakate haiM vaise hI hama zabdameM bhI rUpako kyoM nahIM dekha sakate? isa praznakA uttara itanA hI kAphI hogA ki zabdameM rahA huA rupa ati vArIka hai ataH hama use khose dekha nahIM skte| jisa prakAra dIpakake bujha jAne bAda usakI zIkhAke rUpako aura pudgalarupa gandhake paramANuke
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana rUpako hama nahIM dekha sakate vaise hI zabdake rUpakI atyanta vArIkatA honese vaha bhI hamAre dekhanemeM nahIM pAtA / isa prakAra sarva sItase zandakI pudgalatA sAvita ho cukI hai| ava andhakAra aura chAyA ye bhI pudgalarupa honele isakI pudgalatA isa prakAra sAvita kI jA sakatI hai jaise dIvAra pudgalarupa hai ataH vaha A~khameM rahI huI dekhanekI zaktiko Ar3a kara sakatI hai vaile hI andhakAra bhI A~kha rahI huI dekhane kI zaktiko Ar3a karanevAlA honese pudgalarupa hai| jaise vastra pudgalarUpa hai ataeva kisI bhI vastuko vaha AcchAdita kara sakatA hai vaise hI andhakAra bhI vastumAtrako AcchAdita karanevAlA honese pudgalarUpa hai / isa prakAra andhakArake pudgalapanameM kisI bhI tarahakA saMdeha nahIM rhtaa| tathA jaise zItalavAyu pudgalarupa hai ataeva hameM ThaNDaka dekara khuzI karatA hai vaise hI chAyA bhI hameM ThaNDaka dekara khuzI karanevAlI honele pudalarupa hai| isa yuktise chAyAkA bhI pudgalapana lAvita ho sakatA hai| jaise vAyA aura andhakAra pudgalarupa haiM vaise hI vastu mAtrakI prati chAyA yA prativimva bhI pudgalarUpa haiN| kyoMki vaha bAyA yA prativimba pratichAyA ghaTa Adike samAna AkAramAn hai| ava kadAcit yoM kahA jAya ki yadi lIlemeM par3atA huA prativimba bhI pudgalarUpa ho to ve pudgala (prativindhake paramANu) aise kaThina sIseko bhedana karake usa tarapha kisa taraha jA sake? isa praznakA uttara isa prakAra hai-jaile kaThina zilAmeM pAnIke pudgala dhusa jAte haiM kaThina lohese agnike pudala praveza kara jAte haiM, aura kaThina zarIrameM pAnIke pudgala cale jAte haiM usI prakAra kaThina sIlemeM bhI prativimbake pudgala ghula jAte haiN| zilAle pAnI jharaneke kAraNa, lohekA golA lagatA honeke kAraNa aura zarIrale prasveda nikalatA honeke kAraNa zilAmeM pAnI, loheleM ani aura zarIrameM bhI pAnIke pudgaloMkI vidyamAnatA honA nirvivAda hai vaise hI sImeMbhI hamArA prativisva mAlUma honele vaha prativimva pudgalarUpa ho tava hI yaha vAta saMghaTita ho sakatI hai| AtApa yAne dhUpa to pudgala
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNya 115 rUpa hai hI isameM kisIkA bhI matabheda nahIM, kyoMki vaha AtApa agnike samAna hameM saMtapta karatA hai aura garama lagatA hai| candra aura sUrya AdikA prakAza bhI pudgalarupa hai, kyoMki vaha prakAza ThaMDe pAnIke samAna hameM Ananda pradAna karatA hai aura agnike samAna garama bhI rahatA hai / tathA jisa prakAra prakAza karanevAle dIpakakA prakAza pudgalarUpa hotA hai vale hI prakAza karanevAle candra aura sUryakA prakAza bhI pudgalarUpa hai| yaha rAga vagairaha maNi ratlokA prakAra anuSaNAzIta yAne USNA bhI nahIM aura zIta bhI nahIM aisA hai| isa prakAra andhakAra chAyA aura prakAza ye saba hI pudalarupa sAvita ho cuke haiM aura sAtha hI jaina darzanameM sAne hue ajIva tatvakI vyAkhyA bhI yahA~ hI samApta ho jAtI hai| - - - puNya karmake zubha pudgalokA nAma puNya hai| jisa karmake pudgala tIrthakaratva aura svarga Adike prApta karAnemeM nimittarupa hote haiM una pugaloMko zubhakarmake pudgala kahate haiN| ye karmake pudgala jIvake sAtha lita hote haiM aura usakA dUsarA nAma karmakI vargaNA (karma vargaNA) bhI hai| - - pApa aura Azraya puNyase viparIta prakArake pudgaloko pApa pudgala kahate haiN| mithyAtva, viSayAsakti, pramAda aura kaSAya vagairaha pApa undhake kAraNaM haiM aura inhI bandhake kAraNoMko jainazAstra meM zrAzravakA nAma diyA gayA hai| pApake pudgaloko azubhakarmake pudratna kahate haiM kyoMki ve pudgala vagairaha azubha phalake kAraNa haiM ye pApa pudgala bhI javike sAtha hI lipta rahate haiN| puNya aura pApako vidyamAnatA mAnane meM jo bahutase matabheda haiM una savakA yahaoNpara nirAkaraNa honese ve saba bandha
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 jaina darzana tatvameM samA jAte haiM, tathApi yahA~para puNya aura pApako vizeSataH jude vatalAye haiN| isake sambandhale jo matabheda hai vaha isa prakAra hai| kitane eka kahate haiM ki pApatatva nahIM hai, parantu ekalA puNya hI hai| kiMtane eka kahate haiM ki puNyatatva nahIM hai kintu ekalA pApa hI hai| kitane eka kahate haiM ki puNya aura pApa ye donoM bhinna 2 tatva nahIM haiM parantu puNyapApa nAmaka sAdhAraNa eka hI tatva hai| isa eka hI tatvale puNya aura pApakA mizraNa huA hai tathA yahI tatva sukha aura duHkhake dvArA mizrita huye phalakA kAraNa banatA hai| kitane eka. vAdiyoMkA sata hai ki sarvathA karmatatva haihI nahIM, jo kucha yaha saMsArakA prapaMca cala rahA hai vaha mAtra svabhAvake kAraNa hI calA karatA hai| ye saba Upara batalAye hue mata yathArtha nahIM haiM, isakA kAraNa isa prakAra hai-puNya aura pApa ye donoM sarvathA jude jude yAne paraspara sambandha rahita svataMtra tatva haiM, kyoMki ina donoMke phala sarvathA bhinna 2 aura paraspara sambandha rahita anubhava kiye jAte haiN| puNyakA phala sukha aura pApakA phala duHkha hai| pratyeka manuSya ina sukhaduHkhokA sarvathA bhinna 2 hI anubhava karatA hai| parantu paraspara eka dUsaremeM sammilita hokara ye sukhaduHkha nahIM anubhava kiye jaate| jisa taraha bhinna bhinna aura svataMtra phaloMko dekhakara una phaloMke bhinna 2 vRkSokA anumAna kiyA jA sakatA hai vaise hI sukha aura duHkhakA judA 2 aura svataMtra anubhava honeke kAraNa ina donoM phaloMke bhI do jude jude aura svataMtra kAraNa yA hetu hone cAhiye yaha anumAna ho sakatA hai| aura yaha anumAna kisI prakArakI zaMkArahita aura saccA honese isake dvArA puNya aura pApa nAmaka do jude 2 svataMtra tatvoMkI sthApanA ho sakatI hai| aura isI eka yuktise uparokta samasta mata asatya uha - jo loga karmako nahIM mAnate aise nAstika,aura vedAntI isa prakAra kahate haiM "puNya aura pApaM ye donoM prAkAza puSpa jaise haiM parantu ye koI vAstavika tatva nahIM haiM ataH ina donoMke phalarUpa
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ pApa aura Azrava 117 svarga aura naraka to hoMge hI kaise ? " unake isa kathana kI asatyatA isa prakAra sAvita hotI hai-yadi puNya aura pApa ye donoM AkAza puSpake samAna hI ho aura kisI khAsa tatvarUpase na hoM to saMsArameM jo sukha aura duHkha huA karate haiM unakI utpatti kisa taraha ho ? ApakI mAnyatAke anusAra to sukha aura duHkha kadApi kisIko na honA cAhiye, kyoMkiM kAraNake vinA koI kArya nahIM ho sakatA / parantu ApakA yaha kathana hameM sarvathA viruddha mAlUma detA hai / kyoMki saMsArakA pratyeka prANI kSaNakSaNameM sukha aura duHkhakA anubhava kiyA karatA hai| yadi Apa gaharA vicAra kareMge to mAlUma hogA ki manuSya samAnahakka honepara bhI eka manuSya zeThAI aura eka gulAmI bhogatA hai / eka manuSya lAkhaukA pAlana poSaNa karatA hai, eka apanA peTa bhI nahIM bhara sakatA aura kitane eka devatAoMke samAna nirantara mauja majA kiyA karate haiM evaM kitane eka nArakoMke samAna dAruNa duHkha bhogate huye trAhi 2 hokara pukAra kara rahe haiN| isa prakAra sukha aura duHkhakA anubhava pratyeka prANIko honese usake kAraNarUpa puNya aura pApa tatvoMkA svIkAra karanA Avazyaka hai aura ina donoM tatvoMkA svIkAra kiye vAda inake phalarUpa svarga aura narakako bhI mAnanA cAhiye / jaise vinA bIja aMkura ho nahIM sakatA vaise hI vinA purAya sukha aura vinA pApa duHkha nahIM ho sakatA / ataH ina donoM tatvoMko avazya mAnanA caahiye| aba kadAcit yadi koI yoM kaheM ki jaise ghar3A, carkhA, aura sAr3I vagairaha zrAkAravAlI vastuyeM zrAtmAmeM hote huye AkAra rahita jJAnakA kAraNa banatI haiM vaise hI strI, candana aura mAlA vagairaha zreSTha zreSTha sthUla vastuoM ko amUrta sukhakA kAraNa mAnanA cAhiye aura viSa, kAMTA tathA sarpa vagairaha kharAba 2 sthUla vastuoMko sUrta duHkhakA kAraNa mAnanA cAhiye, parantu ina pratyakSarUpa vastuoko chor3akara parokSarUpa puNya aura pApako sukha tathA duHkhakA kAraNa kalpita karanA yaha kisI bhI taraha yuktiyukta mAlUma nahIM detA / yaha pUrvokta kathana bhI asatya hI hai aura isakI satyatA isa prakAra sAbita hotI hai-jo eka vastu eka manuSyako vizeSa
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 jaina darzana sukha yA duHkha detI hai vahI vastu dUsare manuSyako kama sukha yA duHkha . detI hai aura jo eka vastu kisI eka manuSyako sukhakA kAraNa banatI hai vahI vastu dUsare manuSyako duHkhakA kAraNa banatI hai| khIra khAnevAlA eka manuSya Ananda bhogatA hai dUsarA manuSya usI khIrako khAkara duHkha bhogatA hai-rogI vanatA hai| yadi Apake kathanAnusAra sthUla vastuyeM svayaM hI sukha aura duHkhakA kAraNa banatI ho to phira eka hI vastu ekako sukha aura dUsareko duHkhakA kAraNaM kisa taraha ho sake ? ataH isa prakArake sukha aura duHkhake anubhava honekA kAraNa koI anya hI honA cAhiye-jo parokSa hai aura najarase dIkhate huye inasyUla padArthoke jaisAsthUla nahIM hai| yadi isa prakArake yAne eka hI vastuse utpanna honevAle sukha aura duHkhake anubhavakA koI bhI kAraNa hI na ho to yA to pesA anubhava hI na honA cAhiye athavA aisA anubhava hamezaha honA caahiye| kyoMki jisa vastu yA pravRttikA kucha bhI kAraNa na ho vaha yA to honI hI na cAhiye aura yA hamezaha honI cAhiye aisA akAraNa vAdakA niyama hai / parantu yahA~ to aisA hotA huA mAlUma nahIM detaa| ataH sukhAdikake anubhavake kAraNako avazya hI mAnanA par3egA aura jo vaha kAraNarUpa ThaharegA vaha puNya aura pApake sivAya anya koI na ho skegaa| 'zAstra meM kahA hai ki "sAmagrI. kI samAnatA honepara bhI jo usake phalameM vizeSatA mAlUma hotI hai arthAt jo sAmagrI kisIko adhika aura kisIko kama sukha duHkha paidA karatI hai athavA jo eka sAmagrI ekako sukhI-aura * . 'vahI sAmagrI dUsareko duHkhI karatI hai, yaha saba kisI khAsa kAraNa .. sivAya nahIM ho sktaa| kisI kAraNa vinA Upara batalAyA humA vicitra anubhava nahIM ho sakatA, he gautama ! jaise vinA kAraNa ghaTa nahIM bana sakatA vaise hI kisI kAraNa vinA Upara batalAyA huA vicitra anubhava nahIM ho sakatA / ataH isa anubhavakA kucha khAsa kAraNa honA cAhiye aura vaha" jo kAraNa hai use hI karma / 1 vizeSAvazyaka bhASyake-gaNadhara. vAdakI gAthA 1-6-1-3 () . 689 dekhiye|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ pApa aura Azrava 119 kahate haiN| tathA puNya aura pApakI siddhi anya rItise bhI isa prakAra ho sakatI hai-yaha bAta to sabako vidita hI hai ki saMsArame pravartatI huI pratyeka pravRtti phalavAlI mAlUma hotI hai, jaise kisAna ko khetI karanekA phala dhAnya vagairaha milatA hai vaise hI dAna vagairaha prazasta kriyA karane aura hiMsA vagairaha kharAba niyA karanekA phala pratyeka karanevAleko milanA hI cAhiye aura jo vaha phala milatA hai vaha puNya aura pApake livAya anya kucha nahIM ho sakatA / ataH isa yuktise bhI puNya aura pApakI vidyamAnatA siddha hotI hai| ava yadi yaha kahA jAya ki jisa prakAra khetIkA phala dhAnya vagairaha pratyakSarUpa hai vaise hI dAna vagairaha prazasta kriyAkA phala dAna denevAlekI lokame kIrti aura prazaMsA hai aura hiMsA Adiaprazasta kriyAoMkA phala mAMsa bhakSaNa aura tRpti hai aisA mAnanA cAhiye, arthAt ina donoM kriyAoMke puNya aura pApa jaise parokSa phala kalpita na karake uparokta pratyakSa phala hI kAlpita karanA vizeSa yuktiyukta hai| tathA lokasamUha bhI aisI hI pravRtti karatA huA mAlUma detA hai ki jisakA phala pratyakSa milatA ho, arthAt dAna vagairahakA denA aisA udhAra dhandA karanevAle bahuta kama manuSya haiM ataH khetI vagairaha pravRttike samAna usa dAna vagairaha kriyAkA phala bhI pratyakSa hI hai aura yahI mAnyatA loka samUhako bhI mAnya hai| jaina siddhAntakI dRSTise uparokta kathana sarvathA asatya mAlUma hotA hai aura vaha asatyatA isa prakAra sAvita ho sakatI hai Apake kathanAnusAra khetI aura vyApArakI hiMsArUpa kriyA karanevAle bahuta manuSya haiM aura svArthatyAgapUrvaka dAna vagairaha pavitra kriyA karanevAle bahuta kama manuSya haiM, isase hI yaha sAvita hosakatA hai ki isa hiMsArUpa kriyAkA phala duHkhakA kAraNa pApa hai, kyoMki saMsArameM hisAba lagAnese mAlUma hotA hai ki sukhI manuSyoMkI apekSA duHkhI AtmAyeM hI bahuta haiM aura ve aneka prakArakI hiMsAmaya kriyAyeM kara rahe haiN| yadi ApakI . mAnyatAke anusAra hiMsAmaya pravRttikA phala pApa na ho aura
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 jaina darzana saMsArameM milatA huA hI kucha pratyakSa phala ho to ve saba pApa rahita honete mRtyu pAte hI sIdhe mukti tarapha jAne cAhiye aura vahA~le kadApi pIche punarjanma na milanA caahiye| yadi aisA vana sake to saMsArakA rUpayemeM pandraha Ane bhAga isa prakArakA honese zIva hI mukti prApta kara sake aura phira saMsArameM bahuta hI kama yAne jo sukhI haiM ve hI hamAre najarameM A skeN| isase saMsArameM ananta jIva haiM, yaha hakIkata asatya honI cAhiye aura hameM eka bhI koI duHkhI manuSya na dIlanA cAhiye / parantu ailA to desanema nahIM trAtA, yAne saMsArameM mAlUma hotA hai ki mukhI manuSyakI apekSA dukhI manuSya aneka gune adhika haiM aura sukhI to bahuta hI kama haiN| isa prakArakI saMsArakI dazAparale to pratyuta yaha nizcita ho sakatA hai ki jo ye duHkhI manuSya mAluna hote haiM ve hI pUrvajanmameM kI huI hiMsAmaya pravRttiyoMke phalarupa haiN| aura ve hI loga pApakI vidyamAnatA batalAneke liye kAphI haiN| jo thor3e bane manuSya sukhI mAlUma dete haiM ve pUrva janmameM kI huI dAna vagairaha zubha pravRttile phalarUpa haiM aura unhoMkI kama saMkhyA hI puNyakI vidyamAnatAke liye paryApta hai| ava kadAcit yaha kahA jAya ki nAnAdika zRbha kriyAkA phala duHkha aura hilAdika azusa kriyAkA phala sukha isa tarahakA viparIta niyama kyoM na ho sake ? isa praznakA uttara isa prakAra hai-yadi aisA viparIta niyama satya hotA to saMsArase dukhI prANI bahuta kama najara Ane cAhiye aura sarvatra sukhI hI sukhI manuSya mAlUma hone caahiye| kyoMki dAnAdika zubha kiyA karanevAle bahuta kama haiM aura hiMsAdika azubha kriyA karanevAle unale aneka gune adhika haiN| aisA honele pUrvota viparIta prakArakA niyama satya nahIM ho sakatA / tyA puNya aura pAMpakI liddhike liye yaha eka dUsarI bhI yukti maujUda hai-saba jIva eka sarIkhe haiM tathApi ekakA zarIra sundara, suDaula, dIkhane meM acchA pA~coM indriyoMse paripUrNa aura nirogI hotA hai evaM dUsarekA zarIra kadrUpaM, veDaula, kisIko dekhanemeM pasanda na par3e vaisA kisI aMga pratyaMgakI truTivAlA aura rogI
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ pApa aura Azrava 121 hotA hai / koI manuSya hai, koI pazu hai, ityAdi aneka prakArako vicitratA jIvoMme kAraNa vinA sambhAvita nahIM ho sakatI / isa vicitratAkA jo kAraNa hai basa vahI puNya aura pApa hai / yadi yoM kahA jAya ki-"bApa jaisA beTA aura bar3a vaisA TeTA" isa prakArake laukika nyAyase isa vicitratAkA kAraNa ho sakate haiM, parantu usakA kAraNa parokSa puNya pApa nahIM ho sktaa| isakA uttara isa prakAra hai| yadi isa vicitratAke kAraNa mA-bApa hI ho sakate hoM to andhe mA-bApoMkI dekhanevAlI santAna, dekhanevAle mAbApoMkI andhI santAna, kadrUpa mA-yApoMkI suDaula santAna, aura suDaula mA-bApokI kadrUpa santAna honA, isa prakArakI vicitratA honekA kyA kAraNa ? athavA eka hI mA cApake do putroM meM eka catura aura dUsarA sUrkha, eka sundara aura dUsarA kurupa, eka apaMga aura dUsarA aMgopAMga sahita, eka kAnA aura dUsarA do A~khoMvAlA ityAdi vicitratA honekA kyA kAraNa ? isa viSayameM gaharA vicAra karanese mAlUma ho sakatA hai ki isa vicitratAke kAraNa mA-bApa nahIM parantu jIvoMke apane svayaM kiye huye karma yAne puNya aura pApahI ho sakate haiN| zarIrake saundarya AdikA kAraNa puNya aura zarIrake kadpapana vagairahakA kAraNa pApa hai / arthAt ila yuktise bhI puNya aura pApakA astitva sAvita hotA hai| athavA antameM hama yaha kahate haiM ki ina do tatvoM yAne puNya aura pApakI vidyamAnatA sarvajJa puruSane kathana kI hai ataH pratyeka mumukSu manupyako sarvazake kathanAnusAra mAnanA caahiye| isa viSaya meM yahA~para likhanese bhI vizeSa carcA ho sakatI hai| parantu vistArake bhayase hama ise bar3hAnA nahIM caahte| jisa sujJa jizAsuko isa viSayameM vizeSa jAnanekI jijJAsA ho use vizeSAvazyakakI TIkA dekha lenA caahiye| - -
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 jaina darzana Azrava. prAzrava tatvakA svarUpa isa prakAra haijisa prakAra ghar3ese pAnI TapakatA hai usI prakAra jisameMse karma Tapakate haiM use zrAzrava kahate haiN| jina kAraNAMse karma Tapakate yA cUte haiM unake nAma isa prakAra haiM-mithyAtva, avirati, pramadA, kapAya aura yoga, / satyadeva, satyaguru, aura satyadharma, ina tInoM ko satya na mAnakara asatya mAnanekA nAma mithyAtva hai| hiMsA Adi azubha kriyAkI pravRttiyoMse na haTanA isakA nAma avirati hai / vipaya vAsanAoMkA sevana karanA aura madirApAna karanA ise pramAda kahate haiN| krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAroMkA saMsarga karanA isakA nAma kapAya hai / mana vacana aura tanakI pravRttiko yoga kahate haiN| pUrvokta mithyAtva Adi pA~ca karmavandhake (jinake dvArA jJAna na ho yA kama ho aise zAnAvaraNIya prAdi karmavandhake) kAraNa haiM aura ina vandhake kAraNoMko hI jaina zAsanameM zrAzraya kahate haiN| mithyAtva, avirati, pramAda, aura kaSAyake sAtha sambandha rakhaneghAlI tana, mana, aura vacanakI pravRttiyA~ hI zubha aura azubha kAryakA kAraNa honese zrAzravarUpa haiM / Azrava karmavandhakA hetu hai isa liye pahale hetu aura vAda kArya rahanA caahiye| arthAt pahale Azrava aura pIche karmavandha, isa prakAra ina donoMkI vidyamAnatA honI cAhiye / parantu aisA mAnanese yaha harakata AtI hai ki kahIM bhI vandhake vinA zrAva raha hI nahIM sktaa| isa liye pahale karmavandha aura pIche Azrava aisA mAnanA pdd'egaa| parantu aisA mAnane meM bhI jo Azrava karmabandhakA hetu kahA hai vaha anucita tthhregaa| kyoMki kadApi pahale kArya aura pIche kAraNahetu, isa prakArakA kAryakAraNakA krama ho nahIM sakatA, ataH Azrava aura karmavandha ina donoMke sthAna kisa taraha nizcita karane cAhiye? . isa praznakA uttara isa prakAra hai-jaise vIja aura vRkSa ina donoMmeM : pahale kauna aura pIche kauna, isa bAtakA anta nahIM A sakatA, . parantu inakAH pravAhaH sadaiva jArI rahatA hai, vaise hI Azrava aura
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasvara aura bandha. 123 vandhameM bhI pahale kauna aura pIche kauna isa vAtakA anta nahIM A sakatA / inakA pArasparika pravAha nirantara calA hI karatA hai| parantu itanI bAta vizeSa hai ki vartamAnakAlake AzrayakA hetu pUrvakAlIna karmavandha hai aura honevAle pharmavandhakA hetu vartamAna kAlakA Azrava hai| ye donoM pravAha rItile anAdikAlIna honese inake krama nizcita karanekA matthApaccI karanA sarvathA nikammA aura vyartha hai| ina donoMkA pravAha bhI kisI prakArakI bAdhAse rahita hai / pUrvakAlake bandhakI apekSA Azrava kAryarUpa hai aura yahI kAryarUpa Azrava honevAle karmavandhakI apekSA kAraNarUpa hai / isI dRSTise yahA~para prAzravako karmavandhakA kAraNa phahA hai / ataH Azrava aura vandhake isameM kisI prakArakA dUSaNa nahIM pA sktaa| mukhyatayA yaha Azraya do prakArakA hai| puNyakA hetu aura apuNyakA hetu / taratamatAke kAraNa isake choTe choTe bheda to bahuta hI hai / tana, mana, vacanakI zubha yA azubha pravRttikI arthAt AzravakI vidyamAnatA manuSya svayaM apane anubhavale hI jAna sakatA hai aura usake dvArA hI tathA anumAnase bhI usakI vidyamAnatAkI kalpanA kara sakatA hai| AzravakI vidyamAnatAke liye zAstra bhI sAkSI dete haiM, ataH pAzavatatvake astitvameM kisI bhI prakArakA doSa nahIM aataa| sambara aura bandha aba sambara aura bandhatatvakA vivaraNa isa prakAra kahate haiMprAzravake virodhako jainazAstra meM sambara kahA hai| jIva aura karma ina donoMkA dUdha aura pAnIke samAna jo paraspara sambandha hai use vandha kahate haiN| samyak darzanake dvArA mithyAtva, tyAgake dvArA avirati, pramAda, kSamAdi guNoMke dvArA kaSAya tathA mana, tana aura vacanake damana dvArA aura pavitra vicAroke dvArA mana, tana, aura vacanakI pravRttiyoMkA jo nirodha kiyA jAtA hai use sasvara kahate haiN| yathArtha sambara to prAtmAMmeM karmagrahaNake hetukA abhAva hai| vaha sambara do
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 jaina darzana prakArakA hai| eka sarvasambara- sarvathA-sambara aura dUsarA deza samba thor3A thor3A lmbr| jisa samaya jJAnI puruSa choTI yA bar3I samasta pravRttiyA~ko dekha kara sarvathA prakriya-kriyA rahita ho jAtA hai usa samaya vaha sarvathA sambara ( sarva prakArase sambara-sarva sambara) meM hotA hai / aura jabase manuSya mAtra cAritra sudhArakI tarapha muktA hai tabase vaha thor3A thor3A sambara ( deza sambara) kiye jAtA hai / vandha tatvakA varNana isa prakAra hai jisa prakAra dUdha aura pAnI donoM ikaTThe huye bAda jaisA una donoMkA paraspara sambandha hotA hai vaisA hI jIvake pradeza aura karmake paramANuoM meM jo sambandha hotA hai use bandha kahate haiM / athavA jisake dvArA AtmA parataMtratAko prApta ho aise karmake ( puganake ) pariNAmako bandha kahate haiN| goSTAmAhila nAmaka koI vidvAn aisA mAnate haiM ki jaisA zarIra aura usake Upara rahe huye kapar3oMkA samba ndha hai, sarpa aura usake Upara rahI huI kAMcalIkA sambandha hai vaisA hI sambandha AtmA aura usake Uparake karmokA hai| parantu jaina darzana ila prakArakA sambandha nahIM maantaa| jaina darzana kahatA hai ki ikaDe huye dUdha aura pAnIkA jaisA sambandha hotA hai yA mile huye agni aura lohekA jaisA samvandha hotA hai vaisA hI sambandha jIva aura karmake paramANuoM meM hai / yadi yahA~para yaha kahA jAya ki jIva zramUrta hai usakA kisI bhI tarahakA prAkAra nahIM, use hAtha, paira, bhI nahIM haiM, to phira kisa taraha karmake paramANuoM ko grahaNa karatA hai ? isa praznakA uttara isa prakAra hai-jIva aura karmameM anAdikAlakA sambandha hai aura vaha sambandha bhI kucha aisA vaisA hI nahIM kintu mile huye dUdha aura pAnIke samAna hai / ataH isa prakArake sambandhale bane huye AtmAko hama sUrta nahIM mAnate kintu sUrta ho yAne zrAkAravAna hI mAnate haiM / tathA karmake paramANu kucha hAthase nahIM pakar3e jAte, ve to mAtra vRttiyoM yAne vicAroM dvArA hI khIceM jAte haiM / jisa taraha koI manuSya zarIrapara telaM nasalavA kara vastrarahita baiThA ho usa vakta hAtha paira hilAye binA hI usake zarIrapara cAroM orase ur3atI huI raja A cipaTatI hai vaise hI rAgadvepa
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambara aura bandha 1 aura mohakI pravRttivAle AtmAke eka 2 pradezapara cAroM tarapha bhare huye karmake paramANu cipaTa jAte haiM / aisI sthiti meM rahe huye saMsArameM paribhramaNa karate hue AtmAko hama anekAntavAdI isa apekSAse mUrta bhI mAnate haiM / isa pUrvoka yuktise hAtha paira rahita zrAtmA karmake paramANuyoMko kisa taraha grahaNa kara sakatA hai ? yaha kalpanA asatya sAbita hotI hai / karmakA vandha do prakArakA hai eka prazasta bandha aura dUsarA prazasta bandha hai / tathA karmakA bandha cAra prakArakA bhI hai, prakRtivandha, sthiti bandha, rasavandha aura pradezabandha | prakRti yAne svabhAva, jaise jJAnAvaraNa nAmaka karmakA svabhAva jJAnako zrAcchAdita karane yAne usakA AvirbhAva na hone denekA hai / sthiti yAne karmako, ThaharanekI maryAdA, jaise ki amuka karma amuka vakta taka Thahara sakatA hai / isa maryAdAke honekA kAraNa vRttikI tIvratA aura mandatA hai / rasa yAne zrAtmAkI zaktiko dAvanekI karmameM rahI huI tAkata, jaise ki amuka prakArakA jJAnAvaraNa karma, AtmAke amuka hI jJAnako davA sakatA hai / pradeza yAne karmake aNuoM kA samUha / isa prakAra mukhyatAsaM karmavandhake ye cAra bheda haiM / tathApi inake ATha aura ekasau aTThAvana prakAra bhI ho sakate haiM / ATha prakAra to inakI mUla prakRtike haiM aura ye isa taraha haiM-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, antarAya, vedanIya, nAma, gotra, aura AyuSya / inakI uttara prakRtike sava milakara 158 bheda haiM aura ve bhI vRttikI tIvratA, tIvrataratA, tIvratamatA, tathA mandatA, mandataratA, mandatamatAke kAraNa bahuta prakArake ho jAte haiM 125. : jijJAsu manuSyako ye samasta karmabandhake prakAra karmamanyase jAna. lene cAhiye /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 jaina darzana nirjarA aura mokSa ava vandhatatvakA svarUpa kathana kiye vAda nirjarAtatvakA svarUpa kahate haiM jo jo karma jIvapara lita ho gaye haiM unake jhar3a jAneko nirjarA kahate haiM aura jIva evaM zarIrakA jo sarvathA viyoga-phirase kadApi saMyoga na ho isa prakArakA viyoga use mokSa kahate haiN| vAraha prakArake tapa dvArA jIvake sAtha lage huye jJAnAvaraNAdi karma jhar3a jAte haiM ise nirjarA kahate haiM aura yaha nirjarA do prakArakI hai-sakAma aura akAma / jo manuSya apanI icchAse kaThina tapa karate haiM, dhyAna dharate haiM aura vAIsa prakArake parISa hoko sahate haiM / tathA mastakake kezoMkA lucana karate haiM evaM aneka prakArase apane dehakA damana karate haiM tathA aThAraha zIlAMgoko dhAraNa karate haiM, kisI prakArake paragrahako dhAraNa nahIM karate, zarIrake prati jarA bhI mUchI nahIM rakhate aura zarIrakA maila taka bhI sApha nahIM karate isa prakArake zrAtmalIna-mahAnubhAvoM evaM mahA tapasvIyoMkI nirjarAko sakAma nirjarA kahate haiN| jo manuSya anizcitta kisIkI parAdhInatAse aneka prakArake zarIra aura manake lAkhoM duHkhoMko sahana kara sakate haiM unakI nirjarAko akAma nirjarA kahate haiN| ___ sokSatatvakA svarupa isa prakAra hai-audAripha, vaikriya, zrAhAraka.. taijasa aura kArmaNa ye pAMca zarIra, iMdriyA, AyuSya, Adi vAhya prANa, puNya, apuNya, varNa, gandha, rasa, sparza, janma, puruSatva strItva aura napuMsakatva kaSAya vageraha saMgha ajJAna aura prasiddhatva vagairaha kA sarvathA vibhAga ina pUrvokta sarva vastuoMkA phira kadApi saMyogahI na ho isa prakArakA jo viyoga hai use mokSa kahate haiN| yadi yoM kahA jAya ki AtmAko zarIrakA viyoga sambhavita ho sakatA hai kyoki usakA saMbaMdha tAjA hI huA hai| parantu rAga dveSakA viyoga honA sambhAvita nahIM kyoMki jo vastu anAdikI * hai usakA kadApi nAza nahIM ho sakatA / jaise ki AkAza anAdi
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarA aura mokSa. 127 hai usakA nAza nahIM ho sakatA vaise hI prAtmAke sAtha rAga aura dveSakA savandha bhI anAdi hai ataH sarvathA usakA viyoga kaisA hogA ? isa praznakA uttara isa prakAra hai| jina jina bhAvoM meM thor3I bhI nyUnatA ho sakatI ho una bhAvoMkA kisI dina sarvathA abhAva bhI honA cAhiye / jaise ki jADekI ThaMDImeM hamAre rogaTe khar3e ho jAte haiM aura jaba vaha ThaMDI miTakara dhUpa nikala AtI hai tava hamAre roMgaTe baiThate cale jAte hai aura vizeSa dhpa honepara hamAre una rogaTe meMse eka rogaTA khar3A nahIM rahatA, arthAt romAMca meM jisa prakAra nyUnatA hote huye usakA sarvathA abhAva ho jAtA hai vaisehI yahA~para rAga, dveSa vagairahakI nyUnatA hote huye usakAbhI sarvathA abhAva honA suzakya hai| yadyapi prANImAtrako rAgAdikA saMbaMdha anAdikAlase lagA huA hai tathApi kitane eka manuSyoMko rAga karaneke sthAnoM (strI-kuTuMva vagairaha ) kA yathArtha svarUpa mAlUma huye bAda usaparase kramaza:rAgale viruddha bhAvanA karanase unakA anurAga kama hotA calA jAtA hai, yaha vAta saba manuSyoko suvidita honeke . kAraNa vivAda rahita hai ataeva yaha pUrvokta anumAnako puSTa karatI hai, arthAt rAga dveSa vagairahameM bhI nyUnatA honekA anubhava honase kisI samaya samayAdikI Avazyaka sAmagrIkA saMyoga honepara aura zubha bhAvanAkA vala jora pakar3anepara rAga dveSa AdikA bhI sarvathA kSaya honA kucha anucita mAlUma nahIM detA / isa liye jaise jIvako zarIrakA sarvathA viyoga ho sakatA hai vaise hI rAgadveSAdikA bhI sarvathA viyoga ho sakatA hai aura isa vAtameM kisI prakArakA dUSaNa nahIM A sktaa| isa sambandhale yadi koI yoM kahe ki jaise jJAnAvaraNIya karmakA udaya honepara jJAnameM nyUnatA honekA anubhava hotA hai aura usakarmakA atyanta udaya honepara kucha zAnakA sarvathA nAza hotA huA mAlUma nahIM detA, isase jisa bhAvakI kucha thoDIsI bhI nyUnatA ho sakatI ho usa bhAvakA kisI samaya sarvathA anastitvabhI honA cAhiye isa tarahakA niyama surakSita nahIM rahatA aura aisA
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 jaina darzana . honese hI yaha niyama rAgadveSAdimeM bhI upayukta nahIM ho sktaa| ataH rAgadveSAdise viruddha bhAvanA karanepara bhI prAtmAko rAga vagairahakA sarvathA viyoga kisa taraha sambhavita ho sakatA hai ? isa praznakA uttara isa prakAra hai / . zrAtmA jo jo guNa haiM ve do prakArake haiM eka to prAtmAmeM svabhAvase hI rahanevAle aura dUsare vAhyanimittake kAraNa AtmAmeM utpanna honevAle / jo jJAna guNa hai vaha AtmAme svabhAvase hI rahA haiM ve AtmAmeM bAhya nimittake kAraNa Aye huye haiM / jo guNa svAbhAvika rahe huye haiM unake sambandhameM pUrvokta nyUnatAkA niyama pracalita nahIM hotA / kintu jo guNa vAhya nimittake kAraNa Aye huye haiM unheM liye kahI yaha niyama pracalita ho sakatA ho / kyoM.. ki jo AtmA naisargika guNa rahe huye haiN| ve svabhAvarupa honeke kAraNa kadApi naSTa nahIM ho sakate / parantu jo guNa nimitta ke kAraNa hue hote haiM ve samasta nimittake khilake jAnepara khisaka jAnevAle honese unake liye uparokta nyUnatAvAlA niyama pracalita ho sakatA hai| arthAt AtmA pariNAmI nitya hai ataH cAhe jaisA jJAnAvaraNIya kA udaya huA ho tathApi AtmAke svabhAvabhUta jJAnakA nAza nahIM ho sakatA aura jo rAga dveSAdi lobha vagairaha ke kAraNoMse AtmAmeM A ghuse hoM ve samasta lobha vagairahakA nAza honepara eka kSaNabhara bhI nahIM Tika skte| jo bhAva jisa nimitta ke liye Aye ho ve bhAva apane usa sahacara nimittake na rahanepara kadApi nahIM raha skte| yaha niyama sarvatra pracalita ho sakatA hai aura yahA~para rAgadveSako bhI yahI niyama lAgU paDatA hai| isase zarIrake samAna AtmAko rAga aura dveSakA bhI sarvathA viyoga ho sakatA hai / jo pahale batalAyA hai ki jo anAdikA hotA hai usakA kadApi nAza nahIM ho sakatA yaha niyama bhI yathArtha nahIM hai| kyoMki prAmbhava' nAmaka prabhAva anAdikA honepara bhI. nAza pAtA hai yaha bAta sava hI prAmANika svIkArate haiN| tayA . surNa aura miTTI ina donoMkA sambandha anAdi kAlakA honepara bhI kSAra aura agni tApake prayogase usakA . nAza ho
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarA aura mokSa. 129 sakatA hai yaha bAta sabako vidita hI hai, ataH jo anAdikAlAna ho usakA nAza na ho sake yaha niyama satya nhiiN| aba yadi yaha prazna kiyA jAya ki rAgAdi guNa zrAtmAse bhinna haiM ? yA abhinna haiM ? yadi inheM AtmAle sarvathA bhinna hI mAnA jAya to jaise mokSako prApta huye prAtmA rAgAdise bhinna haiM yAne vItarAga haiM vaise hI pratyeka AtmA rAgAdise bhinna honeke kAraNa vItarAga honA cAhiye aura jo una sabako AtmAse bhinna hI mAnA jAya to phira jisa prakAra ghaTakA nAza honepara sAtha hI usake guNoMkA bhI nAza ho jAtA hai vaise hI rAgAdikA nAza honepara AtmAkA bhI nAza honA caahiye| kyoMki jo do vastu paraspara sarvathA abheda dhAraNa karatI ho unameMse ekakA nAza honepara dUsarIkA bhI nAza honA cAhiye / zrataH rAgAdi AtmAle sarvathA bhinna yA abhinna na mAnakara kisI apekSAse bhinna aura kisI apekSAle abhinna isa prakAra bhinna bhinna mAnanA caahiye| isa prakAra mAnanese kisI bhI prakArakA dUSaNa nahIM paataa| yadi yaha prazna kiyA jAya ki zrAtmAko zarIra aura karmAdikA sarvathA viyoga honepara lokake antataka U~ce jAnekA kyA kAraNa ? isa praznakA uttara aisA samajhanA cAhiye-jaise kumbhakAra cAkako eka daphA gati detA hai aura phira vaha sirpha usa gatike vegase hI phirA karatA hai, eka vakta hinDolA hilAneke bAda usa vegake kAraNa vaha Apase zrApa hI hilA karatA hai, eka daphA prArambhameM hI tIrako gati denese vaha phira bahuta dUrataka pahu~ca jAtA hai, isI prakAra kA~kA nAza huye bAda unake vegake kAraNa AtmA bhI lokake antataka pahu~ca jAtA hai| jaise eka tUMvepara maTTIkA lepa lagAyA ho aura vaha phira pAnI meM DAlate hI DUba jAtA hai, isake bAda jyoM jyoM pAnIke sahavAsase usake Upara lage huye maTTIke lepa dhulate jAte haiM-ukhar3ate pAte haiM tyo tyo vaha tUMbA Upara AtA hai aura tamAma miTTI sarvathA dhula jAnepara vaha tUMbA sarvathA pAnI ke Upara prAkara tairatA hai, vaise hI AtmA bhI jyo jyoM karmakA bhAra kama karatA jAtA hai
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 jaina darzana tyo tyoM UMce AtA hai aura jaba usake UparakA karmabhAra sarvathA ukhar3a jAtA hai taba vaha tUMveke samAna lokake UparI bhAgataka pahu~ca jAtA hai| jisa prakAra eraMDakI pakI huI phalI phUTaneke sAtha hI usake andarake vIja Upara ur3ate haiM, vaise hI karmoke vandhanoMkA nAza hote hI prAtmA ucca gati karatA hai / jIvoMkA mUla svabhAva UMce jAnekA hai aura jar3oMkI mUla prakRti nIce jAnekI hai| jisa prakAra svabhAvase hI patyarakA Tukar3A nIce par3atA hai, vAyu tirakI gati karatA hai aura agnikI jvAlA UMcI jAtI hai, vaise hI prAtmAkI urca gati bhI svAbhAvika yAne naisargika hI hai| jIvoMkI jo adhogati urdhvagati (svargAdigati) aura tirachI gati hotI hai vaha unake koMke kAraNa hI hai aura karma rahita jIvoMkI jo urdhvagati lokake antataka hotI hai vaha svAbhAvika hai| yadi koI yaha kahe ki UMce jAtA huA karma rahita jIva lokake anta bhAgataka jAkara hI kyoM aTaka jAtA hai ? usase Age kyoM nahIM jAtA? isakA uttara isa prakAra hai-lokase bAhAra yAne usa syAnale zrAge dharmAstikAya nAmaka tatva nahIM hai isase vaha adhika UMcI gati nahIM kara sakatA aura dharmAstikAya vinA kisIkI bhI gati ho nahIM sakatI yaha bAta hama pahale hI vidita kara cuke haiN| yaha viSaya tatvArtha sUtrake bhASyame vatalAyA gayA hai / kadAcit yaha mAna liyA jAya ki 1 mukta AtmAke ucagamanake viSayoM kayana karate huye tatvArtha sUtrameM (pR. 244 meM) isa prakAra vidita kiyA hai " tadanantaramevorcamAlokAntAt sa gcchti| . pUrva prayogA-5 saMgatva-vanyacchedo-rva nauravaiH // 1 // . pUrva prayogaH-kulAlacakne dolayAmiSau cA'pi ythessyte| pUrva prayogAt karmeha tayA siddhagatiH smRtA // 2 // asaMgatva:- mRllepa saMga nirmokSAd yathA dRSTA'psasvalAbunaH / . karmasaMga vinirmokSAt tayA siddhagatiH smRtA // 3 //
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarA aura mokSa. karmarahita AtmA mAtra pUrva vegake kAraNa hI UMce jA sakate haiN| pUrvaprayoga-jisa prakAra eka daphA phirAye bAda kumbhakArakA cAka apane Apa hI phirA karatA hai, eka daphA hilAye bAda hinDolA apane Apa hI hilA karatA hai, aura eka daphe pheMke vAda vANa apane Apa hI bahuta dUra taka pahu~ca jAtA hai vaise hI mAtmAko eka daphA karmAdvArA phirAyA huA honese vaha ava bhI (akarmaka dazAmeM bhI) UMcI gati kara sakatA hai| 2 'asaMgatvaH-jaise maTTIse lipta huzrA tumbA pAnI meM DUba jAtA hai aura phira jyoM 2 usake UparakA miTTIkA lepa dhulakara ukhar3atA jAtA hai tyo 2 vaha UMce pAtA hai aura vaha maila sarvathA ukhar3a jAnepara usa tumbeko hama pAnIke Upara tairatA dekhate haiM vaise hI isa AtmAke Upara cipake huye karma, kaSAyAdikA mala, sarvathA ukhar3a jAnepara AtmA lokakI sarvathA UparI sapATIkI tarapha gati kare yaha svAbhAvika bAta hai| 3 vandhacchedaH-jisa prakAra eranDakI phalI aura yantrake cakroM meM gaMdhacchedaH-- eraNDa-yantra peDhAsu bandhacchedAd yathA gatiH / karmavandhanavicchedAt siddhasyA'pi tatheSyate // 4 // urdhva gauravaH--urdhvagauravadharmANo jIvA iti jinottmaiH| .. adhogauravadharmANaH pugdalA iti coditam // 5 // yathA'dhastirya gUrva ca loSTha-cAyava-'mi-vIcayaH / svabhAvataH pravartante tayordhvagatirAtmanaH // 6 // adhAstiryak tathotraM ca jIvAnAM karmajA gatiH / urdhvameva tu taddharmA bhavati kSINakarmaNAm / / 7 // tato'pyUrdhva gati steSAM kasmAnAstIti cenmatiH / dharmAstikAyasyA'bhAvAt sahi heturgateH param // 8 // AThauM karmokA samUla nAza honeke sAtha hI lokake antataka UMce calA jAtA hai| isake UMce jAneke jo hetu haiM ve isa prakAra haiM-1 pUrvaprayoga / 2 asNgtaa| 3 vandhaccheda 4 aura urdhvagaurava (ina cAroM hetuoMko udAharaNa pUrvaka samajhAte haiN|)
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 jaina darzana vandhaccheda honese gati hotI hai vaise hI karmavandhanakA sarvathA. uccheda honese siddha jIva bhI urdhvagati karatA hai|4 / UrdhvagauravaH-zrI jinezvaroMne kahA hai ki-jIvoMkA mUla dharma . 'urcagaurava hai yAne UMcejAnApana hai aura pudgaloMkA mUla dharma adho- . gaurava yAne nIce jAnA hai| 5 jisa prakAra pattharakA Tukar3A apane svabhAvase hI nIce gati. karatA hai, vaise hI vAyu kA gati karatA hai, agni aura pAnIkI taraMge UMca gati karate haiM usI prakAra AtmAkI jo yaha urdhvagati hotI hai vaha svAbhAvika hai| 6 jIvoMkA narakAdikI tarapha gamana karanA-nIce jAnA, vakra . jAnA, manuSyAdimeM jAnA, aura UMce yAne svargAdikI tarapha jAnA yaha saba kucha karmajanya hai aura jo lokake sarvathA Uparake antima kinArekI ora jAnA hai yaha usakA (karma rahita jIvakA) svAbhAvika dharma hai| 7 . kadAcita yaha prazna kiyA jAya ki jIva lokakI sarvathA UparI kinAreko chor3akara Age bhI kyoM nahIM jAtA? isa praznakA uttara 'yaha hai ki vahA~para Age gatikA nimitta dharmAstikAya nahIM aura dharmAstikAyake vinA gati ho hI nahIM sktii| 8 . . tathApi yadi mokSa jAte huye prAtmAoMko sarvathA zarIra aura indriye Adi prANarahIta mAnA jAya to unakA jIvatva hI ur3a jAtA hai aura ajIvakA mokSa na honese jIvakA mokSabhI kaise sambhAvita ho sakatA hai ? ataH mokSakI dazA-bhI jIvakA jIvatva kAyama rakhaneke liye jIvako zarIravAlA aura indriyavAlA mAnanA cAhiye / isakA uttara isa prakAra hai-prANa do prakArake haiM, eka dravyaprANa aura dUsare bhAvaprANa / yadyapi mokSase sAvaprANa nahIM hote. tathApi bhAvaprANoMkI vidyamAnatA hotI hai| una bhAvaprANoMko dhAraNa karatA huzrA jIva vahA~ bhI jiyA karatA hai, ataH dravyaprANoMkA viyoga honepara bhI usake jIvatatvameM kisI prakArakI bhI truTi nahIM hotI / ve bhAvapramANa isa taraha haiM- kSAyikasamyatkva, kSAyikajJAna, kSAyikavaryi,
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarA aura mokSa kSAyikadarzana, aura kSAyikasukha / una jIvoMmeM ki jinhoMne mokSa prApta kara liyA hai anantazAna, anantadarzana, anantavaryi aura anantasukha rahatA hai / mokSameM jo ananta sukha hai vaha paramAnanda maya hai aura vaha sukha saMsArameM mAlUma denevAle sukhase sarvathA mina hai / jisa sukhakA anubhava mokSa prApta kiye huye jIva karate. haiM usa sukhakA anubhava manuSyoM evaM devoMko bhImuhassa nahIM hotaa| yadi bhUta, bhaviSya, vartamAnakAlIna saba devoMke ananta sukhako ikaThThA. kiyA jAya tathApi vaha mokSasukhake ananta bhAgameM bhI nahIM A. sakatA / siddhake jIvoMkA sukha itanA adhika hai ki yadi usakA anantavA~ bhAga kalpita kiyA jAya tathApi vaha samasta zrAkAzameM samA nahIM sktaa| isa viSaya meM yogazAstra meM isa prakAra batalAyA hai| " deva dAnava aura manuSyoMke indra tIna lokameM jisa sukhakA anubhava karate haiM vaha sukha mokSasukhake anantave bhAga jitanA bhI nahIM ho sakatA" vaha jo sukha hai so svAbhAvika hai, zAzvata hai, evaM indriyoMke anubhavase bhinna hai, kyoMki usakA anubhava mAtra AtmA hI kara sakatA hai / mokSameM aisA sukha honese use cAroM puruSArthameM bar3A puruSArtha kahA gayA hai| - mokSako prApta huye jIva-siddhoMke jIva sukhakA anubhava karate. haiM yA nahIM? isa viSayameM tIna mata isa prakAra haiN| vaizeSika matavAle aisA mAnate haiM ki muktiko prApta huye zrAtmAke vuddhi, sukha, duHkha, vagairaha guNa nAza honeke kAraNa vaha kisa taraha sukhI ho lakatA hai ? bauddhamatavAle kahate haiM ki mokSameM cittakA sarvasvI vinAza ho jAneke kAraNa zrAtmA svayaM hI nahIM raha sakatA to. phira sukhakI to bAta hI kyA? sA~khyamatavAle kahate haiM ki mokSameM sukha ho to isase AtmAko kyA ? kyoMki vaha svayaM bhoganekI zakti hI dhAraNa nahIM karatA, isase vahA~kA.AtmA sukhI kisa taraha ho sakatA hai ? ina tInoM se prathama matavAleko isa. prakAra uttara diyA jAtA hai* vaizeSikamatavAle. jo yaha kahate haiM ki mokSa dazAmeM vRddhiM-sukha
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 jaina darzana . vagairaha guNa naSTa ho jAnese usa dazAko prApta huye prAtmAmeM vizuddha jJAna yA vizuddha sukha kisa taraha ho sakatA hai ? kyoMki mokSakA sukha isa prakAra hai'jIvake nava vizeSa guNa haiM, vuddhi, sukha, dukha, icchA, dharma, adharma, prayatna, bhAvanA aura dveSa / ina nava guNoMkA sarvathA nAza honepara jIva apane svarUpameM A sakatA hai aura usa jIvakA apane svarupameM AnA yahI mokSa hai| ye nava guNa eka santAnarupa honese dIpaka santatike samAna sarvathA nAza pA sakatA haiN| isa prakArake anumAnameM kisI taraha kA dUpaNa nahIM A sakatA evaM isake sAmane isakA virodha karanevAlA bhI koI pramANa nahIM milatA / ina guNoMkI santatikA nAza honeke kAraNa isa taraha haiMnirantara zAstrakA abhyAsa karanese AtmAko tatvajJAnakI yAne apane svarUpakI aura saMsArake prapaMcakI khabara par3atI hai, aisA honese usakA mithyAjJAna nAza pAtA hai, mithyAjJAnakA nAza honese usake phalarupa rAga dveSAdikA vilaya hotA hai| rAgadvepAdikA nAza honese tana, mana, aura vacanakI navIna pravRttikA nirodhaM hotA hai aura usa nirodhake kAraNa dharma evaM adharmakI navIna utpatti hotI aTakatI hai| jo dharma aura adharma pahale kiye huye haiM unakA kSaya unake dvArA bane huye zarIra aura indriyoM tathA zArIrika aura indriyajanya sukhAdi phala bhoganese ho jAtA hai| evaM jo dharma aura adharma avase pIche bhUtameM huye haiM unakA kSaya bhI unake dvArA milate huye unake phaloMkA upabhoga karanese hotA hai / isa prakAra ina guNoMkI. santatikA nAza honekA krama hai aura inameM indriyoMse upanna hote huye buddhi, sukha aura dUsare bhI guNa A jAte haiN| isa taraha mokSakI dazAmeM aAtmA buddhi yA sukha vagairaha rahanahIM sakate to phira AtmAko ananta sukhavAlA aura ananta zAna vAn kisa taraha mAnA jAya ? isa tarahake vaiSezika matavAloMke praznakA uttara aise samajhanA cAhiye- . uparokta jo buddhi Adi nava guNoM ke nAza honekA nivedana kiyA hai, usake sambandhameM hema yaha pUchanA cAhate haiM ki kyA ve gaNa *
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarA aura mokSa 135 AtmAse sarvathA bhinna haiM? yA ve guNa aura AtmA ye donoM eka hI haiM ? yadi una guNoMko prAtmAse sarvathA judA hI mAnA jAya to usakA ghor3A aura usake hAthIke samAna AtmAke sAtha kucha bhI sambandha na honese unhe AtmAkA guNa hI kisa taraha kahA jAya ? yadi ve guNa aura AtmA donoM sarvathA eka hI ho to phira guNoMkA nAza honepara sAtha hI prAtmAkA bhI nAza honA cAhiye aura jo aisA ho to phira mokSa hI kisakA hogA? aba kadAcit yadi AtmA aura ve guNa ina donoMke vIcameM kisI apekSAse bheda aura kisI apekSAle abheda-yo mAnA jAya to phira ApakA mAnA huA ekAntavAdakA siddhAnta nirmUla siddha hogA / Apa ina guNoMkI santatiko jo nAzavanta kahate haiM yaha bAta bilakula viruddha yAne asatya hai / kyoMki jisa santatikA pravAha paraspara kAryakAraNa bhAvakA sambandha dhAraNa karatA hai vaha sarvathA nitya yA sarvathA anitya ho nahIM sktaa|ydi usa pravAhakosarvathA nitya yA anitya hI mAnA jAya to phira vaha kArya kAraNarupa nahIM ho sakatA / jo vastu nityAnitya hotI hai usI meM kriyA karanekI yAta saMghaTita ho sakatI hai| tathA Apane jo dIpakakI santatikA sarvathA nAza honekA udAharaNa diyA vaha bhI yahA~para ghaTa nahIM sktaa| kyoMki usakI santatikA sarvathA nAza hotA hI nahIM, kintu usameM mAtra rupAntara hotA hai, yAne tejasa paramANu apanA camakatA huA rupa chor3akara saMyoga aura sAmagrIvazAt andhakArarupameM pariNata hote haiN| jaise padArthamAna apane pUrvarupakA parityAga karatA hai aura bhaviSyake navIna rUpako dhAraNa karatA hai tathA apane nijatvako nahIM chor3atA vaile hI dIpaka bhI ina tInoM prakArakI sthiti meM vartatA hai ataH usakA sarvathA nAza kisa prakAra ho sakatA hai ? isa viSayameM yahA~para bahuta kucha kahA jA sakatA hai tathApi ise vistArase "anekAntapraghaTTaka" meM kheNge| tathA Apa jo buddhi vagairaha guNoMkA sarvathA nAza hotA batalAte haiM to kyA ve guNa iMdriyose utpanna honevAle haiM ? yA atIndriya ? jinheM-iMdriyAM bhI na pahu~ca sake aise haiM ? yadi Apa indriyoMse utpanna honevAle buddhi vagairaha
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 jaina darzana guNoMkA nAza mAnate haiM to hameM bhI kucha vAdha nahIM AtA kyoMki hama bhI yahI mAnate haiM ki mokSa dazAmeM idriyoM yA iMdriyoMse utpanna honevAle anubhava inameMse kucha bhI vidyamAna nahIM rhtaa| yadi Apa aisA mAneMge ki mokSa dazAmeM atIMdriya guNoMkA bhI nAza ho jAtA hai to usameM jo dUSaNa bhAtA hai vaha isa prakAra hai-. __ saMsArameM jo koI bhI manuSya mokSArthI hai vaha aisA samajhakara hI mokSa prAptikI pravRtti karatA hai ki mokSadazAmeM ananta aura kisI bhI sukhakI samAnatA dhAraNa na kare aisA sukha aura zAna kAyama rahatA hai| mokSArthiyoM meM kisI ko bhI aisI icchA nahIM hotI ki mokSaprAptike bAda jo jJAna aura sukha vagairaha vartamAnameM vidyamAna hai usase bhI hAtha dhone par3eMge! aura eka pattharake' saMmAna dazA bhoganI pdd'egii| yadi sacamuca hI mokSa dazAmeM pattharake samAna jar3a jaisA hokara par3e rahanA paDatA ho to saMsArameM eka bhI manuSya mo. kSake vAste pravRtti kare hI nhiiN| aise mokSase to yaha saMsAra hI acchA hai ki jisameM thor3A thor3A to sukha milA karatA hai| ataH vaizeSika matavAloMne jo mokSakA svarUpa kalpita kiyA hai vaha kisIko bhI rucikara nahIM ho sktaa| kahA bhI hai ki "vRndAcanameM nivAsa karanA acchA, gIdar3oMke sAtha rahanA acchA, parantu gautamaRSI, vaizeSikoMkI mAnI huI muktiko prApta karaneke liye khupI nhiiN|" isI prakAra mokSake sambandha mimAMsA matavAle bhI kahate haiM ki-"javataka vAsanA vagairaha yAtmAke samasta guNoMkA sarvathA nAza nahIM hotA tabataka duHkhakA sarvathA nAza nahIM ho sktaa| sukha aura duHkhakA kAraNa dharma aura adharma haiM ye donoM hI saMsArarUpa gharake stambha haiN| ina donoM stambhokA nAza honepara zarIra vagairaha Tika nahIM sakate aura aisA honese hI, AtmAko sukhaduHkha nahIM ho sakatA, ataeva ve mukta AtmA kahalAte haiN| jaba AtmA mokSakI dazAko pahu~catA hai tava vaha kaisA hotA hai ? isakA uttara isa prakAra hai-vaha muktAtmA apane svarUpameM rahA hudhA hai, samasta gugoMse muka hotA hai aura ula vaktakA usakA rUpa saMsArake bandhanole evaM duHkha tathA kleza rahita
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarA aura mokSa 137 " hotA hai, chaha UrmiyoMse para hotA hai aisA paNDitaloka kahate haiM / kAma, krodha, mada, garva, lobha aura dambha ye chaha urmiyA~ haiM / tathA ve ( mimAMsA matavAle ) kahate haiM ki - " jayattaka AtmA zarIradhArI hotA hai tabataka use sukha aura duHkha hotA hai zarIra rahita zrAtmAko sukhaduHkhakA sparza taka bhI nahIM hotA / " mimAMsAmatavAlokA pUrvokta mokSaviSayaka abhiprAya vaizeSika matavAloM jaisA hI asatya mAlUma hotA hai / hama ( jaina ) vaizeSikamatavAloMse pUchate haiM ki Apa mokSa dazAmeM sukha mAtrakA sarvathA abhAva hI mAnate haiM. yA jo sukha zubhakarmake pariNAma rUpa haiM unhIMke phalakA abhAva mAnate haiM ? yadi zubhakarmake pariNAma rUpa sukhakA hI abhAva mAnato ho to isa vAtameM hamArA Apase kucha bhI kathana nahIM hai / kyoM ki hama bhI yaha mAnate haiM ki mokSa dazAmeM kisI bhI kamasa padA honevAlA sukha nahIM rahatA / yadi Apa mokSadazAmeM sukha mAtrakA prabhAva mAnate haiM to yaha bAta hameM maMjUra nahIM ho sakatI / kyoMki ApakA yaha pakSa asatya hai / AtmA sukhasvarUpa hai ataH sukha yaha zrAtmA kA svabhAva hai aura aisA honese hI AtmAke svamAvarUpa isa sukhakA kadApi nAza nahIM ho sakatA / jaise hama vaiSayika sukhoko atyanta cAhate haiM vaise hI saba apane 2 AtmAko bhI atyanta cAhate haiM ataeva yaha sAbita ho sakatA hai ki zrAtmA tukhamaya hai / yadi vaha sukhamaya na hotA to use koI bhI na cAhatA / tathA vicArapUrvaka pravRtti karanevAle mumukSu mAtra sukhake liye hI pravRtti kara rahe haiM aura vaha sukha mokSa dazAmeM hI mila sakatA hai / mokSadazAmeM jo sukha rahA huA haiM vaha avadhi rahita hai aura akhaMDa tathA adhika pra dhika hai, usase adhika sukha anyatra kahIM saMbhAvita nahI ho sakatA / jisa jisa guNameM taratamatA mAlUma detI hai usa guNakI taratamatA kisI bhI jagaha jarUra aTakanI cAhiye / jaise pariNAmakI tarata matA AkAza meM aTakI hai vaise hI sukhakI bhI taratamatA 'mokSa dazAmeM aTakI hai, ataeva mokSadazAkA sukha avadhi rahita hai aisA kahA gayA hai| tathA hama vaizeSiyoMko vidita karate haiM ki * .
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 / jaina darzana . . unhoMkI mAnI huI vedakI zrutiyAM bhI mokSa dazAke sukhakA varNana isa prakAra kara rahI hai-" brahmakA rUpa Ananda hai, aura vaha mokSa dazAmeM pragaTa hotA hai| usa samayakA brahmakA rUpa dekhakara samasta bandhana TUTa jAte haiM aura usI vakta-mokSadazAme AtmA nijameM nitya AnandakA lAbha prApta karatA hai|" tathApi dUsarI zruti isa prakAra hai-jahAMpara mAtra buddhi hI pahu~ca sakatI hai, indriyA~ na pahu~ca sake aisA kadApi nAza na pAnevAlA sukha jahAMpara rahatA hai usakA nAma mokSa hai aura usa mokSako apUrNa manuSya prApta nahIM kara sakate / " ataH mokSa sukhamaya hai isa vAtameM ava kucha vivAda yA zaMkA nahIM rahatI, isa liye vaizeSikoMko bhI mokSako sukhamaya mAnanA cAhiye aura aisA karake vedakI zrutikA mAna rakSaNa karanA cAhiye / aba sAMkhya matavAloMkA mokSake sambandha jo abhiprAya hai vaha isa prakAra hai ve kahate haiM ki yaha puruSa [AtmA] zuddhacaitanyarUpa hai aura eka salAIko bhI vaka karaneke liye azakta hai ata: vaha akartA hai, tathA sAkSAt bhoganevAlA bhI nhiiN| vaha to jar3a aura kriyA karanevAlI pravRttikA samAzruta hai aura isIse usapara ajJAnakA paTala chAyA huA hai| aisA honese hI jo sukha vagairaha phala prakRti meM rahanevAlA hai usakA prativimba AtmAmeM par3atA haiM use hI vaha apanA mAna letA hai aura aise mohake kAraNa hI prakRtiko sukhasvabhAvavAlI mAnatA huA prAtmA saMsAra meM nivAsa karatA hai / java prAtmAko isa bAtakA viveka hotA hai ki-"yaha prakRti duHkhakA hetu hai aura isake sAtha samvandha rakhane meM kucha lAbha nhiiN|" usa vakta vaha [zrAtmA] prakRtike kiye huye karma phalako nahIM bhogtaa| prakRti bhI yahI samajhatI hai ki / "isa AtmAne merI truTi jAnalI hai aura aba yaha merA kiyA huA karmaphala nahIM bhogatA" tava vaha kuSTa rogavAlI strIke samAna usase dUra daur3atI hai| jaba prakRtikI zakti ThaMDI par3a jAtI hai tava AtmA apane mUna svarUpameM A jAtA hai aura isIkA nAma mokSa hai| arthAt mokSa
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarA aura mokSa dazAma rahA huA prAtmA ananta caitanyamaya hai kintu Anandamaya nahIM / kyoMki prAnanda yaha prakRtikA svabhAva hai aura mokSadazAmeM usakA sarvathA nAza hI ho jAtA hai| sAMkhyamatavAle mosake sambandhameM isa prakAra abhiprAya rakhate haiN| isa vAtakA uttara jaina matAvalambI isa prakAra dete haiM- . sAMkhyamatavAle yaha mAnate haiM ki jJAna yaha buddhikA dharma hai aura buddhi jar3a svarupa prakRtimese pragaTa hotI hai / arthAt jJAna aura AtmAkA kisI prakArakA sambandha nahIM-AtmA mAtra ajJAna hai| jaise yaha AtmA azAna hai vaise hI usake samAna mukta AtmA bhI azAna hai / jo azAnake kAraNa prakRti meM rahA huA sukha vagairaha AtmA nijakA mAnatA hai usI azAnake kAraNa mukta huA AtmA bhI prakRti meM rahe huye sukha vagairaha phalako nijakA kyoM nahIM mAnatA? kyoMki vaha mukta prAtmA bhI zAna rahita honese ajJAna.rupa andhakArale AcchAdita hai| isa prakAra zAna aura AtmAkA sambandha na mAnakara usakA (jJAnakA) prakRti jaisI jar3a vastuke sAtha sambandha mAnanese uparokta dUpaNa AtA hai / kadAcit sAMkhya loka ajJAnakA artha rAgAdi kareM tathApi nahIM miTa sakatA / kyoki ve rAgAdika prakRtike dharma haiM ataHve AtmAle sarvathA judeM haiM aura aisA honese hI ve zrAtmAko AcchAdita nahIM kara skte| yadi atyanta jude honepara bhI ve rAgAdi AtmAko AcchAdita kara sakate ho to phira mukta prAtmA bhI unase AcchAdita honA cAhiye |vh bhI unase atyanta hI judA hai tathA saMsArI bhAtmAko kI na mAnakara mAtra bhoganevAlAhI mAnanA isa bAtameM bhI bahutase dUSaNa pAte haiM / lokomeM bhI 'jo kare so bhare' yaha bAta suprasiddha hai,isase viparIta karanevAlA aura evaM bhoganevAlA koI dUsarA,yaha kaise ho sakatA hai ? tathA hama (jaina) sAMkhyoMse yaha pUchate haiM ki prakRti aura puruSakA saMyoga kisane karAyA-kyA AtmAne kiyA? yA prakRtine kiyA? yadi Apa yaha mAnate haiM ki prakRti aura prAtmAkA saMyoga prakRtine hI kiyA huA hai, to ApakI yaha yAta yathArtha nahIM hai| kyoMki prakRti to sarvatra hI rahI huI hai isase yadi
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 jaina darzana / vaha sarvatra hI zrAtmA aura prakRtikA saMyoga karAyA karatI ho to phira mukta huye AtmAoMko bhI prakRtikA viyoga kisa taraha ho sake ? prakRti sarvatra rahI huI honeke kAraNa prAtyAmAtrakA apane sAtha sambandha karAne meM samartha hai,ataH eka bhI AtmA usase rahita' na honA cAhiye / ava yadi yaha kahA jAya ki AtmA svayaM praka tikA saMyoga karatA hai to yaha bAta bhI ThIka nahIM hai / kyoMki prAtmA svayaM zuddhacaitanya svarupavAna honeke kAraNa prakRtiko apane sAtha rakhanekA vicAra taka bhI kisa taraha kare? yadi kadAcit AtmAkA aisA vicAra hotA bhI ho to usakA kucha kAraNa hai yA nahIM? aura jo kAraNa mAnA jAya to kyA vaha prakRtirUpa hai, yA zrAtmAlpa? kyoMki sAMkhyamatavAle prakRti aura prAtmAke sivAya tIsarI cIja nahIM maante| yadi prakRtiko kAraNalpa mAnA jAya to phira zuddha AtmAko prakRtikA sambandha karAnevAlI prakRti hai vaise hI mukta huye prAtmAko bhI vaha prati apane sAtha kyoM na milA sake ? kyoMki AtmA to donoM eka hI sarakhei haiM ataH ekake sAtha saMyoga kara sake aura dUsareke sAtha na kara sake yaha vAta asaMbhavita hai / yadi prakRtike sambandhakA kAraNa AtmAko mAnA jAya to vaha AtmA ki jo kAraNa rupale kAryameM AtA hai prakRti sahita hai yA prakRti rahita ? yadi vaha zrAtmA bhI prakRti sahita ho to usake sAtha prakRtikA sambandha kisa taraha huA ? isa bAtakA jo uttara milegA usameM bhI uparokta hI prazna uttheNge| aisA honese isa viSayakA kahIMpara bhI nirAkaraNa na ho skegaa| yadi prakRtike sambandhale rahita AtmA, AtmA aura prakRtike lanakA kAraNa banatA ho to yaha bAta bhI anucita hai / kyAoke vizudvAtmA isa prakArakI upAdhi par3a nahIM sakatA aura kadAcit par3e bhI to isa bAtakA bhI kAraNa zodhanA cAhiye aura isa prakAra kAraNa zodhate zodhate.kadApi anta nahIM A sakatA / ataH yaha kAraNapakSakI hakIkata ThIka nahIM hai / ava yadi yaha mAnA jAya ki prakRti aura zrAtmAke sambandhakA kucha bhI kAraNa nahIM, to mukta. huye AtmAkA bhI prakRtike sAtha sambandha. kyoM na ho? tathA isa.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarA aura mokSa 141 viSayameM yaha eka aura bhI prazna uThatA hai ki prakRtike sAtha sambandha karatA huA AtmA apane pUrva svabhAvako chor3atA hai yA nahIM ? yadi vaha apane pUrva svabhAvako chor3atA ho to vaha anitya ho jAyagA aura aisA bananA sA~khyamatameM bar3A dUSaNarUpa hai / yadi vaha apane pUrva svabhAvako chor3atA hI na ho to prakRtike sAtha mina hI kisa taraha sakatA hai ? tarUNa honevAle manuSyako apanI bAlya avasthA chor3anI hI cAhiye, vaile hI prakRtike sAtha sambandha dhAraNa karanevAle AtmAko apanA pUrva svabhAva chor3anA hiicaahiye| isa prakAra kisI bhI taraha sA~khyamatameM zrAtmAke sAtha prakRtikA saMyoga hI saMghaTita nahIM ho sakatA to phira usake viyogakI to bAta hI kyA ? sA~khyamatavAloMne pahale yaha vAta kahI thI ki zrAtmAko jaba viveka hotA hai phira vaha karmaphalako nahIM bhogatA, ityAdi yaha bAta bhI ucita nahIM hai| hama (jaina) isa viSayameM yaha pUchanA cAhate haiM ki viveka yAne kyA ? yadi yaha kahA jAya ki apane svarUpameM rahe huye prakRti aura puruSakA jo bhinna 2 zAna hai use viveka kahate haiM, to vaha viveka kisako hotA hai ? AtmAko hotA hai yA prakRtiko ? hama kahate haiM ki usa vivekakA honA ina donoMmeMse ekako bhI honA saMghaTita nahIM hotaa| kyoMki sA~khyamatavAloMke hisAbase ve donoM hI ajJAna haiM / tathA sA~khyamatAvalambiyoMne jo yaha batalAyA thA ki 'prakRti svayaM kuSTa rogavAlI strIke samAna dUra bhAga jAtI hai' ityAdi, yaha bAta bhI ThIka nahIM hai / kyoMki prakRti to svayaM jar3a haiM, isase usameM dUra bhAga jAnekI akala yA buddhi kisa taraha Ave? tathA vaha prakRti nityarUpa honeke kAraNa mokSa dazAko prApta huye zrAtmAzoMko bhI apane sAtha kyoM na milA sake ? jaise kisI manuSyane vAyuko pratikulatayA samajhAho tathApi vAyu usa manuSyakA pIchA nahIM chor3atA vaise hI prakRtiko bhI prA. tmAne nirmAlya samajhA hotathA prakRti usakA pIchA kisa taraha chor3a sakatI hai ? kyoMki prakRti nitya honeke kAraNa sadaiva rahanevAlI hai| isa prakAra kisI bhI AtmAkA prakRtise viyoga honA saMghaTita nahIM ho sakatA to mokSa kahA~se ho? yadi prakRtiko sadaiva rahane
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana vAlI na mAnA jAya to usakI nityatA kisa taraha ghaTa sakatI hai? jo vastu sarvathA nitya hotI hai usakA pUrvarUpa kadApi nahIM badalatA aura usameM navIna bhaviSyakA rUpa bhI nahIM A sktaa| parivartanakI bAta usImeM ghaTa sakatI hai ki jo vastu pariNAmI nitya ho / yadi pUrvokta dUpaNako dUra karaneke liye prakRtiko pariNAmI nitya mAna liyA jAya to bhAtmAko bhI vaisA hI mAnanA caahiye| kyoMki jaba vaha prakRtike sAtha milA huA hotA hai tava use sukhakA bhoganevAlA mAnA gayA hai aura mokSameM use vaisA nahIM mAnA gayA / tathA pahale use amukta dazAmeM aura phira muktadazAmeM AyA huA mAnA jAtA hai| isa prakAra AtmAke pariNAma parivartana- ' zIla honese use bhI pariNAmI nitya mAnanA cAhiye, vaise hI AtmAko sukhI evaM dukhI vagairaha bhI mAnanA cAhiye / yadi use jarA bhI parivartanazIla na mAnA jAya to vaha amukase mukta kisa taraha hogaa| isa prakAra sarvathA molake abhAvakI nauvata upasthita hogii| tAtparya yaha hai ki sA~khyoMkA mAnA humA mokSa yathArtha rItise ghaTa nahIM sakatA ataH mokSako ananta sukha aura ananta zAnavAlA mAnanA yuktiyukta hai| vauddha matavAle mokSake sambandhameM jo abhiprAya rakhate haiM vaha isa prakAra hai-ve kahate haiM ki mAnakI kSaNika dhArAoke sivAya anya koI judA aura sthira rahanevAlA AtmA nahIM hai, isase zAnameM aura sukhameM mokSakI bAteM karanA sarvathA vyartha hai| jo manuSya-AtmadarzI (AtmAko mAnanevAle) haiM ve muktiko prApta hI nahIM kara skte| isakA kAraNa yaha hai-jo manuSya AtmAko sthira aura nitya mAnatA hai use AtmA para sneha hotA hai, usa snehake liye vaha AtmadarzI manuSya zrAtmasukhoMmeM evaM usake sAdhanoMmeM doSoMkI dRSTi na karake mAtra guNoMko hI dekhatA hai aura mamatApUrvaka sukhake sAdhanoMko grahaNa kiye jAtA hai| isa taraha javataka Atmadarzana hai tabataka saMsArahI hai / isake sambandhameM kahA hai ki "jo manuSya AtmAko dekhatA hai usameM. ahaM' isa prakArakA nitya rahanevAlA sneha utpanna hotA hai usa snehake kAraNa
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 143 . nirjarA aura mokSa vaha una sukhoMmeM tRpti pAtA hai aura sukhakI tRSNA use dopoMko nahIM dekhane detii| phira vaha zrAtmadI mamatAdvArA sukhake sAdhanoko grahaNa karatA hai isase use AtmAkA abhiniSedha-ahaMtA kA kadAgraha utpanna hotA hai yAne javataka Atmadarzana ho tabataka saMsArahI rahatA hai| prAtmAko vidyamAnatA bhAlUma huye vAdahI maiM aura dusarA (ahaM aura tvaM) aisA bhAva hotA hai isa tarahake mAnake kAraNa rAga aura dvepa utpanna hote haiM aura ye dono hI samasta dopoMkI jar3e haiM" ataH muktiko prApta karanevAle manuSyakA strIputra vagairaha parivArako anAtmika (hamArA nahIM) mAnanA cAhiye aura yaha samasta vAhya saMyoga anitya hai, prazaci hai, tathA duHkharUpa hai aisA vicAra karanA cAhiye / aisA cintana karanese prAtmAmeM sneha utpanna na hogA aura usa prakArake vizepa abhyAsase hI vairAgya paidA hogA, isase cisa bhAva rahita hogA aura isokA nAma mukti hai / ava kadAcit koI yoM kahe ki Upara likhe mujaya vicAra na kiye jAyeM aura mAtra zarIrako duHkha denerupa tapa tapA jAya to bhI sakala karmokA nAza honese mokSa honA saMbhAvita hai, ataH tapake dvArA hI kyoM na mokSa prApta kiyA jAya? isake uttara meM cauddha kahate haiM ki zarIrako duHkha denA yaha koI tapa nahIM hai| ye to jaise nArakI loka apane pUrvake pApake kAraNa aneka tarahakA duHkha denevAlA bhI apane pUrvakA~kA phala hI bhogate haiM parantu vaha kucha tapa nahIM karate, ataH aise tapake dvArA mokSa kaise mila sakatA hai ? tathA karma to aneka prakArake haiM, kyoMki unake dvArA aneka prakArake bhinna 2 phala mila rahe haiM ataH aneka prakArake karmoMkA nAza eka prakArake tapase kaise ho sakatA hai ? kadAcit yoM kahA jAya ki tapameM aneka prakArakI zaktiyoMkA saMmizraNa honese tapake dvArA karmokA nAza kyoM na ho sakegA? isa vAtake uttarameM cauddha matAnuyAyI kahate haiM ki yadi isa prakAra kA~kA nAza hokara mokSa ho sakatA ho to thor3ese kleza se bhI samasta kA~kA nAza honA cAhiye / kyoki yadi aisA nahIM mAnA jAya to yahAMpara bhI tapameM aneka zaktiyoMkA
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 jaina darzana mizraNa hai isakA kyA hogA ? ataH tapale kA~kA kSaya hokara mokSa prApta ho yaha yarAvara saMghaTita nahIM hotA / yahI bAta dUsare graMthoM lokoM dvArA batalAI hai| tAptaya yaha ki jaina matAnuyAyI mAnate haiM vaisA mokSa yuktiyukta mAlUma nahIM detA isale nirAtmabhAva- . nAkI pravalatAke kAraNa cittakI jo kleza rahita avasthA hotI hai use hI mokSa mAnanA ucita hai| isa prakAra mokSake sambandhameM yaha bauddhoMkA abhiprAya haiM / ava jainamatAnuyAyI isa aMbhiprAyakA uttara isa taraha dete haiN| Apa loga AtmAko sthira nahIM mAnate aura jo mAtra jJAnakI " dhArAye hI mAnate haiM unameM bhI bahutale dUpaNa isa prakAra Ate haiMjJAnake pravAhato kSaNa kSaName palaTate rahate haiM, isameM jo pravAha-niyA karanekA nimitta banatA hai vaha kSaNika honeke kAraNa kriyAkA phala bhoganeke liye raha nahIM sakatA aura jo pravAha dUsare kSaNameM jhiyAkA phala bhogatA hai vaha usa kriyA phalakA karttA nahIM hotaa| arthAt Apake mAne huye kSaNikavAdase kA koI aura bhoktA koI yaha bar3emeM bar3A dUSaNa AtA hai| kyoMki jo karttA hotA hai vahI bhoktA hotA hai yaha niyama sabhIko saMmata hai / tathA Apake . * isa kSaNikavAdameM smaraNa zakti bhI kisa taraha ghaTa sakatI hai? kyoMki jisane dekhA hai yA jisane sunA hai vaha jJAna pravAha kSaNika honele Tika nahIM sakatA aura usakI jagaha jo dUsarA jJAna : pravAha AtA hai usane pUrvakA dekhA yA sunA nahIM hai isale ekakA dekhA huA dUsarA kisa taraha yAda kara sake? saMsArameM isa prakArakA niyama hai ki jisane kiyA ho vahI yAda rakha sakatA hai aura yaha niyama sabane maMjUra kiyA huA hai|atH isa prakArake doSa bahuta haiN| kSANika vAdako na mAnakara sthira vAda mAnanA yaha yukti yukta hai| jisa prakAra mAlAmeM rahe huye samasta manake Tika sakate haiM vaise hI ye jJAnakI dhArAyeM bhI sUtake dhAgeke samAna eka zrAtmAmeM piroI huI ho. to hI vyavasthita raha sakatI haiM aura aisA mAnanese hI '. uparokta samasta dUSaNa dUra hote haiM / ataH AtmAko kSaNika na mAnakara sthira vRttivAlA. mAnanA cAhiye aura aisA mAnane vAda
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarA aura mokSa. 145 nahIM ho sktaa| jo murkha aura ajJAnI haiM unhIMke liye pracalita ho sakatA hai / jo manuSya ajJAnI hai vaha jaise sUrkha rogI kupathya karatA hai vaise AtmAke snehake kAraNa saMsArameM jAnatA huA du:khake mizraNavAle sukha sAdhanoM meM pravRtti karatA hai, parantu jo jJAnI puruSa hai evaM hitAhitakA jAnanevAlA hai vaha jaise catura rogI niraMtara pathyakA sevana karatA hai aura kupathyakA parityAga karatA hai vaise hI atAtvika sukhake sAdhana strI putra vagairahakA parityAga karake AtmAke sehake kAraNa sarvathA sukhamaya muktike mArga pravatti karatA hai / isa liye AtmAke lehake kAraNa Apane (bauddhone) jo dUSaNa batalAyA hai vaha ThIka nahIM hai| tathA Apane jo yaha kahA hai ki "muktiko prApta karanekI icchAvAle manuSyako anAtmatAkI hI bhAvanA karanI cAhiye" yaha vAta bhI ThIka nahIM hai| kyoMki jisa prakAra sarvathA nityatAkI bhAvanA muktikA kAraNa nahIM ho sakatI vaise hI sarvathA anityatAkI bhAvanA bhI sarvathA muktikA kAraNa nahIM ho sktii| aisI ekAnta nityatA yA eka.nta anityatAkI bhAvanA vyartha hai, tathA isa prakArakI bhAvanA bhI eka sthira anusaMdhAna karanevAle ke sivAya ho nahIM sakatI, ataH yadi Apako mokSake sambandhame bAta-cIta karanI ho to AtmAko eka sthira avazya mAnanA cAhiye / tathA jo vandhA huA hotA hai vahI chUTa sakatA hai, isa liye jo mokSako prApta karanevAlA ho use sthira mAnanA hI caahiye| Apake mAne huye kSaNika vAdameM koI jJAna santAna bandhA huA hai, koI jJAna santAna muktike kAraNoMko jAnatA hai aura koI tIsarA hI jJAna santAna muktiko prApta karatA hai / isa prakArakA avyavasthita niyama hai / kare koI aura jAne koI, evaM prApta karanevAlA koI aura hI, isa taraha doke vIca tIsarA hI khA jAya isa prakArakA niyama kisIko bhI iSTa nahIM ho sakatA / vuddhivAn manuSya mAtra yaha vicAra kara pravRtti karatA hai ki merA kucha zreya ho, parantu Apake kSaNika vAdameM samasta hI kSaNika honese evaM jJAnakI dhArAye paraspara kisI tarahakA samvandha na rakhanevAlI honeke kAraNa eka bhI jJAna santAna isa tarahakA vicAra 10
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 jaina darzana nahIM kara sakatA, aura aisA honese vaha pravRtti bhI kisa taraha kara sake ? kadAcit mAnalo ki jo jJAnako dhArA.kSaNika hai to kyA ghaha isa tarahakA vicAra karake apane kalyANakI pravRtti nahIM kara sake ? isa praznakA uttara isa prakAra hai vaha jJAnakI dhArA ki jo mAtra eka kSaNa hI rahatI hai sarvathA vikalpa vihIna honese saba kucha kisa taraha kara sakatI hai ?. eka hI kSaNameM paidA honA, vicAra karanA aura molake liye pravRtti karanA, yaha sava kucha bananA sarvathA asambhavita hai / ava kadAcit yo mAna liyA jAya ki jJAnakA santAna saba kucha kara sakatA hai aura muktiko bhI prApta kara sakatA hai to phira isameM kyA 'dUpaNa prAtA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki vauddhaloga kSaNika jJAna dhArA aura santAna ina donoMko eka hI mAnate haiM, ataH jo dUSaNa zAnadhArA para AkramaNa karatA hai vahI dUSaNa yahA~ bhI samajha lenA caahiye| tathA hama (jaina) yaha kahate haiM ki jaba vauddha loga vastu mAnakA svabhAva kSaNa vinAzI mAnate haiM to phira unheM mokSake liye prayAsa karanA hI nahIM caahiye| kyoMki rAgAdike nAzako ve mokSa kahate haiM aura vaha nAza to apane Apa hI honevAlA hai, ataH kSANaka vAdase mokSake liye prayAsa karanekI koI Avazya. kattA mAlUma nahIM detii| isase kriyAkANDakI yojanA yA pAcaraNA nikammI hai| yadi carcA karaneke liye yaha mAna liyA jAya ki mokSake vAste niyojita kiye huye kriyAkANDa nikamme nahIM haiM, to hama isa viSayameM nimna likhita prazna pUchate haiN| / kyA ve kriyAkANDa rAgAdi kSaNakA nAza karate haiM ? yA avase pIche honevAle rAgAdiko hone nahIM dete ? vA rAgAdikI zaktikA kSaya karate haiM ? vA santAnakA uccheda karate haiM ? kiMvA santAnako. paidA hI nahIM hone dete ? athavA Azravarahita citta santatiko paidA karate haiM ? yadi vauddhoMkI taraphale yaha kahA jAya ki kriyAkANDa rAgAdi kSaNakA nAza karate haiM to yaha kathana ayukta hai / kyoMki bauddhoMke siddhAntameM nAza honA vastukA hI svabhAva honese usa * nAzakA koI hetu kalpita karanA yaha anucita hai| yadi yaha kahA
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarA aura mokSa 147 jAya ki ve kriyAkANDa bhaviSyameM honevAle rAgAdikA abhAva karate haiM to yaha bhI prayukta hI hai| jyoki abhAva kisIle ho nahIM sakatA, vaha kucha maTTI jaisA padArtha nahIM hai ki jo banAyA jA sake vA utpanna kiyA jAya / yadi ve yoM kahe ki ve anuSThAna rAgAdikI zaktikA nAza karate haiM to yaha bhI rAgAdi kSaNake nAzake athavA abhAvake samAna hI prayukta aura bauddha siddhAntase viruddha hai| isI prakAra cauthe evaM pAMcave kathanameM bhI yahI dUSaNa upasthita hotA hai| tathA zrApa vAstavika santAna nahIM mAnate isase usakA uccheda karaneleyApaidAna hone denese bhI kyA lAbha? kyoMki vaha santAna to mRtaka samAna hI hai aura kahIM bhI mere huyeko mAranA dekhane meM nahIM AtA, ataH santAnake ucchedarupa mokSa bhI saMghaTita nahIM ho sktaa| kadAcit zrApa antameM yoM kaheM ki ve anuSThAna Azrava rAhata vitta santatiko paidA karate haiM to ApakI yaha dalIla kucha yathArtha mAnI jAya / parantu isa viSayameM bhI hameM kucha thor3AlA pUchanA to jarUra hI hai| hama yaha pUchanA cAhate haiM ki vaha citta santati dUsarI cittasantatike sAtha samvandha rakhatI hai yA nahIM ? yadi vaha dUsarI citta santatike sAtha sambandha rakhanevAlI ho tava to ThIka hI hai aura aisA honepara hI mokSa ghaTa sakatA hai| parantu yadi vaha citta santati dUsarI santatike sAtha sambandha na rakhatI ho to mokSakA niyama ghaTa nahIM sktaa| kyoMki citta santatiko kSaNika mAnanese prathama kathana kiye sujaya' kare koI aura tathA bhoge koI aura' isa tarahakA bar3A bhArI dUpaNa zrAtA hai / tathA zrApane jo yaha kahA thA ki kAyakleza 'taparapa nahIM ho sakatA ' yaha bhI satya nahIM hai / kyoMki kAyaklezameM jo ahiMsAkI pradhAnatA hotI hai vaha karmake pariNAmarUpa honepara bhI taparupa hI hai jo kAyakleza vratase aviruddha hai vaha nirjarAkA hetu honese.taparupamAnA jAtA hai| isa prakAra tapakI vyAkhyA karanese nArakiyoMke kAyalezakA tapameM samAveza nahIM ho sakatA / kyoMki usameM hiMsAdike prAvezakI pradhAnatA hotI hai, ataH nArakiyoMke kAyaklezake sAtha satpuruSoM ke deha damanakI samAnatA karanA sarvathA anucita aura ayukta hai|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 jaina darzana : tathA Apane jo yaha pharmAyA thA ki thor3e tapameM bhI aneka zaktiyokA mizraNa honese usIke dvArA karmakA kSaya kyoM na ho sake ? yaha bhI ThIka hai kyoMki mohakA sarvathA kSaya huye vAda antima. samayameM arthAt akriya avasthAke antima samayameM sarvathA alpa zukla dhyAnarupa tapa dvArA samasta kA~kA kSaya ho jAtA hai| isa vAtakI siddhimeM jIvanmukti aura paramamukti kAphI hai| parantu aise thor3e tapameM jo karmoMkA nAza karanekI zakti AtI hai / use prApta karane meM bahuta kucha kAyakleza sahana karanA par3atA hai aneka upavAsa karane par3ate haiM aura maraNAnta kaSTa bhI sahana karane par3ate haiN| ataH saba hI tapomeM kucha isa prakArakI zakti nahIM hotii| isase jahA~para thor3AsA taya ho vahA~ sarvatra karmakSaya honekA dUSaNa laga nahIM sakatA, isaliye anta meM yaha mAnanA cAhiye ki sthira 'rahanevAlI zAnakI dhArA (arthAt vividha prakArake pariNAmako prApta karatA huA bhI sthira rahanevAlA AtmA ) aneka tarahake. tapake anuSThAnale mokSako prApta kara sakatA hai aura use hI ananta jJAna, ananta darzana, ananta cAritra, aura ananta sukhamaya mokSa mila sakatA hai| strI mokSavAda. mokSake sambandhame digambara jaina jisa prakArakA abhiprAya rakhate haiM vaha isa prakAra hai-ve kahate haiM ki zvetAmbara jainone mokSakA jo svarUpa kathana kiyA hai vaha vilakula satya hai, parantu aisA mokSa mAtra puruSa hI prApta kara sakate haiM / zvetAmbara bhI mAnate haiM ki isa prakArake mokSako napuMsaka zrAtmA nahIM prApta kara skte| kyoMki ve itane durbala hote haiM ki unameM aise ucca sthAnako prApta karanekI zakti nahIM hotii| vaise hI hama bhI (digaMvara) kahate haiM ki triyA~ . bahuta hI durbala honese aura napuMsakoMke samAna hI zakti vihIna honeke kAraNa ve mokSako prApta nahIM kara sktii| isa vAtakA nirAkaraNa zvetAmbara jaina isa prakAra karate haiM
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ strI mokSavAda 149 Apa striyoMko jo durvala kamajora mAnate haiM isakA kyA kAraNa?" kyA unameM cAritra Adi guNa nahIM haiM ? kyA uname amuka prakA-. rakA vizeSa vala nahIM hai? kyA unheM puruSa praNAma nahIM karate isase ghe kamajora hai? kyA ve par3hAnA vagairaha nahIM karatIM isase nirbala haiM? yA unake pAsa kisI prakArakI koI bar3I Rddhi siddhi na honese ve kamajora haiM? yA unameM kapaTa vagairahakI adhikatA honese ve kama jora haiM ? / yadi Apa yaha kahate haiM ki striyoM meM cAritra nahIM hotA ataeva ve kamajora haiM to isameM bhI hameM eka prazna pUchanA par3atA hai| unameM cAritra na hone ke kyA kAraNa? kyA ve vastra rakhatI haiM isa liye unameM cAritra nahIM hotA ? vA unameM zakti nahIM hotI isa liye cAritra nahIM hotA ? yadi zrApa yaha kaheM ki ve vastra rakhatI haiM ataH unameM cAritra nahIM hotA to ApakI bAta yathArtha nhiiN| kyoMki vastra rakhanese cAritra na ho isakA bhI koI kAraNa honA caahiye| kyA vastra rakhane mAtrase hI cAritra nahIM rahatA yA vastrakA parigraha rakhanese cAritra nahIM rahatA ? hameM yaha vicAra karanA cAhiye ki striyA~ vasna rakhatI haiM usakA kAraNa kyA hai ? ve valakA parityAga nahIM kara sakatIM isa liye vastra rakhatI haiM yA saMyamakI sAdhanA sukhapUrvaka ho sake isa liye rakhatI haiM ? yadi yaha kahA jAya ki ve vastrakA parityAga nahIM kara sakatI isaliye vastra rakhatI haiM to yaha bAta ThIka nhiiN| kyoMki striyA~ to dharmake liye prANotakakA bhI parityAga karatI huI dekhanameM AtI haiM to phira eka cIthar3ekA parityAga karane meM ve azakta haiM yaha kisa taraha mAnA jAya ? yadi yoM kahA jAya ki saMyamakI sAdhanAke liye hI ve vastra dhAraNa karatI haiM to phira unameM cAritra nahIM yaha kaise kahA jAya? tathA jisa prakAra striyA~ saMyamakI sAdhanAke liye vastrako dhAraNa karatI haiM vaise hI purupa bhI kyoM na dhAraNa kara sake? yadi yaha' kahA jAya ki ve avalA honeke kAraNa yadi vastra dhAraNa na kareM to una para purupaukI orase julma honekAsammava hai aura unake saMyamakI virAdhanA honekA bhaya hai evaM puruSa vastranadhAraNa kareM to unake saMyamameM kisI prakArakA bAdha nahIM AtA ataH puruSako saMyamakI sAdhanA
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 jaina darzana ke liye yA ulakA rakSA karaneke liye vastrakI AvazyakatA nahIM par3atI / parantu striyoko saMyama rakSaNake lice vastra rakhane hI par3ate haiM / zataH vastra rakhanA bhojanake samAna saMyamazAlAdhana honete usakI vidyamAnatAmeM cAritrakA prabhAva kisa taraha ho sakatA hai ? yadi yoM kahA jAya ki unake pAsa kharUpa parigraha honase unameM cAritra nahIM hotA, to isa viSaya meM bhI hameM eka prazna karanA par3atA hai ki kyA unheM vastra meM sUcchA hai ki jilase vaha vastra parigraha rUpa hai ? mAtra ve vanako dhAraNa karatI haiM isa liye vaha . parigraha rUpa hai? yAvemAtra vastrako sparza karatI haiM isaliye vaha parigraha rUpa haiM? kiMvA ulameM jIvoMkI utpattihotI hai ataHvaha parigraha rUpa hai? sadi yo mAnA jAya ki unheM valale mUchoM hai ataH vaha paritraharUpa hai to isa viSayameM hama pUchate haiM ki zarIra chakA kAraNa hai yA nahIM? yaha to Apa kaha hI nahIM sakate ki zarIra sUIkA kAraNa nahIM hai, kyoMki yaha vizeSa durlabha hai aura antaraMga hai yAne vanakI apekSA yaha adhika najIkakA sambandhI hai| ava yadi zarIrako sUrchAkA hetu mAnA jAya to vaha zisa taraha ? yadi zarIra murchAkA kAraNa ho to use na chor3anekA kyA kAraNa? kyA usakA parityAga bar3I muskilale ho sakatA hai aisA hai, yA vaha muktikA nimitta hai ? yadi usakA tyAga bar3I suSkilase hotA hai aisA ho to kyA yaha niyama lapake liye samAna hai yA ahaka manuSyoMke liye hI hai? bahutale manuSya animeM praveza karake yA anya kisI kArase zarIrakA bhI parityAga karate huye mAlUna dete haiM, ataH usakA parityAga karanA sabhIke liye muzkila hai yaha kaise kahA jAya ? yadi usake tyAgakI kaThinatA kitane eka manuSyoko hI mAlUma detI ho to zarIrake hI samAna vastroMkA bhI . parityAga karanA kitane eka manuyoMke liye muskila hai yaha bhI mAnA jA sakatA hai| yadi yoM kahA jAya ki zarIra muktikA nimitta hai ataH isakA tyAga nahIM ho sakatA, to zarIrake hI samAna vastra bhI vahutalI karmaziyAome kAraNarUpa honase usa prakArake kitane eka zakti rahita manuSyoMke liye upayogI hai aisA kyoM na
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ strI mokSavAda mAnA jAya? yadi Apa yaha kaheMge ki vastrako sparza karane mApase hI vaha paripraharUpa ho jAtA hai to yaha kathana ThIka nahIM hai / yadi aisA hI ho to sakta ThaMDImeM dhyAna dharate hue kisI sAdhuko dekhakara Aja bar3I ThaMDI par3atI hai aisA samajhakara koI bhaktajana usa sAdhuko kucha kapar3A pror3hA deto vaha nispRhI sAdhu bhI parigrahavAlA honA caahiye| yadi vastrako sparza karane mAtrase hI vaha parigraharUpa ho jAtA ho to nirantara jamInapara calanese vaha bhI paritraharUpa honI cAhiye aura yadi aisA ho to tIrthaMkara vagairahakA mokSa kisa taraha ho sakegA? kadAcit yaha kahA jAya ki vastra meM jIvakI utpAtta hotI hai ataH vaha parigraharUpa hai to phira zarIrameM dUsare jIvoMkI yAne kRmi kITa vagairahakI utpatti hotI hai ataH zarIrako bhI paripraharUpa mAnanA cAhiye / kadAcit yoM kahA jAya ki zarIrameM anya jIvoMkI utpatti hotI hai yaha bAta sahI hai parantu unakI yaMtanA kI jAtI honeke kAraNa zarIra parigraharUpa nahIM mAnA jA sakatA, to phira vastra meM bhI utpanna hote huye jUM vagairaha jIvoMkI yatanA kI jAtI honeke kAraNa tathA usa vastrako yatanApUrvaka sIne evaM dhonese jIvakI utpatti miTa jAtI hai, isaliye use bhI zarIrake samAna hI aparigraharUpa mAnanA caahiye| isaliye vastra honepara bhI cAritrako kisI prakArakA vAdha na yAneke kAraNa vastrakI vidyamAnatAke sAtha cAritrakI vidyamAnatA mAnane meM koI dupaNa sAlUla nahIM detaa| yadi Apa yaha kaheMge ki striyoM meM zakti nahIM hai ataH ve cAritrako nahIM pAla sakatI. to ApakA yaha kathana bhI ucita nahIM hai| kyoMki aneka khiyA~ aisI haiM ki jo kaThinase kaThina bata pAla sakatI haiM aura kaThinase kaThina tapa tapa sakatI haiM ataH yaha nahIM kahA jA sakatA ki unameM cAritra pAlana karanekI zakti nahIM / arthAt striyoM meM cAritra nahIM hotA isaliye ve mokSa prApta karane meM yogya nahIM ho sakatIM yaha kathana sarvathA asatya hai / yadi Apa yo kahe ki triyoM meM cAritra bhale hI ho parantu unameM sarvoca-yathAkhyAta nAmaka cAritra nahIM hotA isIse ve purupase hIna hotI haiM / isa viSayameM
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 jaina darzana " hama yaha pUcha sakate haiM ki unameM jo sarvocca yathAkhyAta nAmaka cAritra. nahIM usakA kyA kAraNa hai ? kyA striyoMke pAsa usa prakArakA cAritra prApta karanekI sAmagrI nahIM hai: ? yA usa cAritrake sAtha striyoMkA virodha hai ? usa prakArakA ucca cAritra prApta karanekA kAraNa eka tarahakA unakA abhyAsa hai aura vaha abhyAsa ( tapa tapanA aura vrata pAlana karanA ) striyoM meM bhI hai aisA hama pahale hI kaha cuke haiM ataH usa prakArakA cAritra prApta karanekI sAmagrI striyoM ke pAsa nahIM hai yaha kathana sarvathA asatya hai / yadi prApa yo kaheMge ki usa tarahake ucca cAritra ke sAtha striyoMkA virodha hai to yaha kathana bhI anucita hai, kyoMki vaha yathAsyAta nAmaka cAritra 'hamAre jaise navIna manuSyoMkI buddhimeM nahIM A sakatA, ataH usake sAtha striyoMkA virodha hai yaha kisa taraha jAnA jAya ? arthAt cAritra na honese striyA~ hIna haiM yaha bAta sarvathA asatya hai / yadi yoM kahA jAya ki striyoMmeM amuka tarahakA vizeSa bana nahIM hai, to vaha vala, kisa prakArakA nahIM ? yaha bhI batalAnA cAhiye / . kyA striyoMmeM sAtavIM narakameM jAnekI zakti nahIM yaha ? yA striyA~ vAda vagairaha nahIM kara sakatIM yaha ? vA striyA~ kama par3hI huI hotI haiM yaha ? ina tInoMmeM se yadi prathama pakSako maMjUra kiyA jAya to hama yaha pUchate haiM ki sAMtavIM narakameM jAnekA sAmarthya striyoMmeM kaba honA cAhiye ? - jisa janmameM mokSameM jAnA ho usI janmameM honA cAhiye yA cAhe jaba honA cAhiye ? yadi yaha kahA jAya ki jisa janmameM mokSa jAnA ho usI janmameM vaha sAmarthya honA cAhiye / to phira puruSoMkA bhI mokSa na honA cAhiye, kyoMki puruSoMmeM bhI jisa janma mukti prApta karanekI ho usI janmameM sAtavIM narakameM jAnekA sAmarthya nahIM hotA / ataH eka hI janmameM mokSa aura sAtavIM narakameM jAneke sAmarthyakA honA mAnanA yaha yuktiyukta nahIM / ava yadi yoM kahA jAya ki kabhI bhI sAtavIM naraka jAnekA sAmarthya honA cAhiye, arthAt uccame ucca sthAnakI prApti uccameM ucca pariNAma dvArA ho sakatI hai aura - usameM uccameM ucca do sthAna haiM / eka to tamAma duHkhoMkA sthAna i
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ strI mokSavAda 153 sAtavIM naraka aura dUsarA samasta sukhoMkA sthAna mokSa / jisa prakAra striyA~ isa tarahakI ucca manovalakI Tike liye sAtavIM narakako nahIM jA sakatIM aisA AgamameM kahA hai vaise hI usI prakArake unca parantu zubha manovalakI truTike kAraNa mokSako kisa prakAra prApta kara sakeM ? | ApakA yaha kathana bhI niHsAra hI mAlUma hotA hai| kyoMki aisA koI niyama nahIM ki jisameM uccameM ucca azubha pariNAma ho usI meM uccameM ucca zubha pariNAma bhI ho / yadi aisA niyama hotA to jo manuSya jisa bhavameM mokSameM jAnevAlA hai usI bhavameM usameM uccameM ucca azubha pariNAma honese usa carama dehavAlekA mokSa kisa taraha ho sake ? manuSyoMmeM usameM ucca azubha pariNAma honese ve usI bhava; mokSa nahIM jA skte| tathA jina jIvoMkI nIca gatiyoMmeM jAnekI zakti kama hotI hai unhIM jIvoMmeM ucca gatiyoM meM jAnekI zakti kucha kama nahIM hotii|| dekhiye ki bhujapari sarva dUsarI hI nArakItaka jA sakate haiM isase Age nIca gatimeM jA nahIM sakate, tathApi Upara ucca gatimeM sahasrAra devalokataka pahuMca jAte haiM, vaise hI pakSI nIce tIsarI nArakItaka, catuppada pazu nIce cauthI nArakItaka aura sarpa nIce pAMcavIM nArakI taka jA sakate haiM / isaprakAra azubha pariNAmase bhI ye amuka amuka hadavAlI nIca gatiyomeM jA sakate haiM / parantu ye saba hI UMca gatimeM to sahasrAra devaloka taka pahu~ca sakate haiN| ataH jitane azubha pariNAma ho utane hI zubha pariNAma hone cAhiye aisA koI niyama nahIM, aisA honese striyo sAtavI naraka taka jAnekA azubha pariNAma vala na honepara bhI ve acchI taraha mokSako prApta kara sakatI haiM, isameM kisI bhI prakArakI zaMkA upasthita nahIM ho sakatI / yadi Apa yo kaheM ki striyoM meM vAda karanekI zakti nahIM aura unameM jJAna bahuta kama hotA hai isase ve mokSake lAyaka nahIM, to yaha kathana bhI aMnucita hai / kyoMki jo gUMge (javAna rahita ) kevala zAnI hote haiM unhoMmeM vAda karanekI zakti na honepara bhI ve mokSa prApta karate haiM aura jo mAstusa vagairaha muni sarvathA apaThita jaise hI the ve bhI mokSako pA cuke haiM ataH striyoM meM vAda karanekI zAkta na ho aura
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 jaina darzana unameM jJAna kama ho tathApi unheM mokSa prApta karane meM koI bAdha nahIM praataa| ataH striyoMmeM amuka prakArakA vizeSa bala nahIM isase ve mokSa prApta nahIM kara sakatIM yaha kathana bhI yathArtha nhiiN| dhAva yadi Apa yaha kaheMge ki unheM puruSa praNAma nahIM karate ataH ve hIna haiM / yaha kathana bhI zrakhatya hai, kyoMki tIrthaMkaroM kI mAtAoMko iMdra taka pUjate aura namaskAra karate haiN| ata: liyA~ hIna kaise kahI jA sakatI haiM ? yoM to gaNadharoko tIrthakara namaskAra nahIM karate zrataH gaNadharokI hInatAke liye unakA bhI liyoMke samAna hI mokSa na honA caahiye| tathA tIrthakara cAroM prakArake saMghako ki jisameM striyA~ bhI thA jAtI haiM namaskAra karanevAle honese unhoMkI hInatA kisa taraha mAnI jAya? yadi Apa yaha kaheMge ki striyA~ kisIko par3hA nahIM sakatI isase ve mokSake yogya nahIM haiM, to yaha kathana bhI ApakA sarAsara asatya hI hai| kyoMki yadi aisA hI ho to kisI par3hanevAlekA to mokSa hI na honA cAhiye aura mAtra par3hAnevAle hI mokSameM pahu~ca jAne cAhiye / arthAt prAcAryoMkA. hI mokSa honA cAhiye aura ziSyako to saMsArameM hI laTakate rahanA caahiye| yadi Apa.yaha kaheMge ki striyoMke pAsa kisI prakArakI Rddhi siddhi nahIM isIse ve mokSake lAyaka nahIM haiM, to yaha kathana bhI ucita nahIM hai, kyoMki bar3I RddhivAnekA hI mokSa ho aisA kucha niyama nahIM / kitane eka daridrI bhI mokSako prApta kara cuke haiM aura kitane eka bar3ese bar3e Rddhi siddhi vAle cakravartI bhI mokSa prApta kara cuke haiN| yadi antameM yaha kahegeM ki striyoM meM kapaTa vagairaha adhika hotA hai prata eva ve mokSake lAyaka nahIM, to yaha kathana bhI ApakA asatya hI hai| kyoMki nArada RSi jaise khaTapaTI aura dUsaroMko lar3A mAranevAle tathApi dRr3ha prahArI jaise mahAghAtakI puruSa bhI, mokSa prApta kara cuke haiM to phira striyoMmeM kapaTakI adhikatA honese unheM hIna samajha kara mokSake ayogya mAnanA yaha sarvathA asaMtya hai.| isa prakAra kisI bhI taraha niyokI. hInatA sAbita nahIM ho sakatI aura isase ve sokSake ayogya bhI nahIM ho sktiiN| ataH jisa.prakAra
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ strI mokSavAda . 155 puruSoMko mokSa prApta karaneke yogya mAnAjAtA hai vaise hIstriyoMko bhI mokSake yogya sAnanA sarvathA satya aura zuktiyukta hai / triyA~ bhI mokSake kAraNoko sasyag darzana, samyag jJAna, aura samyakacAritrako saMpUrNa zItale prApta karanekI zaktivAlI honese puruSoM ke samAna hI unheM bhI mokSa saMghaTita ho sakatA hai aura ve bhI ajara, amara, ho sakatI haiM / isa prakAra mokSatatvakA vivecana hai / kitane eka jo yaha mAnate haiM ki 'dharmarupa dhAroko pA~dhanevAle zAnI mokSa pada taka pahu~ca kara bhI logoM meM apane sthApana kiye huye dharma kI zavagaNanA hotI huI dekhakara phirase saMsArameM avatAra dhAraNa karate haiN| yaha bAta sarvathA asatya hai|pyoki mokSa yaha eka amara sthAna hai vahA~para pahuMce bAda kisIkA janma, maraNa, yA roga, zoka, raha nahIM sakatA, Rtaeva uparokta mAnyatA mana bharI hai| . jo aDola manavAlA manuSya uparokta nava tatvoM para zraddhA rakhatA hai vaha samyaktva aura samyagazAnakA bhAjana banatA hai aura usake dvArA hI vaha saccAritrako prApta karaneke lAyaka hotA hai| Upara batalAye huye nava hI tatvoMko jo sthira manavAlA manuSya philI prakArakI zaMkA vagairaha kiye binA hI jAnatA hai aura zraddhA pUrvaka unheM satya mAnatA hai use samyag darzana aura samyag zAnakA yoga honese sakhyA cAritra bhI prApta ho sakatA hai / jo manuSya uparokta nava hI tatvoMko jAnatA ho parantu unheM zraddhApUrvaka satya na mAnatA ho use mithyA darzanavAlAhI sAnanA caahiye| isa viSayameM zrI gandhaharatIjIne mahAtarka anyameM isa prakAra varNana kiyA hai-"jo ina nava tatvoMko zraddhApUrvaka satya na mAnatA ho usake liye yAraha aMga bhI mithyA-bhasatya haiN"| cAritrakA artha pApakI pravRttise rukanA hotA hai| aura vaha do prakArakA hai-eka to sarva pApoMse rukane rUpa, aura dUsarA thor3e pApoMse rukane rUpa / jisa manuSyane uparokta samyagdarzana, aura samyagjJAna prApta kiyA hai vaha donoM prakArake cAritrako prApta karaneke lAyaka hotA hai / zAnase bhI samyagdarzana (zraddhA) adhika mahatvakA honeke kAraNa use jJAnase pahale rakhA gayA hai aura isaparase yaha bhI lamajha lenA
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 jaina darzana. cAhiye ki jahA~para samyagdarzana aura samyagjJAna ho vahA~hI. samyakcAritra ho sakatA hai / tathAprakArake bhavyatvakA paripAka honepara jisa manuSyako ye tInoM yAne samyagdarzan , samyagjJAna, aura samyakcAritra prApta hote haiM vaha manuSya samyagjJAna aura kriyAke yogase mokSakA bhAjana ho sakatA hai|| jIpake do prakAra haiN| eka bhavya aura dUsarA abhavya / jo jIva. abhavya haiM unheM samyaktvAdikI prApti nahIM hotI aura jo jIva bhavya haiM unheM bhI javataka unakA bhavyatva paripakkatAko prApta nahIM hotA tabataka samyastvAdi nahIM hotA / unakA bhavyatva paripaka honepara unase sasyastva vagairaha tInoM hI guNa hote haiM / bhavya yAne. liddhi gati prApta karaneke yogya prAtmA / mokSa prApta karanekI yogyatAko bhavyatva kahate haiN| vaha bhavyatva jIvokA eka pariNAma vizeSa hai aura vaha anAdikAlIna hai| bhavyatva zabdakA artha isa prakAra hai bhavyatva to bhavya jIvamAtrameM rahA huA hai, parantu usameM dravya kSetra kAla aura guru vagairahakI sAmagrIke kAraNa aneka prakArakI bhinna bhinna zaktiyoMkA prAdurbhAva hotA hai aura aisA honese hI usake ekake bhI aneka bheda ho jAte haiM / yadi vaha' bhavya jIvamAtrameM rahA huzA bhavyatva eka hI samAna zakti dhAraNa karatA ho to phira pratyeka bhavya jIva eka hI samaya-eka sAtha hI dharma prApta kara sakate haiM aisA honA cAhiye / parantu aisA hotA. huA. mAlUma nahIM detA, ataH bhavya jIva mAtrase bhinna 2 zakti dhAraNa karanevAlA bhinnarabhavyatva mAnanA yaha ucitahI mAlUma hotA . hai| jaise pAtra asuka samaya hI mIThA rasa cakhA sakatA hai vaise hI bhavya jIvameM rahA huA bhavyatva bhI amuka samayapara hI apanA vAstavika rasa cakhA sakatA hai / arthAt vaha bhavyatva jisa vakta paripakkatAko prApta hotA hai usa vakta hI apanA phala deneke. liye tayAra ho sakatA hai / jisa kisI manuSyake karmokI avadhi eka karor3a sAgaropamake bhItara AgaI ho vaise bhavya manuSyako ye tInoM vastuye-samyagjJAna, samyagdarzana, aura sasyA cAritra . hote haiM aura vaisA hI manuSya jJAna, darzana, . cAritrake sahavAsase
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 mokSake yAne zranantajJAna, darzana, samyaktva, mukha aura varyirUpa - mokSake yogya hotA hai, evaM vaha sarvathA vandharakSita sthitikA pAtra banatA hai | ekale jJAna yA ekalI: kriyAse mokSake lAyaka nahIM vana sakatA, parantu jJAna aura kriyA ye donoM hI sAthameM hoM taba hI mokSaprAptikI yogyatA A sakatI hai / samyagjJAna aura samyag darzana ye donoM sAthameM rahane ke kAraNa, yAne jahA~ samyagjJAna ho vahA~para nizcita samyagdarzana rahanele yahA~para samyagjJAnake bhAvameM samyagdarzanako bhI samajhalenA caahiye| kyoMki vAcaka mukhya zrI umAstrAtijIne tatvArthamUtra meM sabase pahile kahA hai ki " samyagjJAna, samyagdarzana aura samyag cAritra, yaha mokSa mArga hai" / pramANavAda pramANavAda pratyakSAdi pramANakA vizeSa svarUpa granthakAra apane Apa hI spaSTatayA kathana kreNge| vizeSa svarUpa sAmAnya svarUpa vinA aura sAmAnya svarUpa vizeSa svarUpa vinA raha nahIM sakatA, isa prakArakA una donoM meM dhaniSTa sambandha hai aura usa vizeSa svarUpakA jJAna sAmAnya svarupa jAne vinA yathArtha rItise nahIM hotA zrataH usa vizeSa svarUpako batalAne ke pahale yahA~para pramANakA sAmAnya lakSaNa batalAyA jAtA hai aura vaha isa prakAra hai apane aura dUsareke svarupakA yAne vastumAtrake svarupakA nizcaya karanevAle jJAnako pramANa kahate haiM- zaMkA, bhrama, aura zranizcaya ye tIna bAteM pramANarupa jJAnameM ho nahIM sakatIM / ye pramANa jJAnake cinha haiM / vastukA sarvathA sAmAnya jJAna arthAt 'vaha kucha hai ' isase bhI adhika aspaSTa jJAna jisakA dUsarA nAma jaina paribhASA 'darzana' hai, vaha kisI prakArakA vyavahArI nizcaya mAlUma karAnevAlA na honese pramANarUpa nahIM / vaise hI padArtha aura indriyokA sambandha jo jJAnarUpa nahIM hai vaha bhI pramANarUpa nahIM mAnA 1 dekhiye -- tatvArtha sUtrake prathama adhyAyakA prathama sUtra
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 jaina darzana jAtA / kyoMki nizcaya karAnevAle zAnako hI pramANarUpa kahA : gayA hai| jo jJAna kisI prakArake vikalpase rAhata hai arthAt bAlakake samAna jJAna, aura zaMkA, bhrama tathA anizcaya ye sava hI kisI prakArakA nizcaya na karAnevAle honese prasANarUpa nahIM haiN|. kyoMki nizcaya karAnevAle jJAnako hI pramANarUpa kahA gayA hai| jo zAna bAharake padArthake sAtha sambandha rakhanevAlA kisI prakArake nizcayakona karAtA ho vaha bhI pramANarUpa nahIM kyoMki yahA~para . apane Apake aura dUsarake svarUpakA nizcaya karAnevAlA hI zAna : pramANarUpa mAnA gayA hai| jo jJAna mAgha dUsarake hI nizcayako mAlUma karAtA hai aura svayaM apane Apa hI apanA svarupa nahIM jAna sakatA vaha bhI pramANarUpa nahIM hai / kyoMki yahA~para to donoMke / (apane aura parake ) svarupakA nizcaya karAnevAlA jJAna pramANatayA svIkRta kiyA gayA hai| "arthakI upalabdhimeM jo hetubhuut| ho usakA nAma prasANa" yaha aura aise hI dUlare bhI pramANake bahutase lakSaNa barAvara nahIM haiM, ataeva eka nirdoSa lakSaNa Upara kathana kiye sujava batalAyA hai| saMzaya aura bhrama vagairaha saMzaya . rUpameM aura zrama rUpameM satya honese unakA bhI yahA~para pramANameM samAveza kiyA jaaygaa| kyoMki sva para vyavasAyIkA dUsarA artha . isa prakAra bhI hotA hai-chApane yogya aisA jo paraHpadArtha ulakA', nizcaya karAnevAlA jJAna vaha pramANarUpa hai, ila arthameM cAhe jaise / jJAnamAtrakA samAveza ho sakatA hai / ava pramANakI saMkhyA aura usake dvArA mAlUma hote hue viSayoMko batalAte haiM aura usI meM / pramANako vizeSa batalAyA jAyagA- pramANa do haiM-eka pratyakSa aura dUsarA parokSa / ina pramANoMke dvArA ananta dharmavAlI vastu jAnI jA sakatI hai| . . pratyakSa zabdake do artha haiM aura ve isa prakAra-akSa yAne indriya arthAt jo jJAna indriyoM ke dvArA ho usakA nAma pratyakSa, yaha to . pratyakSa zabdakA vyutpatti artha hai / parantu isakA zAstra meM prasiddha : artha dUsarA hai aura vaha isa taraha likhA hai-jo jJAna pratyakSa hai use /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 159 zAstra meM pratyakSa kahA hai, pratyakSa zabdake isa prakArake vizAla arthameM jo zAnaM indriya sivAya bhI spaSTatayA huA ho vaha bhI samA jAtA hai| athavA artha yAne jIva arthAt jo zAna indriyoMkI sahAyatA vinA mAtra jIva dvArA hotA hai usakA nAma bhI pratyakSa hai aura yaha pratyakSa zabdakA dUsarA artha hai| . parokSa zabdakA artha isa prakAra hai-jo jJAna indriyA~se para ho athAt indriyoMke vinA mAtra manake dvArA hI honevAlA ho aura aspaSTa ho use parokSa kahate haiM / ye donoM hI pramANa apanI 2 maryAdAmeM eka samAna hai parantu eka UMcA aura dUsarA nIcA aisA nhiiN| kitane eka loga yaha mAnate haiM ki " anumAna pramANako sabale pratyakSa pramANakI AvazyakatA par3aneke kAraNa vaha halakA hai aura pratyakSa prasANa bar3A hai " parantu yaha kathana yathArtha nahIM hai| kyoMki ina donoM pramANoMmese eka bhI nyUnAdhika satyatA nahIM hai, donoM meM eka samAna hI satyatA hai| dekho ! mRga daur3atA hai' isa nAsyake dvArA hote hue patyakSa jJAnakA kAraNa parokSa pramANa hai, ataH aise anya bhI kitane hI sthAnoM meM pratyakSa jJAnako parokSa pramANakI AvazyakatA par3aneke kAraNa parokSa pramANako bhI bar3A ginanA cAhiye / tathA kucha aisA ekAnta niyama nahIM ki saba jagaha parokSa pramANako pratyakSa pramANakI garaja par3A hI kare / kahIM kahIM para to pratyakSa jJAnako parokSa jJAnakI bhI garaja par3atI huI dekhanameM cAtI hai| jaise ki jIvakA pratyakSa jJAna zvAsocchvAla zrAdi cinhoMko dekhakara anumAna dvArA hI ho sakatA hai / jisa vakta koI manuSya cAra pAi para par3A ho aura mRtyuke nikaTa hI pahu~cA huA ho usa vakta usameM ' jIva hai yA nahIM!' isa vAtako jAnaneke liye pAraMvAra usakA zvAsocchvAsa dekhanA par3atA hai| isa, prakArakA lokavyavahAra sarvapratIta hai aura isa vyavahArameM spaSTatayA jIvakI vidyamAnatAko jAnaneke liye anumAna pramANakI garaja rakhanI par3atI hai| tAtparya yaha hai ki ina donoM pramANoM meM eka jeSTa aura dUsarA kaniSTa aisA kucha nahIM hai parantu ve donoM apanI apanI hadameM jeSTa
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ .160 jaina darzana hI haiM aura ina donoMmeM eka samAna hI satyatA rahI huI hai| kitane eka manuSya ina do pramANoMke uparAnta adhika pramANa bhI mAnate haiM / unake jo pramANa yathArtha pramANarupa ho unheM vicAra pUrvaka pratyakSa aura parokSameM samA denA cAhiye / aura jo pramANa tathAprakArake yathArya pramANarUpa na hoM aura , mImAMsaka matavAloMke mAne huye abhAva pramANa jaise asadrUpa ho unakI zrora durlakSa karanA cAhiye / kitane eka manuSya pramANoMkI saMkhyA kathana karate huye unakI ginatI isa prakAra karate haiM1 pratyakSa, 2 anumAna, 3 bhAgama,4 upamAna,5 arthApatti, abhAva, 7 sambhava, 8aitiha, 9 pratibha, 10 yukti, aura 11 anuplbdhi| ina gyAraha pramANoMmeM Aye hue anumAna aura Agama ye do pramANa eka prakArake parokSa pramANa hI haiM / upamAna pramANako naiyAyika mAnate haiM aura usakA svarUpa isa prakAra hai-eka seThane apane naukarako kahA ki rAmU! 'gavayako le zrA' ava vicArA vaha rAmU gavaya zabdake arthako to jAnatA hI nahIM, tathApi seThakI prAjJAse use lenake liye gharale bAhara nikalA aura rAste calate hI usane kisI gar3ariyese pUchA ki bhAI gavaya kaisA hotA hai ? gar3ariyene uttara diyA ki jaisI gAya hotI hai vaisA hI gavaya hotA hai, isa prakAra gar3ariyake kahanese ava vaha rAmU gavayaka arthako samajhA aura jaMgalame gAyake samAna phirate hue kisIprANIko gavaya samajhakara seThake pAsa le aayaa| isa prakArake zAnakA nAma upamAna pramANa hai, arthAt jo jJAna phakta kisIne vatalAI huI samAnatA dvArA hI hotA ho usakA nAma upamAna pramANa hai| usa upamAna pramAName dUlarakA kahA huA yAda rakhanA par3atA hai aura usake dvArA hI vastukA jJAna ho sakatA hai / upamAna pramANakA . isa prakArakA svarUpa naiyAyika mAnate haiN| mImAMsaka matavAle usakA svarUpa dUsarA hI kathana karate haiM aura vaha isa taraha hai jisa manuSyane gavayako nahIM dekhA aura jaisI gAya hotI hai vaisA hI gavaya hotA hai aisA vAkya bhI jisane kabhI. .nahIM sunA vaha manuSya eka daphA jaMgala meM gayA aura vahA~para
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 161 usake prathama hI dekhane meM gavya zrAyA / aba usa gavayako dekha kara usake manase yaha vicAra paidA huA ki merI dekhI huI gAya isa pazuke samAna mAlUma hotI hai / athavA merI dekhI huI gAyake sAtha yaha pazu milatA julatA hai, isa prakArake jJAnako mImAMsaka matavAle upamAna pramANa kahate haiM / arthAt isa dUsare upamAna pramANameM gavayakA pratyakSa jJAna hue bAda parokSa gAyakA smaraNa karanA par3atA hai aura aisA karake usa gAyameM gavayakI samAnatAko prAropita karanA par3atA hai / yaha gavaya gAyake samAna hai athavA vaha gAya isa gavayake samAna hai, ina donoM jJAnakA upamAna pramANa pratyabhijJA' nAmaka zAnameM samA jAtA hai| vaha pratyabhijJA bhI eka prakArakA parokSa pramANa hai| arthAt upamAna pramANa eka tarahakA parokSa jJAna hai / arthApatti pramANakA svarUpa isa taraha hai-jaise ki eka manuSya dinameM bhojana na karatA ho aura zarIrale dRSTa puSTa ho to hameM yaha kalpanA karanI par3egI ki vaha manuSya rAtako jarUra khAtA hogA, isa pramANameM bhI kisI pramANa dvArA nizcita kI gaI hakIkatase usa dUsarI hakIkatako kalpita karanA par3atA hai, jisa pramANake dvArA nizcita huI vAtakA kucha khAsa kAraNa hotA hai, jisake vinA pramANale nizcita huI vAta sambhAvita nahIM ho sktii| yaha svarUpa arthApatti pramANakA hai ora yaha dekhakara vaha anumAnase judI nahIM par3a sakatI ataH usakA samAveza parokSa pramANarupa anumAnameM hI kiyA jAtA hai| jo loga prabhAvako bhI pramAgarupa mAnate haiM unheM hama yaha pUchate haiM ki prabhAva pramANakA kyA svarUpa hai ? pAMco pramANoMkA abhAva yaha abhAvapramANarupa hai? usakA dusarA jJAna abhAvapramANa hai ? yA zAna rahita AtmA yaha abhAva pramANa hai ? yadi ina pAMcoM pramANoMke prabhAvako abhAva pramANarupa mAnA jAya to ThIka nahIM hai| kyoki prabhAva asadrUpa honese tuccha vastu hai aura aisA honese vaha vastu hai ataH kaMdApi avastu jJAnakA nimitta nahIM ho sakatI, isaliye aMvasturUpa abhAvako pramANa mAnakara use jJAnakA kAraNa kahanA yaha ucita nahIM hai| vaha sthAna ghaTa rahita hai' yadi isa prakArake vodhako 11
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 jaina darzana f zrabhAvapramANasaM ginA jAya to yaha bhI yathArtha nahIM, kyoMki aisA vodha pratyakSarUpa honeke kAraNa usakA samAveza pratyakSa pramANama hI ho jAtA hai, ataH abhAva pramANako judA kalpita karanekI zrAvazyakatA mAlUma nahIM detI / vaha sthAna ghaTarahita hai yaha jJAna jaise pratyakSarUpa haiM vaise hI kahIM para aisA jJAna pratyabhijJAna pramANase bhI ho sakatA hai / jahA~ jahA~ para agni na ho vahA~ sarvatra dhUmra bhI nahIM ho sakatA, isa prakArakA prabhAvajJAna tarka dvArA bhI ho sakatA hai| vahA~para dhUmra nahIM kyoMki agni nahIM hai, isa prakArakA - abhAvajJAna anumAna dvArA bhI ho sakatA hai / ' gharameM devadatta nahIM hai ' isa prakArakA prabhAvajJAna kisIke kahane se yAne vacanase bhI ho sakatA hai| isa taraha jude jude prakArase prabhAvajJAnakA samAveza jude 2 pramANA meM ho jAneke kAraNa use eka jude pramANarUpase kalpita karanA sarvathA vyartha hai / ava yAde yoM kahA jAya ki jJAnarahita AtmA arthAt jahA~para AtmAko kisI prakArakA jJAna na 'ho vaisI sthitikA nAma abhAva pramANa hai, to yaha bAta bhI anucita hai| kyoMki yadi AtmAmeM jJAna na hotA ho to phira vaha abhAvako bhI kisa taraha jAna sake ? yA batalA sake ? AtmA yaha to jAnatA hI hai ki yaha sthAna ghaTarahita hai ataH isa prakArake prabhAva jJAnavAle zrAtmAko jJAnarahita kaise kahA jAya ? 'isaliye kisI taraha bhI AtmA ke prabhAva pramANake svarUpako sthAnanahIM milatA, isase use jude pramANarUpameM kalpita karanA sarvathA 'anucita mAlUma detA hai / zrava sambhava pramANakA svarUpa kathana karate haiM- itane manuSya isa kamare meM samA sakeMge, sambhava hai ki isa 'daunameM bharI huI jaleviyA~ rAmacaMdra khA sakegA, sambhava hai ki isa ghaTameM bharA huA rasa usa vartanameM prA jAya, isa prakArake aTakala pacnU jJAnako sambhava pramANa kahate haiM / yadi vAstavika rIti se vicAra kiyA jAya to aise aTakalapaccU jJAna anumAnameM hI samA jAte haiM, ataH sambhava pramANako parokSapramANarUpa anumAnase judA kalpita karanekI AvazyakatA hI nahIM / aitihya pramANakA svarUpa isa prakAra hai- pahale vRddha manuSya yoM kahate the ki isa bar3ake per3apara bhUta
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 163 rahatA hai, isa tarahake vodhakA nAma aitihapramANa hai| yadi yaha vAta kisI prAmANika puruSane kahI ho to yaha prApta vAkyarUpa honese parokSake prakArarUpa AgamapramANameM samA jAtA hai| yadi vaha eka prakArakI asatya gappa hI ho to apramANarUpa hai / isa taraha jo aitihya satya hai vaha parokSapramANameM samA sakatA hai aura jo asatya hai vaha pramANarUpa hI nahIM, ataH aitihya pramANako bhI judA ginanekI jarUrata nhiiN| prAtibha pramANakA svarUpa isa prakAra hai-jo jJAna khAsa kAraNa yA kisI cinhake vinA hI kabhI kabhI akasmAt utpanna hotA hai usakA nAma prAtibha--(pratibhA dvArA honevAlA) jJAna hai / jaise ki kisIko subaha uThate hI yaha mAlUma ho ki Aja to mujhapara rAjA prasanna hogA, isa prakArake jJAnako prAtibha jJAna kahate haiM / yaha jJAna mAtra sanake dvArA hI hotA hai, isameM indriyA~ yA aisA hI aura bhI koI nimittarupa nahIM hotA aura yaha jJAna spaSTatayA hotA hai, ataH isakA samAveza bhI pratyakSa pramANameM ho sakatA hai| isa liye ise bhI bhinna kalpita karanekI koI AvazyakatA nhiiN| tathA jo prAtibha jJAna mAnasika prasannatA aura mAnasika uddhegase hotA hai, arthAt Aja to svAbhAvika hI mana vizeSa prasanna hai isase jarura kucha na kucha lAbha honA cAhiye, athavA Aja to niSkAraNa hI manameM uccATana huA karatA hai ataH kucha jarUra vina honA cAhiye, isa prakArakA prAtibhajJAna kAryakAraNa jJAnake samAna honese spaSTa hI anumAnarupa hai| jaise kisI jagaha bahutalI cITiyA~ dekhakara yaha kahA jAya ki aba vRSTi hogI, yaha jJAna aspaSTa hai aura anumAnarUpa hai vaise hI vaha prAtibha jJAna bhI aspaSTa aura anumAnarUpahI hai| isI prakAra yuktipramANa aura anupalabdhi pramANakA bhI pratyakSa aura parokSamese cAhe jila pramANameM samAveza karanA cAhiye / uparokta gyAraha pramANAMse bhI jo adhika pramANa kalpita kiye hoM aura ve pramANatvako prApta karanekI yogyatAvAne ho arthAt jJAna honeke sAdhanarupa ho to unakA pratyakSa yA parokSa ina donoM se kisI eka pramANameM samAveza kara denA cAhiye / isa prakAra do pramANa haiM, eka pratyakSa
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 jaina darzana aura isarA parokSa, isa vAtako indra bhI nahIM phera sktaa| ava pramANakA lakSaNa, prakAra vagairahako batalAte haiM-- apane aura parake yAne dUsareke svarUpakA nizcaya karAnevAlA jJAna pramANa kahalAtA hai usameke spaSTa jJAnakA nAma pratyakSa pramANa hai| usake do prakAra haiM eka vyAvahArika aura dUsarA. pAramArthika / jo jJAna hameM indriya AdikI sAmagrIse utpanna hotA hai usakA nAma sAMvyavahArika pratyakSa hai / vaha jJAna kSaNa kSaNameM vyavahArameM Anese use sAMvyavahArika kahate haiM aura vaha aparamArtharupa hai / jo jJAna sirpha AtmAkI vidyamAnatAse hI utpanna hotA hai jisameM eka bhI indriya yA manakI jarUrata nahIM rahatI use pAramArthika jJAna kahate haiN| usake nAma avadhijJAna, manaHparyAya jJAna aura kevala jJAna haiN| sAMvyAvahArika jJAnake do prakAra haiM eka indriyoM se honevAlA aura dUsarA manase honevAlA / ina donoMke eka ekake cAra 2 bheda haiM--avagraha, IhA, avAya, aura dhAraNA / . ina pratyekakA svarUpa isa prakAra hai-avagraha yAne sarvathA kamase kama aura sarvathA sAdhAraNameM sAdhAraNa zAna, arthAt iMdriyoM yA padArthoMkA rItipurassAra sambandha hote hI jo 'yaha kyA?' yA ' yaha kucha isa prakAra vyavahAra meM na pAsake aisA jJAna huye bAda isI zAnake dvArA honevAle bhAsakA nAma avagraha hai / vaha avagraharUpa jJAna nizcayarupa jJAnakA prathama sopAna hai aura usa avagraha jJAnameM padArthoMke jo sAmAnya upadharma: haiM unakA aura sarvathA sAdhAraNa aise jo vizeSa dharma haiM unhIMkA bhAsa ho sakatA hai| yadi yathArtha pravAha huA ho to usameM bhrAnti vagairaha nahIM raha skte| avagrahameM bhAsamAna hote huye padArtha mAtra dravyarUpa aura yathArtharupa hote haiN| avagraha huye bAda usameM mAlama huI vastuke viSayameM saMzaya utpanna hotA hai ki kyA yaha amuka hogA? yA amuka ? aisA saMzaya huye vAda usa tarapha jo vizepa jAnanekI AkAMkSA-utsukatA hotI hai usakA .
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 165 nAma IhA hai| jo kucha bhAsa IhAmeM hotA hai usa taraphake vizeSa nizcayakA nAma vAya hai aura usa avAyameM honevAle bhAsakA jo adhika samaya taka smaraNa rahatA hai use dhAraNA kahate haiM / ina cAroM prakAra meM paraspara hetuphala bhAvakA sambandha rahA huA hai / arthAt avagrahajJAna IhA jJAnakA nimitta hai aura IhAjJAna zravagraha jJAnakA phala hai / isI taraha IhAjJAna zravAyajJAnakA nimitta hai aura vAyajJAna hA jJAnakA phala hai evaM zravAyajJAna dhAraNAjJAnakA nimitta aura dhAraNAjJAna zrAvAyajJAnakA phala hai / isa prakAra pUrva meM utpanna huA jJAna pramANarUpa - nimittarUpa hai aura pIche honevAlA jJAna phalarUpa hai / isa taraha eka bhaktijJAnake hI ye cAroM bheda haiM aisA samajhanA cAhiye / yadi aise ina cAroMmeM isI apekSAse bheda aura moda na mAnA jAya to cAroMmeM paraspara rahA huA hetu, phala, bhAva, sambandha, ghaTa nahIM sktaa| kyoMki jo sarvathA U~Ta aura hAthI ke samAna jude ho ve paraspara heturUpa aura phalarUpa nahIM ho sakate evaM jo sarvathA eka hI ho unameM bhI hetu phalabhAva nahIM ghaTa sakatA / isI liye uparokta ina cAroMmeM bheda aura abheda donoM samajhane cAhiyeM / dhAraNArUpa matijJAna vivAdarahita smaraNazaktikA kAraNa hai ataH vaha pramANa rUpa hai| smaraNarUpa matijJAna dUSaNarahita vicArazaktikA kAraNa hai ataH vaha pramANarUpa hai / vicArarUpa matijJAna dUSaNarahita tarka zaktikA nimitta hai, isa liye vaha pramANarUpa hai aura vaha tarkarUpa matijJAna anumAna pramANakA kAraNa hai isa liye pramANarUpa hai, evaM vaha anumAnarUpa matijJAna lenekI yA chor3anekI yA taTastha rahanekI vRttikA kAraNa hai / ataH vaha pramANarUpa hai / zAmeM kahA hai ki "mati (dhAraNA) smRti ( smaraNa ) saMjJA (vicAra) ciMtA (tarka) aura abhinibodha (anumAnarUpa bodha ) ye saba hI prAyaH eka samAna bhAvako sUcita karate haiM " / arthAt ina samasta zabdokA lakSyaviSaya lagabhaga eka jaisAhI hotA hai / isa jJAnakA nimitta jabataka kisIkA zabda ( bolanA ) na ho tabataka usakA nAma matijJAna hai / kitane eka kahate haiM ki " jaba jJAnakA nimitta zabda banatA hai taba usakA nAma zrutajJAna hotA hai / vaha
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 jaina darzana zrutajJAna aneka prakArakA hai aura aspaSTa hai" / siddhAntako jAnanevAle (saiddhAntika) loga yaha kahate haiM ki " smRti, saMjJA, ciMtA aura abhinivodha ye cAroM zabda avagraha, IhA, avAya aura dhAraNAsvarupa matijJAnake sUcaka haiN"| yadyapi smRti, saMjJA aura cintA vagairahakA eka hI viSaya hai tathApi ye lava vivAdarahitaM honese anumAnake samAna pramANarUpa haiN| jisa prakAra anumAnakA viSaya aura usase pahale jJAnakA yAne vyAptiko prApta karanevAle, pramANakA viSaya ye donoM eka honepara bhI anumAnakoM pramANakI koTimeM rakhkhA jAtA hai usI prakAra smRti vagairahake liye bhI . samajhalenA caahiye| yadi aisA na samajhA jAya to anumAnako bhI pramANarUpa kaise mAnA jAya ? vivAdarahita aura vyavahArameM upayogI hote hue smRti AdimeM jabataka zabda nimittarUpa na vane tabataka ve saba matirUpa haiM aura unameM nimittarupa zabdakA upayoga huye bAda ve saba zrutarupa haiM / isa prakAra matijJAna aura zrutajJAnakA vibhAga hai| yadyapi smaraNa, tarka aura anumAnarupa, smRti evaM saMjJA vagairaha eka tarahake. parokSajJAnake haiM tathApi matijJAna aura zrutajJAna yahA~para bhinna 2 svarUpa samajhAneke liye pratyakSa jJAnake varNanameM bhI unheM kathana kiyA hai| ava parokSapramANakA svarUpa aura bheda isaprakAra batalAte haiMaspaSTa parantu vivAdarahita jo jJAna hai usakA nAma parokSa hai| usake pAMca prakAra haiM- smaraNa, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura Agala / smaraNakA svarUpa isaprakAra hai, pUrva saMskAroMkI jAgRtise honevAlA aura pahale anubhava kI huI pAtako janAnevAlA jo jJAna hai usakA nAmasmaraNa hai| usa smaraNa jJAnako janAnekI rAti isa prakAra hai-vaha tIrthakarakA vimba hai' (jo pahale dekhA . huA hai ) / pratyabhijJAnakA svarUpa isa taraha hai- vartamAnameM hotA huA anubhava aura pUrvameM mAlUma karAyA huA smaraNa ina donoMse paidA honevAlA (parokSa tathA pratyakSajJAnakI ) saMkalanA karanevAle zAnakA nAma pratyabhijJAna hai| usa jJAnako zabdameM samajhAnekI rIti isa taraha hai- 'yaha vahI hai| usake samAna hai:':
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 167 'usase judA hai' aura 'usakA virodhi haiM jaise ki 'vahI yaha devadatta hai' gAyake jaisAgavaya hai,gAyale judaabhaiNsaahai| yaha isase laMvA, choTA, vArIka, moTA, najIka yA dUra hai| yaha agni tIvra hai, yaha caMdanakI sugandhI hai ityAdi / isa pratyabhijJAnameM smaraNasahita anumAnase athavA smaraNasahita zAstrase paidA huye pratyabhijJAnakA bhI samAveza samajhalenA cAhiye / jaise ki yaha teja agni hai (jisakA jJAna pahale anumAnase huA thA) aura yaha (zabda) bhI usI arthako sUcita karatA hai (jo pahale zAstra ke dvArA sunA huA thA) vagairaha / tarkakA svarUpa isa prakAra hai-tarkajJAna upalambha aura anupalambhase paidA hotA hai, (amuka ho taba hI amuka ho sake isa tarahakI sahacaratAkA nAma upalambha hai aura amuka na ho jaba amuka bhI na ho, isa tarahakI sahacaratAkA nAma anupalambha hai) aura inakA viSaya sAdhya evaM sAdhanakA sambandha hai ki jo tInoM kAlameM akhaNDatayA rahanevAlA hotA hai| tarkazAnako mAlUma karanekI roti yaha hai 'yaha ho tava hI vaha ho sakatA hai-'agni ho tava hI dhUna ho sakatA hai aura prazi na ho tava dhUmra bhI na ho / ava atumAnake bheda aura svarUpa batalAte haiM-anumAna do prakArakA hai, eka svArtha-apane liye honevAlA aura dUsarA parArtha dUsareke liye honevAlA / hetuko pratyakSatayA dekha kara aura kAryakAraNake sambandhako yAda karake nizcitarUpase utpanna honevAle sAdhyakA zAna svArtha anumAna kahalAtA hai| jisake vinA jisakI vidyamAnatA hI na ho use (avidyamAnatAvAleko) usakA (usake jJAnakA) hetu samajhanA cAhiye / agnike vinA sadaiva aura sarvatra dhUmrakI avidyamAnatA hI hotI hai| isameM dhUmrako agnike zAnakA hetu samajhanA cAhiye / yaha hetukA svarUpa hai| jo iSTa yAne lammata ho, kisI tarahake bAMdharahita ho aura vilakula mAlUma na huA ho usakA nAma sAdhya hai| jisa sthAnase vaisA sAdhya rahatA ho usakA nAma pakSa hai / jisake liye uparokta hetu aura pakSakA prayoga kiyA jAtA hai usa prakArake jJAnakA nAma parArtha anumAna hai / vaha parArtha anumAna zabdarUpa honese jJAnarupa nahIM kahA jA sakatA, tathApi
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 jaina darzana vaha dUsareko jJAnakA nimitta bananese sirpha kalpanAse hI pramANarUpa kahA jA sakatA hai| satya pramANa to vahI kahA jA sakatA hai ki jo jJAnarUpa ho| jo manuSya kama vuddhivAle haiM unheM samajhAneke liye. to pakSa aura hetule uparAnta dRSTAnta upanaya aura nigamanakA bhI prayoga karanA par3atA hai| dRSTAntake do prakAra haiM-eka anvayadRSTAnta aura dUsarA vyatireka / jahA~ jahA~ para hetu ho vahA~ vahA~ para yadi nizcitatayA sAdhyakI bhI vidyamAnatA mAlUma hotI ho to usa sthAnakA nAma anvayadRSTAnta hai| jina jina sthAnoM sAdhyakI avidyamAnatA honepara nizcayarUpale hetukI bhI avidyamAnatA mAlUma hotI ho usa sthAnakA nAma vyatireka dRSTAnta hai jaise ki jahA~ jahA~ para dhUmra ho vahA~ sarvatra asi mAlUla hotA ho yA mAlUma huA ho vaise sthAna rasor3A, halavAikI dukAna aura yazakA kuNDa ye samasta anvaya dRSTAnta haiM aura jahA~ jahA~ para agni ho vahA~ sarvatra dhUmra bhI na ho vaise sthAna nadI, sarovara aura pAnIkA kuNDa, ye samasta vyatireka dRSTAnta haiN| hetuke upasaMhArakA nAma upanaya hai aura pratikSAke upasaMhArakA nAma nigamana hai| pakSa, hetu, dRSTAnta, upanaya aura nigamana ye pAMcoM anumAna jJAnake avayava haiN| inakA udAharaNa isa prakAra hai 1 pakSa-pariNAmavAlA hai| 2 hetu, kyoMki yaha kiyA jAtA hai isa liye / 3 dRSTAnta-jo jo kiyA jAtA hai so samasta pariNAmavAlA hai, jaise ki ghtt| 4 upanaya-zabda bhI liyA jAtA hai / 5 nigamana-isa liye yaha bhI pariNAmavAhA honA cAhiye ityAdi / anya bhI kitane eka manuSya hetuke tIna lakSaNa dusarI taraha batalAte haiN| ve kahate haiM ki "jo vastu pakSameM rahatI ho, lapakSameM (anvayadRSTAnta) rahatI ho aura vipakSameM vyatireka haTAnta meM na rahatI ho usakA nAma hetu-sAdhana hai|" parantu unakA yaha kathana yathArtha nahIM hai kyoMki kitane eka hetu aise hote haiM ki jinameM ye tInoM hI lakSaNa varAvara ghaTa sakate haiM, parantu ve svayaM kuturupa hote haiN| tathA kitane eka hetu aise bhI milate haiM ki jinameM ye tInoM lakSaNa yathArtha gItale na ghaTate ho tathApi ve svayaM suheturupa hote haiN| jaise ki AkAzameM candra hai
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 169 kyoMki pAnI meM usakA pratimbiya mAlama ho rahA hai| kRttikA nakSatrakA udaya huA hai ataH aba zakaTa nakSatrakA bhI udaya honA cAhiye / eka prAmake per3apara maura-phala AyA huA hai isa liye aba isa prakAra pratyeka prAmake per3ako bhI phUla Ane cAhiye / candramA udaya huA hai ataH samudra uchalatA honA caahiye| sUrthakA udaya humA hai ataH kamala khile huye hone cAhiye / vahA~para hama hai ataH usakI chAyA bho honI cAhiye / ityAdi aura bhI aneka anumAnoM meM jo jo hetu batalAye haiM unamekA eka bhI hetu pakSama nahIM rahatA tathApi una anumAnoM kA eka bhI anumAna asatya yA aprAmANika nahIM hai| isa liye jainoMkA patalAyA humA uparokta hetukA svarUpa yathArtha hai| jo svarupa dUsare batalAte haiM.vaha duragA grasta honese yathArtha nahIM haiM / kadAcit koI yaha kadde uparokta pratyeka anumAnakA hetu kAlAdika pakSameM rahA huzA hai, to yaha kathana bhI ThIka nhiiN| kyoMki una anumAnoMmeM batalAye hue hetu aura phAla ina donoM meM kisI prakArakA sambandha nahIM hai aura jo do padArtha paraspara kisI tarahakA sambandha na rakhate ho una donoM pakSa aura hetukA sambandha ghaTita nahIM ho sakatA tathApi yadi ve paraspara sambandharahita una do padArthome bhI pakSa aura daMtukA vyavahAra ghaTatA duyA mAnate haiM, to 'kauvA kAlA hai ataH zabda anitya honA caahiye|' yaha anumAna bhI latya ThaharanA cAhiye, kyoMki isa anumAnameM kAleke hI samAna lokako bhI pakSatayA mAnA jA sakatA hai| yathA aise bhI kitane eka satya anu. mAna haiM ki jinakA hetu samakSameM nahIM rahatA tathApi ve suhetu hote haiM / jaise ki 'zabda anitya he' kyoMki vaha sunA jA sakatA hai| vahA~para merA bhAI honA cAhiye, kyoMki usake vinA aisA AvAja nahIM sunA jAtA / saba nityarUpa yA anityarUpa honA cAhiye kyoki yaha saTTapa hai| ye samasta anumAna satya aura prAmANika hai tathApi unameM batalAye huye hetu sapakSameM na rahaneke kAraNa dUsaraoNke batalAte hue hetuke pUrvokta tInoM lakSaNa yathArtha nahIM haiM itanA hI nahIM balki pratyuta paNavAle haiM / isa prakAra anumAnakA
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 jaina darzana svarUpa aura bheda samajhane cAhiye / ava AgamapramANakA svarUpaM isa prakAra kathana karate haiM_prAptayurupake kathanase vidita kI huI hakIkatakA nAma Agama' hai| ApnapuruSake vacanako bhI kalpanAse AgamapramANarUpa mAnA. jAtA hai, jaise ki yahA~para jamInameM bhaMDAra hai, yA meru zrAdi haiM, isa prakArake prAptavacanapramANarupa mAne jAte haiN| jo puruSa yA strI jo padArtha jisa sthiti meM rahA huA hai use vaise hI svarUpameM jAnatA hai aura jaise jAnatA hai vaise hI kathana karatA hai usakA nAma prAptamanuSya hai / ve prApta, mAtA, pitA aura sarvazadeva Adi haiN| isa prakAra parokSapramANakI samasta hakIkata samajha lenI. cAhiye / anya zAstroMmeM bhI kahA hai " ki jo vivAdarahita jJAna hai aura vyavahArakI dRSTise spaSTarUpa hai use pratyakSa kahate haiM, isake alAvA jJAna parokSa hai " " ina donoM jJAnameM yAne pratyakSa aura parokSameM jitanA jJAna vivAdarahita hai utanA vaha pramANabhUta hai aura jitanA vivAdagrasta hai utanA apramANabhUta hai"| arthAt eka hI jJAna jisa viSayameM vivAdarahita hai usa vipayame pramANabhUta hai aura jisa viSayameM vivAdavAlA hai usa viSayameM aMpramANabhUta hai| jaise ki jisa manuSyakI AMkhoM meM tibhirakA roga huA ho vaha do caMdramA dekhatA hai, aba usakA caMdra dekhanekA jJAna to pramANabhUta hai, parantu caMdrakI saMkhyA jAnanekA jJAna apramANabhUta hai| isa prakAra eka hI viSayase sambandha rakhanevAlA eka hI jJAna vivAda aura avivAdakI dRSTile pramANabhUta aura apramANabhUta ho sakatA hai| pramANakI prAmANikatA aura apramANikatA usake vivAda: vAle evaM avivAdavAle jJAnapara nirbhara hai| avataka ke ullekhase yaha vAta nizcita ho cukI hai ki pramANa do hI haiM aura ve pratyakSa aura dUsarA parokSa haiN| matijJAna, zrutazAna, avadhijJAna, manaHparyAyajJAna aura kevalajJAna ina pAMcomese prathamake do jJAna vAstavika rItyA parokSa haiM aura vAkIke tIna jJAna yAne avadhi jJAna manaHparyAya jJAna aura kevalajJAna pratyakSarupa haiN| __ isa viSayako sUcita karanevAle zlokake uttarArdhakA artha isa
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 prakAra karate haiM-" isa pramANadvArA ananta dharmavAlI vastu jAnI jA sakatI haiM " / arthAt uparokta pratyakSa aura parokSa pramANakA viSaya vaha ananta dharmavAlI vastu haiM / jisakA kisI prakAra nApa na kiyA jAya use anaMta kahate haiM / svabhAvako dharma kahate haiM aura svabhAva do prakArake haiM - eka to vastuke sAtha hI utpanna honevAlA aura dUsarA vastu kramazaH utpanna honevAlA / athavA yo mAnanA cAhiye ki vastu mAtra anekAntAtmaka haiM / anekAntAtmakakA artha isa prakAra hai-jisake aneka anta yAMne dharma svabhAva haiM vaha anekAntAtmaka kahalAtA hai / tAtparya yaha hai ki jar3a aura cetana ye samasta padArtha ananta dharma yAne ananta svabhAvavAle haiM, kyoMki unakA jJAna pramANase ho sakatA hai / isa jagaha isa viSayakA eka bhI udAharaNa nahIM mila sakatA, kyoMki vastumAtra jar3a aura caitanyarUpa pakSamai samA gaI hai / jo vastu ananta dharnavAlI nahIM hai vaha pramANase bhI nahIM jAnI jA sakatI / jaise ki zrAkAzakA puSpa / sirpha isa prakArakA sarvathA vyatirekI udAharaNa mila sakatA hai aura yaha eka hI udAharaNa pUrvokta anumAnakI siddhike liye kAphI hai / yaha vatalAyA huA anumAna bhI dUpaNa rahita hai / kyoMki isameM kisI prakAra ke doSako avakAza nahIM aura pratyakSa Adi pramANoMse bhI isI bAta ko puSTi milatI hai / yadi koI yaha kahe ki eka hI vastumeM ananta dharma kisa prakAra raha sakate haiM ? isa praznakA uttara yahA~para mAtra suvarNake ghar3eke dRSTAnta dvArA diyA jAtA hai / koI bhI eka ghaTa apane nijI dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSAse rahatA hai aura dUsareke dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSAse nahIM rahatA / tathA jisa vakta satva, zeyatva aura prameyatva Adi dharmoko dRSTike sAmane rakhakara ghaTakA vicAra kiyA jAtA hai taba vaha ghaTa sadaiva sat hI hai / kyoMki ve dharma vastumAtrameM hone se unakI apekSAse pratyeka padArtha paraspara samAna hai ataH una dharmo meM apanI yA parakI kalpanA nahIM ho sakatI / ava hameM usa ghaTakA hI vizeSa vicAra karanA cAhiye / ghar3A puloMke paramANuoM se banA huA hai, ataH vaha paugalika pramANavAda
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 jaina darzana pase sat kahalAtA hai aura dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIvA stikAya, aAkAzAstikAya aura kAla ina sabake rUpase asat kahanA cAhiye / paugalikatva usa ghaTakA nijI paryAyadharma svabhAva hai aura vaha paryAyadharmAstikAya evaM jIvAstikAya Adi ananta dravyAMse sarvathA vyAvRtta haiM, arthAt ghaTakA svaparyAya eka hai aura para paryAya ananta haiN| tAtparya yaha hai ki ghaTa apane paugalikatvake rupa se sat hai aura isake alAvA dusare ananta dravyoMke spase asat hai| tathA ghaTa pRthvIse utpanna honeke kAraNa pRthvIrupase sat hai aura pAnI, teja vAyu Adike rupase asat hai / yahA~para bhI ghaTakA svaparyAya eka hai aura paraparyAya ananta haiN| isI prakAra sarvatra svaparyAya aura paraparyAyake sambandhameM sasajhalenA cAhiye / yadyapi ghar3A pRthvIke paramANuse banA huA ha tathApi vaha dhAtukA hai isa liye dhAtu rupale sat aura maho vagairahake rupase asat aura dhAtumeM bhI suvarNakA banA huA hai ataH suvarNarUpale sat aura cAndI, tAMvA evaM sIsA vagairahake rUpase asat hai / suvarNameM bhI vaha ghar3A ghaTita suvarNakA banA huA hai ataH ghar3e huye suvarNa rUpase sat aura vinaghar3e suvarNake rUpase asat hai| ghaTita suva meM bhI vaha ghar3A devadattase ghar3e hue suvarNakA banA huA hai / ataH usa rUpase sat aura yazadatta vagairaha devadattake sivAya kArIgarose ghar3e huye suvarNarUpase asat hai / vaha ghar3A banAyA huA hai parantu usakA AkAra-mukha bhIr3Aaura vIcakA.bhAga caur3A hai ataH vaha apane usa prakArake rUpase sat aura anya sukaTa vagairahake zrAkAra rUpase asat hai / aisA honepara usakA vaha gola AkAra hai ataH vaha apane usa gola AkArarUpase sat aura dUsare AkArarUpase asat hai / gola AkAroM meM bhI jo usa ghaTakA hI gola AkAra hai usa svarUpase hI vaha sat aura anya gola AkArarupase asat hai| usakA nijI gola.AkAra bhI usake nijake hI paramANuose banA huA hai ataH usa rUpase vaha sat aura anya paramANuokI apekSAseM asat hai| isI zrAkArameM anya bhI jina jina dhamAke dvArA ghaTako ghaTAyA jAya ve usakA nijI paryAya haiM
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 173 aura isase alAvA anya sava hI usake paraparyAya haiN| isa prakAra dravyakI apekSAse phakta eka ghaTake hI svaparyAya bahuta kama aura paraparyAya ananta haiN| isa taraha eka dravyakI hI apekSAle ghaTakI vicAraNA kI gaI hai| ava kSetrakI apekSAse ghaTakI vicAraNA isa prakAra kI jAtI hai kSetrakI apekSAse dekhanese ghar3A tInoM loko vartatA hai yAne tInoM lokameM vartanatva usa ghaTakA nijI paryAya hai aura usa paryAyakA anya koI paraparyAya nahIM hotaa| tInoM lokoM vartatA huA. bhI vaha. ghaTa tiryag lokameM hai ataH vaha isa rUpase sat aura urdhva yA adholokameM vartanakI apekSAle asat hai| isameM bhI vaha ghar3A jaMbUdvIpameM rahA huA honese usa rUpameM sat aura dUsare dvIpoMmeM vartamekI apekSAse asat hai| isameM bhI bharatakSatrameM rahAhuA honese isa rUpase sat aura dUsare kSetroMmeM vartanekI apekSAse asat hai| bharatakSetrameM bhI pATalIpurameM rahA huA honese isa rUpameM sat aura dUsare nagarameM vana honekI apekSAse asat hai| pATalIpurame bhI devadattake gharameM rahA huA honese isa rUpameM sat aura dUsare kone vagairahameM rahanekI apekSAse asat hai| gharake konemeM bhI vaha jitane AkAzake bhAgako rokatA hai usa rUpameM sat aura. vAkAMke AkAzake bhAgako na rokanekI apekSAse asat hai / isa taraha kSetrakI apekSAse dUsarA bhI ucita ghaTA lenA caahiye| kSetrakI apekSA ghaTake svaparyAya kama aura paraparyAya asaMkhya haiN| kyoMki kSetrake asaMkhya pradeza haiN| athavA manuSyalokamai rahe hue. ghaTake anyasthAnameM rahe hue dravyoMkI apekSAse ananta paraparyAya haiN| isI prakAra devadattake ghara meM rahe huye ghaTake viSayameM bhI samajhalenA cAhie aura isa taraha usake bhI paraparyAya ananta haiM yaha bhI sAthahI jAna lenA cAhiye / ava kAlakI apekSA ghaTakI vicAraNA isa prakAra kI jAtI hai ghaTa apane dravyakI apekSAle hai, thA aura rhegaa| vaha isa yugakA honese isa rUpameM sat aura atIta evaM anAgata yugakA na. honese usa rUpameM asat hai| isa yugameM bhI vaha isI varSakA hai ata:
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 jaina darzana isa rUpase sat aura bhUta evaM bhaviSya varSa kI apekSAle asat hai| cAlU varSameM bhI vaha vasantaRtume banAyA gayA hai ataH isa rUpameM sat aura dUsarI atuoMkI apekSAle asat hai| isameM bhI vaha . tAjA hai ataH navIna spase sat aura purAne rupase asat hai| usameM bhI vaha AjakA banA huA honese isa rupameM sat aura dUsare rUpameM asat hai| usameM bhI vaha vartamAna kSaNameM vartatA honese isa rUpase sat aura dUsare rUpameM asat hai| isa prakAra kAlakI apekSAse bhI ghaTake svaparyAya asaMkhya haiM, kyoMki eka padArtha asaMkhya kAlataka Tika sakatA hai| yadi usakI anantakAlataka Tika rahanekI kalpanA kI jAya to usake anaMta paryAya bhI ho sakate haiM aura paraparyAya to anaMta haiM hii| kyoMki uparokta kAlake sivAya dUsare kAlameM vartate huye ananta dravyoMkI apekSAse use ghaTAnA hai| ava bhAvakI apekSAse ghaTakI vicAraNA kI jAtI hai|. / vaha ghar3A raMgase pIlA hai ataH usa rupameM sat-aura vAkoke raMgoMkI apekSAse asat hai / vaha pIlA hai tathApi anya samasta pIlI vastuoMle kucha judA hI pIlA hai ataH vaha usI. rupameM sat aura anya pIle rUpase asat hai| arthAt yahA~para isa prakAra ghaTAnA cAhiye ki vaha ghar3A amuka pIle padArthase eka gunA pIlA hai, amuka pIle padArthase dugunA pIlA hai, amuka pAle padArthase tigunA pIlA hai, isa taraha amuka pAne padArthaseananta gunA pAlA hai| vahA~taka samajha lenA cAhiye aura isI prakAra aise bhI ghaTanA cAhiye ki vaha ghar3A amuka pAle padArthase eka gunA kama pAlA hai, amuka kI apekSA dUnA kama pIlA hai aura amukakI apekSA tIna gunA kama pAlA hai, aise amukakI apekSA ananta guNa kamatI pIlA hai, yahA~taka samajha lenA caahiye| isa taraha sirpha eka pIle raMgakI apekSAse ekale ghaTake hI svaparyAya ananta ho sakate haiM / jaise pAne raMgakI taratamatAkI apekSA usake ananta paryAya ho sakate haiM . vaise hI nIla vagairaha raMgako taratamatAkI apekSAle bhI ghaTake paraparyAya ananta ho sakate haiN| isI prakAra ghaTake nijI rasakI ape-.. kSAse aura para rasakI apekSAse ananta svaparyAya aura ananta para
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ . pramANavAda 175 'paryAya ho sakate haiM / tathA isI prakAra sugandha, gurutA, laghutA, mRdutA, karkazatA, zIta, garama, cikanA, rUkSa, ina sabase bhI Upara kathana kiye mujava ghaTA lenA cAhiye / kyoMki ananta pradezavAle eka skandha (padArthameM) AThoM hI sparza ho sakate haiM, aisA siddhAntameM kathana kiyA hai, ataH usa ghaTameM una ATho sparzIko bhI. ghaTA lenA cAhiye / athavA suvarNadhAtu hI aisI hai ki jisameM ananta kAlAtikramase pAMcoM varNa, donoM gandha, chaho rasa aura AThoM sparzIkA samAveza samajhalenA cAhiye / ina pUrvokta guNoMkI taratamatAkA vibhAga bhI ghaTAlenA cAhiye aura una sayako anantAnanta samajhalenA cAhiye / tathA anyAnya padArthoke varNa zrAdi guNoMse usa ghaTake guNoMko vyAvRta--jude jAnanA cAhiye aura isa apekSAse ghaTako asat samajhanA cAhiye / isa prakAra yahA~para ananta svadharma aura ananta paradharma ghaTa sakate haiN| ghaTa arthako batalAneke liye bhitra 2 aneka bhASAke bhedoMke kAraNa 'ghaTa vagairaha aneka zabdoMkA vyavahAra calA A rahA hai| isa apekSAse ghaTa sat hai aura ve sava hI ghaTake svadharma haiN| tathA anya zabdoMse ghaTakA bhAva mAlUma na kiyA jA sakanese usa apekSAse ghaTa alat hai aura ve. sava ghaTake parapayaryAya haiM evaM ve donoM hI ananta haiM ghaTake jo jo svadharma aura paradharma kahe haiM una dharmoko mAlUma karAnavAle jitane zabda haiM ve saba hI ghaTake svadharma haiM aura ghaTake dharmako vatalAnevAle zabdoMke sivAya jo anya zabda haiM ve samasta ghaTake paradharma haiN| kitane eka dravyoM padArthoM kI apekSAse vaha ghaTa pahelA, dUsarA, tIsarA aura cauthA ityAdi kamase. yAvat anantavA~ hai aura yaha samasta saMkhyA ghaTake svadharma haiM evaM isake vinA bhI apekSAse ghar3A asat hai evaM ve samasta usake. svadharma aura paradharma ananta haiM athavA usa ghaTase jitane paramANu.rahe huye haiM, vaha samasta. saMkhyA ghaTakA svadharma hai aura bAkIkI samasta saMkhyA ghaTakA paradharma hai / isa prakAra bhI usake svadharma :aura paradharma ananta ghaTa sakate haiN| Ajataka ananta kAlase. usa ghar3eke sAtha ananta padArthoke aneka saMyoga aura viyoga ho cuke haiM, ve
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 jaina darzana sava hI ghaTake ananta svadharma haiM aura jina jina padArthoMke sAtha usakA saMyoga aura viyoga nahIM huA yese padArtha bhI ananta haiM ataH unakI apekSAse yAne unake rUpase ghar3A asat hai aura usake paradharma bhI ananta haiM / yaha samasta vicAra zabda, saMkhya, aura saMyoga tathA vibhAgakI apekSAse kiyA gayA hai / ava parimANakI apekSAle ghaTakA vicAra kiyA jAtA hai- . una padArthoM kI apekSAle ghar3A choTA, bar3A, lavA, aura Ter3hA hotA hai aura isa prakAra usakA nAma ananta bhedavAnA ho sakatA hai, ataH ve sava ghaTake svadharma haiM aura jinase vaha ghar3A judA par3atA hai usa apekSAse asat hai aura ve sava ghaTake paradharma bhI ananta haiN| una una padArthokI apekSA ghar3A najIka, adhika najIka, sarvathA najIka, dUra, adhika dUra, aura sarvathA dUra, tathA usameM bhI eka kosa, do kola tathA eka yojana, do yojana aura asaMkhya yojana bhI ho sakatA hai aura isa prakAra dUra evaM najadIka kI apekSA bhI ghaTake svaparyAya ananta haiN| tathA kisI padArthakI apekSA vaha ghar3A pUrvameM, kisI padArthakI apekSA pazcimameM evaM kisI padArthakI apekSA uttara dizAmeM hai tathA kisI kI apekSA IzAna yA vAyavya konameM hai, isa liye isa rItase dizA aura vidizAokI apekSAse bhI ghaTake asaMkhya svaparyAya ghaTa sakate haiN| kAla kI apekSAse bhI ghaTake svadharma ananta ho sakate haiM, kyoMki kAlake. kSaNa, lava, ghar3I, dina mAsa varSa aura guNa vagairaha bahuta hI bheda hote haiM aura una bhedoMkI apekSA ghar3A anyAnya sarva dravyoMse pUrva aura para ho sakatA hai, ataeva usake svadharma ananta batalAye haiN| jJAnakI apekSA bhI ghaTake svadharma ananta ho sakate haiN| kyoMki jIva ananta haiM aura ve saba apane apane jJAnake dvArA usa ghaTako bhinna bhinna rItase jAna rahe haiM / koI jIva spaSTatayA jAnatA hai, koI aspaSTatayA, koI dUratayA, aura koI samIpatayA jAnatA hai, ityAdi / tathA vaha ghar3A samasta jIvoMke anantAnanta bhedavAne : sukha, duHkha, tyAga karanekI vuddhi, grahaNa karanekI buddhi, taTastha rahanekI buddhi, puNya, pApa, karmakA vandha, kisI prakArakA saMskAra
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 177 krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa aura moha, evaM jamAnameM leTanA par3anA, aura vega AdikA kAraNarupa honese yA una savakA akAraNarUpa honese ananta dharmavAlA ho sakatA hai / tathA vaha ghar3A UMce pheMkanA, nIce pheMkanA, saMkucita honA, phailanA, paribhramaNa karanA, jharanA, rItA honA, bharA jAnA, calanA, kaMpita honA, dUsarI jagaha, lejAnA, pAnI lAnA aura pAnI bhara rakhanA, ityAdi ananta bhinna 2 phiyAoMkA kAraNarUpa hai| ataH ula ghaTake kriyArUpa svadharma ananta ho sakate haiN| jo padArtha uparokta kriyAoMke kAraNarUpa nahIM haiM unase ghaTa bhinna honeke kAraNa usake paradharma bhI ananta hI ho sakate haiM / yaha kriyAkI apekSA ghaTakA vRttAnta batalAyA, aba sAmAnyakI apekSAse ghaTakA varNana isa prakAra hai Upara kayana kiye mujava, bhUta, bhaviSya aura vartamAna kAlameM jo vastumAtrake ananta sva aura paraparyAya batalAye haiM unameMle kisIke eka paryAyake sAtha, kisIke doke sAtha aura kisIke ananta dharmoke sAtha ghaTakI ananta bhedavAlI samAnatA honese isa apekSAse bhI ghaTake svadharma ananta haiN| vizeSakI apekSAse bhI ghaTa ananta padArthoM ke kisIke eka dharmase, kisIke do dhA~le aura kisIke ananta dhA~se vilakSaNa hone ke kAraNa isa apekSAse bhI ghaTake ananta svadharma haiM / ananta dharmokI apekSA ghaTame rahA huA moTApana, patalApana, samAnatA, TeDhApana, boTApana, bar3Apana camaka, sundaratA, caur3AI, choTApana, nIcatA,UMcatA aura vizAla mukhapana ityAdi eka eka guNa ananta prakArake haiM ataH isa gIta se bhI ghaTamai ananta dhauMkA samAveza ho sakatA hai / sambandhakI apekSA ghar3A zrAja ananta kAlase aura ananta padArthoMke sAtha ananta prakArakA AdhAra AdheyakA sambandha dhAraNa karatA hai, ataH usa apekSAse bhI usake ananta svadharma gine jA sakate haiN| isa prakAra sva svAmikA samvandha, janya janakakA sambandha, nimitta naimittikakA samvandha, kArakokA samvandha, prakAzya prakAzakakA samvandha,bhojya bhojakakA sambandha, vAhya vAhakakA samvandha Azraya AzrayikA sambandha, vadhya vadhakakA sambandha, virAdhya virodhakakA 12
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana 178 sambandha aura jJeya jJApakakA sambandha, ityAdi asaMkhya samvandhoMkI apekSAse bhI eka ekake ananta dharma jAnalene cAhiyeM / yahA~para jo ghaTake anantAnanta sva aura paraparyAya kathana kiye haiM una sabakI utpatti vinAza aura sthiratA vagairaha ananta kAlamai ananta vAra huA hai, hotA hai aura hogA, isa apekSAse bhI ghaTake ananta dharma ho sakate haiM / isa prakAra pIle vase lekara yahA~taka mAtra eka bhAva kI apekSA ghaTake ananta dharma samajhalene caahiyeN| abhI taka dravya, kSetra, aura kAla AdikI apekSAse ghaTake jo sva aura para dharmakathana kiye haiM una donoM dharmosahita ghaTa kahA jAya aisA nahIM hai, kyoMki aisA eka bhI zabda nahIM ki jo svayaM eka hI hokara una donoM anantAnanta dharmosahita ghaTako eka hI samayamai batalA ske| yadi isa kAryake liye kisI eka naye zabdako hI upasthita kiyA jAya tathApi vaha ina samasta dharmosahita ghaTakA eka hI samayameM bodha nahIM karA sktaa| ina samasta dharmAsahita ghaTakAM eka vodha kramase hI ho sakatA hai, ataH dravya, kSetra, aura kAla vagairaha kI apekSA ghaTameM vaktavya vaktavya dharma bhI ho sakatA hai aura vaha pUrvameM kathana kiye samAna aise ananta dharmoM aura anya padArthoMse judA honeke kAraNa usa ghaTameM avaktavya ananta paradharma bhI samA jAte haiM / isI prakAra jaise ekale ghaTase hI ananta dharma batalAye haiM vaise hI padArtha mAtrameM yAne AtmA vagairaha meM bhI ananta dharma ghaTA lene cAhiye | AtmAmeM ve dhananta dharma isa prakAra haiM 1 cetanatva, kartRtva, bhoktRtva, jJAtApana, zeya, jJeyatA, amUrtatA, zrasaMyapradezatA, nizcaya rUpase ATha pradezatA, lokake pramANa meM pradezatva, jIvatva, abhavyatA, bhavyatA pariNAmItva, apane zarIrameM vyApI pana, ye samasta zrAtmAke sahabhAvI ( AtmAke sAtha nirantara rahanevAle) dharma haiN| tathA khuzI, zoka, sukha, duHkha matijJAna, zrutajJAna, zravadhijJAna, manaHparyAyajJAna, aura kevalajJAna, evaM cakSudarzana, acaMkSudarzana, devatva, nArakitva, tiryacatva aura manuSyatvaM, samasta pudgaloke sAtha, zarIra Adike dvArA saMyoga, anAdi anantatA, samasta jIvoMke sAtha samasta prakArake sambandhakA dhArakatva, sAMsA
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda rikatA, krodha vagairaha asaMkhya pariNAmatA, hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, aura dhRNA, strItva, puruSatva, napuMsakatva, mUrkhatva; andhatva, aura badhiratva, vagairaha samasta AtmAke kamabhAvI (kamase paidA honevAle) dharma haiN| jisa AtmAne mokSa prApta kara liyA hai usameM siddhatva, sAdi anantatA, zAna, darzana, samyaktva, sukha aura vIrya evaM ananta dravya, kSetra, kAla, aura sarva paryAyA~kA jAnakAra pana tathA dekhanApana hai, tathA azarIratva, ajara-amaratva, arUpatva, arasatya, agandhatva, asparzatA, azabdatva, nizcalatA, nirogatA, akSayatA, pravAdhatA, aura pUrvameM bhogI huI sAMsArikadazAmeM jo jo jIvake dharmakA anubhava kiyA ho ve saba isa prakAra yAtmAmeM bhI ananta dharma samajhalene cAhiye / dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, aura kAna ina sabameM anukramase asaMkhya pradezatva, ananta pradezatva, apradezatva, sarva jIvoM aura pugaloMko pramazaH gati evaM sthitimeM avagAha denemeM aura nayA purAnA hone meM sahAyaka pana, avasthitatA, anAdi anantatA, arUpIpana, agurU. laghutA, eka skaMdhatA, jAnanephI yogyatA, astitva aura dravyatva vagairaha ananta dharma ina arUpI padArthA meM samajhalene cAhiye / jo padArtha paugAlika haiM unameM ghaTake udAharaNake samAna hI anantAnanta sva, para, paryAya samajhalene cAhiye / zabdoM meM udAttatva, anudAttatva svaritapana, vivRtatA, saMvRtatA, ghopatva, aghopatva, alpaprANatA, mahAmAgatA, abhilApyatA, anabhilApyatA, arthakI vAcakatA aura aghAcakatA tathA kSetra aura kAla vagairahake bhedake kAraNa ananta arthakI jhApakatA ityAdi dharma ghaTA lene cAhiye / tathA prAtmA vagairaha samasta padArthoMmeM nityatA, anityatA, sAmAnya, vizepa, astitva, anastitva, amilApyatA aura anabhilApyatA, aura isake uparAnta anya vastuoMke pyAtrIi dharma bhI jAna lene caahiye| aba kadAdhit yaha kahA jAya ki jo dharma ghaTake nijake haiM ve to usake svaparyAya kahalAte haiM so ThIka, parantu jo paraparyAya haiM aura ghaTase bhinna padArthImeM rahanevAle haiM ve-paraparyAya ghaTake
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 jaina darzana + sambandhI kisa taraha ho sakate haiM ? isa praznakA uttara isa prakAra hai-- samvandhake do prakAra haiM, eka to astipanase rahanevAtA sambandha aura dUsarA nAstipanase rahA huA sambandha / jisa taraha ghaTakA usake rUpa Adi guNoMke sAtha sambandha hai vaise hI ghaTake svaparyAyoMke sAtha usakA sambandha astipanase hai aura paraparyAya ghaTameM na rahaneke kAraNa unakA ghaTake sAtha sambandha nAsti panase hai / jise ghaTakA samvandha na honepara mahirUpa paryAyake lAtha hai vaise paraparyAyake sAtha bhI usakA aisA hI sambandha hai / vizeSatA sirpha ita nI hI hai ki ve paraparyAya usameM rahate nahIM, ataeva unakA sambandha nAstipanase yAne prabhAvarUpale kahA jAtA hai aura aisA honepara hI ve paraparyAya kahalAte haiM / yadi yahA~para yaha kahA jAya ki jisa taraha dhana rahita garIva dhanavAn nahIM kahalAtA vaise hI jo paryAya ghaTake nahIM ve ghaTake kisa taraha kahe jA sakate haiM ? tathA jo vastu jisakI na ho tathApi vaha usakI kahalAtI ho to phira loka vyavahArakA bhaMga hogA, ataH ve paraparyAya ghaTake kisa taraha kahe jAyeM ? isa praznakA uttara isa prakAra hai-jaise dhana aura garIva ina donoM kA sambandha to hai parantu nAstitva rUpale hai vaise hI paraparyAya aura ghaTake vIcameM sambandha to avazya haiM parantu vaha samba ndha nAstitva rUpale hai / nAstitvarUpale sambandha honemeM kisI prakArakI vAdhA mAluma nahIM hotI / kyoMki bolanevAlA bolatA hai ki isa garIbake dhana nahIM hai, arthAt garIba aura dhanake bIca meM jo nAstitvakA sambandha hai usI prakAra yaha ghar3A lekhanI rUpane nahIM hai yAne ghaTa aura lekhanake vIca paraspara nAstitvakA sambandha hai yaha spaSTa rItile bhAlita hotA hai / hAM yaha kahanA ThIka hai ki ghaTakA una paraparyAyoMke sAtha astitvakA sambandha nahIM hai, parantu una donoMmeM sarvathA samvandha hI nahIM yoM nahIM kahA jA sakatA | tathA paraparyAyoMke sAtha ghaTake nAstitvakA sambandha ho isameM kisI prakArake lokavyavahArako bhI harakata nahIM thA sakatI / kadAcit yo kahA jAya ki nAstitva to abhAvarUpa yAne asadU rUpa
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 181 hai ataH vaha tuccharUpa honese usake sAtha sambandha hI kyA ho ? isa liye paraparyAya bhI aise hI tuccharUpa honeke kAraNa usake sAtha ghaTakA sambandha hI phisa taraha hosakatA hai| kyoMki jo kucha tuccharupa hotA hai usameM kisI prakArakI zakti nahIM hotI, isase usameM sambandha zakti bhI kahA~se ho? dUsarI eka yaha bAta bhI hai ki yadi ghaTameM paraparyAyokA nAstitva hai to usake sAtha yAne nAstitvake hI sAtha ghaTakA sambandha ho yaha to gacita hai, parantu paraparyAyoMke sAtha usakA sambandha kisa taraha ghaTa sakatA hai?kyoMki ghaTakA sambandha paTAbhAva (paTake nAstitva) ke sAtha hai isase ghaTakA sambandha paTake sAtha hI ho aisA kabhI nahIM denA aura na hI kabhI sunA hai| yadi yahA~para yaha mAnA jAya ki paraparyAyoMke nAstitvake sAtha ghaTakA sambandha hai ataH ghaTakA sambandha parapAyoMke sAtha bhI ho sakatA hai to phira yaha bhI mAnanA cAhiye ki ghaTakA sambandha paTake nAstitvake sAtha hai ataH paTake sAtha bhI usakA sambandha honA cAhiye / parantu yaha mAnyatA sarvathA asatya honase kisI ko bhI mAnya nahIM ho sakatI aura isa prakAra paraparyAyoMke sAtha ghaTakA kisI tarahakA sambandha ho yaha pAta yathArtha mAlUma nahIM detii| isa vAtakA samAdhAna isa prakAra kiyA jAtA hai nAstitvakA artha yahA~para aisA samajhanA cAhiye ki usa svarUpameM unakA na honA, arthAt ghaTameM paTakA-balakA nAstitva yAne ghaTa vakhArupameM nahIM parantu apane-ghaTarUpameM hai| isa prakArakA arthavAlA nAstitva usa vastukA dharma hai, ataH vaha kuccha sarvathA tuccha rUpa nahIM ginA jA sakatA, aura aisA honese hI nAstitvakA sambandha ghaTake sAtha na ho yaha bhI nahIM bana sakatA / phyoMki ghar3A kapar3erUpameM nahIM hai aisA phahane, arthAt ghaTakI sattAko mAlUma karane meM vaha ghar3A kapar3erUpameM nahIM hai isa bhAvakI bhI khAsa AvazyakatA par3atI hai / vasameM jo jo guNadharma aura svabhAva rahe huye haiM ce ghaTameM nahIM haiM isa rUpase ghaTa nahIM hai, parantu vaha ghaTa rupameM hI hai| isase yaha bAta spaSTatayA jAnI jA sakatI hai ki ghaTa apanA svarUpa mAlUma karate hue paTarUpameM nahIM hai, isa vizeSaNakI
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 jaina darzana khAsa apekSA rakhatA hai| isase jo jo guNa yA svabhAva paTake haiM ve bhI eka prakArale ghaTake upayoga meM A jAte haiM aura isI apekSAle vicAra kiyA jAya to spaSTatayA hI yaha mAlUma ho sakatA hai ki paTa bhI ghaTake sAtha sambandha dhAraNa kiye huye hai, phira cAhe vaha sambandha nAstitva rupameM hI kyoM na ho / yaha vAta saba hI jAnate haiM ki ghaTa, paTarupameM nahIM hai ataH ghaTa aura paTakA eka dUsarekA paraspara sambandha nAstitvarUpase hai isameM kisI prakArakA saMdeha nahIM hai / vahutase loga to ina ghaTa paTa vagairaha padArthoke viSayameM yaha samajha rahe haiM ki ye samasta padArtha paraspara prabhAvarUpa haiM, arthAt ghaTa paTake abhAvarUpa hai aura paTa ghaTake abhAvarUpa hai, ise liye yahA~ para yaha mAlama kiyA jAtA hai ki jo paTa vagairahake guNa yA dharma haiM una sabakA upayoga eka apekSAle ghaTake liye bhI hosattA hai| yahA~ para yaha bhI eka niyama hai ki jimakA jisake sAtha sambandha hotA hai ve saba usake paryAya kahe jAte haiM / ghaTake rUpa vagairahakA sambandha ghaTake sAtha hai ataH ve rUpa vagairaha jaile ghaTake paryAya kahalAte haiM vaise hI paTake (vastraka) dharmoM yA guNoMkA bhI samvadha kisI apekSAle ghaTake sAtha honeke kAraNa ve bhI ghaTake hI paryAya kahe jA sakate haiN| yadi ve paTa-vagairahake guNa yA dharma na hote to ghaTake nijI paryAyoMko bhI svaparyAyatayA kisa taraha mAnA jA sakatA thA? kyoMki jaba hamArA aura dusarekA, aise do vastuyeM hotI haiM tava hI aisA vyavahAra ho sakatA hai, arthAt ye guNa ghaTake nijI haiM aura ve guNa vUsarake haiM aisAvyavahAra ho sakatA hai aura isa apekSAse bhI paTa vagairahake guNa yA dharma ghaTake upayogameM A sakate haiN| isI liye ye paraguNa bhI ghaTakesAtha sambandha rakha sakate haiN| tathA padArtha mAtrakA svabhAva svataMtra hai-kisI padArthakA svabhAva dUsare padArthake svabhAvake sAtha nizcita hubhA nahIM hai / ataH jaba kisI bhI padArthakA yathArtha svarupa jAnanA ho / tava sAtha hI yaha bhI jAnanA cAhiye ki dUsare kauna 2 se padArtha haiM aura unake svabhAva kaise kaise haiM ? isa prakArakaM jJAnake sivAya koI bhI manuSya padArthakA pRthakaraNa nahIM kara sakatA, evaM usake
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 183. } svabhAvako bhI nahIM jAna sakatA / isa prakAra vicAra karanese - yaha mAlUma ho sakatA hai, ki eka ghaTakA jJAna prApta karaneke liye usase bhinna dUsare aneka padArthoM aura unake svabhAvoM ko jAnane kI khAla zrAvazyakatA hai ataeva yaha nizcita karanA ucita hai ki jo paTake guNa yA dharma haiM ve bhI kisI apekSAse ghaTake ho sakate haiM aura haiN| isa viSaya meM bhASyakArane yaha pharmAyA hai ki - " jisake jAnane se jisakA jJAna na ho sake aura jisake jAnane se jisakA jJAna ho sake una donoMke vIca nizcita rUpase kisI prakArakA samvandha honA cAhiye / jaise ghar3A aura usake rUpa vagairaha guNoMke bIca dharmadharmI bhAva nAmaka sambandha hai vaisA hI sambandha ina donoMke bIcameM bhI kyoM na ho sake ?" ataH zrava yaha bAta nizcita hotI hai ki jo paTa vagaiharake guNa yA dharma haiM ve kisI apekSAle ghaTake sAtha bhI sambandha rakhate haiM / jo paraparyAya haiM ve svaparyAyoMkI apekSA ananta guNa adhika haiM aura ve donoM milakara utane hI haiM ki jitane sarva dravyoMke paryAya haiN| isa viSayakI maharSiyoMne bhI AcA *rAMga sUtrameM puSTi kI hai| usameM likhA hai ki " jo ekako jAnatA hai vaha sabako jAnatA hai aura jo sabako jAnatA hai vaha ekako bhI jAnatA hai " arthAt jo manuSya mAtra eka hI padArthako usake samasta svaparaparyAyoM sahita, yAne usakI zratItadazA, vartamAna dazA aura bhaviSyakI dazA ina sabako jAnatA ho vahI manuSya saba jAna sakatA hai aura jo manuSya savako yAne padArthakI atIta dazA vagairahako jAnatA ho vahI eka padArthako yathArtha gItise jAna sakatA hai / isI viSayako anyatra bhI isa prakAra varNita kiyA hai - " jisane sarva prakArase eka padArthako dekhA hai usane sarva prakArase sarva padArthoMko dekhA hai aura jisane sarva prakArase sarva padArthoMko dekhA hai usane eka padArthako bhI sarva rItile dekhA 39 hai / Upara kathana kiyA gayA thA ki pramANa dvArA jisa jisa padArthakA jJAna hotA hai vaha pratyeka padArtha ananta dharmavAlA hai, Di dekhiye -- AcArAMga sUtrakA a. 3, u, 4 ( zrI. 171 sa. )
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 jaina darzana arthAt pramANakA viSaya ananta dharmavAlI hI vastu hai, yaha viSaya ava sarvathA vivAdarahita ho cukA hai| ava sUtrakAra svayameva hI pratyakSa aura parokSa pramANakA svarupa isa prakAra batalAte haiM jo jJAna aparokSatayA arthako grahaNa karatA hai usakA nAma pratyakSa hai aura isake sivAyakA dUsarA jJAna sirpha arthake grahaNa kI apakSAse parokSa hai yoM samajhanA cAhiye..56 aparokSatayA yAne sAkSAt aspaSTatayA yA saMdeharUpase nhiiN| artha yAne jJAnakA nijI svarUpa aura dUsare samasta vAharake ghaTa, . caTAI, pustaka, vagairaha padArtha--jo donoM Upara batalAye gaye haiM unake sivAya jo dUsarA lakSaNa pratyakSake sAtha lagAyA jAtA hai vaha yathArtha mAlUma nahIM detaa| pratyakSajJAna parokSajJAnase sarvayA bhinna prakArakA hai isI liye yahA~para 'aparokSatayA' zabdakA sambandha pratyakSake sAtha kiyA gayA hai| kitane eka jJAna vAdiyoMkA abhiprAya isa prakAra hai, ve kahate haiM ki he pAhato! (jainiyoM ! ) Ae padArthoko kahA~se lAye ? isa saMsAramai jJAnake sivAya dusarA kucha bhI nahIM hai, jo dekhane meM AtA hai vaha saba kucha eka jJAnarUpa hI hai, ataH zrApa artha yAne sirpha ekale jJAnakA svarupa hI kaho, parantu artha yAne anya samasta padArtha, aisA kahanA anucita hai| kyoMki saba kucha mAtra eka jJAna rUpa hI honese anya koI ulale judA padArtha nahIM hai / jJAnavAdiyokA yaha abhiprAya ThIka nahIM hai aura aisA jatAneke liye hI sUtrakArane sUtna zloko 'grahaNakSayaH' arthake grahaNakI apekSAse yaha zabda rakhkhA huA hai / yaha zabda rakhanese jJAna, grahaNa aura padArtha evaM tInoM hI padArtha sinna.2 mAlUma ho sakate haiM, ataeva yaha zabda jJAnavAdiyoMke abhiprAyakIanucitatAsamajhA sakatA hai|tthaa jaise jJAna apane svarUpakA grahaNa karatA hai vaise hI vAharake padArthoMkA bhI grahaNa kara sakatA hai| yadi aisA na ho to ina samasta jAna-.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 185 nevAloMko jo kucha nizcita bhAsa huzrA karatA hai vaha kisa taraha ho? yadi isake sAmane yoM kahA jAya ki sabako mAtra eka citrUpakA-zAnakA hI bhAsa hotA hai parantu padArthAkA bhAsa nahIM hotA, ataH ekalA jJAna hI hai aura usake sivAya anya koI padArtha nahIM, yaha kathana kisa taraha asatya ginA jAya ? isakA uttara isa prakAra hai-yadi jJAnavAdI saMsArameM ekalA zAna hI mAne aura anya kucha astitvavAlA na mAne to phira ve jo jude 2 jJAnake santAna (pravAha) mAnate haiM ve kisa taraha mAne jAya~ ? tathA ve khuda hI yaha kahate haiM ki jaise svamakA jJAna kisI prakArake AlambanakI garaja nahIM rakhatA vaise hI saMsArameM paidA hote huye dUsare samasta zAna bhI kisI tarahake AlambanakI ( padArthakI) garaja nahIM rkhte| isI prakAra aura udAharaNase unake mAne huya bhinna 2 jJAnasaMtAna bhI asatya sAvita hote haiM aura unhoMkI dazA svapnake zAna jaisI hI hogii| ataH jJAna aura artha ( padArtha) ina donoMko vAstavika aura bhinna 2 mAnanA cAhiye / jo pratyakSakA svarUpa batalAyA hai usase bhinna prakArake zAnako parokSa samajha lenA cAhiye, kyoMki usa jJAnake dvArA arthakA grahaNa to hotA hai, kintu vaha aspaSTatayA hotA hai| yadyapi parokSa jJAna bhI apanA svarUpa apane Apa hI jAnanevAlA honese pratyakSarUpa hai, parantu mAtra arthake grahaNakI apekSAse hI use parokSa 'samajhanA caahiye| tAtparya yaha hai ki yadyapi parokSa jJAna apane svarUpakA grahaNa svayaM hI karatA hai-ataH vaha pratyakSarUpa hai tathApi padArthako grahaNa karanemeM cinha aura zabda vagairahakI apekSA rakhanevAlA honese vaha aspaSTatayA upayogameM AtA hai aura isI liye use parokSa kahate haiN| ... pahale vastukA ananta dharma dhArakatva samajhAyA jA cukA hai, ava usI viSayako vizeSataH majabUta karaneke liye zAstrakAra isa prakAra pharmAte haiM
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 jaina darzana jisa vastu utpatti, sthiti aura vinAza ye tInoM hI dharma samAye ho vahI vastu sadrUpa hai aura isI liye pahale yaha kahA gayA hai ki pramANakA viSaya anantaM dharmavAlI vastu hai | * jo jo vastu sadrUpa haiM yAne jo jo vastu astitva rakhatI haiM una sabameM utpatti, sthiti aura vinAMza ye tInoM hI dharma hone cAhiyeM, tInoM dharma ho taba hI vastumAtra astitva rakha sakatI hai, parantu isake vinA kadApi eka bhI vastu vidyamA, natA dhAraNa karaneke yogya nahIM ho sakatI / jo vastu prathama sarvathA astitva rahita ho, yAne kisI bhI kAlameM kisI bhI sthAna aura kisI bhI prakArase jo vastu vidyamAna hI na hoarthAt canyA putrake samAna sarvathA prasat ho usameM pachate vidyamAnatA dhAraNa karanekI yogyatA yAne sadrUpatA zrI nahIM sakatI / yadi aisI vastu bhI astitva rakhanekI yogyatA zrI sakatI ho to phira kharagozake sIMga bhI kisI samaya astitva dhAraNa karanekI yogyatAvAle hone cAhiyeM, AkAzake kusumameMse bhI kisI samaya sugandha AnI cAhiye aura vandhyA putrakA bhI kisI na kisI samaya vivAha honA cAhiye ! parantu aisA huA to Ajataka kisIne na to kabhI dekhA hai aura na kabhI sunA hai / ataH sarvathA vidyamAnatA rahita vastumeM phirase vidyamAnatA dhAraNa karanekI yogyatA A nahIM sakatI / jisa vastu vidyamAna rahanekA dharma rahA huA hI hai usa vastu meM phirase utpAda vagairahakI kalpanA karanA ucita mAlUma nahIM detA / yadi aisI vastu bhI phirase utpAda vagairahakI kalpanA kI jAya to phira usakA kahIM para bhI anta na prAyagA, ataH yahA~para yaha eka prazna hai ki jo utpAda vagairaha dharma haiM ve kisa prakArake padArthake mAnane cAhiyeM ? kyA pahale asat rahate hue padArthake mAnane cAhiye yA sat rahate huye padArthake ? isa bAtakA uttara isa prakAra diyA jAtA hai / yahA~para jina utpAda vagairahako mAlUma kiyA gayA hai ve kisI 4
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 187 bhI vastumeM pIchese nahIM Ate, ve vastuke dharma hI haiM aura hamezaha vastuke sAtha hI rahate haiM / ve vastuko chor3akara jude 2 nahIM rhte| uparokta prazna tava hI uTha sakatA hai aura usameM batalAyA huA dUpaNa bhI tava hI lAgu par3a sakatA hai ki jaba vastuse ve utpAda vagairaha sarvathA jude ho aura ve samasta vastumAtrameM phirase utpanna hote ho| parantu yahA~para vastusthiti vaisI nahIM hai, ataH uparokta prazna yA eka bhI dUpaNa lAgU nahIM par3a sakatA / isa viSayameM hama yaha vidita karate haiM ki jo vastu utpattirUpa, sthitirUpa aura vinAzarUpa ho vahI astitva dhAraNa kara sakatI hai aura vaisI hI vastu asthitva dhAraNa karaneke yogya hai / ataH hamAre isa kathanameM kisI bhI prakArake dUpaNa yA prazako sthAna hI nahIM mila sakatA koI bhI padArtha apane nijatpako naSTa nahIM kara sakatA aura usameM navIna nijatva bhI nahIM AtA, arthAt mUladravyakI apekSAle kisI vastukI utpatti yA vinAza nahIM ho sktaa| jaise ghaTakA mUlarUpa maTTI hai, yadi ava vaha ghar3A phUTa jAya tathApi maTTIkA nAza nahIM hosakatA,vaise hI vaha maTTIrUpa honese usameM yaha kucha navIna nahIM aayaa| yAne ghaTake parivartita hote hue aneka rupAntaroMmeM usakA mUlarUpa maTTI kAyama hI mAlUma diyA karatI hai, ataH yaha mAnanA cAhiye ki sUladravyakA kadApi nAza nahIM ho sakatA / parantu jo parivartana hotA hai vaha mAtra usake yAkAroMmeM hI huA karatA hai / kadAcit koI yoM kahe ki jaise eka daphA nakha utarAye vAda vaha phira A jAtA hai aura usa vakta hameM yaha mAlUma detA hai ki yaha nakha vahI hai ki jo pahale thA, vaise hI mUla dravya bhI parivartita huzrA hI karatA hai parantu usake rUpa vagairaha ekasarIkhe honese hama usa nakhake samAna bhramita banate haiM ki yaha vahI sUladravya hai| arthAt nakhake samAna hI mUladravyakA bhI nAza ho jAtA hai ataH mUladravyako sthAyI kaise mAnA jAya ? isa kathanakA uttara isa prakAra hai nakhakA udAharaNa sarvathA asatya hai, isaliye vaha yahA~para caritArtha hI nahIM ho sktaa| kyoMki yaha yAta sava hI jAnate haiM ki
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 jaina darzana nakha kaTagaye bAda phira dUsarA hI jamatA hai ataH naye nakhako bhI vahakA vahI mAnanA yaha bar3I bhArI bhUla hai| dravyarupa mUlakA kadApi nAza hotA huA aura usake sthAnameM dUsarA mUla AtA huA zrAjataka kisIne bhI nahIM dekhA aura nahI kisIne isa vAtakA Ajataka anubhava kiyA hai| ataH yaha kaise kahA jA sakatA hai ki mUladravya bhI nakhake samAna parivartita huA karatA hai ? aura vaha pahalA hI bar3hA karatA hai, vaha nakhake jaisA bhramavAlA hai ? koI bhI manuSya yaha nahIM mAnatA ki suvarNakI kaMThI tor3akara kar3e vanavAye vAda vaha suvarNa vadala jAtA hai aura usakI jagaha dUsarA hI suvarNa pAtA hai| kintu sava hI manuSya suvarNake aneka ghATa ghar3Aye vAda bhI suvarNakI ekarUpatAko hI ekamatale svIkRta karate haiN| ataH kisI prakAra bhI dravyakA nAza saMghaTita nahIM ho sakatA aura vaisA .. mAnanA bhI anubhava evaM vyavahArase viruddha hai| arthAt dravyarUpase to padArtha mAtra sthira hI rahatA hai parantu usake AkAra parivartita huA karate haiM, naye utpanna hote haiM purAnokA nAza hotA hai, isa prakArakI satya ghaTanAmeM kisI tarahakA dUSaNa mAlUma nahIM detaa| kyoMki savako aisA hI anubhava hotA hai huA hai aura huA karatA hai| ava kadAcit koI yaha kahanekA sAhasa kare ki zveta zaMkhameM jaise pIle raMgakA bhAsa hotA hai aura vaha asatya hai vaise hI vastumeM hote hue parivartana ki jinheM yahA~para paryAya kahA gayA hai vaha zaMkhake pIle raMgake samAna asatya hI kyoM na mAne jAyeM ? isa bAtakA uttara ila prakAra haiM zaMkhameM jo pIle raMgakA bhAsa hotA hai vaha kucha savako hI nahIM hotA, vaha to mAtra jise pANDu yAne pIliyA rogahA ho use hI.. vaisA mAlUma hotA hai ataH vaha bhramita hai isa bAtako saca hI mAnate haiM / parantu suvarNakI mAlAkA kar3A vanA, kar3ekI aMguThI vanI, aMguThIkA challA vanA, aura challekI cena banI, isa prakAra jo suvarNake aneka rUpa huA karate haiM-prathamake AkAroMke nAza hokara unake sthAnameM naye AkAra paidA huvA karate haiM isa vAtako samasta . saMsAra eka samAna jAnatA hai,mAnatA hai aura anubhavame lAtA hai| ataH
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda . 189 isa anubhavako zaMkhake udAharaNase kisI taraha bhI asatya sAbita nahIM kiyA jA sakatA / isI prakAra jIvameM harSa, zoka, udAsInatA aura krodha vagairaha naye naye raMga paidA hote haiM isa vAtakA bhI saba hI anubhava karate haiM, ataH isa samasta parivartanakA jJAna kisI tarahakI bhUlavAlA nahIM hai| kyoki yaha bhUlabharA hai yaha bAta kisI prakAra lAvita nahIM ho sktii| isase yaha vAta dUSaNarahita aura nirvivAda siddha hotI hai ki padArthamAtra usake mUla rUpase dravyarUpameM sthira rahatA hai aura usake pUrvakAlIna AkAra nAza hokara ve naye AkAroMko dhAraNa karate haiN| arthAt padArthamAtra utpatti,sthiti aura vinAza ye tInoM guNa sarvathA sarala rItise ghaTate haiM / yadi yahA~para yaha savAla kiyA jAya ki utpatti sthiti aura vinAza ye tIno vastu sarvathA bhinna 2 haiM yA nahIM? isake uttarameM yadi yoM kahA jAya ki ye tInoM vastuyeM paraspara sarvathA bhinna 2 haiM tava phira eka hI padAryameM tInoM kisa taraha ghaTa sakate haiM ? aura kadAcit yoM kahA jAya ki ve tInoM paraspara ekarUpa haiM to bhI eka hI padArthameM ye tInoM kisa taraha raha sakate haiM ? kyoMki ve tInoM jaba ekarUpa haiM to unheM tIna hI nahIM kahA jA sktaa| isa taraha utpatti sthiti aura vinAza ina tInoMkA paraspara isa prakArakA sambandha hai isa vAtakA nirAkaraNa nahIM ho sakatA / ina tInoMka pArasparika sambandhakA nirAkaraNa isa prakAra hai ye tInoM dharma paraspara kucha sarvayA bhinna hI haiM aisA nahIM hai aura paraspara sarvathA eka hI haiM aisA bhI nhiiN| ina tInoM meM kisI apekSAse judAI aura kisI apekSAse ekatA bhI hai| jisa prakAra eka hI ghaTameM rahanevAle rUpa rasa gandha aura sparza vagairaha paraspara bhinna 2 hote haiM vaise hI eka hI padArthameM rahanevAle utpatti sthiti aura vinAza ye tInoM bhI paraspara bhinna ho sakate haiN| kyoMki ina tInoMke svarUpa sarvathA' jude prakArake haiN| utpatti yAne astitvako dhAraNa karanA, sthiti kAyama rahanA aura nAza yAne astitvakA tyAga kara denaa| isa taraha ina tInoMke svarUpa bhinna 2 honese ye tInoM paraspara jude 2
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 , . jaina darzana haiM, yaha bAta sava hI jAna sakate haiN| aba kadAcit aisA kahA jAya ki ina tInoMke jo svarUpa kathana kiye gaye haiM unaparase yaha mAlUma hotA hai ki ve tInoM paraspara eka dUsarekI apekSA nahIM rakhate aisA honese hI ve tInoM paraspara sarvathA bhinna 2 hI haiM aisA kyoM nahIM kahA jAya ? jo padArtha paraspara eka dUsarekI apekSA nahIM rakhatA vaha sarvathA bhinna hI hotA hai aura isI prakAra tInoM paraspara sarvathA bhinna 2 kyoM na ho sake ? vicAra 'karanese mAlUma ho sakatA hai ki yaha prazna hI sarvathA nirmUla hai| kyoMki ina tInoMke lakSaNa-svarUpa paraspara sarvathA jude 2haiN| tathApi ye tInoM isa prakAra paraspara apekSAvAle haiM / sthiti aura nAzake vinA ekalA utpAda-(uptatti) raha nahIM sakatA, sthiti aura utpattike vinA ekalA vinAza nahIM Tika sakatA aise hI utpatti aura vinAzake vinA sthiti bhI nahIM raha sktii| 'isa prakAra ye tInoM paraspara eka dUsareke muMhakI ora dekhakara hI jIne vAle haiM ataH ye tInoM paraspara apekSA rakhakara eka hI vastumeM raha sakate haiM aisA mAnanemeM kucha bhI dUSaNaM mAlUma nahIM detA / isI kAraNa eka padArthako bhI eka hI sAtha tIna dharmavAlA kahanemeM kisI tarahakI harakata mAlUma nahIM hotI aura nAzake vinA tathA kahIMpara isa taraha bhI batalAyA gayA hai ki--" suvarNakA ghaTa TUTa gayA isase rAjaputrIko zoka huA, usa TUTe hue ghar3ekA mukuTa banavAyA isase rAjaputrako zrAnanda huA aura una pUrvake tathA pachike AkAroM meM suvarNa vaisA hI kAyama rahA jAnakara rAjA svayaM taTastha hI rahA / arthAt yahA~para pUrvake zrAkArakA nAza huaA navIna AkAra utpanna huA aura ina donoM AkAroM meM sthAyi rahanevAlA mUla dravya suvarNa sarvathA dhruva rUpase rahA isa parase hI sAluma ho sakatA hai ki eka hI padArtha se ye tInoM dharma raha sake haiM aura isI prakAra padArtha mAtrameM ye tInoM dharma raha sakate haiM yaha vAta anubhava siddha hai|" ghaTake arthIko usakA nAza honese zoka huA, mukuTake arthIko usakI utpatti honese Ananda huzrA 'aura suvarNakA arthI suvarNake sthAyitvase taTastha rahA, yaha saba kucha sahetuka huA hai|"" dUdhake vratavAlA dahI nahIM khAtA,
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 191 dahIke vratavAlA dUdha nahIM pItA, aura gorasakI pratijJAvAlA ina donoMko hI nahIM khAtA, ataH vastumAtrameM tIna dharma haiN|" jo manuSya isa taraha nahIM mAnatA usase yaha prazna pUchanA cAhiye ki java ghaTakA vinAza hotA hai taba kyA vaha ghaTa apane eka bhAgase nAzako prApta hotA hai yA samastatayA yAne sarva prakArase nAzako pAtA hai ? yadi yoM kahA jAya ki vaha ghaTa apane eka bhAgase vinA zako prApta hotA hai to yaha yathArtha nhiiN| kyoMki ghaTa yadi apane eka bhAga dvArA hI nAza pAtA ho tava phira usakA samUcekA nAza nahIM honA cAyiye / parantu java ghar3A phUTatA hai usa vakta koI bhI prAmANika manuSya yaha kadApi nahIM kahatA ki ghaTakA eka bhAga nAza ho gayA, kintu saba aisA hI kahate haiM ki sAreghar3ekA nAza huaa| yadi kadAcit aisA kahA jAya ki ghaTakA sarva prakArase nAza hotA hai to yaha bhI ThIka nahIM hai| kyoMki yadi ghaTakA sarva prakArase nAza hotA ho to phira ghaTake phUTe bAda usake ThIMkare aura miTTI taka bhI na rahanI cAhie, parantu ghaTake phUTa jAnepara ThIkare aura maTTI vAkI rahate haiM yaha bAta sava hI jAnate haiM aura najarase dekhate haiM ataH yaha kaise mAnA jAya ki ghaTakA sarva prakArase nAza ho jAtA hai ? isa prakAra ina donoM pakSameM dUSaNa Aneke kAraNa usa manuSyako jabaradastI yaha mAnanA par3egA ki ghaTa rUpale nAza hotA hai aura ThIkaroMke rUpa meM utpanna hotA hai evaM miTTIrupameM sthira rahatA hai| tathA hama usa manuSyako yaha bhI pUcha sakate haiM ki jisa vakta ghaTa utpanna hotA hai taba kyA vaha eka bhAgase utpanna hotA hai, yA sarva prakArase? yadi yo kahA jAya ki ghaTa eka vibhAgase. utpanna hotA hai to yaha vAta ThIka nahIM, kyoMki java ghaTa utpanna hokara taiyAra hotA hai taba koI aisA nahIM mAnatA ki yaha ghar3A isake eka bhAgase utpanna huA hai, parantu saba aisA hI mAnate haiM ki sampUrNa ghaTa utpana huA hai aura vyavahAra bhI isI prakAra calatA hai| yadi yoM kahA jAya ki ghaTa apane sarva prakAroM dvArA utpanna hotA hai, to yaha bhI yathArtha nahIM hai kyoMki yadi aisA ho to ghar3A sarva prakArase utpanna huA-honeke kAraNa
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 jaina darzana usameM maTTIkI pratIti bhI na honI cAhiye, parantu aisA to kisI ko anubhava nahIM hotA, isa liye yaha mAnyatA bhI ThIka nahIM kahI jA sktii| satya to yaha. mAnanA cAhiye ki jaba ghar3A utpanna hotA hai taba vaha ghaTa rUpamai utpanna hotA hai, maTTIke pAMDa rUpase nAza pAtA hai aura mAtra maTTI rUpameM hI sthira rahatA hai, isa prakArakI mAnyatAkA sava hI ko anubhava hotA hai ataH isameM koI dUSaNa mAlUma nahIM detaa| jisa taraha kA anubhava laba logoMko hotA ho usa tarahakA padArthakA svarupa na mAnA jAya to kadApi vastukI vyavasthA nahIM ho sakatI isa liye jaisA anubhava hotA hai vaisA hI padArthakA svarupa bhI, mAnanA cAhiye aura aisA mAnanese hI isa tarahakI sarva vyavasthA ghaTa sakatI hai| jo vastu nAza pAcukI hai vahI kisI apekSAse nAza pAtI hai aura nAza paayegii| jo vastu utpanna ho cukI hai vahI kisI apekSAse utpanna hotI hai aura utpanna hogI, jo vastu sthira rahI huI hai vahI kisI kSapeAse sthira rahatI hai aura sthira rahegI tathA jo vastu kisI prakAra nAza pA cukI hai vahI kisI prakAra utpanna huI hai aura kisIprakAra sthira rahI hai| isI taraha jo kisI prakArase nAza pAtA hai vahI kisI prakArale utpanna hotA hai aura sthira rahatA hai aura jo kisI prakArase nAza pAyegI vahI kisI prakArase utpanna hogI aura sthira rahegI ityAdi / isa prakAra 'padArtha mAtrameM andara aura bAhara sarvatra utpatti sthiti vinAza hotA hai aura saba hI isa vAtakA pratyakSatayA anubhava karate haiN| anubhavameM AtI huI yaha satya hakIkata kadApi asatya nahIM ho sakatI / isa anusavaparase isa prakAra eka niyala vAMdhA jA sakatA hai ki vastumAna utpatti, sthiti, aura vinAzake dharmavAlI hai aura aisI hone para vaha vastu vidyamAnatA dhAraNa karanekI yogyatA rakha sakatI hai| jo jo vastuyeM ina tInoM dharma rahita haiM una sabameM kharagosake sIMgake samAna kadApi vidyamAnatA dhAraNa karanekI yogyatA ho nahIM.sakaMtI arthAt ina tInoM dharmakI vidyamAnatA hI vastukI sadrUpatAkA mukhya lakSaNa hai| naiyyAyikoM aura cauddhoMne vastukI
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda sadrUpatAkA jo svarUpa batalAyA hai vaha yathArtha nahIM hai aura usakI yathArthatA anya granthoM parase samajha lenI caahiye|pdaarth mAtra utpatti, sthiti aura vinAzarUpa honese hI vidyamAnatA rakha sakatA hai aura aisA honepara hI pratyakSa evaM parokSapramANakedvArAvahamAlUmahosakatA hai| vastumAtramai satva, zeyatva, prameyatva aura vastutva vagairaha anantadharma rahe huye haiM, arthAt vastumAna ananta dharmavAlI, ananta paryAyarUpaM aura anekAnta rupa hai| vastu zabdakA artha yahA~para jIva aura ajIva vagairaha samajhanA cAhiye ki jisake viSayameM pahale bahuta kucha kahA jA cukA hai| jo padArtha utpatti, vinAza aura sthiti ina tIna dharma sahita ho vahI anantadharmavAlA ho sakatA hai, aura aisA hI padArtha pramANake dvArA jAnA jA sakatA hai| padArthamAtrameM ananta dharma rahate haiN| isa bAtakI siddhike liye pahale vahuta kucha likhA jA cukA hai| isa viSayameM aba yahA~para yaha eka anumAna hI paryApta hai| padArthamAna meM utpAda, nAza aura sthiratA ye tInoM dharma rahe huye haiM ataeva usameM ananta dharma raha sakate haiN| jisa padArthameM ananta dharma na ho; usameM ye tIna dharma bhI nahIM raha skte| aisI sarvathA asat vastu to mAtra eka AkAza kusumakesI hI hai| pratyeka padAthaimeM usake dharma paidA hote haiM aura ve hI nAza pAte haiM evaM una dharmoMko dhAraNa karanevAlA dhI dravyarupase sadaiva sthira rahatA hai| dharma aura dharmI ina donoM meM kisI apekSAse abheda bhAva honese aura dharmI sadaiva sthira rahanevAlA honeke kAraNa vedharma bhI kisI apekSAse zaktirUpameM sadaiva sthira rahate haiN| yadi aisA na mAnA jAya to una ghA~kA nAza ho jAnese dharmIkA bhI nAza ho jAnA caahiye| ataH philI apekSAse dharmAko bhI sthira mAnanA, yaha samucita hI hai| dharma aura dharmIke vIcameM sarvathA bhinnatva yA sarvathA ekatva nahIM hotA,kyoMki una donoM meM isa prakArakA sambandha mAlUma nahIM detaa| yadi dharma aura dharmI meM sarvathA bhinnatva yA ekatvamAnAjAya to una donoMkA-dharmadharmIbhAva hI nahIM ghaTa sktaa| ataH una donoMkA kisI apekSAse bhinnatva aura kisI apekSAse ekatva mAnanA yogya aura dUSaNarahita hai|
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 jaina darzana . kadAcit koI yaha kahe ki utpanna hote huye aura nAza pAte hue mAtra akele dharma hI haiM parantu una dharmoMkA AdhAra aisA koI dharmI nahIM hai, to yaha kathana anucita hai, kyoMki kisI padArthake AdhAra vinA akele dharma ho nahIM sakate, raha nahIM sakate aura saMbhavita bhI nahIM ho sakate / kintu ve samasta dharma eka dharmIrupa padAthaimeM hI rahate huye anubhava hote haiM aura yaha vAta haraeka manuSyako mAnya hai / yadyapi utpanna hote hue aura vinAza pAte hue aneka dhA~ko hama jAna sakate haiM aura una sarva dharmAkA aAdhAra evaM aneka dharmamaya aisA eka dharmI ki jo dravyarupameM dhruva rahatA hai use bhI sava manuSya sarvathA nirvivAda pratyakSatayA anubhavameM lAte haiN| use koI kisa taraha pahacAna sake? jisakA anubhava hameM najaroM najara hotA ho, yadi use bhI pahacAnA jAya to saMsArake vyavahAra mAtrakA nAza honekA prasaMga AyagA / ataH kisI taraha una saya dharmoM ke AdhArarupa padArthako-dharmavAleko-koI bhI manuSya pahacAna nahIM sktaa| antameM kahanekA tAtparya yaha hai ki pratyeka padArtha ananta dharmavAlA hai, yaha vAta aneka pramANoMse siddha ho cukI hai aura aba eka bhI zaMkAko avakAza nahIM mila sakatA / isa vipayako vizeSa puSTI denevAlA eka anumAna pramANa isa prakAra hai pratyeka vastu ananta dharmavAlI hai arthAt vastumAtrameM nitya, anitya, sat, asat, sAmAnya, vizeSa, vaktavya aura zravaktavya Adi aneka dharma rahe huye haiM, kyoM ki isa prakArakA. haraeka manuSyako anubhava huA karatA hai / yathArtha rItise vicAra kiyA jAya to hama jisa prakArakA prAmANika anubhava karate hoM, usI prakArakA padArthoMkA svarUpa mAnanA caahiye| jaise hama ghaTako ghaTa rUpameM mAnate haiM parantu paTa rUpameM nahIM mAnate / vaise hI hameM apane anubhavake anusAra pratyeka padArthako ananta dharmavAlA mAnanA / caahiye| pratyeka cIja ananta dharmavAlI hai| isa bAtako sAvita kara- ' neke liye jo anubhava rUpa.hetu kahA hai vaha kucha prasiddha nahIM hai, virodhavAlA nahIM hai, evaM anya bhI kisI prakArakA duSaNa use sparza nahIM karatA / kyoM ki yaha anubhava sarvathA nirdoSa hai, aisA anubhava ..
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 195 savako hotA hai aura vaha yuktiyukta honese use sava hI maMjUra kara sakate haiM / ataH kadAcita yoM kahA jAya ki-jaise ThaMDI aura garamI donoM sarvathA viruddha honese eka sAtha nahIM raha skte| vaise hI satva aura asatva, nityatva aura anityatva vagairaha paraspara virodha dhAraNa karanevAle dharma eka hI padArthameM kisa taraha raha sakate haiM? jo vastu sat ho vaha asat kisa taraha ho sakatI hai? aura jo vastu asat ho vaha sat kaise ho sakatI hai ? yadi satvako asatvarupa aura asatvako satva' mAnA jAtA ho to phira vyavahAra mAtrakA nAza hogA--kisI bhI padArthake svarupakA kucha ThikAnA hI na lagegA / yahI bAta eka hI padArthako nitya anitya mAnanemeM bhI caritArtha ho sakatI hai| jo vastu nitya ho vaha bhanitya kisa taraha ho sakatI hai? aura jo vaha vastu anitya ho vaha nitya kisa taraha ho sake? isa prakAra anekAMtavAda virodhI dUSaNa utpanna hotA hai / isake livAya anya bhI pATha dUSaNa caritArtha hote haiM--eka-saMzaya, dUsarA-anavasthA, tIsarA-vyAdhikaraNa, cauthA-saMkara, pAMcavA~-vyatikara, chaThA-vyavahAra loka, sAtavA~-- pramANavAdha aura pAThavA~-asaMbhava / isameM pahalA saMzaya doSa isa prakAra caritArtha hotA hai-- vastuko jisa aMzameM sadrUpa mAnI jAtI hai usa aMzameM yadi vastu sadrUpa hI ho to ekAntavAda jaisI bAta honese anekAnta mArgako hAni pahu~cegI aura yadi aisA mAnA jAya ki jisa aMzameM vastuko sadrUpa mAnA jAtA hai usI aMzameM use sadrUpa aura asadrUpa bhI mAnA jAtA hai to usameM bhI prazna upasthita hotA hai| jisa aMzameM vastuko sadpa aura asapa mAnA jAtA hai usa aMzameM bhI vastu sadrUpa hai yA sadpa hai? isa prakAra praznoMkI paraMparA huA karegI aura eka bhI praznakA nirAkaraNa na ho skegaa| ataH isa tarahakI mAnyatAmeM spaSTarUpase anavasthA (avasthA.. rahita sthiti) hI hai| isI prakAra jisa aMzamai vastukA bheda mAnA jAtA hai usa aMzameM yadi bheda hI mAnA jAya yA usI aMzameM bheda yA abheda ye donoM mAne jAye to bhI uparokta duSaNa Ate haiN| isI
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 jaina darzana taraha nityAnitya tathA sAmAnya vizepake pakSa mI duSaNavAle haiN| isa prakAra ekAnta mArga meM anavasthA dUpaNa caritArtha hotA hai| tathA vastukI sadUpatAkA bhinna AdhAra aura asadrUpatAkA aAdhAra bhinna, aise do AdhAra honese vyadhikaraNa nAmaka dUpaNa upasthita hotA hai| tathA jisa rUpameM vastukI sadrUpatA hai usI rUpase usakI sadrUpatA aura asadUpatA donoM haiN| isa prakArakA saMkara dopa bhI lAgU par3atA hai| kyoMki eka sAtha doke milApa ko lekara kahate haiN| tathA jisa rUpameM vastu sadrUpa hai usI rUpameM asadrUpa bhI hai aura jisa rUpameM asadrUpa hai usI rupameM sadpa bhii| aisA mAnanese vyatikara nAmaka dUpaNa bhI caritArtha hotA hai| kyoMki viSayameM eka dUsareke mila jAneko vyaktikara kahate haiM tathA padArthamAnameM anekAntavAda sAnA jAyagA to pAnIko anirupa honekA aura yAgniko pAnIrupa honekA prasaMga upasthita hogA aura aisA honese vyavahArakA lopa ho jAyagA |is prakAra vyavahAralopa nAmaka chaThA dUSaNa bhI lAgU par3atA hai| antameM hama (jainetara) yaha bhI kahate haiM ki anekAMtavAda pramANoMse bhI vAdhA pA sakatA hai| ataeva usameM pramANavAgha nAmaka doSa caritArtha hotA hai| tathA koI eka hI vastu ananta dharmavAlI ho, yaha asambhavita hai| ataH anekAntavAdame trasaMbhava nAmaka dUpaNa bhI caritArtha hotA hai| isa graMkAra anekAntavAdameM pUrvokta samasta dUpaNa. upasthita honese anekAntavAdakA grahaNa nahIM ho sakatA / . . uparokta jo jo dupaNa anekAntavAdako lagAye gaye haiM ve sava hI nirmala evaM asatya haiM aura unheM asatya sAvita karanekI yukti isa prakAra hai: prathamaM to yaha ki ThaMr3I aura tApake samAna sadrUpa aura asadupa, ye donoM dharma eka dUsareke sAtha kisI tarahakA virodha hI nahIM rakhate kyoMki ye donoM eka hI samaya eka hI vastume rahasakate haiN| jaMva ghaTarUpameM ghaTa sat hai tava hI vaha ghaTa paTarUpameM asat hai| , aMtaH isameM kisI prakArakA virodha nahIM sktaa|jaileek Amra-. phalameM rupa judA aura rasa judA hotA hai tathApi usameM kisI prakA
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda . 197 rakA virodha nahIM ginA jAtA, vaise hI yahA~ para bhI samajha lenA caahiye| tathA yahA~para virodha pAnevAle kauna kaunase kAraNa haiM ? phyA mAtra bhinna bhinna svarupase virodha prAtA hai ? eka kAlameM na rahanese virodha prAtA hai ? eka vastumeM na rahanese virodha prAtA hai? eka kAlameM eka vastuke eka samAna bhAgameM narahanele virodha AtA hai? yadi mAtra bhinna 2 svarupake kAraNa virodha pAtA ho to vastu mAna bhinna bhinna svarupavAlI honese paraspara virodhavAlI honA cAhiye aura aisA honese saMsArameM eka bhI padArtha na rahanA caahiye| donoM sparza-ThaMDA aura garama sparza-jude jude sthAnameM eka hI samaya raha sakate haiM / ataH eka kAlameM na rahanele virodha AtA hai, yaha kathana bhI yathArtha nahIM ye donoM sparza eka hI vastumeM bhinna bhinna samayameM rahate huye honese 'eka vastume na rahanese virodha AtA hai' yaha bAta bhI ThIka nahIM hai| dhUpadAna evaM kurabI vagairahameM eka hI samayameM ye donoM sparza rahanese eka kAlameM eka vastumeM na rahanele virodha AtA hai, yaha vAta bhI asatya hI hai| tathA eka hI loheke tape huye varatanameM jahAM sparzakI apekSAle uSNatA hai vahAM bhI rUpakI apekSAse zItalatA hai| yadi rUpakI apekSAse bhI upNatA ho to dekhanevAloMkI aAMkheM jala jAnI cAhiye, parantu aisA na honese yaha mAnanA yuktiyukta hai ki rUpakI apekSAse usameM zItatA hai / isa prakAra eka hI padArthameM aura eka hIsamayameM ye donoM sparza vidyamAna honese yaha nahIM kahA jA sakatA ki eka hI samaya, eka vastumeM aura ekAhI jagaha ye donoM dharma na rahanele virodha prAtA hai / tathA eka hI puruSame bhinnamita apekSAle laghutva, gurutva, vAlyatva, vRddhatva tarUNatva, putratva, patitva, gurutva aura ziSyatva vagairaha paraspara virodha dhAraNa karanevAle aneka dharma eka hI samaya rahate haiM aura isa vAtakA sava hI anubhava bhI karate haiN| ataH eka hI padArtha meM aneka viruddha dharma kisa taraha ghaTa sakate haiM ? isa prakArake praznako yahA~ para avakAza hI nahIM hai / jaise eka purUpameM aneka viruddha dharma ghaTa sakate haiM vaise hI pratyeka padArthameM saMt, asat, nitya, anitya, sAmAnya aura vizeSa prAdi paraspara virodha dhAraNa
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana 198 karanevAle dharma bhI bhinna bhinna apekSAse ghaTa sakate haiM / ataH isa bAtameM kisI prakArake virodhakI gaMdha taka bhI nahIM thA sakatI / tathA jo saMzayakA dupaNa lagAyA gayA hai vaha bhI yathArtha nahIM hai kyoMki vastu mAtra rahA huA satva aura asatva sarvathA spaSTa taura se mAlUma ho sakatA hai / ataH vastuke svarUpa meM saMdehako bhI sthAna nahIM milatA / saMzaya to taba hI ho sakatA hai ki jahA~ spaSTatApUrvaka vastukA svarUpa mAlUma na ho sakatA ho / Apane jo zrAvasthAkA dopa vatalAyA hai vaha bhI nirmUla hI hai / kyoMki satva aura asatva vagairaha vastuke hI dharma haiM parantu ve kucha dharmake dharma nahIM haiN| dharmoko dharma nahIM hote ' aisA kahA huA tathA satva aura asatva vastu ke hI dharma haiM, yaha ekAnta pUrvaka kahanese anekAntavAdako kucha bhI hAni nahIM pahuMca sakatI / kyoMki vizuddha ekAnta vagaire anekAntavAda bhI saMbhavita nahIM ho sakatA / nayakI apekSAle jAne huye ekAntarUpa nirNayako pramANakI apekSAle anekAntarupa kahate haiM aura isa vipayameM kisI prakArakA doSa bhI mAlUma nahIM hotA / tathA pramANakI apekSAse siddha kI huI sadrUpatAmeM bhI satva aura asatvakI kalpanA kI jAya to usameM kucha doSa nahIM zrAtA / isameM jo anavasthA batalAI gaI hai vaha kucha dUSaNarUpa nahIM hai / balki vaha pratyuta anekAntavAdakI zobhA meM vRddhi kara sakatI hai| kyoMki vaha mUla vastukoM hAni nahIM pahuMcA sktii| hAM, jo anavasthA mUlako hI hAni pahuMcAtI ho vaha bezaka dUpaNarupa hai / dekhiye ! pratyeka padArtha apane rUpameM sat hai aura dUsareke rUpameM asat hai / jIvakA svarUpa usakA sAmAnya upayoga - jJAna hai, isase bhinna upayoga usakA para rUpa hai / upayogakA svarUpa padArthakA nizcaya hai, darzanakA svarUpa spaSTa bodha hai aura isase bhinna 2 ve sabake para rUpa haiM / parokSajJAnakA svarupa aspaSTatA hai aura sarvathA pratyakSa jJAnakA svarupa spaSTatA hai / darza-. nakA svarUpa cakSujanya aura pracakSujanya Alocana hai, avadhi - darzanakA svarUpa avadhi Alocana hai, vAkIke saba inake para rUpa haiM / parokSa bhI matijJAnakA svarupa indriya aura atIndriya yAne
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 199 manakI sahAyatAse utpanna huA bodha hai| zrutajJAnakA svarupa mAtra atIndriyase paidA huA bodha hai / avadhijJAna aura manaHparyava 'jJAnakA svarUpa indriya aura manakI sahAyatA vinA utpanna huA artha bodha hai / kevalajJAnakA svarUpa samasta padArthoMko jJAtatva ( jAnapana ) hai / isake sivAya anya samasta unake para rUpa haiN| isa prakAra vastumAtrakA svarUpa aura para rUpa ghaTa sakatA hai aura isI se vastumAtra svarUpakI apekSAse sat aura para rUpakI apekSAse asat kahalAtI hai / jaise Upara batalAyA hai vaise padArthamAtrake aura unake vizeSa dharmoke svarUpa tathA pararUpa samajhane cAhiyeM aura isI prakAra ghaTa paTa vagairaha padArthoMke bhI svarUpakI aura para rUpakI ghaTanA samajha lenI cAhiye / tathA jo satva dharmarUpa hai vahI kisI apekSA dharmI bhI ho sakatA hai aura jo dharmIrUpa hai vaha bhI kisI apekSA dharmarUpa vana sakatA hai / ataH vastuke satva rupameM satva aura asatvakI kalpanA karanemeM dharmoke dharma nahIM hote, yaha niyama harakata nahIM pahuMcA sakatA / kyoMki dharma aura dharmAkA vyavahAra anAdi kAlIna hai / tathA jaise divasa aura rAtrIke pravAhameM aMkUra aura vIjake pahale aura dUsare panameM evaM abhavya aura saMsArake sahavAsameM anavasthAkA dUSaNa caritArtha nahIM ho sakatA / vaise satvameM bhI dUsare satvakI kalpanA karanemeM anavasthAkA dUSaNa sAmane nahIM A sakatA / isI prakAra nitya aura anitya vagairaha kI carcA bhI anavasthA nahIM A sakatI / tathA vyadhikaraNa nAmaka dUSaNa bhI najadIka nahIM phaTaka sakatA, kyoMki jisa taraha eka hI phalameM rUpa aura rasa donoM rahate haiM vaise hI eka hI vastu satva aura asatva donoM rahate haiM / yaha bAta pratyakSa taurase jAnI jA sakatI hai| evaM saMkara aura vyatikara nAmaka doSa bhI kisI prakArakI harakata nahIM pahuMcA sakate kyoMki jaise mecaka jJAna eka hai tathApi usake svabhAva aneka honepara bhI usameM ye doSa pracalita nahIM hote / vaise hI eka vastu aneka dharma honepara use ye doSa kisa taraha harakata pahu~cA sakate haiM? tathA anAmikA aMgulI eka hI samaya kaniSTA aMgulikI apekSA choTI aura madhyamA aMgu 1
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 'jaina darzana likI apekSA bar3I hotI hai, arthAt usameM eka hI samaya paraspara viruddha do dharma rahe huye pratyakSa rUpase mAlUma hote haiM; tathApi usameM saMkara yA vyatikarakI gaMdha taka bhI nahIM aatii| vaise hI yahA~para bhI ve doSa kisa taraha A sakate haiM ? tathA pahale jo yaha kahA gayA thA. ki anekAntavAda ke anusAra pAnI jhirupameM ho jAyagA aura abhi pAnIrUpameM ho jAyegA aura aisA honese vyavahArakA nAza hogA, isa yuktiko bhI yahA~ para zravakAza nahIM mila sakatA | hama (jaina) to yoM kahate haiM ki pAnI pAnIrupameM sat hai aura vaha dUsare rupameM asat hai / isameM aisI kaunasI bAta hai ki jisase vastukA vastutva "badala jAya yA naSTa ho jAya ? isa prakAra mAnanese pratyuta vastusvarupa adhika nizcita hotA hai aura hama kahate haiM-usI prakAra sava loka mAnate bhI haiN| kyA koI bhI prAmANika manuSya yaha mAnatA hai ki pAnI dUsare rUpameM bhI rahatA hai ? tathA bhUtakAla aura bhaviSyakAla kI apekSA pAnIke paramANu zragnirUpa meM pariNata huye hoM yA pariNata honevAle hoM to ve bhI agnirUpa kyoM na gine jAya~ ? 'tathA garama pAnI meM kucha agnikA aMza hai aisA mAnA bhI jAtA hai / yAne pAnI bhI kisI apekSAse agnirupa ho sakatA hai, yaha cAta dUpaNa rahita hai tathA Apane [ekAMta mArgavAlane] jo pramANa 'vAdha aura asaMbhava aise do dopa sAmane rakkhe the ve bhI nirmUla hI "haiM, kyoMki jahA~para vastukA ananta dharmatva pramANase siddha ho cukA hai vahA~para pramANavAdhakA pravezaM hI kaise ho sakatA hai ? aura jaba isa prakArakA vastusvarUpa pramANoMse nizcita ho cukA . phira asaMbhava bhI najadIka nahIM phaTaka sakatA / jo vastu najarase dekhI huI ho, usameM kadApi zrasaMbhava dopako sthAna nahIM mila sakatA, yadi usa para bhI asaMbhava AkramaNa kara sakatA ho to phira vaha kisI jagaha apanI gati na kara sakegA ? ataH vAstavika rItile vicAra karanepara anekAnta mArgameM eka bhI doSako sthAna nahIM mila sakatA / tathA jo anekAnta mArgako dUSita karane ke liye yaha kahA jAtA hai ki " isa mArga meM pramANa bhI pramANa hogA, sarvajJa bhI asarvajJa hogA aura siddha bhI asiddha hogA " ityAdi
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 201 yuktiyA~ AkAzakusumavat asatya haiN| kyoMki pramANa bhI apanI hadameM pramANarupa haiM aura para hadameM apramANarupa haiM, aisA to anekAntamArgavAle mAnate hI haiN| sarvaza bhI apane pUrNazAnakI apekSA sarvaza hai aura sAMsArika jIvoMke jJAnakI apekSA asarvajJa hai| yadi sAMsArika jIvoMke jJAnakI apekSAse bhI vaha sarvajJa ho sakatA ho to phira sAMsArika jIva hI kyoM na sarvajJa kahe jAya ? athavA vaha sarvajJa hI sAMsArika jIvoMke jaisA kyoM na mAnA jAya ? siddha bhI apane karma paramANuke saMyogakI apekSAse siddha hai aura dUsare jIvake karmaparamANuoMke saMyogakI apekSAse-vaha zrasiddha hai| yadi isa dUsarI apekSAse bhI vaha siddha kahalAtA ho to phira jIva mAtra siddha honA cAhiye / isI prakAra anekAnta mArgapara dUsaroMke dvArA Dhakele huye AkSepa jaile ki 'kiyA bhI na kiyA, 'kahA bhI na kahA, ' 'khAyA bhI na khAyA,' ityAdi saba nikamme aura ayukta samajhane caahiye| yadi aisA kahA jAya ki siddhoMne jo karmakA kSaya kiyA hai vaha ekAnta kiyA hai yA kathaMcit-kisI apekSAse-kiyA hai ? yadi yoM kahA jAya ki ekAntase kiyA hai to anekAntakI hAni hogI aura yadi kathaMcit kiyA hai aisA mAnA jAya to sAMsArika jIvoMke samAna siddhokA siddhatva miTa jAyagA / isa prAkSepakA javAba isa prakAra hai siddhoMne bhI apane karmokA kSaya sthiti, anubhAga aura prakatikI apekSAse kiyA hai, parantu unhoMne aisA nahIM kiyA hai ki karmake aNumAtrakA samUla nAza kara DAlA ho| kisI bhI manuSyakI zakti nahIM ki kisI bhI prakAra paramANuokA nAza kara ske| yadi aisA ho bhI sakatA ho to phira kitane eka samaya vAda vastumAnakA sarvathA nAza honA cAhiye aura saMsAra rItA ho jAnA cAhiye / siddhone sirpha itanA hI kiyA hai ki jo karmANu unase lipta ho gaye the una aNuoMse ve viyukta ho gaye, parantu aNu to kAyama hI rahe haiN| siddha jina aNuose jude par3e haiM aura avase kadApi phira vaise kisI bhI paramANuke sAtha samvandhameM na AyeMge, isI eka apekSAle ve siddha huye haiM aura siddha kahalAte
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 jaina darzana haiM / isa taraha isa vAtameM bhI anekAnta hai / anta kathana yahI ' hai ki anekAnta zAsana prAmANika aura iSTa evaM dopa rahita hai / vauddha vagairaha matavAle bhI apane 2 matameM anekAntavAdako sanmAna dete haiM aura svIkRta karate haiM, parantu yahA~ para mAtra zabdoMse hI usakI ava gaNanA karate huye lajjita nahIM hote / yaha eka Azcarya kI bAta hai / cauddhamatavAle anekAntavAdako kisa taraha mAnate haiM, pahale yahA~ para yaha bAta isa prakAra batalAte haiM:-- 1 ve darzanarUpa (vikalpa rahita) vodhako kisI apekSAse pramANarUpa mAnate haiM aura kisI apekSAse pramANarUpa mAnate haiM / 2 darzanake vAda honevAle vikalpameM kisI apekSAse savikalpatva mAnate haiM aura kisI pekSA pravikalpatva / 3 eka hI cittako kisI apekSAle kisI jagaha pramANarUpa mAnate haiM aura kisI jagaha apramANarUpa / 4 eka hI prameyako ve kisI apekSAse prameyarUpa mAnate haiM aura kisI apekSAse aprameya rUpa / 5 savikalpaka jJAnako kisI apekSAse bhramavAlA aura kisI apekSAle bhrama rahita mAnate haiM / 6 do candrake jhAnako ve kisI apekSAle satya aura kisI apekSAse asatya mAnate haiM / 7 eka hI kSaNamai kisI apekSAse janyatva aura kisI apekSAse janakatva mAnate haiM / 8 eka hI jJAnake aneka AkAra mAnate haiM / 9 tathA samasta padAthako jAnanevAlA aisA vuddhakA jJAna citrarUpa kyoM na kahA jAya ? unheM use citrarUpa jJAnameM aneka prAkAra mAlUma par3ate haiM / 10 eka hI hetumeM anvaya aura vyatirekako ve tAtvika mAnate haiM / isa prakAra vaibhAsika vagairaha vauddhamatake prabheda svayaM syAdvAdakA svIkAra karate huye bhI usameM virodha batalAveM, yaha kaisA zrAzcarya kahA jAya ? 'saubhAMtika bauddhamatavAle eka hI kAraNako aneka kAryoMko karanevAlA mAnate haiM / yahA~ para hama yaha pUchanA cAhate haiM ki jo eka sarvathA kSaNika kAraNa aneka kAryoMko utpanna karatA hai vaha eka hI svabhAvavAlA hai yA aneka svabhAvavAlA ? yadi eka hI * 4
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 203 svabhAvavAlA ho to vaha eka hI kAraNa bhinna 2 svabhAvavAle aneka kAryoko kisa taraha utpanna kara sakatA hai ? athavA yadi vaha eka hI svabhAvavAlA kAraNa aneka bhinna 2 kAyAko kara sakatA ho to phira eka (nitya) svabhAvavAlA eka hI padArtha bhI aneka kAma kara sakatA hai, aisI mAnyatAmeM kyA dUSaNa zrA sakatA hai ? yadi isa mAnyatAmeM bAdhA AyagI to uparokta mAnyatAmeM bhI vAdhA AyegI yaha kyoM nahIM mAnA jA sakatA? kyoMki bAdhA Aneke kAraNa donoM meM samAna hI haiM / yadi kadAcit yoM kahA jAya ki sarvathA kSaNika eka svabhAvavAlA bhI kAraNa mAtra nimittake bhedase bhinna bhinna kAryoMko kara sakatA hai| taba to yahI samAdhAna eka svabhAvavAle nitya padArthameM bhI caritArtha ho sakatA hai| ava yadi usa kSaNika kAraNako bhinna bhinna svabhAvavAlA mAnA jAya aura vaise aneka bhinna bhinna kAryoMkI utpattiko mAnA jAya to isI prakAra nitya padArthake sambandhame bhI kyoM na mAnA jAya ? kadAcit yaha kahA jAya ki nitya padArtha bhinna 2 svabhAghavAlA kaise ho sakatA hai ? isa praznakA uttara isa taraha hai:- . jaise sarvathA kSaNika aura aMza rahita padArtha bhinna 2 svabhAvAlA ho sakatA hai vaise hI sarvathA nitya padArtha bhI bhinna 2 svabhAvavAlA ho sakatA hai| isa prakAra jo jo dUSaNa ekAnta anityavAdameM Ate haiM ve hI dUSaNa ekAnta nityavAdameM bhI Ate haiN| ataH isa prakArake sarvathA ekAntakA parityAga kara padArtha mAtrako donoM rUpameM kisI apekSAse nityarupa aura kisI apekSAse anityarUpa mAnanA yuktiyukta hai| isa taraha mAnanese uparokta ekaH bhI dUpaNa anekAntavAdakA sparza nahIM kara sktaa| mAtra jJAnako hI mAnanevAle bauddha zAnake aura padArthake AkAroM ko eka mAnate haiM tathA grAhya-padArtha evaM grAhaka-jJAnake AkAroMko jJAnase bhinna 2 mAnate haiN| isa prakAra mAnate huye ve anekAnta vAdakA nipedha kisa taraha kara sakate haiM ? tathA eka hI zAna kisI apekSAle anubhUta hai aura kisI apekSAse ananubhUta hai| isa tarahake zAnake sAtha sambandha rakhatA huA anekAntavAda kaise miTAyA
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 jaina darzana jA sakatA hai ? kyoMki jJAnakA grAhya aura grAhakake zrAkArase rahitatva kadApi anubhavita nahIM hotaa| parantu jJAnakI saMvedanarupatAkA anubhava haraekako hotA hai| ataH jJAna aura anubhUtatva aura ananubhUtatva ye do viruddha dharma rahe hue haiM aisA cauddhoMko mAnanA par3atA hai tathA ve khuda hI jJAnako vikalparUpa aura vikalpa 'rahita aise doprakArase mAnate haiN| isaliye aisI mAnyatAvAlA anekAntavAdakA sAmanA kaise kara sake ? padArthake AkAroMko dhAraNa karatA huA aura eka hI sAtha anekAnta arthoM kA prakAza karatA 'huzrA isa tarahakA citravicitra jJAna syAdvAdamArgakA sAmanA kadApi nahIM kara sktaa| isa taraha apane 2 mAne huye padArthameM "aneka viruddha dharmAko mAnanevAle bauddha loka syAdvAdakA-anekAnta mArgakA-virodha kaise kara sakate haiM ? .. naiyyAyika aura vaizeSika loga jila rItise syAdvAdakA svI. kAra karate haiM vaha rIta isa prakAra hai--ve aisA mAnate haiM ki eka dhUpa jJAna kisI apekSAseM pratyakSa pramANakA phala hai aura kisI 'apekSAle anumAna pramANa hai| isa taraha eka hI jJAnameM bhinnaM 2 'apekSAse phalatva aura pramANatva ghaTa sakate haiM to isa hakIkatako mAnanevAlA vAdI anekAntamArgakA niSedha kaise kara sakatA hai? ve eka hI padArthakA rUpa vicitra AkAravAlA svIkArate haiM aura usameM virodha nahIM mAnate, yaha bhI anekAntamArga kI hI mAnyatA hai| tathA eka dhUpavAlI karabIke eka bhAgameM USNasparza aura dUsare bhAgame zItasparza rahA huA hai| isa taraha eka hI avayavI meM do viruddha sparza rahate haiM, yaha bhI anekAntavAda hI hai| tathA ve-naiyyAyika aura vaizeSika hI aisA kahate haiM ki eka hI padArthameM calatA aura calatA, raMgatA aura araMgatA, AvRtatva aura 'anAvRtatva, vagairaha aneka dharma apekSAose ghaTa sakate haiM, tava 'phira aisA kahanevAlA syAdvAdakA virodha kaise kara sakatA hai ? tathA nitya aile Izvara meM sarjanavRtti, saMhAra karanekI vRtti, rajoguNa. tamoguNa, pRthvI, pAnI vagairaha rUpameM aSTa mUrtitva aura sAtvika svabhAva, ve saba hI paraspara viruddha haiN| tathApi unhoneM una sabako
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 205: eka Izvara meM mAne hue haiM / aisA mAnanavAdA vAdI anekAntake viruddha kaise gardana UMcI kara sakatA hai ? eka hI prAmalakameM kuvalayakI apekSA bar3Apana aura vilvakI apekSAse choTApana, aise do viruddha dharma rahe hue haiM / isI taraha eka ikSukhaMDameM choTese lakaDoke Tukar3ekI apekSA lambAI aura vAMlakI apekSA choTAI, ye do virodhI svabhAva pratyakSa taurase dekhe jAte haiN| eka devadatta meM usake pitAko apekSA paratva aura putrakI apekSA Aparatva, aise do virodhI svabhAva raha sakate haiN| naye dravyase rahanevAlA dravyatva sAmAnyarupa hai aura vahI java guNakarmase pRthak avasthA rahatA hai, taba vizeSa rupa hai| isa prakAra eka hI dravyatva eka apekSAle sAmAnya rupa hai aura dUsarI apekSAse vizeSa rUpa hai, tathA isI taraha guNatva aura karmatva bhI sAmAnyarupa tathA vizeSarupa ho sakate haiN| isa taraha eka hI padArthameM sAmAnya dharma aura vizepa dharma tathA ina doviruddha dharmoko ghaTAnevAle evaM mAnanevAle anekAntavAdake viruddha kaise. ho sakate haiM ? tathA ve eka hI hetuke pAMca rupa mAnate haiM, ekaH hI pRthvIke paramANu satva, dravyatva, pRthvItva, paramANukatva aura. anya paramANuoMse tathA antya-aMntima vizeSase pRthakatva svIkArate haiM evaM isa taraha paramANumeM bhI ve sAmAnya vizeSatva mAnate haiN| yadi paramANuse satva vagairaha dhoko bhinna hI mAna liyAH jAya to ve dharma paramANumeM na raha skeNge| isI taraha devadattameM satva, dranyatva aura Atmatva tathA dUsaroMle pRthakatva yaha saba kucha rahA huyA hai yAne usameM bhI sAmAnya vizeSatA ghaTa rahI hai|aise hI AkAza AdimeM bhI isI taraha saba ghaTA lenA cAhiye,arthAt naiyyAyika vagairaha vAdI eka hI padArthameM do viruddha dharma-sAmAnya aura vizeSako mAnate huye anekAntavAdakA virodha kaise kara sakate haiM ? pratyeka paramANumeM eka sarIkhIyAkRti, ekase guNa aura ekasI miyA tathA pArasparika vilakSaNatA ye paraspara viruddhatAvAle dharma rahate haiN| isa prakAra syAdvAdakI siddhi ho sakatI hai| isI taraha naiyyAyika aura vaizeSika pada-padameM syAdvAdake niyamAnusAra calate' hue bhI usakA anusaraNa na kareM aura pratyuta usakA sAmanA kareM,.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 jaina darzana yaha eka hAsyAspada bAta hai / syAdvAdako yAne anekAnta mArgako mAnA jAya to yaha bhI eka guNa hai- avayava aura avayavI ina donoMmeM yadi kevala bheda hI mAnane meM thAve vA abheda hI mAna liyA jAya to ina donoMkA sambandha hI nahIM ghaTa. sakatA / parantu yadi kisI apekSAse bheda aura kisI apekSAle abheda mAnA jAya tava hI ina donoMkA sambandha yathArtha ghaTa sakatA hai / isa taraha samvandhako ghaTAnekI rIta syAdvAdake mArgase hI sAdhI jA sakatI hai / ataH usakA virodha karanA, yaha anucita aura ayukta hai / naiyAyika ina donoMmeM ekAnta bheda mAnate haiM / hama unheM pUchate haiM ki - avayava, zravayavImeM kisa taraha rahatA hai ? kyA vaha eka bhAgale rahatA hai, yA samastatayA rahatA hai ? yadi eka bhAgase -rahatA hai, yo kahA jAya to yaha anucita hai| kyoMki naiyAyikoke matame zravayavIko nirvayava mAnA gayA hai| ataH vaha usameM eka bhAgase rahatA hai, aisA bhAga kaise kiyA jA sakatA hai ? yadi naicyAyika -loga avayavIko avayavavAlA mAnanekI himmata kareM aura zravayava tathA zravayava ke bIca prabheda bhI svIkAra kara leM to anekAntavAdako 'svIkArane jaisA hotA hai / kyoMki isa taraha eka niraMza - aMza 'rahita avayavI ke aneka zravayava ho jAte haiM / yadi avayava aura - zravayavImeM bheda mAnA jAya to zravayavameiM avayava eka bhAgale rahatA hai yA samastatayA rahatA hai ? aisA prazna phirase upasthita :hogA aura aise pUrvokta jaise aneka prazna huA kareMge, jinakA kabhI -pAra hI nAvegA arthAt anavasthA doSa upasthita hogA / isa bhe'dake siddhAntameM hI yadi yo mAna liyA jAya ki avayavI meM zravayava * saMpUrNatayA rahate haiM, to yaha bhI anucita hI hai / kyoMki aisA mAnane se aneka avayavakei honekA prasaMga shraaygaa| eka hI avayavImeM jitane avayava utane hI zravayavI ho jAte haiM / isa taraha zravayava aura zravayava meM bheda mAnanemeM yathArtha ghaTanA nahIM hotI / zrava yadi una donoMmeM abheda mAnA jAya to avayava athavA zravayavI ina 'donoMmeMse eka hI raha sakatA hai aura yaha bhI eka bar3A dUSaNa hai| 'ataH avayava aura avayavIke pArasparika sambandhako ghaTAneke
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 207 liye una donoM meM kisI apekSAse bheda aura kisI apekSAse abheda mAnanA ucita hai aura inameM isIprakArake sambandhakA anubhava kiyA jAtA hai jaisA anubhava hotA ho vaisA hI mAnanA vizeSa prAmANika hai / yadi anubhavase viparIta aura kalpanAke anusAra mAnA jAya to brahmA, dvaita aura zUnyavAda ye samasta mAnyatAyeM bhI kalpita ginI jAe~gI, ataH avayava aura avayavIke pArasparika sambandhako ghaTAneke liye una donoM meM kisI apekSAse bheda aura kisI apekSAse abheda mAnanA cAhiye aura isa prakArakI mAnyatAko vizeSa dRr3ha karaneke liye anekAntavAdako svIkAranA bhI caahiye| isI taraha saMyogI aura saMyoga, samavAyI aura samavAya, guNI aura guNa tathA vyakti aura sAmAnya, ina sabameM bhI paraspara kisI apekSAse bheda aura kisI apekSAse abheda mAnanA cAhiye / yadi sarvathA bheda hI yA sarvathA abheda hI mAnA jAya to yahA~para pUrvokta samasta dUSaNa upasthita hote haiM ataH dupaNa rahita mArgameM calanevAleko anekAntavAdakA svIkAra kiye vinA anya koI mArga hI nahIM mila sktaa| sAMkhya bhI syAdvAdakA svIkAra karate haiM aura vaha isa prakAra hai mAnate haiM ki prakRtimeM tIna guNa satva-raja, aura tama (jo paraspara viruddha haiM ) rahate haiM / tathA eka hI prakRtimai kisI apesAsa-saMsArakI apekSAse-pravartana. aura kisI apekSA-mokSakI apekSAse nivartana, ye do viruddha dharma rahate haiM aisA bhI mAnate haiN| isa prakAra eka hI padArthameM do viruddha dharmako mAnate hue sAMkhya matavAle anekAntavAdase vimukha kaise ho sakate haiN| sImAMsA-matavAle apane Apa hI bhinna rItise eka aura anekakA prarupaNa karake anekAntavAdako svIkArate haiN| ataH unase isa viSayameM koI prazna karanekA bAkI nahIM rhtaa| athavA zabda aura usakA sambandha ina donoMkA ve sarvathA nityabhAva hI mAnate haiM isase unheM isa viSayameM kucha pUchanA avazya hai / ve kahate haiM ki 'nodanA' kAryarupa arthako batalAnevAlI hai aura vaha kisI prakArake kAla-samayake samvandhase alaga rahanevAlI hai / ava yadi
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 jaina darzana kAryarUpatAko trikAlazUnya hI kahA jAya to usakA prabhAva hI ho jAyagA aura yadi zrartharUpa kahA jAya to vaha pratyakSa Adise bhI jAnI jA sake aisI hogI / aba yadi use donoM rupaye kahA jAya arthAt kAryatAko trikAlazUnyatvameM aura arthajJAnako karAnevAlI aise do viruddha dharmavAlI mAnA jAya taba hIM vaha 'nodanA' kA viSaya ho sakatA hai / ataH nodanAkI viSayatAko sAvita karaneke liye anekAntapakSakA svIkAra karanA yaha sahaja hakIkata hai, arthAt mImAMsA - matavAle bhI anekAntapakSakA hI svIkAra kara rahe haiN| aba kitanI eka aisI yuktiyA~ aura udAharaNa batalAte haiM ki jo vauddha vagairaha sarva darzanoMko sammata haiM aura jo anekAnta vAdakA samarthana karate haiM - 1 sarvadarzanavAle yaha mAnate haiM ki saMzayajJAnameM do prakArake bhAsa hote haiM, isa mAnyatAse ve anekAntavAdakA anAdara nahIM kara sakate / 2 eka hI anumAna pramANa meM sAdhakatA aura bAdhakatA ye do viruddha dharma rahe huye haiM, arthAt eka hI anumAna apane pakSakA sAdhaka hai aura dUsare pakSakA bAdhaka hai| aisA mAnanevAle prAmANika anekAntavAdakA anAdara kaise kara sakate haiM ? 2. 3 morake aMDe meM nIla vagairaha aneka varga rahe huye haiM, ve samasta varNa kucha ekarUpa nahIM kahe jA sakate evaM anekarUpa bhI nahIM kahe jA sakate, parantu kisI apekSAse ekarUpa aura kisI apekSAse anekarUpa kahe jA sakate haiM / yaha bhI anekAntavAdake anusaraNa se hI mAnA jA sakatA hai / isa viSayameM anya granthoM meM bhI isa prakAra kahA huA hai-"jaise morake aMr3emeM nIlAdi anekavarNa rahe huye haiM vaise hI eka hI ghaTameM paraspara milakara nAmaghaTatva, sthApanA ghaTatva, dravya ghaTatva aura bhAva ghaTatva, ye samasta dharma rahe huye haiM / " " ghaTa yaha miTTIse eka judA hI padArtha hai, usake sAtha miTTIkA anvaya hai aura bheda bhI hai / parantu ekalA bheda aura ekalA anvaya nahIM hai / " narasiMha avatArakA AdhA bhAga, nara hai " aura AdhA bhAga siMha hai, aise do bhAgarupa eka padArthako zravibhAgatva meM narasiMha kahA jAtA hai / 66 vaha ekalA nara
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 209 nahIM, kyoMki siMharUpa hai aura ekalA siMha nahIM, kyoMki nararUpa hai| kintu zabdavijJAna aura kAryoMke bhedake kAraNa vaha koI bhinna hI akhaMDa padArtha hai|" " hetume tIna rUpatva aura paMcaM rUpatva mAnanevAle vAdI eka padArthake hI satsatvako kisaliye nahIM mAnate ?" tathA jaise eka hI puruSoM putratva, pitRtva, vagairaha aneka sambandha bhinna bhinna apekSAle vAdhArahita rItise ghaTa saMkate haiM usI prakAra anekAnta mArgameM bhI dravyakI apekSAse saba eka haiM aura paryAyakI apekSAle aneka haiM, yaha saba kucha phisI tarahakA virodha Aye vinA hI ghaTa sakatA hai / aise ghaTanekA kAraNa yaha hai ki isameM bhinna bhinna nimitta rahe huye haiN| yadi yaha saba eka hI apekSAse yA eka hI nimittako lekara, ghaTAyA jAya to kadApi nahIM ghaTa sakatA / kyoki virodhakA mUla ekahI apekSAmeM yA eka hI nimittame rahA huA hai| bhinna bhinna apekSAoM meM yA bhinna bhinna nimittoMmeM virodhakI gandhaM taka nahIM A sktii| yadi nityAnityarUpa anekAnta naM mAnA jAya to AtmAmeM sukha, duHkha, naratva, yA devatva vagairaha bhAva bhI ghaTa nahIM skte| jaise eka hI sthira sarpakI phaNAvAlI avasthA aura phaNArahita avasthA ye donoM avasthArUpameM paraspara viruddha hai tathApi dravyakI apekSAse ina donoMkA virodha Tika nahIM sakatA / jaise eka hI aMgulI Ter3hI hotI hai aura sIdhI bhI hotI hai, arthAt usake sIdhepanakA nAza hokara usake sthAnameM Ter3hApana AtA hai, aura usakA aMgulIpana sadaiva sthira rahatA hai| jaise gorasa maikA dUdhapana miTakara usake sthAnameM dadhitva--dahIpana AtA hai aura gorasatva kAyama rahatA hai, yaha saMba hI pratyakSa vagairaha aneka pramANose jAnA jA sakatA hai aura isa prakAra padArthamAtrakA draSyattva aura paryAyatva nizcita ho cukA hai / isa TIkAko dhanAnevAle zrIguNaratnasUri svayaM 'parahetutamobhAskara' nAmaka ghAdasthalakA varNana karanevAle haiM, usameM yaha bAta batalAI jAyagI ki pratyeka darzanamai apane 2 iSTamatako sAdhaneke liye jo hetu batalAye jAte haiM ve samasta hetu anekAntavAdakA Azraya liye
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 jaina darzana vinA saMpUrNa prAmANikatA prApta nahIM kara sakate / ataH pratyeka darzanavAleko apane 2 matakA samarthana karaneke liye anekAnta. vAdakA Azraya lenA jarUrI hai| yadi hetuko ekAnta anvayI yA ekAnta vyatirekI mAnA jAya to usake dvArA iSTa sAdhana nahIM ho sakatA evaM paraspara sambandha rahita anvayI aura vyatirekI mAnA jAya to bhI iSTa siddhi nahIM ho sakatI, kintu yadi use anvaya aura vyatireka aise do rUpameM mAnA jAya tava hI sAdhyakI sAdhanA ho sakatI hai| kitane eka matavAle hetuke tIna aura pAMca lakSaNa vatalAte haiM, ve bhI dUSaNavAle haiM ( isa viSayameM pahale hetuke adhikArameM mAlUma kiyA gayA hai ) ata: jisa hetuke dvArA sAdhyakI siddhi karanI ho use anekAntavAdakI dRSTise anvaya aura vyatireka aise do rupavAnA mAnanA cAhiye / tathA hetuko, ekalA sAmAnyarupa ekalA vizeSarUpa yA paraspara samvandharahita ekalA sAmAnya rUpa, athavA vizeSa rupa mAnanA yaha bhI yuktiyukta nahIM hai| ule paraspara samvandhavAlA sAmAnya vizeSarupa mAnanA hI ucita aura yuktiyukta hai| 'parahetutamo bhAskara-vAdasthala' ! * ava jainamatake vivecanakI samApti karate huye andhakAra kahate. haiM ki isa prakAra jainadarzanakA saMkSepa kahA hai, jo nidoSa hai, aura jisameM kahIMpara bhI Age kisI prakArakA virodha mAlUma nahIM detA // 58 // yadi sampUrNa rItise jainadarzanakA vivecana kiyA jAya to . ' isase bhI atyadhika bar3A grantha vana jAyagA / isakA sampUrNa vistAra nahIM kahA jA sakatA ataH yahA~para mAtra sArabhUta bhAga hI mAlUma kiyA gayA hai / yahA~para jo sArabhAga batalAyA gayA hai . vaha sarvathA dUSaNarahita hai / kyoMki vaha sarvajJapuruSakA pragaTa kiyA huA hai aura sarvajJa puruSake kaMthanameM kadApi dUSaNa nahIM:
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda A sktaa| jainadarzanameM kahIMpara bhI jIva aura ajIva vagairaha tatvoMkI vicAraNAme Age pIche jarA bhI asambaddhatA sambhAvita nahIM hotii| tAtparya yaha hai ki anyadarzanoMke mUlazAkhoMma bhI paraspara asambaddhatA phalapha pAtI haiM taya phira malake bAdake kathAmanyoMkI to bAta hI phyA! arthAt una pranyoma pahale phuTa aura kahA hai aura pIche kucha aura, isa tarahakA virodha mAlUma ho jAtA hai aura janadarzanameM jana mUlagranyoM meM evaM anya pranyAne phahIM bhI aise virodhI gandha nahIM aatii| anyadarzanoMmeM bhI jo kucha acchI 2 doparahita vAte haiM ve jainadarzanameMkI hI haiN| isake viSayameM zrIsiddhasena divAkarane bhI isa prakAra sUcita kiyA hai--" hameM isa yAtapara vizvAsa hai ki parazAstroM meM jo kucha zreSTha yuktiyA~ milatI haiM ve jinavacanake vAkyake vindu haiM aura ve bhI jainoMke AgamarUpa samudramase uchalI huI haiM" aba bauddha vagairaha darzanoMmeM jahA~ jahA~para AgepI virodha AtA he usa viSayako yahA~para isa prakAra batalAte hai-cauddhamatavAle eka jagaha kahate haiM ki vastu mAna kSaNika hai aura dUsarI jagaha kahate haiM ki zAnakA kAraNa padArtha hai, arthAt jAnakArya rUpa hai aura padArtha kAragA rUpa! isa taraha ve donoM kArya kAraNarUpa honese pAnI vidyamAnatAse pahale arthakI vidyamAnatA honI cAhiye aura aisA ho taba hI una donoMkA kArya-kAraNabhAva ghaTa sakatA hai parantu isa mAnyatAma artha padArthako kSaNika mAnanA nibha nahIM sktaa| padArthake astitvakA eka kSaNa aura mAna hote samayakA eka kSaNa aise usa padArthako do kSaNa taka sthira mAnanA hI par3egA aura yadi aisA mAnA jAyagA to sava kSaNika haiM yaha siddhAnta bAlakI divArake samAna phisala par3egA, arthAta una domekI kisI eka cAtako surakSita rakhaneke liye mAnI huI dUsarI bAtako avazya chor3a denA par3egA, isa prakArakA paraspara virodha bauddhadarzanameM AtA hai| aura bhI ve yoM kahate haiM ki jo vipaya zAnakA kAraNarupa ho cahI zAnakA viSaya ho sakatA hai, arthAt eka jagaha viSayako
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 jaina darzana kAraNarUpa mAnate haiM aura dUsarI jagaha vaisA mAlUma nahIM hotA tathApi ve usI mAnyatAko pracalita rakhate haiN| jaise ki jo padArtha atItarUpa ho cukA hai athavA jo padArtha avase Age banegA ve donoM padArtha vidyamAna na honese kAraNarUpa kaise ho sakate haiM ? ve atItarUpa aura bhaviSyarUpa padArtha kAraNalpa na hone para bhI jJAna viSayarUpa kaise ho sakate haiM ? aisA honepara bhI akAraNarUpa padArthako viSayalpa mAnanA yaha eka prakArakI dvivacanatA hI hai| tIsarI bAta yaha hai ki tInoM kAlake padArthoM aura vyaktiko grahaNa karanevAlA jJAnaM una donoM meM kisI prakArakA kArya kAraNa sambandhana honepara bhI usa jJAnake vipayarUpa tInoM kAlake padArthoMko usa jJAnake viSayarUpa vatalAnA yaha bhI apanI mAnyatAse viruddha dhAta hai| cauthI yaha bAta hai ki yadi saMva kSaNika hI mAnA jAya to phira bhinna 2 samayameM cartanevAle anvaya aura-cyatirekakA sambandha kaile ghaTa sakatA hai aura yadi vaha sambandha na ghaTa sake to phira tInoM kAlase lagatA huA vyAptijJAna bhI kaise ho sakatA hai? vauddha tInoM kAlase lagate huye vyApti jJAnako mAnate haiM aura yaha saba kSaNika mAnate haiM yaha kaise bana sakatA hai ? yaha bhI paraspara virodhavAnI hI hakIkata hai| pAMcavA~ yaha hai ki saba kucha kSaNika mAnanevAloMke pahale janmajanmAntarakA sambandha sambhavita nahIM ho sakatAM tathApi bauddhamatameM yoM kahA jAtA hai ki "isa bhavase pahale 5ce bhavameM merI (buddhakI) zakti dvArA eka puruSa mArA gayA thA, usIke pariNAmameM he bhikSuoM! mujhe kAMTA lagA hai" yaha bhI eka prakArakA viruddha hI vacana hai| chaThA yaha ki vastu mAtrako niraMza-avayava rahita mAnanevAle vauddha ekahI citta saMvedanake aura vikalparahitaM pratyakSa jJAnake aMza karake amuka aMzako pramANabhUta mAne aura amuka aMzako apramANabhUta mAne yaha bhI spaSTa rUpameM hI paraspara viruddha hai| . . sAtavA~ yaha ki hetuke tIna rUpoMko mAnanevAle aura saMzayako do rUpamai batalAnevAle vauddha vastuko niraMzaM mAne isameM virodhake / sivAya anya kucha bhI tathya nhiiN| ,
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 213 tathA bauddha yoM kahate haiM ki jo koI padArtha hamAre najarake sAmane AtA hai vaha koI saghana padArtha nahIM, vaha saba bhinna 2 aNuokA Dhera hai / parantu vauddhoMkA yaha kathana satyatA rahita hai| kyoMki jo bauddha kahate haiM vaisA hI yathArtha ho to ghaTakA kinArA pakar3anase vaha sArA hI hAthameM kaise A sake ? tathA yadi aisA hI satya ho to phira koI vastu pheMkI bhI nahIM jA sakatI aura ghasITI bhI nahIM jA sakatI ataH bauddhoMkI 'paramANuokA Dhera' mAnanekI mAnyatA sarvathA asatya, vyavahAraviruddha aura anubhavaviruddha hai| bauddhadarzanameM isa prakArakA virodha samAyA huA hai| naiyyAyika aura vaizeSika matameM jo virodha rahA huA hai use bhI isa prakAra batalAte haiM-una darzanoM meM aisA mAnA jAtA hai ki sattAke yogase satva AtA hai / tathApi sAmAnya, vizeSa aura samavAya ina tInoM meM sattAke sambandhako ve nahIM mAnate, to bhI ina ke sadbhAvakA kathana karate haiM, isameM virodhake sivAya aura kyA mAlUma hotA hai ? dUsarA yaha ki ve loga ' eka hI sAtha do kriyA na ho sake ' isa vahAnese jJAnako svaprakAzI nahIM mAnate, tathApi Izvarake jJAnako svaprakAzI mAnate haiM, yaha bhI spaSTa hI virodha hai| dIpaka svayaM hI apanA prakAza karatA huA uparokta vahAnako nirmUla kara detA hai ataH yaha mAnyatA bhI yathArtha nhiiN| tIsarI yaha bAta ki paravaMcanarUpa chala, jAti [zabdoMse phaMsAnekI rIta] aura nigraha sthAnoMko bhI jainadarzanatatvarUpa mAnate haiM yaha bhI eka vicitra jaisI bAta hai| koI bhI darzana aisI prapaMcI vAtoMko sthAna nahIM de sktaa| . cauthI yaha bAta hai ki AkAzako avayavarahita mAnakara aisA kahA jAtA hai ki AkAzakA guNa zabda usake eka bhAgameM hI sunA jAtA hai yaha vAta sarAsara virodhase hI bharI huI hai| __ pAMcavIM bAta yaha hai ki 'jahA~ sattAkA sambandha hove vahA~ hI satva ho'aisA mAnA jAtA hai| parantu sambandha to vahA~ hI ho sakatA hai ki jahA~para padArthoMkA avayavitva ho, aisA honepara bhI
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 jaina darzana sAmAnyako sattAke sambandhavAlA mAnA jAtA hai aura use ava yava rahita bhI kahA jAtA hai yaha bhI virodha hI hai| chaThI bAta yaha hai ki samavAyako nitya aura eka svabhAvavAlA mAnA jAtA hai aura usakA sambandha padArthamAnake sAtha maMjUra kiyA jAtA hai parantu yaha maMjUrI tava hI ucita ginI jA sakatI hai jaba samavAyake aneka svabhAva ho / yadi samavAyake aneka svabhAvolo na mAnakara usakA salvandha salasta padAthAke sAtha maMjUra kiyA jAya to isameM paraspara viruddhatA livAya aura kucha nahIM jAna pdd'taa| * lAtavIM bAta yaha hai ki ve padArthako jJAnameM lahakArI mAnate haiM, artha sahakAritva sivAya pramANatA pUrNarUpa nahIM mAnate aura yogiyoMkA jJAna, jisameM mAlita hote hue padArtha vidyamAna nahIM taba phira sahakArI hI kisakA ho, ise pramANalpa mAnate haiM parantu yaha bhI eka viruddhatA hI hai| . / AThavIM bAta yaha hai ki ve smaraNako pramANarUpa nahIM mAnate, kyoMki usameM kucha navIna sAlama nahIM hotA, vaha smaraNa mAtra utanA hI mAlUma karAtA hai aisA mAnakara dhArAvAhI jJAna [ rAma, rAma, rAma, rAma, rAma, isa prakArakA jJAna ] ko pramANarUpa kaile mAnA jAya? kyoMki kucha nabA to usameM bhI mAlUma nahIM hotA / eka samAna sthiti honepara bhI ekata pramANa aura ekako apramANa mAnA jAya to paraspara virodhatAke sivAya aura kyA hAtha laga sakatA hai? kadAcina yo mAna liyA jAya ki smaraNa zAnameM kisI bhI padArthako sAkSAtkAraNatA nahIM hai ataH vaha apramANa rUpa hai aura dhArAvAhI jJAnameM padArthatI lAkSAtkAraNatA vidyamAna haiataeva use pramANarUpa mAnA jAtA hai| isa bAtakA uttara isa prakAra / hai-kitaneeka anumAnoMmeM bhI atIta aura padArtha anAgata kAraNarUpa honele lAkSAt rItise padArtha kAraNarUpa nahIM hote tathApi jaise unheM pramANarUpa mAnA jAtA hai-vaise hI smaraNa jJAnako bhI pramANa mAnanA caahiye| aisA honepara bhI yadi isa bAtako TAla diyA jAya to vaha virodha hI ginA jA sakatA hai| dekhiye isa nimna
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 215 / anumAnameM padArthakI [hetukI ] sAkSAt kAraNatA kahA~ mAlUma hotI hai, AkAzameM kAle vAdala honese vRSTi hogI aisA anumAna ho sakatA hai aura nadImeM bAr3ha AI dekhakara vRSTi huI hogI aisA anumAna ho sakatA hai| ina donoM anumAnoM meM vRSTiko sAkSAt vidyamAnatA kAraNarUpameM nahIM hai tathApi ina donoMko pramANarupa mAnA jAtA hai vasa vaile hI smaraNako bhI pramANarUpa ginanA caahiye| jahA~para dhUyA dekhakara alikA anumAna kiyA jAtA hai usa anumAnameM padArthakI sAkSAt kAraNalA vidyamAna hai, arthAt anumAnameM tInoM kAlake padArthokA bhAsa ho sakatA hai / yadi anumAnake samAna sAraNako bhI pramANarUpa nahIM mAnA jAya to spaSTa taurapara virodha hI ginA jaaygaa| navamI bAta yaha hai ki IzvarakA jJAna ki jilake dvArA vaha padArthamAtrako jAna sakatA hai, kyA vaha indriya aura padArthoke samvandhase hotA hai ? yA isake vinA hI hotA hai ? yadi aisA mAnA jAya ki vaha indriya aura padArthoM ke sambandha vinA hI hotA hai to phira Apa jo indriya aura padArthaka sambandhale honevAle evaM vyapadeza rahita jJAnako pratyakSa kahate haiM usameMle indriya aura paMdArthake sambandhase honevAle kitane eka bhAgako nikAla denA cAhiye kyoMki Izvarake pratyakSa vaha utanA vibhAva ghaTa nahIM sktaa| yadi kadAcit yoM kahA jAya ki Izvarake jJAname bhI vaha sambandha hotA hai, to yaha vAta bhI ucita nahIM hai / kyoMki IzvarakA mana sarvathA choTA honeke kAraNa eka hI samaya meM vaha samasta padArthoke sAtha jur3a nahIM sakatA, isase jaba vaha eka padArthako jAnatA hai usavakta dUsaroMko nahIM jAna sakatA ataH hamAre samAna usakA sarvajJatva kadApi nahIM ghaTa sktaa| kyoMki vaha Izvara manake dvArA eka hI samayameM samasta padArthoke sAtha sambandha na rakha sakaneke kAraNa eka hI samayameM samasta padArthoMko jAna bhI nahIM sktaa| jo ekake vAda eka, aise RmavAra sava jAnatA hai ataH yadi vaha sarvaza kahalAtA ho to hama bhI saba sarvaza kahalAne caahiye| kyoMki isaprakAra kramazaH hama bhI sava
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 jaina darzana jAna sakate haiM / tathA jo padArtha atItarUpa haiM evaM bhaviSyarUpa haiM unhoMke sAtha Izvarake manakA saMyoga na honese vaha unheM kisataraha jAna sakegA ? ataH IzvarakA jJAna viSayamAtrako jAnatA hai yaha kathana bhI sarAsara virodhavAlA hai, aura yaha virodha spaSTa taurase samajhA jA sakatA hai / isI prakAra yogiyoMke jJAnake sambandha meM bhI samajha lenA cAhiye / naiyAyika loga yaha mAnate haiM ki pahale padArtha utpanna hotA hai aura phira usakA rUpa utpanna hotA hai, yadi rUpa pahale utpanna ho to vaha zrAdhArake vinA kahA~ raha sake ? ataH uparokta mantavya svIkAra kiyA jAtA hai / isa vAtameM virodha isa prakAra AtA hai jaba padArthakA nAza mAnA jAtA hai taba yaha kahA jAtA hai ki, pradArthakA nAza huye vAda usake rUpakA bhI nAza ho jAtA hai / parantu yaha kathana yathArtha nahIM / vAstavika rAtise (Apake kathana karanekI rItase) padArthakA nAza honepara usakA rUpa AdhAra rahita hokara phira nAzako prApta honA cAhiye, parantu zrApa kahate haiM vaise nAza nahIM honA cAhie, isa prakAra uparokta kathanameM virodha mAlUma hotA hai / isa taraha naiyyAyika aura vaizepikoMke darzanoMmeM bhI paraspara virodha rahA huA hai sAMkhyamatame jo paraspara virodha rahA huA hai vaha isa prakAra haive kahate haiM ki prakRti nitya, eka, avayavarahita, kriyA rahita evaM avyaktarUpa hai, aura aisI prakRti anitya mahat gairaha aneka vikAroMko prApta karatI hai, yaha to spaSTa hI virodha hai / eka graha vAta hai ki cetanA padArthake jJAnase rahita hai kyoMki padAkA jJAna buddhikA vyApAra hai / yaha bhI anubhava se sarvathA viruddha hai / buddhi mahadarUpa hai aura jar3a hai ataH vaha kucha cetatI hI nahIM yaha bhI virUddha vANI hai / AkAza vagairaha pAMca bhUta zabda tanmAtrA, rUpatanmAtrA, vagairaha tanmAtrA paramANuoM se paidA hote haiM, yaha bhI yathArtha rItise nahIM ghaTatA / kyoMki ekAnta nityapakSameM kabhI kAryakAraNa bhAva ghaTahI nahIM sakatA / aMta meM yaha ki jaise puruSa ekAnta nityarUpa honese
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 217 kadApi vikArako prApta nahIM hotA vaise hI usakA bandha aura mokSa bhI nahIM hotA, isI prakAra prakRti meM bhI kisI tarahakA vikAra na honA cAhiye / kyoMki prakRtipuruSake samAna sarvathA nityarUpa hai isa prakAra sAMkhyadarzanameM bhI paraspara virodha AtA hai| mImAMsaka matameM jo paraspara virodha hai so isa prakAra hai-ve kahate haiM ki " kisI jIvako nahIM mAranA, kisIko bhI hiMsaka nahIM bananA" anyatra kahate haiM ki " zrotriyako bar3e baila yA bar3e vaMkarako prakalpita karanA" arthAt denA / eka jagaha kahate haiM ki "kisI jIvako nahIM mAranA aura dUsarI jagaha kahate haiM ki azvamedhake madhyama dinameM tIna kama chahaso pazuokA niyoga karanA" tathA " ani aura somake liye pazukA balidAna karanA, prajApatike liye sattara 70 pazuoMkA bhoga denA" yaha saba hI mAtra paraspara virodhavAlA hI kathana hai eka jagaha kucha aura dUsarI jagaha kucha aura aisA kahanese paraspara virodhake sivAya anya kucha bhI palle nahIM par3a sktaa| ve eka jagaha kathana karate haiM ki "asatya nahIM bolanA" aisA kahakara anyatra likhate haiM ki brAhmaNake liye asatya bolanA" anyatra kahate haiM "he rAjan ! ThaTTA maskarI karate hue, striyoMke prasaMgame, vivAhake samaya,prANa jAte hoM aisI AphatameM aura sava luTa jAtA ho aise samaya ina pAMcoM jagaha jhUTha bolanemeM pApa nahIM hai,"! tathA aneka prakArase corIkA niSedha karake phira aisA kahA gayA hai ki "yadi brAhmaNa haTase, kapaTase.kisIkA-dhana lele tathApi vaha corI nahIM khlaatii| kyoMki vaha sava brAhmaNoMkA hI hai aura unakI kamajorIke liye hI vRSa loga [halake loga] usakA upabhoga kara rahe haiN| brAhmaNa jo kucha letA hai [ apaha 1 satyaM bruyAt priyaM truyAt, na truyAt satyamapriyam , priyaMca nAvRtaM bruyAt , eSa dharmaH sanAtanaH / manusmRtI adhyAya 4 zloka 138 2" sarva svaM brAhmaNasyedaM yat kiMcit jagati gataM, zreSTayanAbhijanenedaM sarva vai brAhmaNo'hati // svayameva brAhmaNo bhuMkta svaM vaste sva dadAtica, AnRzaMsyAda brAhmaNasya bhuMjatahItare janAH" // dekhiye manusmRtI adhyAya 1 zloka 100-101
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 jaina darzana raNa karatA hai ] jo kucha khAtA hai, jo kucha oDhatA hai, aura jo kucha detA hai, vaha lava kucha usIkA hai"| tathA eka jagaha yaha bhI kathana kiyA hai ki "putrarahita puruSakI gati nahIM hotii|" tathA anyatra aisA kahA gayA hai ki "santAna rahita hajAro brahmacArI viprakumAra svarga gaye haiN|" tathA "mAMsa bhakSagameMTa, madya pInemeM aura maithUna levanameM dopa nahIM hai kyoMki vaha bhUtoMkI pravRtti hai, jo usa kAmase nivRtti ho to bahuta phala hai" yaha ullekha to paraspara sarvathA viruddha hai / yadi pravRttimeM dopa na lagatA ho to nivRtti meM bahuta phala kaise ho sakatA hai ? tathA yaha bhI kahA jAtA hai ki " vedame vidhAna kI huI hiMsA dharmakA kAraNa hai" isa vAkyase sarAsara virodha bharA hai| kyoMki jaba vaha hiMsA hai taba dharmakA kAraNa kaile ho sakatI hai ? aura yadi dharmakA kAraNa hai to phira hiMsA kisa taraha ho sakatI hai ? yaha to mAtA hai aura vaMdhyA hai' isa prakArako virodhI hakIkata hai| unhIke zAstra dharmakA svarUpa isa prakAra vatanAyA hai___ "dharmakA lAra suno ! aura sunakara use dhAraNa karo ! anya kisIko pratikUla ho vaisA AcaraNa mata karo " ityAdi / acimArgako mAnanevAle vedAntiyoMne isa prakArakI kadarthanA kI hai| "hama jo pazuoM dvArA pUjA karate haiM so ghora aMdhAkAra, DUbate haiN| hiMsA dharmarUpa ho aisA kadApi na huA hai aura na hogaa|" tathA mRtyuke bAda dUsare janmako prApta huye jIvoMkI tRptike liye zrAddha vagairaha karanA yaha sarvathA avicArI kArya hai / unake hI sAthI kahate haiM ki-" yadi mRtaka jIvoMko bhI zrAddha dvArA tRpti hotI ho to vujhe huye dIpakakI loko tela kyoM na car3hA sake ?" ila prakAra mImAMsaka matameM paraspara virodhavAlI paurANika bAteM 3 manusmRtI adhyAya 5..zloka 159-anekAni sahasrANi kumArabrahmacAriNAM / divaM gatAni viprANAmakRtA kulasaMtatim / / 4 manusmRtI adhyAya 5 vAM zloka 56-- mAMsabhakSaNe dopo na madye naca methune / pravRttireSA bhUtAnAM nivRttistu. mahAphalA //
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 219 bahuta haiM / vizepa jijJAsuko isa prakArakI bahutasI bAteM saMdeha samuccaya ' nAmaka granthale jAnalenI caahiye|| tathA bhaTTake matavAle jo zAnako parokSa hI mAnate haiM aura aisA mAnanekA kAraNa kriyAkA virodha patalAte haiM so bhI yathArtha nhiiN| yadi ve yoM kahate ho ki jJAna padArtho ko batalAtA hai ataH vaha apanA prakAza nahIM kara sakatA, kyoMki eka hI sAtha do kriyAyeM nahIM ho sakatI, taba to dIpaka padArthakA prakAza karatA hai ataH vaha bhI zAnake samAna hI apanA prakAza na kara sakegA, isase use prakAzita karane ke liye dUsare dIpakakI AvazyakatAmAnanI caahiye| jo isa taraha aura isI yuktise dUsarA dIpaka na mAnA jAya to. zAnako bhI svaprakAzI mAnanA caahiye| yadi aisA honepara bhI pakSapAta kiyA jAya to isameM virodhake sivAya anya kucha hai hI nahIM tathA brahmAdvaitako mAnanevAle avidyAke vivekapUrvaka pratyakSa pramANa dvArA sirpha samAtrako mAnate haiM aura kahate haiM ki pratyakSa. pramANa niSedhaka nahIM parantu vidhAna karanevAlA hai| yaha bhI paraspara virUdvatAvAlA hI kathana hai |pyoNki yadi pratyakSapramANa vidhAna karanevAlA hI ho aura vaha niSedhaka pramANa na ho to usake dvArA. avidyAkA nirAla kisa taraha ho sake ? tathA pUrvokta mImAMsA matavAle kisI prakAra devako nahIM mAnate tathApi ve brahmA viSNu, aura mahezvara Adi devoMko pUjate haiM aura unakA dhyAna karate haiM yaha bhI sarvathA viruddha hI hai ityAdi / isa taraha bauddha vagairaha anya darzanoM meM pUrvApara virodha AtA hai vaha pUrvokta prakArase vatanAyA gayA hai| athavA vauddha vagairaha darzanoM meM jo jo syAdvAdakA svIkAra karaneke prasaMga prAcIna lokakI vyAkhyA batalAye haiM ve sava hI. pUrvApara viruddhatayA yahA~ bhI lava darzanomeM ucitatAke anusAra dikhalA denA cAhiye / ve vauddha vagairaha darzanavAle pUrvokta prakArase syAdvAdakA svIkAra karate haiM tathApi usakA khaNDana karaneke liye yuktiyA~ calAte haiM, yaha paraspara virodha nahIM to aura kyA kahA jAya ? athavA isa viSayameM aura kitanA kahanA cAhiye ? mileM
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 jaina darzana huye dahI aura ur3adake daunoMmeMse kitane ur3ada nikAleM ? ataH yahA~ para isa viSaya meM itanA hI kaha kara virAma lete haiM / jo cArvAka yAne nAstika hai vaha to vicArA raMka hai, vaha AtmA, dharma dharma, svarga, aura mokSa inameMse kucha bhI nahIM mAnatA 'ataH usake sAtha carcA hI kyA kI jAya ? usakA kiyA huA kathana logoM ke anubhavase aura zAstroMse sarvathA viruddha hai / vaha vicArA dayAkA pAtra hai ataH use chor3a denA hI ThIka hai / aisI sthiti honese hI usake sAmane anekAnta vAdakA sthApana karanA aura usakA ( nAstikakA ) paraspara virodha batalAnA yaha sava kucha chor3a dete haiN| AkAravAle bhUtoMmeMse zrAkAra rahita caitanyakI utpattikA honA yaha virUddha bAta hai / kyoMki bhUtomeMse utpanna 'honevAlA yA dUsarI jagahase AtA huA caitanya najarase mAlUma nahIM hotA / jaise zrAtmAke pAsa indriyA~ nahIM pahu~ca sakatIM vaise 'hI caitanyake pAsa bhI indriyA~ nahIM pahu~ca sakatIM ityAdi / isa prakAra bauddha vagairaha anya sabake zAstra apane 2 banAne vAloMkA asarvajJatva sAvita karate haiM, sarvajJatva to sAvita kara hI nahIM sakate, kyoMki unameM paraspara virodhavAle aneka ullekha bhare hue haiM / jainamata kahIMpara jarA bhI paraspara virodha nahIM AtA ataeva usakA mUla puruSa sarvajJa honA cAhiye, yaha bAta jaina sata hI sAbita karatA hai / jo bAte mUla graMthakArane nahIM batalAI ve bhI kitanI eka yahA~'para batalAI jAtI haiM - kaNAda, akSapAda, mImAMsaka aura sAMkhya matavAle yo kahate haiM ki samasta indriyA~ prApyakArI hI haiM / bauddhaM kahate haiM ki kAna aura A~khoM ke sivAya anya saba indriyA~ prApyakArI haiM aura jaina prAMkhoM sivAya anya sava indriyoMko prApyakArI mAnate haiM / zvetAmvaroMke mukhya 2 tarkagraMtha nimna likhita haiM- sammatitarka, * nayacakravAla, syAdvAdaratnAkara, ratnAkarAvatArikA, tatvArthapramANa
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAda 221 vArtika, pramANamimAMsA, nyAyAvatAra, anekAntajayapatAkA, anekAntapraveza, dharmasaMgrahaNI aura prameyaratnakopa vagairaha 2 digambaroMke mukhya 2 tarkagraMtha nimna likhita haiM-prameyakamalamArtaDa, nyAyakumudacandra, AtaparIkSA, aSThasahasrI, siddhAnta sAra, aura nyAyavinizcayaTIkA, vagairaha 2 * veDArUpaH samudre khila jala carite kSArabhAre bhave'smin, dAyI yaH sadguNAnAM parakRtikaraNAdvaitajIvI tapasvI / asmAkaM vIra dhAro'nugata naravaro vAhako dAntizAntyoH dadyAt zrIvIradevaH sakala zivasukha mArahA cAptamukhyaH // / samAtoyaM granthaH / 1prApyakArI yAne padArthako sparza karake jJAna karanevAlI (prApya-prApta pharake-kAri-karanevAlI ) arthAt padArthake sparzako prAtakarake jnyaankraanevaalii|
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ . (222) osavAlavaMzotpattipatram samvat 1946 kI sAlameM kRSNagaDha nagarameM zrImAn mahArAjAdhirAja zrI' zArdUlasiMhajI vAlIya riyAsata kI rAjasabhAmeM osavAloMkI utpatti para kaI tarahake vicAra calane para zrImAnake hukmase pUjyazrI 108 yuta nyAyAMbhonidhi tapagacchAcArya zrImadvijayAnaMdajI (AtmArAmajI) mahArAjase ki jo usa vakta jodhapura cAturmAsa rahe hue the, vinayapUrvaka darayAphta kiyA gayA to ApADha sudi 9 samvat 1946 ke patra ke sAtha AcArya mahArAjane kRpAkarake osavAloMkI utpattikA hAla likhA jisase usa vakta zrIdaravAra kRSNagaDhameM mAlUma karake jo jo zakUka osavAloMkI utpattike paidA hote the unako nivAraNa kiye usIko isa granthake sAtha isa vAste lagAyA jAtA hai ki usakI utpattikA vRttAMta bhI isake sAtha hamezAke vAste lagA rahe to pAThaka gaNoMko upayogI hogurumahArAjake patrameM isa muvAphika lekha hai:osavAla logoMkI utpatti nIce mujaba saMkSepase likhate haiM so samajhalenA1. zrI bhinnamAla nagarakA rAjA zrIpuMja thA usake do maMtrI hue:-(1) sA. uhaDa. (2) sA. udharana. ina donoM maMtriyoMko zrIvikramAdityase 400 (cAraso) varSa pahale zrIratnaprabhasUrijIne pratibodha karake inake vaMzameM se aThAraha ( 18) gotra osavAloMke sthApana kiye unakA nAma nIce mujaba hai(1) tAtahaDa gotra (2) bAphaNA gotra , (3) karNATa gotra (4) valaharA gotra (5) morAkSa gotra (6) kulahaTa gotra (7) birahaTa gotra (8) zrIzrImAla gotra (9) zreSThi gotra (10) sucetI gotra (11) AicaNAMga gotra ( 12) bhUri gotra ( bhaTevarA) (13) bhAdra gotra (14) cIvaTa gotra (15) kuMbhaTa gotra (16) miMDU gotra (17) kanoja gotra (18) laghuzreSThi gotra 2. lakhIjaMgala nagarameM ratnaprabhasUrIjIne dasa hajAra ( 10,000) ghara rajapUtoMke pratibodha karake jainI kie aura unako osavAla padapara sthApana kie unake sughayAdi aneka gotra sthApana kie- .
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ (223) 3. zrIvikramAditya sambat 578 (pAMcaso aThahatara) meM zrIratnapura nagaH / rakA vAsI jAtikA cohAna rajapUta tisakI 24 (covIsa ) khAM nIce * mujaba haiM(1) hADA (2) devaDA (3) sonagarA (4) mAlamIcA (5) kUdaNecA (6) vemA (7) vAlota (8)cIvA (9) kAca (10) khIcI (11) vihala (12) seMbhaTA (13) melavAla (14 1 vAlIcA (15) mAlhaNa (16) pAvecA (17) kAMbalecA (18rApaDIyA (19) pudaNeca (20) nAharA (21) IzvarA ( 22) rAkasIyA (23) vAgheTA (24) sAcorA ina covIsa khAMpAko pratibodha karake osavAla sthApana kiye unakI 9 (nava) zAkhA huI vaha nIce mujava hai(1) ratnapurA (2) vAlAhI (3) kaTAriyA (4) korecA (5) sApaDahA (6) sAmariyA (7) narANagotrA (8) bhalANIyA (9) rAmaseNyA 4. vikrama samvat 7.1 ( sAtaso eka ) meM zrIraviprabhasarIjIne lakhoTIyA mahezvarI lAkhaNasIko prativodha karake tisake putra ke nAmase osavAla vaMza aura loTA gotra sthApana kiyA 5. vikrama sambat 732 ( sAtaso battIsa ) meM jainAcAryane ajamerake rAjA cAvA nAmaka, cohAnagotrakA ko prativodha karake tisake putra ke nAmase osavAla vaMza aura loDhA gotra sthApana kiyA 6. vikrama sambat 7.2 (sAtasobattIsa ) meM jainAcAryane jAtike cohAna rajapUtoMko prativodha karake osavAla vaMza aura vAphaNA gotra sthApana kiyA tisakI tevIsa zAkhA nIce mujaba haiM: (1) joTA (2) poravAla (3) bhAbhU (4) sonI (5) maroTI (6) samUlIyA . (7) dhAMdhala (8) dasorA (9) bhUAtA (10) nAhaTA (11) kalasehIyA. (12) vasAha (13) dhatUrIyA (14) sAhalIyA (15) muMgaravAla
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ (224) (16) makaladAla (17) saMbhUAtA (18) nAhaDasarA ' ' (19) kaTecA (20) mahAjanIyA (21) muMgarecA ' (22) hUDIyA aura tevIsavIM eka zAkhA pustakameM nahIM honese nahIM likhI aura. ina tevIsa meM se cAra ( 4) zAkhA phira nikalI tinake nAma. (1) jAMgaDA (2) magadIyA. (3) kuTevA. ( 4 ) kucelIyA 7. vikrama sambat 1026 ( eka hajAra chabIsa ) meM vimAna sUrIjIne sonIgarA cohAnako prativodha karake tisakA saMcetI gotra sthApana kiyA 8. vikrama sambat 1091 ( eka hajAra ikANa) meM zrIlodravApura paTTaga meM yAdavakulake bhATI gotrakA sAgara nAmA rAvala rAja karatAthA. usake do putra-eka zrIdhara, aura dUsare rAjadharathe ina donoMko pratibodha karake zrI jinezvara sUrIjIne osavAla vaMza aura bhaNazAlI gotra sthApana kiyA 9. vikrama sambat 1112 ( eka hajAra ekaso vArA) meM maMDhoke rAjA dhavalacandako zrI jinavallabhasUrIjIne prativodha karake osavAla vaMza aura kukuDacopaDA gotra sthApana kiyA. 10. vikrama sambat 1117 (eka hajAra ekaso satarA) meM sonIgarA 'nagarakA rAjA jAtikA cauhAna sagara nAmA thA tisake beTe bohichakumArako jinadattasUrIjIne prativodha karake osavAla vaMza aura bohicharA gotra sthApana kiyA 11. vikrama sambat 1117 (eka hajAra ekaso satarA) meM jAtike rAThoDa rajapUta tinako zrI jinadattasUrIgIne pratibodha karake osavAla vaMza aura aThAraha gotra sthApana kiye tinake nAma yaha haiM. 1 sAMnusukhA. 2 petisA. 3 pArakha 4 coraveDIyA. 5 buccoM 6 camma 7 nAbarIyA 8 gaddahIyA 9 phAkarIyA 10 kuMbhaTIyA 13 sIyAla 12 sacovA 13 sAhila 14 ghaMTelIyA 15 kAkaDA 16 sIghaDA 17 saMkhavAlecA 18 kurakucIyA. noTa. ina Upara ke likhe hue gotroMko golavacha gotrake bheda samajhanA 12. vikrama samvat 1192 ( eka hajAra ekaso bANaveM) meM mulatAna nagarake vAsI dhIMgaDamalla mahezvarI bANiyAke putra lunAko zrI jinadattasUrIjIne prativodha karake osavAla vaMza aura lunIyA gotra sthApana kiyA
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ (225) 13. vikrama sambat 1314 (eka hajAra tInaso cavadaha ) meM zrIsiMdhakA rAjA gosalanAmA jAtikA bhATI tisake parivArake 1500 (paMdarahaso) gharoMko zrIjinacaMdrasUrIjIne pratibodha karake osavAla vaMza aura AdhariyA gotra sthApana kiyA. 14. jAtikA devaDA cohAna jAlorakA rAjA sAmaMtasiMhake 12 ( bAraha ) veTeMmeMse choTe putra vachAke nAmase osavAla vaMza aura vachAvata gotra sthApana kiyA 15. sapAdalakSadeza aura kuMbhArInagarIkA yAdavavaMzI uradhara nAma rAjAko zrIpadmaprabhasUrIjIne pratibodha karake osavAlavaMza aura jamiyA gotra sthApana kiyA. 16. pIpATa nagarakA gahalodhavaMzI karmasiMharAjAko zrIjayazekhara sUrIjIne pratibodha karake osavAlavaMza aura pIpAmA gotra sthApana kiyA___ ityAdika aneka gotrake bhedase osavAloMkI utpatti samajhanI aura vizeSalikhanekA yaha hai ki phakata rajapUta aura mahezvarI vANiyA aura brAhmaNase arthAt ina tIna hI jAtise osavAla bane haiM aura loka nIca jAtise osavAla bane aisA kahate haiM so jhUTa hai___ aura isameM balAI gotra aura caMDAliyA gotra aura baMbhI gotra ityAdika gotrake bheda haiM so koI nIca jAtise inakA nAma nahIM par3A hai kevala ina lokoM kA ina nIca jAtiyoM ke sAtha bepAra ( rojagAra ) karane karake logoMne vaisA vaisA nAma dediyA hai. aura ina tInoM hI varNamese eka zrIjinadattasUrIjIne hI savAlakSa ghara osavAla padameM sthApana kiye haiMaura AcArya mahArAjakA sAmAnya vicAra Upara likhakara janAyA hai nakala ciThIkIzrIkizanagaDha mahAzubhasthAne zrAvaka puNyaprabhAvaka sAgaracaMda lakhamIcaMda tathA gulAbacaMda lAbhacaMda yogya jodhapurase baDe, mahArAja zrIpujyAcArya zrImadAnaMda sUrijI mahArAja kI taraphase dhamalAbha bAMcaMso aura yahAM saba muni mahArAja sukha sAtAmeM varte haiM. ApakA patra AyA bAMcakai bahota hI AnaMda huA hai. vizepa lakhavAnuM Apane maMgAyA prazna zAstrako tapAsa kara tisakA thoDAsA tarajumA arthAt nakala dAkhala bhejA hai zubha mitI sambat 1945 ApADha sudi 9-li. muni amaravijayakA dharmalAbha vAMcaso- .
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ (126) jesalamerake cAphaNAoke saMghakA varNana tIrthayAtrAke nimitta nikalanevAle saMghoMmeMse eka bar3A bhArI antima saMgha samvat 1891 meM mAravADake 'jesalamera nagarameM rahanevAle paTavA nAmase prasiddha-bAphaNA-kuTuMbavAle osavAloMne nikAlA thA / isa saMghakA varNana, usI kuTuMcakA banAyA huA, jesalamerake pAsa amarasAgara nAmaka sthAnameM jo jaina maMdira hai usameM eka zilA para usI samayakA likhA huA hai| yaha zilAlekha mAravADI bhASAmeM aura devanAgarI lipimeM likhA gayA hai| nIce isa lekhakI jyoM ki tyoM nakala dI jAtI hai / isa lekha kI eka kApI pravartaka zrIkAntivijayajI mahArAja zAstrasaMgrahamase milI hai; jo unhoMne kisI mAravADI lahiyeke pAsa likhavAI hai aura dUsarI nakala, baDaudAke rAjakIya pustakAlayake saMskRta vibhAgake sadgata adhyakSa zrIyuta cimanalAla DAhyAbhAI dalAla em. e. ne jesalamerake kisI yatike pAsase likha maMgavAI thii| vaha munirAja zrI jinavijayajIne jaina sAhitya saMzodhaka ke bhAga 1 aMka 2 apragaTa kI hai. ||oN namaH // / duhaa| ripabhAdika cauvIsa jina puNDarIka gaNadhAra / mana vaca kAyA eka kara praNamu vAraMvAra // 1 vidhana haraNa saMpatikaraNa shriijindttsuriNd| kuzala karaNa kuzaleza guru vandu kharatara iMda // 2 jAke nAma prabhAvatai pragaTe jaya 2 kAra / sAnidhakArI parama guru sadA raho nirAdhAra // 3 sambat 1891 rA. miti ASADha sudi 5 dine zrIjesalameru nagare mahArAjAdhirAja mahArAvalajI zrI 108 zrIgajasiMghajI rANAvata zrIrUpajI vApajI vijayarAjye bRhatkharatara bhaTTArakarAcche jaMgamayugapradhAna bhadhAraka zrIjinaharSasaribhiH paSTaprabhAkara jaM / yu / bha / zrI 108 zrI jinamahendrasari upadezAt zrIbAphaNAgone devarAjajI tatputra gumAnacaMdajI-bhAryA jetAM / tatputra 5-(1) bahAdaramalajI-bhAryA caturAM / (2) savAIrAmajI-bhAryA jiivaaN| (3) maganIrAmajI-bhAryA paratApAM / (4) jorAvaramallajI-bhAryA cothAM / (5) pratApacaMdajI-bhAryA mAnAM / evaM bahAdaramallajI tatputra (1) dAnamAlajI (2)
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 227) savAIrAmajI tatputra sAmasiMgha. mANakacaMda / sAmasiMhaputra ratanalAla / (3) maganIrAmajI tatputra babhUtasiMghajI / tatputra 2 pUnamacaMda dIpacaMda / (4) jorAvaramalajI tatputra 2 suratAMnamala canaNamala / suratAnamala 12 gaMbhIracaMdra / iMdracaMdra / (5) pratApacaMdajI putra 3 himatarAma-jeThamala- nathamala / himatarAmaputra jIvaNa / jeThamala pUtra mUlo / gumAnacaMdajI punyAM 2 zabU-bIjU savAI rAmajI punyA 3 sirdaarii--sinngaarii--naaNnuddii| maganIrAmajI tatputryAM 2 harakavarahastU / saparivAra sahitena siddhAcalajIro saMgha kAlyo / jiNarI vigata jezalamera udepura koTeNu kuMkumapatryAM sarva desAvarAMme dInI / cyAra 2 jamaNa kIyA nAlera dIyAM pachai saMgha pAlI bhelo huvo / uThe jImaNa 4 kiiyaa| saMghatilaka karAyo / miti mahAmudi 13 dine bha / zrIjinamahendrasUrijI zrIcaturvighasaMghasamakSa diiyo| paMche saMgha prayANa kiiyo| mArgameM dezanA suNatAM pUjA paDikamaNAdi karatAM sAte kSetrAMmeM dravya lagAyatAM jAyagA 2 sAmelA hotAM rathajAtrA pramukha mahocchava karatAM / zrIpaMcatIrthIjI bAMbhaNavADajI AbUjI jIrAvalejI tAraMgejI saMkhezvarajI paMcAsarajI giranArajI tathA mAragamAhe shraaNr| gAmArA sarva deharA juhArayA / iNabhAta sarva ThIkANe maMdira 2 dITha caDhApo kiiyo| mugaTa kuMDala hAra kaMThI bhucabaMdha kaDA zrIphala nagadI caMdravA puThIyA ityAdika moTA tIrthamAye caDhApo ghaNo ho / gahaNo sarva jaDhAu ho sarva ThikANe lohaNa jImaNa kIyA sahasAvanarA pagathIyA. kraayaa| uThesu sAta kopa There-gAmasuM zrIsiddhagirIjI motyAMmuM badhAyaneM pAlItANe baDA hagAmamuM gAjAvAjatAM taleTIro maMdira juhAra DherAM dAkhala huvA / duje dina miti vaizAkha sudI 14 dine zAMtika puSTika hutAM zrIsiddhagirIjI parvatapara caDhayA, zrImulanAyaka comukhojI sarataravazArA sthA dujI vazyAM sarva juhArI mAsa savA rayA / uThe caDhApo ghaNo huvo / aDhAi lAkha jAtrI bhelA huvA / purava,mAravADa,mevADa gujarAta, DhuMDhADa, hADotI, kachabhuja, mAlavo, dakSaNa, siMdha, paMjAba pramukha dezArA / uThe lAMNa rU. 1 sera 1 mizrI ghara dITha dIvI jImaNa 5 saMghavyAM moTA kIyA jImaNa 1 bAI vIju phIyo aura jImaNa paNa dhagA huvA / zrIcomukhAjIre vAraNe AlAme gomukha yakSa cakezvarIrI pratiSThA karAyaneM padharAi comukhAjIro sikhara sudharAyo eka natro maMdira pharAvaNa vAste nIMva bharAI / junA maMdirAMrA jIrNoddhAra karAyA janma saphala kIyo / gurubhakti iMNa mujava kIvI ! igyAre zrIpUjyajI thA 2100 sAdhu sAdhvI ' pramukha caurAsI gachAMrA / tihAM, prathama svagacharA zrIpUjyajArI bhAta sAcavI /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ (228) hajAra 5 ro nagada mAla dIyo dUjo kharaca bhara dIyo pache anukrameM sArA dujA zrIpujArI sAdhu sAdhvIyAMrI bhakti sAcavI / AhAra pANI gADIyAro bhADo taMdu cIvaro ThANe dITha rU 41 dIyA 'nagada / duzAlA vAlAMne duzAlA dIyA / sevaga 500 hA / jiNAnaM jaNa dITha rU. 21 diiyaa| roTI kharaca alaga / paheraNArA mojA opadha kharacI sAlaM rupIyA cAhIjyA jigAne dIyA / pache / bha / zrIjinamahendrasurijI pAse siMghavyAM 31 saMghamAlA paharI jiName mAlA 2 gumAste sAlagarAma mahezvarIne phraai| pache baDA AuMbarasuM taleTIro maMdira juhAra DherA dAkhila huvA / jAcakAne dAna dIno / pache jImaNa 1 kIyo / sAdha yAne sirapAva dIyA / rAjA Dhere Ayo / jiNaneM hAthI sirapAvameM dIyo dujA mArgameM rAjavI nabAva pramukha AyA Dhere, jiNAMne, rAjamujaba sirapAva dIyA / zrImulanAyakajIre bhaMDArare tAlA 3 gujarAtIyAMrA thA so cautho tAlo saMghavyAM Aparo dIyo / sadAvarta sarU heIja / IsA 2 moTA kAma kaya pache saMgha kuzala kSemasuM anukrameM rAdhaNapura Ayo / jaThe aMgareja zrIgoDIjIrA darzaNa karaNane AyouThe pANI nahIM tho so gebAu nadI nIsarI / zrIgoDIjIne hAthIre hode virAjamAna kara saMghaneM darazaNa dina 7 ikalaga karAyo caDhAperA sADhA ni lAkha rUpIyA AyA savA mahIno rayA, jImaNa ghaNA huvA / zrIgoDIjIre virAjaNane baDo cotaDo pakko karoyo Upara chatarI vaNAI / ghaNo dravya khacyoM baDo jaza Ayo akSata nAma kIyo / sAthai gumAsto mahezvarI zAlagarAMma ho jiNaneM jainarA zivarA sarva tIrtha karAyA / pache anukrameM saMgha pAlI Ayo / jImaNa 1 karaneM dAnamalajI koTe gayA pache bhAi 4 jesalamera AyA / DherA daravAje bAhara kIyA pache sAmelA baDhA ThAThasuM huvo / zrIrAvalajI sAMmA pdhaayaa| hAthIre hode, saMcavyAne zrIrAvalajI Apare puThe beSANaneM sArA zahirameM huya. deharA juhAra UpAzraye Aya havelyAM dAkhala huvA / pache sarva mahezvarI vagaire chattIsa pAnane lugAyAM sameta pAMca pakavAnamuMjImAyA / brAhmaNAne jaNe dITha rU0 1 dakSaNAro dAyo pache zrIrAulajI janAMne sahita saMghavyAre havelI pdhaayaa| rUpIyAMsaM cautaro kAyo / sirapeca kaMThI motyAMkI kaDA jaDAu duzAlAM nagadI hAthI ghoDA pAlakhI nijara kIyA / pAchA zrIrAvalajI iNa mujaba hIja zirapAva dIyo / eka lodraojI gAma tAMbApatrA paTTe dIyo ito ijAro kIyo / Age piNa iNArI havelI-ude. pUra rANAjI, koTerA mahArAvajI, bIkAnerarA kipanagaDharA buMdIrA rAjAjI, indorarA hulakarajI pramukha sarva dezAMrA rAjavI janAMne sameta iNAre ghare padhAr2yA deNo
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 229) leNo hajArAMro kIyo / dillire pAtasAharI aMgarejAre pAtasAharI dIyoDI seTha padavI he so vikSAtahI ja hai| pache saMgharI lAhaNa nyAtameM dIvI putalI 1 sonekI vAlI 1 mIzrI sera 1 ghara dITha daviI / jImaNa kIyA pache serameM ThAvA. ThAvAne sIrapAva dIyA / gaDhamahilA maMdira lodrave UpAzraye baDo caDhApo kIyA iNa mujavahI ja udayapUra koTe deNo leNo kiiyo| saMghameM deharAsararo ratha ho jaNarA ikkAvana so lAgA / tragaDA sone rUperA 2 jiNArA daza hajAra lAgo maMdirarA sone rUperI vAsaNArA 15 hajAra lAgA / dujA phuTakara sarAjAMmarA lAkha 170 laagaa| have saMghameM jAvato ho jinarI vIgata-tophAM 4, palaTanarA loga 4000, azavAra 1500, nagAre nIMsANa sameta / udepura rANAjIrA asavArA 500 nagAre nisANe sameta koTerA mahArAvajIrAazavAra 200 nagAre nAsANa sameta / jodhapUrare rAjAjIrA, asavAra 50 nagAre nIMsANa sameta / pAyadala 100 jesalamerarA rAvalajIrA, asavAra 200 TuMkare navAvarA, asavAra 400 phuTakara asavAra 200 ghaMrU bhora aMgarejI jAvato, capaDAsI tilaMgA sonerI rUperI ghoTevAlA jAyagA 2 paravAnAM bolAvA evaM pAlakhyA 7 hAthI 4 myAnA 51 ratha 100 gADayAM 400, uMTha 1500, itarAto saMghavyAMrA gharu / saMgharI, gADayAM uTha pramukha nyArA, sarva kharacarA, 2300000; tesilAkha rU. lAgA / / iti saMgharI saMkSepa prazastI likhii| ora-paNa ThakiANe 2 dharmarA kAma kanyA so saMkSepa likhIye chai-zrI dhulevajIre bAraNe novata khAMno karAyo gahaNo caDhAyo, lAkha 1 lAgA / makSIjIre maMdiraro jIrNoddhAra kraayo| udepurameM maMdira, dAdAsAhibrarI chatarI, dharmazAlA karAi / koTemeM maMdira dharmazAlA dAdAsAhibarI chatarI karAi / jesalamerameM amarasAgarameM vAga karAyo jiNameM maMdira karAyo jayavaMtoro upAzraya karAyo lodravemeM dharmazAlA karAi, gaDhamAthe jamI maMdirake liye lAvI bIkAnerameM dAdAsAhibarI chatarI karAi ityAdika ThIkANe 2 dharmarA AhIThANa karAyA zrIpujyajIrA caumAsA jAyagA 2 karAyA pustakAMrA bhaMDAra karAyA bhagavatijI pramukha suNyA prazna dITha 2 motI dhanya / koTAmeM doya lAkha rUpyAdekara baMdIkhAno choDAyo bIja pAMcama AThama igyArasa caudazarA ujamaNA kInA ityAdika kAma dharamarA kIyA ora kara rayAhe / ityalam //
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 230 ) saiyo 31 so jhonanIka je sAgameM bAphaNA gumAnacaMda tAke suna pAMca pAMDava samAna hai / saMpadAna lacala buddhimeM prabala rAvarANAhI mAne jAkI kAna hai / devaguru dharmarAgI punyavaMta vaDabhAgI jagata sahu vAna mAneM pramAna he / dezahu videzanAMha karita prakAza kIyoM seTha saTha he kavikarta bakhAna // 1 // duhAakArate hantuMve jeTamAsa sudi doSa / lekha lilyo ati caMpatuM bhavivaNa vAMco joya // 1 // sakala suri zira nugaTamaNi zrIjinahe suriMda | caraNakamala tinake sadA seve bhidiyaNa vRMda // 2 // kIno AmahayatrI jesalamera comAsa / taMtra sahu bhakti kare caDate cittA // 3 // tAkI bAjJA pAya kari dhari dilameM nANaMda / jyuM thI yuM racanA racI nuni kevarIcaMda // 4 // mulo jo paramAda akSara ghaTahI nAva / likhata khoTa bhAi hune, so sanIyo aparAdha // 5 // // iti prazasti sampUrNam // ita saMghake nikAlanevA eke vaMzaja Aja bhI maujUda haiM aura nAlavA ratalAna vagairaha zaharoMneM unakI baDI baDI dukAneM calatI haiM / isa sabake jaivA baDA saMgha, isane bAda jaina samAjameMse phira koI nahIM nikalA aura zAyada atra koI nikAle vaisI AzA bhI nahIM hai / isa kuTuMba saMvat 1928 meM, jesalamerane jo eka vaDA bhArI pratiSThAmahotsava diyA thA usakA lekha bhI uparyukta lekhavAle naMdIrameM lagA huA hai } vaha lekha kucha saMskRta aura kucha mAravADI bhASAne haiM / saMgrahakI dRSTile ita lekhako bhI yahAMpara prakaTa kara diyA jAtA hai / cr tvatti zrIvikramAditvarAjyAt samvat 1928 zAlIvAhanakRta zake 1793 pravartamAne nAsottamanAte dhavalapakSe trayodazyAM tiyoM guruvAsare mahArAjAdhirAja mahArAvalajI zrI zrI 1008 zrI vairIzAlajI vijayarAjye zramitalanesvAstavya bhoravaMze bAphanA gotrIya saMghavI ke gumAnacaMdajI tatputra pratApacaMdrajI talutra hiMmatarAmajI nemalajI nayalalajI sAgaranalarjI umeda
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ (231) malajI tatparivAra bhUlacaMda sagatamala kesarImala ripabhadAsa mAMgIdAsa bhagavAnadAsa bhIkhacaMda ciMtAmaNadAsa luNakiraNa manAlAla kanaiyAlAla saparivArayutena AtmaparakalyANArtha zrIsamyaktvoddIpanArthe ca zrI jesalamerunagarasatka amarasAgarasamIpavartini samIcInA''rAmasthAne zrIriSibhadevajinamaMdiraM navani kArApitaM tatra zrIAdinAthabibaM prAcIna bRhatkharataragaNanAthena pratiSThitaM tat zrIjinamahendrasuri padapaMkajasevinA bRhatkharataragaNAdhIzvareNa caturvidhasaMghasahitena zrIjinamuktasuriNAM vidhipUrvamahatA mahotsavena zobhanalanne zrImUlanAyakacaitye sthApita / punaH aneka vidhAnAmaMjanazilAkA kaaritaa| punadutIyabhumiprAsAde khapratiSThita zrI pArzvanAthabiMba mulanAyakasthApitaM punIza virahamAna pratiSThA kRtaM maMdirasya dakSiNapArzve dAdAsAhiba kuzalasUri gurumUrti sthApanakRtA / tathAca jinadattasUri kuzalasari caraNapAdukA punarapi zrIjinaharSasUri mahendrasUri caraNapAdukA sthaapitaa| bhAI savAIrAmajIke dharakA aayaa| ratalAmakheM ci. sobhAgamala cAMdamala saubhAgyamalakI mAjI vagere aayaa| udepurakhaM ci0 siradAramala tathA iNArI mAjI vagere aayaa| ora paNa ghaNe dezAvarAMsu saMgha aayo| svAmIvacchala pramukhakarI 3 zrIsaMghakI bhakti krii| tyA pAMca ziSyAne zrIpUjyajI mahArAjake hAMthaseM dIkSA derAi / dina 15 taka baDho ThATha uchava nitya navIna pUjA prabhAvanA huii| zrIdarabAra sAhiba padhAr2yA tophAMkA phera huvA / seThAMke pagase sono vagasIyo / phera zrIsaMvasameMta jesalamera AyA ujamaNA pramukha kInA / zrIpUjyajI mahArAjakI padharAvaNI 2 kInI jiNameM hajArA rupIyAMko mAla asabAba bheTa'kAno / upAdhyAya vagere ThAyA ThAvA ThANAneM rokaDA zAlajoDI ityAdi yathAyogya diinaa| upAdhyAya sAhibacaMdajI gaNi / paM. / pr.| bherajI gaNi paM. pra. amaracaMdajI gaNi pramukha ThANA 41 thA / ThANe dITha rU. 10 daza rokaDA thAna pratyeke diinaa| paragacchIya yatiyAMko satakAra achItare kaano| zrIsarakArakI padharAmaNI kAnI / ghoDA lavAjamo najara kIno / mutsaddI vagere sarvaneM yathAyogya ziropAva dInA // zrIjinabhadrasUri zAkhAyAM paM. pra. zrImayAcaMdajI gaNi taziSya paM. sarUpacaidajI muni jesalameru AdezinA iyaM prazasti rcitaa|| zilAvaTa virAmake hAthasuM zrImaMdirajI vaNiyA jiNake parivArane sonekI kaMThiyA tyA kaDIkI joDiyAM maMdIla DupaTTA thAna vagaire zirapAva dInA //
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ (232) zrImaMdirake mUla guMbhAremeM AsepAse dakSaNakI tarpha paratApacaMdajIkI khaDI narti che| uttarakI paratApacaMdanIkI bhAryAkI khaDI mUratI ch| nijamaMdirake sAmane pUrvakI tarpha pazcimanukhI cotaro karAya jiNa Upara paratAcandajIkI tyA bhAyAsahita saparivAra sahItakI nuratIyAM sthApita kirnI / samvat 1945 miti mArgasira mudI 2 vAra budha / dazakata sagatamala jeThamalANI bAphanAkA / zubhaM / aSTakarma vana dAhake bhaye siddhajinacaMda / tA sama jo appA giNe tAkuM vaMde caMda // karmaroga opadhasamI gyAnasudhArasa vRSTi / zidanukha amRta velaDI jaya jaya samyakhASTa // ehIja sadguru sIkha cha ehIja zivapura nAga / lejo nija gyAnAdi guNa karajo paratuNa bhAga / / bheda gyAna zravaNa bhayo samarasa niramalanIra / antara dhobI AtamA dho nijaguNa cIra // kara duHkha aMgurI nenaduHkha tana duHkha sahaja sanAna / likhyo jAta hai kaThaNatuM zaTha mAnata AzAna // * // ityalam // - - aitihAsika dRSTi. 1 zrI tIrtha kezariyAjI java dhvajAdaNDa jIrNa ho jAtA hai taba zvetAmbara jainioM kI taraphase hI zvetAmbara vidhike anusAra nayA daNDa caDhAyA jAtA haiN| isa taraha saM. 1615 meM phira samvat 1741 meM aura usake bAda saM. 1889 meM zvetAmbarioM kI orase nayA dhvajAdaNDa caDhAyA gayA thA / isa prakAraka pramANa milate haiM / antima dhvajAdaNDa saM. 1889 meM indauradIvAnake pUrvaja vAphaNAsAheba jorAvara malajIke pUtra sulatAnacandajIne mArgazIrSa zu. 10 ke roja caDhAyA thaa| isa prakAra kA ullekha isa pala bhI jIrNa honese nikAla DAle hue dhvajadaNDa para maujUda hai //
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
_