Book Title: He Prabho Terapanth
Author(s): Sohanraj Kothari
Publisher: Adarsh Sahitya Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003668/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he prbho|teraapNth sohanarAja koThArI For Private & Personal use only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he prabho ! terApaMtha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdarzasAhityasaMghaprakAzana Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he prabho! terApaMtha sohanarAja koThArI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlya : pacIsa rupaye / saMskaraNa; 1986/ AvaraNa-zilpI : haripAla tyAgI/ prakAzaka : kamaleza caturvedI, prabandhaka, Adarza sAhitya saMgha, cUrU (rAjasthAna) / mudraka : saurabha priMTarsa, dillI-32 HE PRABHO ! TERAPANTH I Sohan Raj Kothari Rs. 25.00 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA terApaMtha eka gauravazAlI dharmasaMgha hai, jaina dharma meM Aye zaithilya ke viruddha vicAra aura AcAra kI utkrAMti ke rUpa meM vi0 saM0 1817 meM isakA udbhava huA, taba se Aja taka isameM uttarottara nikhAra AtA rahA hai, utkrAMti ke purodhA prathama AcArya svAmI bhIkhaNajI se lekara vartamAna AcAryazrI tulasI taka ne isakI mahattA ko na kevala akSuNNa banAye rakhA hai, apitu use vikasita aura vRddhigata kiyA hai| terApaMtha ke itihAsa kA anuzIlana karane vAlA pratyeka vyakti apane AcAryoM ke una mahanIya kAryakalApoM ko jAnatA hai tathA unake prati eka anirvacanIya gauravAnubhUti rakhatA hai| prArambha kAla se hI terApaMtha kA apane itihAsa ke prati bar3A jAgarUka evaM sulajhA huA dRSTikoNa rahA hai / usane itihAsa kA nirmANa karane meM jitanA mahattvapUrNa sthAna prApta kiyA hai, utanA hI usake saMrakSaNa aura lekhana meM bhI, isIlie apane prArambha kAla se lekara Aja taka kA terApaMtha kA itihAsa avikala rUpa se upalabdha hai, itihAsa lekhana ke kArya meM yahAM AcAryoM se lekara sAdhuoM evaM zrAvakoM taka kI eka lambI zrRMkhalA rahI hai, jo apane jAgarUka kartavya ke mAdhyama se Age se Age kI kar3I jor3atI calI AyI hai| terApaMtha ke navam adhizAstA amRtapuruSa AcAryazrI tulasI apane zAsanakAla ke pacAsaveM varSa meM praveza kara rahe haiM, isa saMpreraka avasara para samagra samAja meM eka navollAsa evaM navotsAha kI lahara hai, aneka pariyojanAeM isI upalakSya meM kAryarUpa meM pariNata kI jA rahI haiN| terApaMtha pravaktA, pUrva nyAyAdhIza zrI sohanarAja koThArI bhI aise avasara ro saMprerita hokara saMghIya itihAsa ke lekhana-kArya meM eka nayI kar3I jor3a rahe haiN| ve terApaMtha itihAsa ke marmajJa haiM, samaya-samaya para isa viSaya meM unhoMne kAphI likhA bhI hai| prAcInatA ke jakhIre meM se kucha navIna khoja nikAlane kI unakI manovRtti itihAsa kArya ke lie bahuta upayogI kahI jA sakatI hai| 'he prabho ! terApaMtha' nAmaka prastuta pustaka meM koThArIjI ne terApaMtha ke Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mI AcAryoM tathA katipaya prabhAvazAlI muniyoM kA saMkSipta jIvana-paricaya evaM unake aitihAsika kAryoM kI svalpa-sI avagati pradAna kI hai| sahaja, sarala evaM pravAhamayI bhASA tathA suzRMkhalita vAkya-vinyAsa pratipAdya viSaya ko AdyopAnta suvihita banAye rakhatA hai / yaha isa pustaka kI apanI vizeSatA hai, eka nyAyAdhIza kI mAnasikatA se chanakara Aye hue tarkapUrNa niSkarSa hI jijJAsuoM ke sammukha aura adhika gahanatA se itihAsa ke avagAhana kI preraNA prastuta karate haiM / saMkSipta ruci pAThakoM ke lie itihAsa kI yaha pustaka bahuta upayogI siddha hogI, aisI AzA karatA huuN| '6 aktUbara, 1985 terApaMthI sabhAbhavana, bAlotarA (rAjasthAna) - muni buddhamalla (nikAya pramukha) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuti paramparAgata saMskArita terApaMthI parivAra meM janma lene va mere pUjya pitAjI zrI pratApamalajI koThArI, pazcimI rAjasthAna ke labdhapratiSThita nAgarika evaM AcAryazrI tulasI ke atyanta AsthAvAna zrAvaka hone ke kAraNa zaizavAvasthA se merA terApaMtha se paricaya ho gayA para vaha mAtra aupacArika rhaa| kaoNleja zikSA samApta karane va vakAlata kI vizleSaka buddhi prApta karane ke bAda buddhijIvI kI taraha AcAryazrI se prathama samparka saMvat 2010 ke unake jodhapura cAturmAsika pravAsa meM huA aura taba se AcArya - pravara kI satata zubhadRSTi ke kAraNa unake prati merI AsthA nirantara pragAr3ha hotI gaI aura ve mere mAnasa meM sthAyI rUpa se aMkita hote. gaye / ve anAyAsa hI mere hRdaya kI hara dhar3akana, zvAsa, bhAva aura prANa meM basate gae aura maiM sahaja meM 'tulasI zaraNaM pavajjAmi' meM saMlIna ho gyaa| merI apanI vyastatAoM va vivazatAoM ke kAraNa unake sAkSAt darzana-sevA kA kama avasara milane para bhI maiM unako apane se kabhI dUra nahIM maantaa| ve kabhI nIMda meM svapnoM meM Akara darzana de dete haiM to kabhI jAgRtAvasthA meM AMkheM mUMdakara maiM unake darzana kara letA hUM / ve sahaja bhAva se hAtha Upara uThAkara AzIrvAda de dete haiM, maiM sukha pRcchA kara letA hUM | kabhI-kabhI vArtA bhI ho jAtI hai| yaha kaise hotA hai ? maiM svayaM nahIM jAnatA, para aneka bAra maiMne aisA anubhava kiyA hai / maiM apane cintAmukta jIvana ko unakI zubhadRSTi kA prasAda mAnatA huuN| unhoMne svayaM ko hI nahIM balki apane preraNAsrota pUrva AcAryoM ko bhI mere sAtha sambaddha kara diyA hai aura yahI kAraNa hai ki AcAryazrI bhikSu, zrImad jayAcArya va zrImad kAlUgaNi Adi ke bAre maiM jaba bhI socatA hUM yA kucha kahatA hUM to aisA bhAva-vibhora ho jAtA hUM ki mujhe apanI vidyamAnatA kA bhI bhAna nahIM rhtaa| mere kaI mitroM ne bhI aisA mahasUsa kiyA hai / isa vAtAvaraNa meM kabhI-kabhI terApaMtha kA samUcA itihAsa citrapaTa kI taraha mere sAmane A jAtA hai aura maiM AtmIya bhAva se mAtra usako nihAratA rahatA huuN| kucha varSoM se mere mitroM kI icchA rahI ki terApaMtha ke bAre meM apanI ekAtmakatA ko maiM zabdoM meM prakaTa karUM, para hRdaya meM bhAvanAoM ke puliMde ko Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAvRta karanA mere lie sambhava nahIM ho skaa| isa bAra bhAI motIlAlajI rAMkA zrI devendrajI karNAvaTa va DaoN0 mahendra karNAvaTa kA vizeSa Agraha rahA ki maiM amRta mahotsava ke avasara para janatA ke par3hane yogya terApaMtha itihAsa kI saMkSipta jhAMkI prastuta karUM / patA nahIM kisa preraNA ne kArya kiyA ? maiM saptAha bhara do-tIna ghaMTe prati dina baiThakara likhatA rahA aura eka laghu pustikA ne AkAra le liyA / mere mana meM terApaMtha dharmasaMgha ke prati jo bhAvanA hai use maiM sarvAMza meM likhakara prakaTa kara sakUM yaha kadApi sambhava nahIM hai para phira bhI maiMne eka svalpa prayAsa isa dizA meM kiyA hai / agara yaha pustikA terApaMtha itihAsa ke adhyayana kI ora pAThakoM kI ruci jAgRta kara sake to maiM apanA zrama saphala samakSUMgA / merA nizcita vizvAsa hai. ki terApaMtha dharmasaMgha kA itihAsa itanA gauravazAlI hai ki usakI carcA mAtra se hI abhaya aura asaMgatA se sAkSAt ho sakatA hai / vi0 saM0 2042 ASAr3ha vRdi 11-6-85 -sohanarAja koThArI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhApuMja, mahAprANa, amRtapuruSa, yugapradhAna pUjya AcAryazrI tulasI ko, jinhoMne terApaMtha dharmasaMgha meM, adhyAtma ke vividha AyAmoM ko vikasita kara, samUce rASTra kI cetanA ko jAgRta karane kA, nayA kIrtimAna sthApita kiyA va jinakI zubhadRSTi se mujhe zAMta, sukhada, sAttvika evaM nirApada jIvana jIne kI kalA prApta huI sAdara sAbhAra sahita Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama 1. terApaMtha kA udayakAla terApaMtha kA janma aura usake Adi-praNetA AcAryazrI bhikSu 2. terApaMtha kA pAlana-poSaNa va kramika vikAsakAla dvitIya AcAryazrI bhArImAlajI ! tRtIya AcArya zrImad RSirAya 3. terApaMtha kA nirmANa va yuvAkAla meM praveza caturtha AcArya zrImad jayAcArya 4. maryAdA- anuzAsana kA puSTikAla paMcamAcArya zrI maghavAgaNi chaThe AcArya zrImad mANakagaNi saptamAcArya zrImad DAlagaNi 5. navayuga kA udaya va vikAsa aSTamAcArya kAlUgaNi yugapradhAna AcAryazrI tulasI - navamAcArya 6. AcAryazrI tulasI kA yuga kIrtimAnoM kI apUrva zRMkhalA 7. AcArya bhikSu kI mAnyatAeM va maryAdAeM : Aja ke yuga meM unakI prAsaMgikatA va sArthakatA 36 44 55 8 1 64 68 288 2008 114 140 148 163 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 177 182 * pariziSTa terApaMtha kA vidhAna gaNa-vizudvikaraNa hAjarI lekha-patra maryAdA mahotsava terApaMtha ke aitihAsika sthala terApaMtha kI agraNI sAdhviyAM AcAryoM ke cAturmAsa 184 187 188 186 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA udayakAla terApaMtha kA janma aura usake Adi-praNetA AcAryazrI bhikSu garbha-praveza saMvat 1782 Asoja zuklA 3 ko rAtri kA antima prahara / vartamAna rAjasthAna rAjya ke pAlI jile (prAcIna mAravAr3a rAjya ke kAMThA kSetra) ke eka choTe-se gAMva kaMTAliyA meM zAha ballUjI va unakI dharmapatnI dIpAMbAI phUsa ke chappara ke nIce AsapAsa soye hue the / rAtri kI nIrava belA meM dIpAMbAI ko arddhajAgRta avasthA meM svapna AyA ki eka vizAla, taruNa, tejasvI siMha unake zarIra meM praveza pA rahA hai / ve tatkAla uThIM, unhoMne apane pati ko jagAyA aura svapna kI bAta batAI / zAha ballU jI anubhavasiddha vyakti the / unhoMne svapna kI bAta para gaura kara kahA, "svapna bahuta zubha hai, tumhAre putra hogA, jo vanarAja siMha kI taraha sAhasI evaM nirbhIka rAjA banegA, para kyoMki siMha svayaM hI apanA mArga khojakara Age bar3hatA hai, ata: apane putra ko samajha Ane ke bAda, yauvana meM praveza karane ke pUrva, mujhe saMbhavataH zarIra chor3anA par3egA / usake zaurya aura aizvarya kI gAthAeM maiM na suna sakUMgA / na dekha sakUMgA / siMha ko apanI mAtA se pratirodha kI AzaMkA nahIM rahatI, ataH putra kI tejasvitA evaM prakharatA se tumhArA sAkSAta honA nizcita hai / " dIpAMbAI apane pati kI bhaviSyavANI sunakara tejasvI putra kI prApti kI AzA meM jahAM prasanna huIM, vahIM apane pati ke asAmayika kAlakavalita hone kI AzaMkA mAtra se sihara uThI / vaha apane svapna kI bAta kisI pArivArika jana yA sage-saMbaMdhI ko kahane kA phira sAhasa nahIM juTA sakIM / ' janma aura nAmakaraNa svapna ke ThIka 100 dina bAda saMvat 1783 ke ASAr3ha zuklA 13 ke zubha dina dIpAMbAI ke udara se putra kA janma huA / mAtA-pitA ne svapna ke anusAra: 1. svIkRta tathyoM ke vizleSaNa ke niSkarSo ke AdhAra para / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 he prabho ! terApaMtha navajAta zizu ko dIptimAna pAkara jaba usake cehare para bhISaNa oja va teja dekhA to usakA nAma 'bhIkhana' diyaa| zizuvaya meM isI nAma kA laghu rUpa 'bhikkhu' ho gayA aura sabhI isa bAlaka ko 'bhikkhu' kahakara pukArane lge| usa samaya kise patA thA ki isI nAma se bhagavAn mahAvIra ne apane anugata ziSyoM ko Agama vANI meM sthAna-sthAna para 'bhikkhu' kahakara saMbodhita kiyA hai aura yahI bAlaka Age calakara bhagavAn mahAvIra ke batAye mArga kA anusaraNa kara saccA bhikkhu hogA va AcArya bhikkhu ke nAma jaina dharma evaM paramparA kA sahI svarUpa ujAgara karane hetu dharma - krAnti karegA va lAkhoM logoM kI AsthA kA kendra bana jAegA ? janmabhUmi, vaMza - paricaya, parivAra Adi bhikSu kI janmabhUmi kaMTAliyA grAma tatkAlIna mAravAr3a rAjya ke kAMThA pradeza ke eka chora para basA huA thaa| vahAM ThAkura bakhtasiMha rAjya karate the / gAMva meM ghanI AbAdI thI va osavAloM ke bahuta ghara the / ThAkura bakhtasiMha mAravAr3a rAjya ke umarAva the / mAravAr3a rAjya ke rAjA mahArAjA abhayasiMha the, jo saMvat 1781 zrAvaNa badi meM rAjyArUr3ha hue the / bhikSu bar3asAjana osavAla vaMza meM janme, unakA gautra saMkalecA thA, unake pitA kA nAma zAha ballUjI va mAtA kA nAma dIpAMbAI thA / unake pitAmaha kA nAma pAMcojI thA, jinake bar3e bhAI nAkarajI va choTe bhAI gelojI the / unake tAU kA nAma sukhojI va cAcA kA nAma pemojI thA / unake bar3e bhAI kA nAma holojI 'thA jo unakI vimAtA se the / bhikSu bacapana se hI asAdhAraNa medhAvI, kuzAgra buddhi va pratyutpannamati ke dhanI the / ve bolane meM bahuta hI catura the| unakI bAta nyAyasaMgata evaM yuktiyukta hotI thii| logoM kI gharelU samasyAoM kA bhikSu samAdhAna karate / unakI zikSA grAma-guru ke yahA~ huI aura thor3e hI samaya meM unhoMne jJAnArjana kara, mahAjanI vidyA meM nipuNatA prApta kara lI / dharma-sampradAya bhikSu ke pitA zAha ballUjI ke dAdA kapUrajI ne DhUMDhiyA sampradAya meM dIkSA lI thI / 43 dina kI tapasyA meM 13 dina kA saMthArA kara svargavAsI hue the 1 ballU jI ke bhAI pemojI potiyAbaMdha sampradAya meM dIkSita hue / bhikSu ke mAtApitA jaina gaccha - vAsI sampradAya ke anuyAyI the va kulaguru hone ke nAte bhikSu kA bhI vahIM AnA-jAnA hotA rhaa| bAda meM ve potiyAbaMdha sampradAya ke pAsa AnejAne lage, para vahA~ unheM saMtoSa nahIM huA / phira unako chor3akara ve DhUMDhiyA sampradAya ke AcArya rughanAthajI mahArAja ke ziSya bane / aisA lagatA thA ki ve Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA udayakAla 3 - satya kI khoja meM eka bAda eka sampradAya ko TaTolate rahe va satya upalabdha na hone para use chor3ate rahe / gRhastha jIvana ' frent vivAha bar3I gAMva ke cakaloTa bAsa meM rahane vAle bAMThiyA parivAra kI lar3akI suguNI bAI se huA, jo bahuta hI sarala, suvinIta, saMskArI va sundara mahilA thI / bhikSu ke eka lar3akI bhI huI, jisakA vivAha bAda meM nImAvAsa gA~va bAphaNA parivAra meM huA / bhikSu meM prArambha se hI abhaya aura asaMgatA kI bhAvanA kUTa-kUTakara bharI huI thI aura unheM dambha va DhoMga bilakula pasanda nahIM thaa| unakI prakRti pAradarzI sphaTika kI taraha nizchala, niSkalaMka va nirmala thI aura isI prakRti ke kAraNa unhoMne na kevala apane jIvana ko vizuddha krAnti kA pratIka banAyA, balki samUce loka-jIvana meM unhoMne jyoti jAgRta kI va yugoM-yugoM ke lie ve krAntidraSTA bana ge| gRhastha jIvana meM unake bahuvidha guNa sampanna vyaktitva para prakAza DAlane vAlI aneka ghaTanAeM huIM, jinameM unakI prakRti va vRttiyoM kA talasparzI paricaya milatA hai / 'majane para sandeha, ' 'AraNa ke kaMDe kI tambAkU', 'gAlI bhare gIta', 'loTe kI ghisAI', 'kaMTaka, vinoda', 'thAlI ke do Tukar3e' Adi gRhastha jIvana ke aneka prasaMgoM kA vistRta ullekha 'terApaMtha kA itihAsa' (lekhaka munizrI buddhamalajI) evaM 'zAsana samudra, bhAga 1' (lekhaka munizrI navaratnamalajI) meM huA hai / .vairAgya bhAvanA aura dIkSA gRhastha jIvana meM Abaddha hone para bhI bhikSu kI Antarika vRttiyAM bar3I vairAgyapUrNa thIM / zrImad jayAcArya ne likhA hai, "bhikSu ne parabhavataNI re lAla, citA adhikI citta / " saMyoga se unakI dharmapatnI bar3I suzIla, vivekI evaM dharmaparAyaNa thI / pati-patnI kA aisA maNikAMcana yoga unake jIvana meM vairAgya kI abhivRddhi karane vAlA siddha huA / vivAha ke do-tIna varSa bAda hI pati-patnI donoM ne AjIvana brahmacarya vrata dhAraNa kara liyA aura ve sAMsArika kAryoM se nivRtta hone va saMyama sAdhanA meM pravRtta hone kI taiyArI karane lage / saMyama ke mArga meM hone vAle kaSToM kA sAkSAta anubhava karane ke lie unhoMne tAMbe ke loTe meM kairoM kA dhovaNa pAnI DAlakara va use dina kI dhUpa meM kelU kI chata para hAMr3I meM rakha kara usa khAre, nissAra garma pAnI ko pInA Arambha kiyaa| yaha eka duSkara kArya thA para bhikSu ne socA ki AtmalakSI saMyama sAdhanA to atyaMta duSkara hai aura jaba 1. AcArya bhikSu : vyaktitva va kRtitva - zrIcaMda rAmapuriyA, pR0 10 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 he prabho ! terApaMtha use svIkAra karanA hai, to isakI kyA ciMtA? donoM ne isa prakAra tyAga-tapasyA ke kaI varSoM taka satata prayoga kiye, para saMyoga kI bAta, jaba ye prayoga cala rahe the ki bhikSu kI patnI rogagrasta ho gaI va roga kI bhaMyakara vedanA meM hI unakA akasmAta dehAnta ho gyaa| isa ghaTanA ne bhikSu ko jIvana kI nazvaratA kA tIvra bodha karA diyA, aura ve tatkAla 25 varSa kI bhara yauvana Ayu meM sArI sukhasuvidhAoM ko chor3a AcAryazrI rughanAthajI mahArAja ke pAsa jaina dIkSA grahaNa karane ko taiyAra ho ge| unake pitA kA dehAnta pahale hI ho cukA thA, mAtA apane svapna ke anusAra putra ke rAjA hone kI AkAMkSA pAla rahI thI, ataH jaba usake dvArA anumati dene kA prazna AyA to usane anumati dene se inakAra kara diyaa| AcArya rughanAthajI mahArAja ko jaba isakI jAnakArI milI va dIpAMbAI ne apane svapna kI bAta batAI, to unhoMne bhikSu ke bAre meM bhaviSyavANI karate hue kahA, "bahana ! tumhArA putra bahuta honahAra hai, yaha abhaya aura asaMga rahakara siMha kI taraha gUMjegA, bar3e-bar3e sAmanta aura zrImanta isakI caraNaraja lene va arcanA karane ko lAlAyita raheMge, yaha nizcita hI itihAsa-puruSa hogaa| yaha cAritrAtmAoM kA zikhara, tyAgI puruSoM kA mukuTamaNi, tattvavettAoM kA adhirAja va akhaNDa Atma-jyoti kA akSaya pAtra hogaa|' AcAryajI se samAdhAna prApta kara mAtA ne dIkSA kI anumati dI va saMvat 1808 ke migasara vadi 12 ko bagar3I gA~va meM, nadI kinAre, vizAla vaTa vRkSa ke nIce, zrI bhikSu pravajita hue va guru ne unheM AzIrvAda diyA ki "unakI ziSya sampadA, jJAna sAdhanA va yaza kA vistAra vaTa vRkSa kI zAkhAoM kI taraha phaile|" vaha vaTa vRkSa Aja bhI maujUda hai va zrI bhikSu ke saMsAratyAga kI gAthA sunA rahA hai / zrI bhikSu aba bhikSu svAmI bana gye| vyaktitva bhikSu svAmI kA varNa zyAma, kada dIrgha va laMbA, deha vizAla, nirmala evaM svastha thii| unakA lalATa prazasta, ceharA ha~samukha, mukhAkRti dIptimaya, AkRti ojasvI evaM AkarSaka thii| unake netroM meM raktima AbhA ke sAtha sahaja dayAbhAva thA, jisase amRta jharatA thaa| unakI cAla hastI kI taraha masta va gati tIvra thii| unakI vANI meM oja va madhura cumbakIya prabhAva thaa| zabdoM meM ASADha ke megha kIsI garjanA va siMhanAda kA bodha hotA thaa| ve sthitaprajJa the, unakI buddhi zuddha evaM sthira hone ke sAtha kuzAgra, urvarA va pratyutpanna mati dhAraNa kie hue thii| unake zarIra para aneka zubha lakSaNa the, unake dAhine paira meM Urdhva rekhA kA cihna, dAhine 1, AcArya bhikSu : vyaktitva evaM kRtitva-zrIcanda rAmapuriyA, pR0 16 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA udayakAla 5 hAtha ke madhya matsyAkAra rekhA, dAhinI kalAI ke pAsa tIna maNi baMdha, donoM hAthoM kI sabhI aMguliyoM para cakra, grIvA va lalATa para tIna-tIna lambI rekhAe~, donoM kAnoM kI lola gAr3hI va una para roma, peTa para nAbhi ke pAsa svastika kA cihna va Upara dhvajA kA AkAra the| samasAmayika santa va rAjA bhikSu svAmI ke samasAmayika mahApuruSoM meM zAhapurA pITha rAmasnehI sampradAya ke pravartaka svAmI rAmacaraNajI mahArAja kA nAma ullekhanIya hai| ve bhikSu ke gRhasthAvasthA meM mitra the| bhikSu kI buA sor3hA gAMva meM byAhI thI, rAmacaraNajI kI vaha janmasthalI thii| bacapana meM bhikSu sor3hA gA~va jAte, taba donoM kA samparka hotA rhtaa| donoM kA hRdaya saMsAra se virakta thA, ataH donoM ghaMToM baiThakara adhyAtma-carcA karate va saMnyAsI banane kI kAmanA krte| rAmacaraNajI mUlataH TUDhAr3a meM mAlapurA gAMva ke the| unake pitA kA nAma bakhtUrAmajI va mAtA kA nAma deUjI thaa| unakA janma saMvata 1776 kI mAgha zuklA 14 ko unake nanihAla sor3hA gA~va meM huA thaa| ve vijayavargIya vaizya the| unake vyaktitva se prabhAvita hokara jayapura-nareza ne unheM rAjyAdhikArI niyukta kiyA, para jinake cittavRtti meM vairAgya ho, vaha bhalA sAMsArika bandhanoM meM kaba taka baMdhA raha sakatA hai ? saMvat 1808 kI bhAdavA zuklA saptamI ko unhoMne dA~tar3A gAMva meM svAmI kRpArAmajI ke pAsa dIkSA svIkAra kara lI va rAmasnehI sampradAya meM Apane adhyAtma ke naye prayoga kie va zAhapurA pITha kAyama kii| unakI racanAoM meM jaina saMskAroM va terApaMtha kI vicArazailI kA spaSTa prabhAva hai, jisakA kAraNa sambhavataH svAmI bhikSu kA nakaTya rahA hogaa| bhikSu jaba dIkSita hue taba jodhapura meM mahArAjA bakhtasiMhajI rAjya kara rahe the, jinhoMne usI varSa apane bhatIje mahArAja rAmasiMha ko parAsta kara zrAvaNa vadi 12 ko jodhapura kile para kabjA kiyaa| mevAr3a meM usa samaya mahArANA rAmasiMha dvitIya kA Adhipatya thA jo vikrama saMvat 1806 meM rAjyArUr3ha hue| dIkSA ke bAda ATha varSa dIkSA ke bAda, ATha varSa taka bhikSu svAmI ne manoyogapUrvaka jaina Agama-granthoM kA gaMbhIra evaM talasparzI adhyayana kiyA aura thor3e samaya meM hI unheM jaina dharma;. darzana va zIlacaryA kA acchA jJAna ho gyaa| dIkSA ke samaya unheM na to sAdhutva ke zuddha AcAra kI pUrI jAnakArI thI aura na tattvoM kA hI gaharA jJAna thaa| adhyayana ke sAtha, unheM lagA ki dharmasaMghoM meM samyak jJAna, samyak darzana evaM samyak cAritra kI sAdhanA kA abhAva hai va kahIM-kahIM dRSTi-viparyaya bhI hai| unhoMne dekhA ki Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 he prabho ! terApaMtha sAdhu apane lie banAye sthAnakoM meM rahate haiM, apane lie kharIde hue upakaraNoM kA prayoga karate haiM, viveka-rahita, abodha vyaktiyoM ko mAtA-pitA kI binA anumati balAt yA pralobhana dekara dIkSA dete haiM / maryAdAoM kA ullaMghana kara vastra, pAtra, upakaraNa rakhate haiM aura ina doSapUrNa kriyAoM kA zuddhAcAra sthApita karane meM saMkoca nahIM karate / bhikSu svAmI ko lagA ki saMsAra ko nissAra samajhakara chor3ane para bhI, unheM zuddha zIla carcA nahIM milI aura isa prakAra unake mAnasa meM tatkAlIna zithilAcAra ke prati asantoSa kI rekhAe~ ubharane lagIM para unakA nizcita AkAra lenA abhI zeSa thA aura usake lie abhI avasara nahIM AyA thA / apane adhyayana ke phalasvarUpa, zithilAcAra ke prati asaMtoSa kI niSpatti hone ke uparAnta bhI, AcArya rughanAthajI mahArAja ke prati ve pUrNa vinayaniSTha va sevAbhAvI bane rahe, ve AtmajijJAsA kI tRpti ke lie, apane AcArya mahArAja ko AcAra-vicAra ke saMbaMdha meM atyanta ziSTatApUrvaka prazna pUchate para AcAryajI yA to praznoM kA uttara nahIM dete yA TAlamaTola kara jAte / ve AcArya rughanAthajI ke priya ziSyoM meM the, unakI utkaTa vairAgya bhAvanA va medhA se AcAryajI una se AMtarika sneha rakhate the va pUre samAja meM unheM sammAna kI dRSTi se dekhA jAtA thA / yaha bAta prAyaH prakaTa thI ki usa dharmasaMgha ke bhAvI AcArya bhikSu svAmI hoMge / guru-ziSya kA yaha AtmIya bhAva varSoM taka calatA rahA, na ziSya kI jijJAsAvRtti ne AcAryajI ke mana meM avizvAsa paidA kiyA, na AcArya kI upekSAvRtti ne ziSya ke mana meM avinaya bhAva kI sRSTi kii| bodhi-lAbha dIkSA kA sAtavAM varSa bItate eka aisI ghaTanA ghaTI, jisane bhikSu svAmI ke jIvana meM eka mahAn parivartana lA diyaa| mevAr3a meM vizAla rAmasamanda jhIla ke kinAre 'rAjanagara' nAma kA eka aitihAsika zahara hai / usa samaya vahA~ jaina dharmAvalambiyoM kI ghanI bastI thI, jahA~ sthAnakavAsI paramparA ke AcArya rughanAtha jIva unake gurubhAI AcArya jayamalajI ke sampradAya ke aneka zrAvaka rahate the aura unameM kaI tattvajJa va Agama rahasya ko samajhane vAle the| saMvat 1814 meM AcArya jayamalajI ke ziSya thirapAlajI, phatecaMdajI, bakhtamalajI, bhAramalajI ne rAjanagara meM cAturmAsa kiyA, vahAM zrAvakoM se carcA karane ke bAda unheM pratIta huA ki unake sAdhvAcAra va mAnyatAoM meM doSa hai aura unhoMne Agamokta AdhAra para mAnyatAoM kI punarsthApanA karate hue kahA, navatattva kI jAnakArI binA samyaktva kI prApti nahIM hotI, samyaktva ke binA zrAvakatva va sAdhutva nahIM hotA, kevalI kI AjJA ke bAhara dharma nahIM hotA, vrata meM dharma aura vrata meM adharma hotA hai evaM moha anukampA yA sAvadha anukampA meM pApa hotA hai / " Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA udayakAla ina mAnyatAoM kA zrAvakoM para prabhAva par3A aura unheM paramparAgata zraddhA AcAra ThIka nahIM lage / zaMkAzIla ho gae, unameM AcArya rughanAthajI ke zrAvaka bhI the, jinameM pramukhataH catarojI poravAla the va unake sAtha anya kaI osavAla poravAla zrAvaka the / unhoMne vidroha kA jhaNDA uThAyA va sAdhuoM ko vaMdanA karanA baMda kara diyA / AcArya rughanAthajI mahArAja usa samaya mAravAr3a meM the / unheM rAjanagara ke zrAvakoM ke vidroha kI jAnakArI milI, to unhoMne bhikSu svAmI ko sakSama va yogya samajhakara, zrAvakoM kI zaMkA samAhita karane ke lie saMvat 1815 kA cAturmAsika pravAsa rAjanagara meM karane hetu bhejA / bhikSu M guru- AjJA zirodhArya kara apane sahayogI muni TokarajI, haranAthajI, vIrabhANajI va bhAramala jI ke sAtha rAjanagara meM Akara cAturmAsa kiyA / cAturmAsa ke prArambha meM hI zrAvakoM ne sAdhvAcAra ke viruddha anekAneka abhiyoga unake samakSa rakhe / bhikSu svAmI ne apane buddhibala va vAkpaTutA se prabhAvita kara unheM caraNa sparza kara sAdhu vandanA ke lie rAjI to kara liyA para na to unake mana kI zaMkAeM nirasta huIM aura na bhikSu svAmI kA antarmana hI saMtuSTa huA / unhoMne AgamoM kA gaharAI se avalokana karane va zrAvaka samAja ko sahI samAdhAna dene kA saMkalpa liyA aura apane guru kA sammAna rakhane ke lie apane buddhi-kauzala se kucha samaya taka unake vidroha kA zamana kara diyA / OM saMyoga kI bAta, jisa dina zrAvakoM ko vandanA karavAnA prArambha kiyA, usI rAta bhikSu svAmI ko mana ke gahare aMtardvadva va usase utpanna anutApa ke kAraNa tIvra jvara kA prakopa ho gayA / zIta jvara kI bhayaMkara kaMpakaMpI aura ghora vedanA ke sAtha, unake vicAroM meM tumula saMgharSa maca gyaa| pravaMcanA kI pratAr3anA meM unakI AtmA marmAhata ho uThI va unheM tIvra pazcAtApa va AtmaglAni ke bhAva kacoTane lage, "maiMne anartha kara diyA, zrAvakoM kI saccI bAta ko jhUThA ThaharAyA, isa samaya merI mRtyu ho jAya to merI kyA gati hogI ? guru kA jhUThA sammAna rakhane ke lie bhagavAn ke vacanoM ko utthApita kara maiMne kitanA bar3A pApa kiyA hai ? mere durgati ko rokane meM guru kahAM taka sahAyaka hoMge ?" bhikSu kI AtmA pavitra bhAvanAoM se bhAvita huI aura unhoMne usI samaya pratijJA kI, "yadi maiM asvasthatA se mukta huA to maiM niSpakSabhAva se satya mArga ko apnaauuNgaa| jinezvaradeva ke prasthApita siddhAntoM ke anusAra calUMgA aura isameM maiM kisI se koI apekSA nahIM rakhUMgA / " isa saMkalpa ke sAtha hI antardvandva kA nirAkaraNa ho gayA va unakA jvara utara gayA / isa taraha rAjanagara meM bhikSu svAmI ke Abhyantara netroM kA unmeSa huA aura unake jIvana meM nirmala dharmanIti kA prAdurbhAva va usakI zAzvata Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - he prabho ! terApaMtha sthApanA huI / terApaMtha dharmasaMgha meM rAjanagara ko 'bodhisthala' ke nAma se jAnA jAtA hai aura isakI gaNanA itihAsa- sthala ke rUpa meM kI jAtI hai / vidroha ke svara I bhikSu svAmI ne usa cAturmAsa meM jaina AgamoM kA do bAra gaharAI se adhyayana kiyA to unheM lagA ki dharmasaMghoM meM samyaktva va cAritra donoM kI kamI hai / unhoMne zrAvakoM ko apanA niSkarSa batAyA to ve prasanna hue aura unhoMne kahA, "Apa jaise medhAvI adhyAtma- puruSa se yahI apekSA thI / " apane sAthI sAdhuoM ko bhI unhoMne apanA mantavya batAyA aura ve saba unase sahamata hue / bhikSu svAmI ko satyadarzana ho jAne ke bAda bhI ve adhIra nahIM hue, unhoMne vinayapUrvaka apanA fotosrSa apane guru mahArAja ke pAsa rakhane kA vicAra kiyA / yaha unakI sahI satyAgrahI vRtti kA pariNAma thA / cAturmAsa - samApti para unhoMne zrAvakoM ko Azvasta kiyA ki ve Agamokta zuddha AcAra para calane va sahI mAnyatAoM kI prasthApanA karane ko kaTibaddha haiM para ve apane gurudeva ke sammukha niSkarSa prakaTa karane ke bAda hI nizcita kAryakrama apnaaeNge| rAjanagara se mAravAr3a kI ora jAte samaya rAste meM choTe-choTe gAMva Ane se vIrabhANajI va eka sAdhu ko alaga vihAra karavAyA va do sAdhuoM ke sAtha bhikSu svAmI svayaM alaga vihAra karane lage / vIrabhANajI AcArya mahArAja ke pAsa pahale pahuMca gaye va bhikSu svAmI kI cetAvanI ke uparAnta bhI, bAta na pacA sakane ke kAraNa, unhoMne AcArya mahArAja ko rAjanagara kI sArI sthiti va bhikSu svAmI ke niSkarSo se avagata karA diyA / AcArya mahArAja unakI bAtoM ko sunakara udAsa aura anyamanaska ho gae va bhikSu svAmI jaba unake pAsa pahu~ce to unhoMne pAyA ki AcArya mahArAja kI dRSTi meM sneha kA srota sUkha gayA hai / sthiti ko unhoMne bhAMpa liyA va socA ki aba utAvalepana se kArya banane vAlA nahIM hai / unhoMne apane guru ke prati pUrI bhakti prakaTa kara, punaH vizvAsa sampAdana kiyaa| ve zanaiH-zanaiH guru ko apanI Agamokta vicAradhArA va sAdhutva ke sahI AcAra pAlana karane ke lie nivedana karate rahe, para unheM sahamata nahIM kara sake / bhikSu svAmI mAtra siddhAnta para aDiga rahane vAle hI vyakti nahIM the para saMvedanazIla bhI the va apane guru ke prati ananya bhakti ke kAraNa, ve unheM bhI sanmArga para calane ke lie nivedana karate rahe / AcArya rughanAthajI mahArAja kA gRhasthAvasthA meM jodhapura rAjagharAne se saMbaMdha thA, saMvat 1787 ke jeTha vadi 2 ko AcArya bhUdharajI ke hAthoM jodhapura meM unakI dIkSA huI, taba jodhapura rAjya kA pUrA lavAjamA (do hAthI, eka hajAra ghor3e, risAlA, palaTana, saikar3oM saradAra, jAgIradAra, amIra-umarAva ) dIkSA mahotsava meM sammilita huA thA / dIkSA ke bAda AcArya pada prApta karane va eka vizAla dharma Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA udayakAla 8 saMgha ke yazasvI AcArya hone para bhI saMbhavataH rAjagharAne se sambandha hone ke kAraNa unakA rajoguNa pUrNa rUpa se tirohita nahIM ho pAyA, aura saMbhavata; yahI kAraNa thA ki ve apane ziSya kI ucita va vinamra prArthanA para, usake sAre sadprayAsoM ke uparAnta, sahamata nahIM ho sake / bhikSu svAmI kA saMvat 1816 kA cAturmAsa jodhapura huA, jahAM unake cAcA guru AcArya jayamalajI kA bhI cAturmAsa thA / cAturmAsa-kAla meM AcArya jayamalajI se unakI vizada vArtA huI aura ve saralamanA hone ke kAraNa bhikSu svAmI ke mantavyoM se sahamata ho ge| AcArya jayamalajI bar3e vidvAna, sAhitya-sarjaka va zreSTha pravacanakAra the| unakI dIkSA 16 varSa kI Ayu meM mer3atA meM saMvat 1787 kI migasara vadi 2 ko huii| 16 varSa taka unhoMne ekAntara tapa kiyaa| apane guru ke svargavAsa ke bAda 25 varSa taka ve leTakara nahIM soye / aise tyAgI puruSa ke gale bhikSu svAmI kI sArI bAta sahaja utara gaIM / AcArya rughanAthajI ko jaba yaha mAlUma huA, to unhoMne sojata ke zrAvakoM ke mAdhyama se, AcArya jayamalajI ko kahalavAyA ki yadi ve bhikSu ke sAtha ho gae; to unakI koI pratiSThA nahIM rahegI aura unake bharose, jo sAdhu-sAdhvI dIkSita hue haiM, unake sAtha vizvAsaghAta ho jAyegA, aura 'phakIra ke dupaTTe' vAlI kahAvata caritArtha ho jaayegii| AcArya rughanAthajI ke Agraha bhare saMdeza se AcArya jayamalajI kA mana vicalita ho gyaa| unhoMne bhikSu svAmI ko apanA zreya mArga cunane ke lie prerita kiyA va unake prati sadbhAvanA prakaTa kara sahayoga dene kA AzvAsana diyA para unake sAtha hone meM apanI asamarthatA prakaTa kii| abhiniSkramaNa aura virodha kA tUphAna ___ eka ora bhikSusvAmI ke mAnasa meM satya-krAnti kI dhArA prasphuTita hone ko Atura ho rahI thI, para apane guru ko chor3anA unheM priyakara nahIM thA, to dUsarI ora unake guru ke mana meM unake prati avizvAsa kI darAra. kAphI caur3I ho cukI thI aura unheM AzaMkA thI ki bhikSu unake anya ziSyoM ko apane saMga le jAyegA, ataH ve bhI bhikSu svAmI se saMbaMdha-viccheda karane kI soca rahe the, hAlAMki ve yaha bhI jAnate the ki bhikSu jaisA medhAvI evaM prakhara ziSya jAne se saMgha meM riktatA A jAegI va saMgha kA bhaviSya dhuMdhalA ho jaaegaa| donoM ora isI taraha ke UhApoha ke vAtAvaraNa meM bhikSu svAmI ne saMvat 1816 kA jodhapura cAturmAsa saMpanna kara, bagar3I gAMva meM AcArya rughanAthajI mahArAja ke darzana kie| bhikSu svAmI ne kucha samaya aupacArikatA kA nirvAha karake, phira apane vicAra, guru mahArAja ke 1. rughanAtha caritra : muni mizrImala ke AdhAra para tathyAtmaka vizleSaNa / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 he prabho ! terApaMtha sAmane rakhe / saMvat 1816 (vikrama saMvat 1817 ) kI caitra zuklA navamI rAmanavamI kA maMgala dina thA / usa dina abhiniSkramaNa kI koI nizcita yojanA nahIM thI, para aisA lagatA hai ki apratyAzita rUpa se bhikSu svAmI ke lie nirNaya kA samaya A gayA thA / jyoMhI unhoMne apane guru mahArAja se vinayapUrvaka apanI bAta rakhI ki ve use apane ahaM para coTa mAnakara khIjha uThe aura roSa bharakara unhoMne kahA, "bArabAra eka hI raTa lagAI jA rahI hai, tuma lAkha kaho, maiM tumhArI eka bhI bAta nahIM suntaa| isa kalikAla meM zuddha sAdhutva kI pAlanA asambhava hai, tuma meM sAhasa ho to yahAM se nikala jAo aura kucha kara dikhAo para dhyAna rahe, yahA~ Akara phira mujhe mu~ha mata batAnA / " bhikSu svAmI kA dhairya carama sImA para pahu~ca cukA thA, unake jaisA siMha - puruSa aisI cunautI se kaba ghabarAne vAlA thA / ve tatkAla sthAnaka chor3a kara satyakrAnti ke mArga para cala pdd'e| unake sAtha anya munijana TokarajI, haranAthajI, vIrabhANajo va bhAramalajI ne bhI sthAnaka kA parityAga kara diyaa| AcArya rughanAthajo ne, isa AzA se ki bhikSu sthAna na milane para vApasa A jAegA, sevaka dvArA sAre nagara se bhikSu ko sthAna na dene ke lie, zrI saMgha kI saugandha dilavAne kI AjJA prasArita karA dI, phalataH bhikSu svAmI ko bagar3I meM koI sthAna Thaharane ko nahIM milA / yaha sacamuca Azcarya kI bAta hai ki jisa bagar3I meM, bhikSu svAmI kI gRhasthAvasthA kA sasurAla thA, jahAM unake anya sambandhI bhI rahate hoMge kyoMki unakI janmasthalI kaMTAliyA gAMva bhI pAsa hI thA, jahA~ unakI saMyama-sAdhanA se prabhAvita aneka vyakti bhI rahe hoMge, vahAM saba kucha fact yojanA ke apratyAzita rUpa se, hone ke kAraNa, unheM sthAna nahIM milA / bhikSu svAmI ne bagar3I se vihAra kara diyA para unakI kasauTI honA abhI zeSa thA, gAMva ke bAhara jAte hI AMdhI aura tUphAna A gayA, jisameM sAdhu AMdhI aura tUphAna meM calane se, yatnA na raha pAne ke kAraNa, vihAra nahIM kara skte| gAMva meM sthAna nahIM, bAhara jAnA nahIM, aisI sthiti meM ekamAtra sthAna zmazAna kI chatriyoM meM unheM ThaharanA par3A / jahA~ kisI bhI vyakti kA antima par3Ava hotA hai, vahAM bhikSu svAmI va unake sahayogI sAdhuoM kA pahalA par3Ava huA / saca hai, jo mRtyu ko anubhava kara sakatA hai, vahI jovana kA Ananda le sakatA hai / kahate haiM usa samaya vahAM nava chatriyAM thIM, para eka ko chor3akara, ve sabhI bhagnAvazeSa ho gaIM aura bagar3I ke bhUtapUrva sAmaMta jaitasiMha kI smRti meM banI chatrI, jahAM krAnti kA zaMkhanAda phUMkane ke samaya bhikSu svAmI ke prathama caraNa par3e the, avicala bhAva se aba bhI khar3I hai| aba to usa chatrI ko kAphI majabUta kiyA jA cukA hai aura vaha terApaMtha kI 1. svIkRta tathyoM ke vizleSaNa ke AdhAra para / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA udayakAla 11 aitihAsika sthalI bana cukI hai| svAmIjo se sambaddha hone se jaitasiMha jI amara ho ge| AcArya rughanAthajI, bhikSu svAmI ke vApasa Ane kI pratIkSA karate rahe para unheM nirAzA hI hAtha lgii| eka bAra chUTA huA tIra vApasa nahIM AtA, siMha kabhI mur3akara pIche nahIM dekhatA, yahI sthiti usa samaya bnii| AcArya mahArAja citita ho uThe aura zrAvakoM ko lekara chatariyoM para pahuMce aura unhoMne madhura svaroM meM kahA, "bhIkhana ! TolA chor3akara mata jAo, paMcama kalikAla meM nibha nahIM sakoge, merI bAta mAna lo|" unakA roSa utara cukA thA, para bhikSu svAmI bhI aba dRr3ha ho cuke the| unhoMne kahA, "maiM zuddha saMyama kI sAdhanA ke lie kRtasaMkalpa huuN|" zrI rughanAthajI mahArAja ne jaba yaha sunA to unakI rahI-sahI AzA TUTa gaI, aura unakI AMkheM bhara aaii| apane saMgha ke caritraniSTha evaM prabhAvaka sadasya anya cAra ziSyoM ke saMgha chor3ane se ve vyathita ho utthe| jaba miThAsa se kAma nahIM banA to guru mahArAja ne dhamakI bhare svaroM meM kahA, "acchA dekha lUMgA / tuma jahAM jAoge, Age tuma aura pIche maiM rahU~gA, tumhAre pIche saikar3oM loga lagA dUMgA, phira tuma kaise rahoge ?' guru kI cetAvanI ko bhikSu svAmI ne varadAnasvarUpa svIkAra karate hue kahA, "yaha zubha hai ki maiM Age rahU~gA aura Apa mere pIche saikar3oM loga (anugAmI) lagA deNge| mere meM parISaha sahane kI kSamatA hai, merA mArga svataH prazasta ho jaaegaa|" bagar3I se vihAra kara svAmIjI bar3alU padhAre, AcArya rughanAthajI bhI vahAM Ae, carcA huii| aMta meM unhoMne kahA, "isa kalikAla meM do ghar3I zuddha sAdhutva kI ArAdhanA kara le, to kevalajJAna ho sakatA hai / " svAmIjI ne kahA, "maiM do ghar3I sAMsa rokakara eka sthAna para baiTha sakatA hU~, yadi isI se kevalajJAna ho sakatA ho to phira kyA cAhie ? para aisA hotA nhiiN|" isase prakaTa hai ki usa samaya bhI bhikSu svAmI zvAsa rokakara do ghaMTe baiThane kI kSamatA rakhate the va virala sAdhaka the| sambhavataH AcArya rughanAthajI kA yaha antima prayAsa thA, para satyakrAnti kI jo dhArA pravAhita ho cukI thI, vaha na rukI, na mudd'ii| bhikSu svAmI ke abhiniSkramaNa ke samaya unake sahita pAMca sAdhu raghanAthajI mahArAja ke saMgha se pRthaka hue, rAjanagara meM saMvat 1814 meM cAturmAsa karane vAle AcArya jayamalajI ke saMgha ke muni thirapAlajI, phatehacandajI, bakhtamalajI, bhAramalajI va unake do sahayogI muni likhamIcandajI va gulAbajI bhI vicArasAmya ke kAraNa unake sAtha ho ge| usI taraha rAjanagara meM saMvat 1816 meM cAturmAsa karane vAle AcArya zyAmadAsajI ke saMgha ke do sAdhu rUpacandajI va pemacandajI bhI bhikSu svAmI ke sAtha ho gaye / isa taraha teraha sAdhuoM ne eka naI satya-krAnti kA sUtrapAta kiyaa| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ne prabho ! terApaMtha hara naI krAnti kA virodha hotA hI hai / yahI bhikSu svAmI ke sAtha huA / unheM gAMva-gAMva meM sthAna dene kA niSedha kiyA jAne lAgA, AhAra- pAnI dene kI nAhI kI gaI, kisI ko unake pAsa phaTakane taka nahIM diyA jAtA / cAturmAsa ke lie koI sthAna de detA to usase balAt yA pralobhana dekara sthAna chur3avAyA jAtA yA gAMva chur3Ane taka ke prayAsa kie jAte, aura unake pAsa dIkSA lenA to dUra, koI gRhastha unake pAsa pahu~ca taka nahIM pAtA aura agara koI jAtA to kevala unheM trAsa dene kI dRSTi se hI jA pAtA / ve apane santoM ko ikaTThA kara vyAkhyAna dete to loga zora macAnA prArambha kara dete yA utpAta macA dete| unase carcA ke bahAne Akara koI unake sira meM TholA mAra detA, to koI unake chAtI para mukkA mArakara calA jAtA, para unhoMne yaha saba kucha prasannatA se sahana kiyA / udbhavakAlIna paristhitiyoM kA varNana svAmIjI ne svayaM apane saMsmaraNoM meM ina zabdoM meM kiyA hai-- " hama logoM ne jaba AcArya rughanAthajI ko chor3A taba pAMca varSa taka pUrA AhAra- pAnI nahIM milA, ghI Adi sarasa padArthoM ke milane milAne kA to prazna hI nahIM thA / kapar3e ke lie bhI kadAcit savA rupaye kI kImata vAlI moTI khAdI (bAsI) milatI to bhAramala nivedana karatA ki Apa isakI pachevar3I (uttarIya vastra ) banA lIjiye aura maiM kahatA ( bhIkhaNajI) isake do cola paTTe (adhovastra) banA do, eka tumhAre lie va eka mere lie| logabAga to koI Ate nahIM, virodha kI bhayaMkara ugratA meM, unase kinArA kara lete / hamako jitanA rUkhA-sUkhA AhAra milatA, use lekara hama saba sAdhu jaMgala meM cale jAte, vRkSoM kI chAyA meM AhAra rakhakara kar3I dhUpa meM saba sAdhu AtApanA lete aura zAma ko vApasa gAMva meM A jAte / hamane yaha kalpanA bhI nahIM kI thI ki hamArA saMgha calegA, sAdhu-sAdhvI dIkSita hoMge yA zrAvaka-zrAvikAoM kA saMgha banegA / hamane to eka hI saMkalpa le rakhA thA ki marakara samApta honA svIkAra hai para Atmonmukha hokara zuddha kareMge, karma - bandhana se mukta hokara AtmA kI kAryasiddhi kareMge / " sAdhutva kA ArAdhana avazya uparokta zabdoM meM bhikSu svAmI ke lomaharSaka kaSToM kI gAthA svataH bola rahI hai / ina kaSToM ke kAraNa bhikSu svAmI ke sAtha jo teraha sAdhu satya krAnti kI rAha para cale the, unameM chaH-sAta sAdhu vicalita ho gae va mAtra chaH sAdhu hI raha gaye aura svAmIjI jaise prakhara, medhAvI evaM zramaniSTha upadeSTA ke prayAsa ke uparAnta bhI lagabhaga chattIsa varSa taka phira teraha sAdhu na ho sake, / itanA hI nahIM, svayaM svAmIjI kI bhAvanA bhI lokopakAra ke prati kama ho gaI aura unhoMne mAtra AtmakalyANa kA mArga cunakara tapasyA, AtApanA Adi kA satata krama cAlU Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA udayakAla 13 kara diyA, jo lagabhaga do varSa claa| bhikSu svAmI kI utkaTa tapasyA, apUrva vairAgya evaM prajA ke prati logoM kA AkarSaNa to bana rahA thA para sAmAjika bahiSkAra ke bhaya se ve dina meM unake pAsa Ane kA sAhasa juTA nahIM pAte para rAtri meM ve luka-chipakara Ate va unase sahI tattva kI jAnakArI karate va unakI mAnyatAoM ke prati zraddhA prakaTa karate / dina para dina aise zraddhAluoM kI vRddhi hone lagI, taba muni zrI thirapAlajI va phatevaMdajI, jo bhikSu svAmI se abhiniSkramaNa ke pUrva dIkSA meM bar3e the va bAda meM bhI svAmIjI ne unheM bar3A rakhA, ne nivedana kiyA, "svAmInAtha ! Apa na kevala vItarAga prabhu ke batAe mArga para calane meM sakSama haiM, para usakI abhivyakti dene meM bhI samartha haiM, ataH Apa logoM ko samajhAeM, unheM satpatha para lagAeM va loka-kalyANa kI ora agrasara hoM, tapasyA kA kArya hama jaisoM ke lie chor3a deN|" samayocita udgAroM kA svAmIjI para prabhAva par3A aura ve phira 'sarvajana hitAya-bahujana hitAya' ke lie pracAra meM juTa ge| muni thirapAlajI va phatecaMdajI ko sacamuca terApaMtha dharmasaMgha kI nIMva kA patthara kahA jA sakatA hai| terApaMtha ko vidhivat sthApanA va nAmakaraNa jisa taraha terApaMtha kA prasava rAjanagara ke zrAvakoM ke vidroha ke kAraNa va terApaMtha kA udaya AcArya rughanAdhajI kI ahaMvRtti va roSa ke kAraNa apratyAzita rUpa se huA, usI taraha terApaMtha ke nAmakaraNa va vidhivata sthApanA kA itihAsa bhI apratyAzita rUpa se hI banA hai| nAmakaraNa bhikSu svAmI kA saMvat 1816 kA cAturmAsa jodhapura thA va unase vahA~ kucha zrAvaka prabhAvita hue the / bAda meM, jaba unhoMne abhiniSkramaNa kiyA to una zrAvakoM ne bhI sthAnakoM meM jAkara upAsanA karanI chor3a dI va svAmIjI ke prati zraddhAzIla rahe / eka dina kA saMyoga, ve zrAvaka bAjAra kI eka dukAna meM sAmAyika va pauSadha kara rahe the ki udhara se jodhapura rAjya ke dIvAna zrI phatecaMdajI siMghavI kA nikalanA huA, zrAvakoM ko bAjAra meM upAsanA karate dekhA to unheM Azcarya huA, va unhoMne apanA kautUhala zAnta karane ke lie jijJAsA kii| usa samaya teraha zrAvaka sAmAyika-pauSadha meM saMlIna the va unameM pramukha zrI gerUlAlajI vyAsa the| zrI gerUlAlajI ne bhikSu svAmI ke AcArya rughanAthajI ke saMgha se alaga hone kI bAta savistAra batAI va usake kAraNoM para bhI prakAza ddaalaa| dIvAna phatecaMdajI ne bhikSu svAmI ke sAhasa kI prazaMsA karate pUchA, "ve kitane sAdhu hai ?" uttara milaa-"terh|" teraha ko mAravAr3I bhASA meM 'terA' bhI bolA jAtA hai| pAsa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 14 he prabho ! terApaMtha meM hI eka sevaka kavi khar3A sArI bAta bar3I ruci se suna rahA thA / teraha sAdhu va teraha zrAvakoM kA yoga jAnakara usane tatkAla eka dohA par3hakara sunAyA jo isa prakAra hai " sAdha sAdha ro gilo kare, te to Apa Aparo maMta / sujyo re zahara rA lokAM, ai terApanthI tanta // " isa dohe kI bAta zahara meM sarvatra prasiddha ho gaI aura logoM ne upahAsa kI - bhAvanA se bhikSu svAmI ke anuyAyioM ko terahapaMthI yA terApaMthI kahanA prArambha kara diyA / I bhikSu svAmI usa samaya jodhapura meM nahIM the / unhoMne jaba terApaMthI nAma sunA to unheM isa nAma meM arthagAMbhIrya pratIta huA va unhoMne apanI antapreraNA se usI . samaya pATa se nIce utarakara vaMdanA Asana meM baiThakara bhagavAna kI vandanA kI aura kahA, "he prabho ! yaha terApaMtha hai, isameM merA kucha bhI nahIM hai / terApaMtha hI hamArA * dhyeya hai aura jo vItarAga - deva ke mArga kA anusaraNa karegA, vahI terApaMtha kA anugAmI hogA / " terApaMtha nAma meM svataH hI ahaMkAra aura mamakAra - visarjana kI bhAvanA nihita hai aura svAmIjI to isake sAkAra svarUpa the ataH unhoMne apratyAzita rUpa se hue nAmakaraNa ko svIkAra kara liyaa| unhoMne eka artha yaha bhI kiyA ki pAMca mahAvrata, pAMca samiti, tIna gupti - ina teraha boloM ko svIkAra karane vAlA terApaMthI hogA / unhoMne tatkAla 'terApaMtha' zabda kA vizleSaNa karate hue guNaparaka vyAkhyA meM nimnalikhita chaMda racA guNa bina bheSa kUM mUla na mAnata, jIva ajIva kA kiyA niverA / puNya pApa kUM bhinna-bhinna jAnata, AzravakarmoM kUM leta urerA // AtA karmoM ne saMvara rokata, nirjarA karma kUM deta bikherA / baMdha to jIva kUM baMdhiyA rAkhata, sAsatA sukha to mokha meM DerA || isa ghaTa prakAza kiyA bhava jIva kA meTyA mithyAtva aMdherA / nirmala jJAna udyota kiyA, au to hai paMtha prabhu terA hI terA // tIna sau tresaTha pAkhaMDa jagat meM, zrI jinadharma sUM sarva anerA / dravyaliMgI keI sAdha kahAvata, tyAM piNa pakar3ayA tyAMrAija ker3A // tAhi kUM dUra taje te saMta, vidha sUM upadeza diyA rUr3erA / jina Agama joya pramANa kiyA, jaba pAkhaMDa paMtha meM par3ayA bikherA // vrata, avrata, dAna, dayA, batAvata, sAvadya niravadya karata niberA / .. zrI jina AjJA meM dharma batAvata, aM to hai paMtha prabhu terA hI terA / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA udayakAla 15 'terApaMtha' kI adhikRta vyAkhyA isase sundara bana nahIM sakatI thI aura taba se terApaMtha kA nAmakaraNa vaidhAnika rUpa se ho gayA / sthApanA abhiniSkramaNa ke bAda mAravAr3a ke katipaya kSetroM meM vihAra karate hue svAmIjI mevAr3a padhAre para vahAM bhI sthAna-sthAna para unheM kar3A virodha sahanA pdd'aa| vihAra karate-karate saMvat 1816 (vikrama saMvat 1817 ) ke AsAr3ha sudi 13 ko svAmI jI cAra sAdhuoM sahita kelavA padhAre va vahA~ ke logoM se sthAna kI yAcanA kI para koI gRhastha unheM apanA makAna dene ko taiyAra nahIM huA para unhoMne eka yukti DhUMDha lI / kelavA meM kucha U~cAI para prAcInakAla kA banA huA bhagavAna zrI candraprabhu kA jaina mandira hai, usake bAre meM prakhyAta thA ki usa mandira meM yakSa rahatA hai aura vahAM koI Thaharane kA sAhasa nahIM kara sakatA aura yadi Thahara jAe to jIvita nahIM raha sakatA / logoM ne socA ki yadi sacamuca bhikSu svAmI, jaisA loga kahate haiM, bhagavAn ke mArga ke utthApaka va niMdaka haiM, to vahA~ Thaharane se svataH samApta ho eMge aura isa taraha unakI hatyA kA pApa bhI nahIM lagegA, va aniSTa samApta ho jAegA aura yadi bhikSu svAmI zuddha sAdhu haiM to inakA devatA bhI bAla bA~kA na kara sakegA, va svataH unake bAre meM unake jIvita rahane para nirNaya ho jAegA / svAmIjI kI sabase kar3I parIkSA kisI ne lI, to vaha tatkAlIna kelavA va -vAsiyoM ne lI / kisI ne anna, jala, vastra, upakaraNa, sthAna nahIM diyA para vahAM ke logoM ne to unake jIvana ko dA~va para lagA denA cAhA / sAmpradAyika unmAda va Avega jo na karAeM, vaha thor3A hai| logoM ne svAmIjI ko Thaharane ke lie usa mandira meM 'aMdherI orI' (jahA~ prakAza kA lavaleza hI nahIM thA ) kA sthAna batA diyA / bhikSu svAmI ko maMdira ke bAre meM va logoM kI niyata ke bAre meM bhanaka mila cukI thI, para bhalA ve kaba ghabarAne vAle the ! 'Dara' kA nAma to unhoMne kabhI na jAnA, na dekhA / ve usa mandira meM apane sahayogI sAdhuoM sahita niHsaMkoca Thahara gae, rAtri meM jo upasarga kI AzaMkA thI, vahI huA / svAmIjI ke sAtha teraha - caudaha varSa ke samarpita bAla sAdhu bhAramalajI rAtri nivRtti hetu bAhara gae, ki eka sarpa Akara unake pairoM meM lipaTa gayA / sarpa ne na kATA, na phuphakAra kiyA, na kaSTa diyA aura bhAramalajI bhI avicala bhAva se sthira khar3e rahe / dhanya hai aise bAla sAdhu kI vIratA, jo sarpa ke lipaTe rahane para bhI bhayAtura nahIM huaa| vApasa Ane meM vilamba dekhakara, svAmIjI bAhara Ae aura vastusthiti jAnakara sarpa ko sambodhita karake bole, 'devAnupriya ! hama sAdhu haiM, kisI ko kaSTa nahIM dete| tumheM kaSTa hotA ho to hama anyatra cale jAeM, para isa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 he prabho ! terApaMtha bAla sAdhu ko kyoM pakar3a rakhA hai ? cAho to mujhase bAta kro|' itanA sunate hI vaha sarpa sapATe se eka lakIra khIMcatA huA vahAM se tatkAla calatA bnaa| muni bhAramalajI aMdara Akara so gae, para bhikSu svAmI jAgate rahe, nimaMtrita atithi kI pratIkSA meM / kucha dera bAda eka dhavala vastradhArI AkRti unake sAmane AI aura usane nivedana kiyA, "he sAdhuzreSTha ! Apake yahAM rahane se mujhe koI kaSTaH nahIM hai, Apa devatAoM ke bhI pUjya haiN| kevala merI khIMcI huI lakIra ke ghere meM malamUtra kA utsarga na ho, maMdira ke Age dAhine cabUtare para Apa niHsaMkoca virAjeM, pravacana kareM, bAeM cabUtare para baiThakara maiM adRzya bhAva se ApakI sevA-paricaryA karatA rahU~gA, va saMgha kI surakSA meM sadA sadaiva sahayogI banA rahU~gA / " saca hai ahiMsA, tapa va saMyamamaya dharma kI sAdhanA karane vAle AtmabalI puruSoM kI devatA bhI sevA karate haiM / anAyAsa hI eka camatkAra ghaTita ho gayA, prAtaH logoM ne svAmI jIva unake sahayogI muniyoM ko nirbhIkatA se apanI upAsanA karate dekhA va rAta kI ghaTanA kI unako jAnakArI milI to 'camatkAra ko namaskAra' vAlI kahAvata ghaTita ho gaI / sArA kelavA gAMva svAmIjI ke darzanArtha umar3a pdd'aa| vahAM ke ThAkura 'mokhamasiMhajI' ne bhAvabharI abhyarthanA kI, sArA samAja svAmIjI kA anugAmI ho gayA, terasa ko svAmIjI ne upavAsa kiyA, caturdazI ko svAmIjI va sahayogI santoM ne belA kiyA va pUrNimA ko telA kiyA aura ThAkura mokhamasiMhajI ke nivedana para pAraNA unake yahAM se AhAra lAkara kiyaa| eka aura nirNaya kI ghar3I A gaI / ASAr3ha zuklA pUrNimA ko bhikSu svAmI va unake sahayogI saMtoM ne arhatoM va siddhoM kI sAkSI se mana, vacana, kAyA ke yoga sahita saba pApoM ke karane, karAne yA anumodana karane kA tyAga kiyA, va zuddha sAdhutva grahaNa kiyA / terApaMtha kI vidhivat sthApanA kI gAthA eka apratyAzita kintu romAMcaka ghaTanA ke sAtha jur3a gaI / isa ghaTanA ne binA kisI zrama ke, eka sAtha sAre kelavA ko svAmIjI ke prati AsthA ke sAtha jor3a diyA va terApaMtha dharmasaMgha meM kelavA va aMdherI orI eka aitihAsika sthalI bana gayA / svAmIjI ne apane jIvanakAla meM chaH varSAvAsa kelavA bitAe va AcArya zrI tulasI ne saMvat 2017 meM terApaMtha dvizatAbdI samAroha kA zubhAraMbha vahIM se kiyA / kelavA kI ghaTanA ne lagabhaga sAre mevAr3a meM svAmIjI kI yazogAthA ko vistAra diyA va AsapAsa ke kSetra ugra virodha ke uparAnta bhI zraddhAzIla ho ge| kelavA cAturmAsa kI parisamApti ke bAda svAmI jI mAravAr3a, mevAr3a ke durgama kSetroM meM viharaNa kara svaparakalyANa karate rahe, virodha kI AMca maMda par3atI rahI para unakI yazogAthA ke sAtha, IrSyA kI agni ke kAraNa sarvathA bujhana sakI / 1. AcArya bhikSu : vyaktitva evaM kRtitva - zrIcanda rAmapuriyA, pR0 102 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA udayakAla 17 pracAra-prasAra evaM saMgha-vRddhi sAdhviyoM kI dIkSA-ghora virodha va bhayAnaka pariSaha ke kAraNa svAmIjI ke saMgha meM dIkSA lenA hara kisI ke lie durUha kArya thA, phira svAmIjI bhI pUrI parIkSA karake hI dIkSA dete the, ataH usa sthiti meM lagabhaga cAra varSa taka koI mahilA sAdhvI banane ke lie taiyAra nahIM ho pAI / saMvat 1821 meM kuzAloMjI, maTUjI, ajabUjI nAma kI tIna mahilAeM dIkSA ke lie udyata huiiN| svAmIjI ne unakI parIkSA lete pahalA prazna kiyA; "kyA kisI samaya AvazyakatA par3ane para saMlekhanA, saMthAre ke lie taiyAra ho sakatI ho ?" mahilAeM bhI bar3I nirbhIka thIM aura unhoMne binA kisI hicakicAhaTa ke kaha diyA, "hAM, hama isake lie sadA taiyAra rheNge|" parIkSA meM kharI utarane para svAmIjI ne unheM dIkSA de dI / yaha prazna bhI jaina AcAra paraMparA se saMbaMdhita thA, sAdhviyAM do raha nahIM sakatIM, ataH tInoM meM se eka kA viyoga ho jAtA to zeSa donoM ko AmaraNa anazana karanA par3atA, kyoMki usa samaya anya sAdhviyoM ke dIkSita hone kI kalpanA karanA bhI durUha thaa| saubhAgya se phira dIkSAoM meM vaddhi hotI gaI va aisA avasara AyA hI nahIM para una vIra sAdhviyoM ne marane kA saMkalpa lekara dIkSita hone se eka gauravazAlI itihAsa avazya banA diyA / ' bhAvI vyavasthA (maryAdA-patra va yuvAcArya-manonayana) pandraha varSa satata sAdhanA, zramaniSThA evaM pracAra-prasAra ke kAraNa svAmIjI ke saMgha meM vRddhi hone lagI, taba saMvat 1832 kI migasara vadi 7 ko bIThor3A gAMva meM svAmIjI ne saMgha-saMcAlana ke lie eka maryAdApatra banAyA va yaha vyavasthA kI, ki "terApaMtha dharmasaMgha meM eka hI AcArya hogA aura sAre sAdhu-sAdhvIgaNa unake hI ziSya hoMge, va unakI AjJA ke anusAra hI cAturmAsa va zeSakAla meM pravAsa kareMge va zraddhA, AcAra, vyavasthA se saMbaMdhita unakA nirNaya sabhI ko mAnya hogA, pUrvAcArya dvArA hI bhAvI AcArya kA manonayana hogA aura sAre saMgha ko vaha svIkArya hogA, saMgha ke sAdhu-sAdhviyoM ke pAsa vastra-pAtra, upakaraNa sAre saMgha ke hoNge| AcArya kisI ko dIkSita karane ke pUrva usakI pUrI parIkSA karegA va hara kisI ko pravajita nahIM karegA, koI sAdhu-sAdhvI saMgha meM dalabaMdI nahIM kara sakegA, aura svakhalanA yA avinaya ke kAraNa saMgha se bahiSkRta va bahirbhUta hogA, use saMgha kA koI sadasya sAdhu nahIM mAnegA, prazraya nahIM degA va paricaya-prIti nahIM rkhegaa|" maryAdA-patra meM Age ke AcArya kA nAmollekha karanA Avazyaka hone se unhoMne apane sabase samarpita va yogya zrI bhAramalajI svAmI ko apanA yuvAcArya ghoSita 1. tathyAtmaka vizleSaNa ke AdhAra pr| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 he prabho ! terApaMtha kiyaa| bhayaMkara kaSToM ke madhya zrI bhAramalajI AcArya bhikSu ke sAtha chAyA banakara rahe va svAmIjI ne kaSTa-sahiSNutA ke vividha prayoga una para kie| 'bhikSu bhArImala' guru-ziSya kI yugala jor3I kI tulanA 'mahAvIra-gautama' kI itihAsa-prasiddha guru-ziSya kI jor3I se kI jAne lagI / saMgha ke maryAdApatra ke sAtha hI terApaMtha dharmasaMgha kA AkAra nizcita ho gyaa| sthAnakavAsI bAvIsa sampradAyoM meM Apasa meM kahIM-kahIM gahare matabheda haiM aura svayaM eka-dUsare kI samyaktva va sAdhanA ko saMzaya kI dRSTi se dekhate haiM aura una sampradAyoM kI saMkhyA bhI bar3ha rahI hai va unameM eka bhIkhaNajI kA TolA bhI cala sakatA thA para unake dvArA AcArya bhikSu kA tIvra virodha va svAmIjI kI utkaTa tapa-sAdhanA, prakhara medhA va gahana adhyayana ke sAtha-sAtha terApaMtha ke pathaka nAmakaraNa va maryAdApatra kI vyavasthAoM ne terApaMtha ko eka nizcita va saMpuSTa pRthaka AkAra de diyA aura bAvIsa sampradAyoM ke sAtha usakA saMbaMdhita honA asaMbhava hI nahIM ho gayA varan usa sampradAya ke viruddha eka naI dharma-krAnti ke sUtrapAta kA pratIka bana gayA va isa kAraNa zatAbdiyoM taka 'terApaMtha' va bAvIsa sampradAya ke bIca madhura saMbaMdhoM ke sthAna para kaTutA kA vAtAvaraNa adhika rhaa| vihAra va dharma-pracAra AcArya rughanAthajI mahArAja ke sampradAya meM rahate bhikSu svAmI ne ATha cAtumasi kramazaH mer3atA (saMvat 1806), sojata (1810), balUdA (1811), jaitAraNa (1812), bAgora (1813), sAdar3I sAharI (1814), rAjanagara (1815) va jodhapura (1816) meM bitAe, jinameM rAjanagara ke cAturmAsa meM 'terApaMtha' kI bhAvanA kA udaya huA va jodhapura cAturmAsa meM usakI kucha rekhAeM khIMcI giiN| AcArya rughanAthajI se pRthaka hone ke bAda AcArya bhikSu ne 44 cAturmAsa kie, jinakI tAlikA sthAna evaM kAlakrama se isa prakAra hai 1. kelavA " 2. bar3alU ... 3. sirIyArI 4. rAjanagara 5. pAlI 6. kaMTAliyA 7. khairavA 8. bagar3I 6. mAdhopura cAturmAsa 6 saMvat 1817, 21, 25, 38, 46, 58 1 // 1818 __, 1816, 22, 26,36, 42, 51,60 1 , 1820 , 7 , 1823,33, 40, 44, 52,55,56 1824, 28 __" 5 / 1826, 32,41, 46 54 , 1827, 30, 36 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA udayakAla 19 10. pIpAr3a 11. AmeTa 12. pAdU 13. nAthadvArA 14. pura 15. sojata son on me , 1834, 45 1835 1837 // 1843, 50, 56 , 1847, 57 , 1853 AcArya bhikSu kA vihAra mAravAr3a, mevAr3a, hAr3autI, DhUMDhAr3a va thalI ina pAMca pradezoM meM huA para mukhya vihAra kSetra mevAr3a, mAravAr3a hI rhe| mevAr3a ke pAMca vibhinna kSetroM meM 13 cAturmAsa, mAravAr3a ke nava vibhinna kSetroM meM 26 cAturmAsa, hAr3otI meM savAI mAdhopura meM do cAturmAsa hue, DhUMDhAr3a meM cAturmAsa nahIM huA para svAmIjI saMvat 1848 ke zeSakAla meM jayapura padhAre va kAloM kI hAToM meM 22 dina virAje va lAlA haracandalAlajI jauharI Adi ko samajhAyA / thalI pradeza meM bhI svAmIjI kA cAturmAsa nahIM huA para saMvat 1837 meM pAdU cAturmAsa saMpanna kara borAvaDa lADanUM hote hue ve bIdAsara, rAjaladesara, ratanagar3ha sparza karate hue cUrU taka pdhaare| kSetra-sparzanA se adhika terApaMtha ke bahirbhata va bahiSkRta sAdhu candrabhAnajI, tilokajI Adi ke bhrAMta pracAra kA nirasana karane ke dhyeya se hI ve cUrU taka padhAre, para lagatA hai ki jayapura yA thalI pradeza ke prati unakA lakSya nahIM bana paayaa| yaha bhI eka vicitra bAta hai ki jisa rAjanagara meM svAmIjI ko bodhi prApta huI vahA~ unhoMne prArambha meM saMvat 1820 meM mAtra eka cAturmAsa nahIM kiyA aura bAda meM unhoMne yA unake uttaravartI kisI AcArya ne vahAM cAturmAsa nahIM kiyaa| ThIka 167 varSa bAda saMvat 2017 meM terApaMtha dvizatAbdI samAroha kA prasaMga Ane para AcAryazrI tulasI ne isa kSetra kA punaruddhAra kara rAjanagara ko cAturmAsa kA varadAna diyaa| isI taraha AcArya bhikSu ne kaMTAliyA meM prArambha meM saMvat 1824 va 1828 ke cAturmAsa kiye va bagar3I meM 1827, 30 va 36 ke cAturmAsa kiye para uttaravartI varSoM meM ina kSetroM ko cAturmAsa se vaMcita rakhA, jabaki ye donoM kSetra svAmIjI ke gRhastha jIvana se atyadhika saMbaMdha rakhane vAle the| pAlI, sirIyArI aura choTA-sA gAMva khairavA svAmIjI ke prArambha se anta taka AkarSaNakSetra rhe| yaha eka gaveSaNA kA viSaya hai ki aisA kyoM huaa| saMbhavataH una kSetroM ke loga isa sthiti para adhika prakAza DAla skeN| svAmIjI ke ananya zrAvaka gerUlAlajI vyAsa ne kaccha meM terApaMtha kI mAnyatAoM se vahAM ke pramukha zrAvaka TIkama DosI ko paricaya kraayaa| TIkama DosI ne Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 he prabho ! terApaMtha -saMvata 1853 meM svAmIjI ke darzana kara 21 dina sevA kI va praznottara kara unakI mAnyatAoM ko hRdayaMgama kiyA va zraddhA svIkAra kii| svAmIjI ke sAtha terApaMtha kI sthApanA ke samaya 7 sAdhu (thirapAlajI, phateha candajI, vIrabhANajI, TokarajI, haranAthajI, bhAramalajI, likhamIcandajI) dIkSita hue, bAda meM svAmIjI ne 41 sAdhuoM ko aura dIkSita kiyA para unameM se 20 sAdhu gaNa chor3akara cale gaye va 28 yAvat jIvana dharmasaMgha meM rahe / isI taraha svAmIjI ne 56 sAdhviyoM ko pravajita kiyA, jinameM 17 ne saMgha chor3a diyA va 36 jIvana-paryanta dharmasaMgha meM rhiiN| sAhityadRSTA evaM upadeSTA terApaMtha kI vidhivat sthApanA va parakalyANa bhAvanA para punarvicAra karane ke bAda saMvat 1832 se jIvana-paryanta svAmIjI ne lagabhaga 38000 padyoM kI vipula sAhitya racanA kI va jIvana bhara gadya va padya meM sAhitya-sRjana karate hI rahe / svAmIjI kI prAraMbhika racanAoM meM AcAra, anukampA; dayA-dAna, vrata-avrata, nava tattva nirNaya, zIla kI navabAr3a va vibhinna khaMDakAvya va prabandhakAvya haiN| ve sabhI zuddha, sarala evaM lAlityapUrNa rAjasthAnI bhASA meM haiM aura bhASA itanI hRdayagrAhI hai ki par3hate-par3hate koI bhI bhAvitAtmA bhAva-vibhora hue binA nahIM raha sktaa| kula kAvya racanAe~ lagabhaga 43 haiM va gadya racanAeM 18 haiM jo mukhyataH tattva jJAna sAdhvAcAra se sambandhita haiM / aMtima gadya racanA saMvat 1856 ke mAgha zuklA saptamI kA maryAdA-patra hai jo terApaMtha kA sarvamAnya va adhikRta vidhAna hai| yaha sacamuca Azcarya kA viSaya hai ki kula 14 dhArAoM ke vidhAna se Aja taka, lagabhaga do zatAbdiyoM se, saMkhyA va kAla kI bhinnatA ke uparAnta bhI, dharmasaMgha kA saMcAlana ho rahA hai aura usa vidhAna meM koI parivartana nahIM huA hai / usa vidhAna (maryAdA-patra) ke nirmANa ke upalakSa meM saMvat 1921 se prati varSa mAgha zuklA saptamI ko maryAdA-mahotsava manAyA jAtA hai, aura jaba saikar3oM sAdhu-sAdhvI evaM sahasroM zrAvaka-zrAvikAoM ke samakSa AcAryapravara usa vidhAna kA vAcana karate haiM to usa maryAdA-puruSa AcArya bhikSu kI dUradarzitA, prajJA evaM Atmabala ke prati sahaja hI nata-mastaka honA par3atA hai| ___ AcArya bhikSu ne apane jIvanakAla meM aneka vyaktiyoM se carcA-vArtA kI, mAna-apamAna kI paravAha kie binA, aneka bAra virodha ke viSa ko amRta mAnakara piyA va sadA samatA bhAva banAe rakhA / svAmIjI ke jIvana-prasaMgoM va carcA 1. svAmIjI Adi teraha sAdhu the, cAturmAsa ke bAda zraddhA-AcAra na milane ke kAraNa pAMca sAdhu dIkSita nahIM hue| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA udayakAla 21: vArtAoM kA vizada vivaraNa unake aMtevAsI vidvAna ziSya hemarAjajI svAmI dvArA zrImad jayAcArya ko likhavAe gae saMsmaraNoM meM, jisakA saMkalana 'bhikSu dRSTAMta' nAmaka graMtha meM huA hai, milatA hai / yaha grantha itanA rocaka va sarasa hai ki usake par3hane meM svAmIjI se sAkSAtkAra jaisA anubhava hotA hai / zrImad jayAcArya dvArA racita 'bhikSu yaza rasAyana' meM ina dRSTAMtoM kA padyabaddha anuvAda huA hai va svAmI jI ke jIvana se saMbaMdha rakhane vAlA yaha prathama vizada evaM prAmANika grantha hai | vaise svAmIjI ke svargavAsa ke turanta bAda unake do vidvAna ziSya munizrI veNIrAmajI evaM munizrI hemarAjajI ne do alaga-alaga laghukAya 'bhikSu caritra' nAmaka granthoM kI racanA kI / ye donoM grantha gurubhakti evaM sAhitya - sauSThava kI dRSTi se anupameya racanAeM haiM / hAla hI meM munizrI budhamalajI dvArA likhita 'terApaMtha kA itihAsa' va munizrI navaratnamalajI dvArA racita 'zAsana samudra' va zrIcandajI rAmapuriyA dvArA likhita 'AcArya bhikSu : vyaktitva evaM kRtitva' meM bhI svAmIjI ke jIvana para samagra dRSTi se prakAza DAlA gayA hai / icchAmRtyu evaM mahAprayANa AcArya bhikSu kA mevAr3a meM antima cAturmAsa saMvat 1858 meM kelavA meM huA aura ve mAravAr3a padhAre / mAravAr3a meM aneka gAMvoM meM vicaraNa kara cAra muniyoM va sAta sAdhviyoM ko dIkSita kiyA va saikar3oM zrAvaka-zrAvikA bane / saMvat 1856 kA cAturmAsa pAlI meM huA va vahAM se vihAra kara cANoda se pIpAr3a taka, aneka gAMvoM kA sparza kiyA va vahAM virAje / pIpAr3a se vihAra kara svAmIjI sojata padhAre va bAjAra meM rAyacaMda muMhatA kI chatriyoM meM virAje / vahAM kaI sAdhusAdhviyoM ne unake darzana kara AgAmI cAturmAsa ke lie nirdeza prApta kie| vahAM para sirIyArI ke prakhyAta zrAvaka zrI hukamacaMdajI AchA ne Akara svAmIjI ko sirIyArI meM unakI pakkI hATa meM cAturmAsa karane kI bhAvabhInI prArthanA kI / svAmIjI bagar3I kaMTAliyA hote hue sirIyArI cAturmAsa hetu padhAre va pakkI hATa meM tthhre| unake sAtha chaH muni sarvazrI (1) yuvAcArya bhAramalajI, (2) khetasIjI, (3) uderAmajI, (4) rAyacaMdajI, (5) jIvojI, (6) bhagajI the / bhAramalajI svAmI vyAkhyAna vANI ke lie prakhyAta the / muni khetasIjI kI sevA-bhAvanA va vinaya advitIya the va unheM svAmIjI 'satayugI' kahakara sambodhita karate the / muni udayarAjajI udAra tapasvI, muni rAyacandajI bAlabrahmacArI, muni jIvojI vairAgyazIla evaM janapriya tathA muni bhagajI sevAbhAvI va bhakta muni the / sirIyArI usa samaya bahuta bar3A kasbA thA, jahA~ lagabhaga 600 osavAla jAti ke ghara the va svAmIjI kI sAdhanA se prabhAvita hokara lagabhaga 700 ghara terApaMthI bana gae the| usa samaya saMbhavataH sirIyArI terApaMtha kA sabase bar3A va pramukha kSetra Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 he prabho ! terApaMtha thA aura yahIM svAmIjI kA samAdhi sthala bhI banA / Aja sirIyArI bahuta choTA-sA gAMva hai| vahAM muzkila se osavAloM ke 50 ghara khule rahate haiM para svAmIjI ke anazana va samAdhi sthala hone se terApaMtha kA eka aitihAsika kSetra bana gayA hai / do varSa pUrva rANAvAsa cAturmAsa meM bhikSu carama mahotsava jaba yuga-pradhAna AcAryazrI tulasI ne sirIyArI meM manAyA taba usameM navanirvAcita rASTrapati jJAnI jailasiMhajI sammilita hue va pacAsa hajAra vyakti ekatra ho gae, jo dRzya sacamuca manohArI va avismaraNIya bana gayA / saMvata 1860 kA cAturmAsa prArambha hone ke samaya svAmIjI bilkula svastha va niroga the / unakI indriyAM balavAna va puSTa thIM / upayoga va viveka pUrA thA / 77 varSa kI avasthA meM bhI apUrva oja thA / ve svayaM bhikSA hetu padhArate, dharma - carcA karate, sAre dina zrama karate va lagatA thA ki ve mahAna atizayadhArI AcArya haiM / para jo janmatA hai, vaha nizcita rUpa se maratA hai / aisA lagatA hai ki svAmIjI ke AyuSya kI sthiti bhI pUrNa ho cukI thI / zrAvaNa mAsa ke zuklapakSa ke antima dinoM meM unheM sAdhAraNa dastoM kI zikAyata rahane lagI, deha meM vedanA hone lagI, phira bhI ve bhikSArtha svayaM jAte, zaucArtha gAMva se dUra jAte, ziSyoM ko par3hAte, lekhana kArya karate va sAre Avazyaka kArya svayaM karate / bhAdavA ke kRSNa pakSa meM asvasthatA banI rahI, para paryuSaNa evaM saMvatsarI taka AcArya bhikSu prAtaHkAlamadhyAhna va sAyaMkAla pravacana dilAte rahe, va dhArmika utsAha bar3hAte rahe / bhAdavA zuklA caturthI ko svAmIjI ko apane zarIra meM zithilatA mAlUma huI va jaldI AyuSya kI pUrNatA kA AbhAsa huA to unhoMne apane parama vinIta ziSya muni khetasIjI ko bulAkara unakI vinaya bhakti kI prazaMsA karate apane sAdhutva meM unake sahayoga ke lie kRtajJa bhAva prakaTa kiyaa| dUsare dina unhoMne saba sAdhuoM ko bulAkara muni bhAramalajI kI AjJApAlana karane, zuddha sAdhvAcAra meM rata rahane, anAcAriyoM se dUra rahane, paraspara prema aura prItibhAva se rahane Adi ke bAre meM hita zikSA dI / akasmAta sAdhuoM ko aisI antima zikSA kI bAteM sunakara Azcarya huA, para unhoMne svAmIjI kI zikSAeM zirodhArya kIM / aba to pratidina zikSAoM kA krama -sA bana gyaa| saMvatsarI ke bAda AcArya bhikSu ne saba sAdhuoM ko bulAkara kahA, 'merA zarIra zithila par3a rahA hai, lagatA hai parabhava jAne kA samaya A gayA, para mujhe isakI tanika bhI cintA nahIM hai / mere hRdaya meM atula AnaMda hai, pUrNa citta samAdhi hai / maiMne aneka bhavya jIvoM ko sabhyavatva pradAna kI, vratI banAyA, dIkSita kiyA, Agama vANI kA pracAra kiyA, tuma saba loga bhI nirmala citta hokara bhagavadavANI kA ArAdhana karanA va zuddha saMyama kA pAlana krnaa| paMca mahAvrata, tIna gupti, paMca samiti kA akhaMDa anupAlana krnaa| mamatA, mUrcchA, saMga paricaya, pramAda, sukhasuvidhA, paudgalika Asakti se dUra rahanA / aisA karoge to tuma sacamuca siddhi Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA udayakAla prApta kara sakoge / " svAmIjI kA yaha antima saMdeza bar3A hI mArmika va upayogI thA, unhoMne bAla- sAdhu rAyacandajI ko unake prati moha na rakhane va AtmakalyANa meM satata pravRtta rahane kI preraNA dii| yuvAcArya zrI bhArImalajI svAmIjI ke ananya bhakta the, AcArya bhikSu ke paMDitamaraNa kI bAta sunakara ve vyathita ho gae va kahA, "bhagavan ! ApakI upasthiti meM mana meM sAhasa banA rahatA thA, Apake darzanoM kA viyoga va sAkSAtkAra kA viraha mujhe duHsaha hogA / " bhikSu svAmI ne unheM Azvasta karate kahA, "tumhArI RjutA va nirmala AtmasAdhanA se nizcita hai ki tuma devagati meM jAkara mahAvideha meM arhatoM ke darzana kara zIghra mukti prApta karoge / " anya vinIta ziSya zrI khetasIjI bhI vicalita ho gae, para unhoMne sAhasa baTorakara kahA, "Apa to zIghra svarga-gamana kareMge, daivika sukhoM meM jA rahe haiM / " svAmIjI ne pratyuttara meM unheM Tokate hue kahA, "merI svarga meM jAne kI tanika bhI cAha nahIM hai, paudgalika sukha kSaNabhaMgura evaM anitya haiN| maiM karma - baMdhana se mukti prApta karUM, yahI merI cAha hai| tuma bhI isI cAha se AtmasAdhanA meM lIna rahanA / " svAmIjI kI cittavRtti atyanta vairAgyapUrNa bana rahI thI / 23 svAmIjI (AcArya bhikSu) ne apane pramukha ziSya yuvAcArya zrI bhArImAlajI evaM zrI khetasIjI kI upasthiti meM apane mahAvratoM meM huI saba prakAra kI skhalanA kI AlocanA kI, gaNa ke sAdhu-saMta, anya sampradAya ke sAdhu-saMta, zrAvaka, zrAvikA va pUre jana samudAya se jAna-anajAna meM hue kisI bhI prakAra ke galata vyavahAra ke lie kSamAyAcanA kii| unhoMne bhAva-vibhora hokara, kSamA prArthanA kara, apane ko nirmala va niHzalya banA diyA / saMvatsarI ke pAraNe meM alpAhAra liyA, para vamana ho gayA aura taba se svAmI jI ne tapasyA kA krama bar3hA diyaa| navamI ke dina AhAra kI ruci na hone para bhI khetasIjI svAmI ke Agraha para unake hAtha se alpAhAra kiyA va dazamI ke dina - bhAmAlajI svAmI ke hAtha se mAtra 40 cAvala va 10 moMTha svIkAra kiye / zeSa samaya ke lie AhAra chor3a diyA / ekAdazI ko svAmIjI ne anna tyAga rakhA thA, dvAdazI ke dina AcArya bhikSu ne tIna AhAra kA tyAga kara belA ( do dina kA upavAsa) kiyA va antima anazana karane kA saMkalpa kara liyA / dhUpa nikalane para ve kaccI hATa ke sAmane, pakkI hATa meM Akara virAje va vizrAma karane lage ki itane meM bAlamuni rAyacandajI ne darzana kie va svAmIjI ke zarIra kI sthiti ko dekhakara kahA, "ApakA parAkrama kSINa par3a rahA hai, zakti manda ho rahI hai / " munizrI ke itane kahane mAtra se mAno soyA siMha jAga uThA ho va eka bAra phira siMhanAda gUMja uThA / turanta unhoMne apane sabhI ziSyoM ko bulAkara UMce svara se arhata va siddha bhagavAn kI sAkSI se yAvat jIvana AhAra kA tyAga kara liyA / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 he prabho ! terApaMtha saMthAre kA samAcAra havA kI taraha samUce kSetra meM phaila gayA / jhuNDa ke jhuNDa loga Akara unakI vaMdanA, abhyarthanA, stuti karane lage / unake saMthArA sampanna hone taka aneka logoM ne tyAga pratyAkhyAna kie| saMthAre meM bhI AcArya bhikSu M bhAramalajI svAmI ko janatA ko vyAkhyAna dene va unheM dharmopadeza sunAne kA Adeza diyA / usa rAtri meM svAmIjI ne gaharI nIMda lI va unake cehare para eka apUrva teja va zAMti khila rahI thI / terasa ke sUryodaya ke sAtha janatA kI bhIr3a darzanArtha umar3a par3I / svAmIjI dhyAna - mudrA meM rahe, lagabhaga Der3ha prahara dina car3heM, AMkha kholakara unhoMne kahA - "1. zahara meM tyAga pratyAkhAna karAo, 2. sAdhu A rahe haiM, sAmane jAo, 3. sAdhviyAM A rahI haiM, " itanA kahakara phira dhyAna meM lIna ho gae / gulojI zrAvaka bole, "svAmIjI kA mana sAdhviyoM meM raha gayA hai / " bhArImalajI svAmI unheM arhata, siddha sAdhu, dharma kA zaraNa udghoSita karate rahe para kisI ko yaha dhyAna nahIM rahA ki svAmIjI ko avadhijJAna ho sakatA hai / eka muhUrta bAda pAlI cAturmAsa kara rahe munizrI veNIrAmajI va kuzalajI do sAdhu vahAM pahuMce, svAmIjI ne unake mastaka para hAtha rakhA, ve usa samaya taka pUrNa sajaga the| do muhUrta bAda tIna sAdhviyAM - 1. bagatUjI, 2. jhumAMjI, 3. DAhIjI ne Akara svAmIjI ke darzana kie / svAmIjI kI kahI donoM bAteM mila gaIM, taba logoM kI nizcita dhAraNA banI ki svAmIjI ko saMbhavataH avadhijJAna huA hai / svAmIjI ko vizrAma karate hue kucha samaya huA to sAdhuoM ne biThA diyA / ve tatkAla padmAsana kI mudrA meM baiTha gae / jyoMhI darjI ne unakI zava yAtrA nimitta taiyAra kI gaI teraha khaMDI baikuMThI kI silAI sampanna kara sUcanA dI va pagar3I meM lagAI, ki svAmIjI ne usI mudrA meM prANa chor3a diye / padmAsana mudrA meM deha tyAga karane vAlA koI mahAna pavitrAtmA hI ho sakatA hai aura phira atIndrIya jJAna ke sAtha icchAmRtyu prApta karane kI jaina zAsana ke arvAcIna itihAsa meM yaha virala ghaTanA hai / isa prakAra saMvat 1860 ke bhAdavA sudi 13 maMgalavAra ko DeDha prahara dina avazeSa rahate sAta prahara ke tivihAra anazana se sirIyArI meM svAmIjI ne citta samAdhipUrvaka mahAprayANa kiyA / aisA mAnA jAtA hai ki svAmIjI yahA~ se deha tyAgakara paMcama svarga meM indra rUpa meM ( brahma endra ) utpanna hue / cAhe jo ho, isa bhUloka kA eka jAjvalyamAna nakSatra apanI saMpUrNa AbhA ko sameTakara cAroM dizAoM meM jyoti va saurabha phailAkara asta ho gayA / svAmIjI ke antima saMskAra kA smAraka sirIyArI meM maujUda hai / 1. prApta tathyoM ke vizleSaNa para kie niSkarSoM ke AdhAra para Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA udayakAla svAmIjI ke pramukha ziSya 1. munizrI thirapAlajI va phatehacaMdajI ye donoM pitA-putra the va mAravAr3a ke lAMbiyA gAMva ke the| donoM ne pahale sthAnakavAsI sampradAya meM AcArya jayamalajI ke pAsa dIkSA lii| saMvat 1814 'rAjanagara cAturmAsa meM inheM sahI sAdhutva kA paricaya milA, para ve alaga paramparA kA sUtrapAta na kara sake / svAmIjI ke abhiniSkramaNa ke samaya ve unake sAtha ho gae, pahale dIkSA meM bar3e hone ke kAraNa svAmIjI ne terApaMtha meM bhI inheM apane se bar3A rakhA, isa dRSTi se terApaMtha ke prathama muni thirapAla va dUsare phatehacaMda haiM va ina donoM zubha nAmoM se terApaMtha thirapAla se prArambha huA va usane phataha prApta kI / donoM ugra tapasvI the, para prakRti ke sarala va nispRha the / eka bAra Apa donoM koTA virAja rahe the, vahAM ke maharAjA ne ApakI tapasyA kI mahimA sunakara darzana karane kI utsukatA prakaTa kI to Apane yaha kahakara vihAra kara diyA ki 'darzana to guru mahArAja ke karane cAhie, hama to sAdhAraNa sAdhu haiM / ' logoM ke ugra virodha va aziSTa vyavahAra se hatAza hokara jaba svAmIjI ne loka-kalyANa kI bhAvanA kA parityAga kara AtmakalyANa hetu ghora tapasyA kA mArga cunA, taba Apane hI unheM preraNA dekara punaH svAmIjI ko loka-kalyANa kI ora pravRtta kiyA / saMvat 1831 meM muni phatehacadajI ko 37 dina kI tapasyA ke pAraNA meM 'ThaNDI bAjare kI ghATa' milI, jisake khAne se vikRti hone se unakA baDalU meM dehAnta ho gayA / isake bAda thirapAlajI ne aura bhI kaThora tapa prArambha kara diyA va unakA svargavAsa saMvat 1833 ke kArtika vadi 11 ko khairavA meM huA / 25. 2. munizrI TokarajI evaM haranAthajI AcArya rughanAthajI mahArAja ke pAsa ye donoM muni sthAnakavAsI sampradAya dIkSita hue va saMvata 1815 ke rAjanagara cAturmAsa meM svAmIjI ke sAtha 1 abhiniSkramaNa ke bAda bhI ve svAmIjI ke sAtha hI rahe, va kelavA meM naI dIkSA lI / AcArya bhikSu kI vinaya bhakti va sevA meM donoM sadA dattacitta rahe va unake kAraNa svAmIjI ko cittasamAdhi rahI / muni TokarajI kA svargavAsa saMvat 1838 caita sudi 15 va AsAr3ha sudi 15 ke bIca huA va haranAthajI kA saMvat 1846-47 ke Asa-pAsa huA, nizcita tithi upalabdha nahIM hai / ' 1. AcArya bhikSu : dharma parivAra - lekhaka zrIcaMdajI rAmapuriyA, pR0 143 ke AdhAra / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 he prabho ! terApaMtha 3. munizrI bhArImAlajI jIvana bhara svAmIjI ke prati samarpita rahe va svAmIjI ne unheM zAsana kI bAgaDora sauNpii| unakA varNana AgAmI pRSThoM meM kiyA jaayegaa| 4. munizrI khetasIjI khetasIjI kA janma nAthadvArA ke bhopAzAha va unakI dharmapatnI harUjI ke ghara saMvat 1805 meM huaa| ve tRtIyAcArya zrImad RSirAya ke mAmA the| unhoMne do zAdiyA~ kI para donoM patniyoM kA kramazaH dehAnta ho gayA, taba unhoMne brahmacarya vrata grahaNa kiyA / gRhasthAvasthA se bhI ve tapasyA va pauSadha meM ruci rakhate va eka bAra nava kI tapasyA va 72 prahara kA pauSadha kiyaa| ve pApabhIrU va komala prakRti ke the / vyApAra meM bhI ve uttarAsana lagAkara bAteM karate tathA vastroM ko yatnApUrvaka rakhate va grAhakoM se madhura vyavahAra karate va kapar3e para pazu-pakSI kI chApa hotI to use bIca meM na phAr3ate / unakI do bahaneM kuzaloMjI va rUpoMjI rAvaliyoM meM byAhI gaI thiiN| saMvat 1838 meM unhoMne svAmIjI se nAthadvArA meM dIkSA lI, dIkSita hone ke dUsare dina unhoMne svAmIjI ke sAtha koThAriyA vihAra kiyA aura pIche unake pitA kI mRtyu ho gii| svAmIjI ne navadIkSita samajhakara kahA, "khetasI, vicAra mata karanA" to Apane kahA, "maiM saMsAra meM thA taba ve mere pitA the, aba Apa haiN| mere pitA kA viyoga huA hI nahIM, phira citA kisa bAta kI ?" muni khetasIjI svAmIjI ke atyanta vinIta, sevabhAvI ziSya the, ataH svAmI jI ne unheM 'satayugI' nAma se sambodhita karanA prArambha kara diyaa| ve itane vinamra the ki svAmIjI isa bAta kA dhyAna rakhate the ki unheM bulAte samaya unake hAtha meM pAtra Adi na ho, kyoMki ve tatkAla A jAyeMge, va pAtra kA dhyAna nahIM rakheMge, jisase sambhava hai, pAtra hAtha se chUTakara gira jAe va phUTa jAe / vinaya aura viveka ke sAtha unhoMne saiddhAntika va tAttvika jJAna kA bhI gaharA adhyayana kiyaa| unakI preraNA se unakI donoM bahaneM kuzaloMjI va rUpoMjI va bhAnaje rAyacandajI ne kAlAntara meM dIkSA le lI / eka bAra svAmIjI kI zArIrika asvasthatA meM khetasIjI ko bAra-bAra rAta ko uThanA par3A to unhoMne svAmI jI ko kahA, "Apako rAtri meM jyAdA kaSTa rhaa|" svAmIjI ne socA yaha apane kaSTa kI bAta kara rahA hai, ataH unhoMne kahA, "Aja rAtri maiM tumheM bilkula nahIM jgaauuNgaa|" pratyuttara meM unhoMne kahA, "maiM Aja rAtri meM bilkula nahIM souuNgaa|" unhoMne saMvat 1844 meM muni veNIrAmajI ko pratibodha dene hetu bagar3I meM cAturmAsa kiyA, va zeSa sAre cAturmAsa svAmIjI ke sAtha bitAe / svAmIjI ne apane aMtima samaya meM kahA, "satayugI ke sahayoga se sukhapUrvaka saMyama pAlana kiyA evaM parama Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA udayakAla 27 samAdhi anubhava kii|" svAmIjI ke bAda saMvat 1860 se 1878 taka ve dvitIya AcAryazrI bhArImAlajI ke sAtha rahe va unakI khUba sevA kii| unakI sevAbhAvanA se prasanna hokara saMvat 1878 meM bhArImAlajI ne yuvAcArya ke manonayana meM pahale unakA va bAda meM rAyacandajI kA, do nAma likhe, jisa para muni jItamalajI ne nivedana kiyA ki "do nAmoM kI paramparA ThIka nahIM hai|" jisa para hemarAjajI svAmI va Apane bhArImAlajI svAmI ko zrI rAyacandajI ko uttarAdhikArI banAne kA nivedana kiyA, taba ApakA nAma kATa diyA gayA para Apa itane nirabhimAnI evaM nispRha the ki usakA Apa para tanika prabhAva nahIM pdd'aa| sAdhu jIvana meM unhoMne upavAsa se lagAkara 18 dina taka kI tapasyA kI va bahuta varSoM taka khar3e rahakara eka prahara taka svAdhyAya karate rhe| ApakA svargavAsa saMvat 1880 ASAr3ha vadi 14 ko saMlekhanA saMthArA sahita pIpAr3a meM huaa| 5. munizrI veNIrAmajI ___ ApakA janma anumAnataH savat 1826 meM bagar3I meM huA, va ApakI dIkSA saMvat 1844 meM pAlI meM svAmIjI ke hAthoM huI / munizrIne bAlyAvasthA meM acchA hI vidyAbhyAsa kara jJAnArjana kiyA va vyAkhyAna kalA meM pravINa he| ve thor3e samaya meM hI paMDita, carcAvAdI, guNagrAhI, autpAtikI buddhi vAle, zAstroM ke vizeSajJa, nIti nipuNa va prabhAvazAlI muni bana gae / jaina siddhAntoM ke atirikta svAmIjI dvArA racita lagabhaga 38 hajAra pada unheM kaMThastha the| hemarAjajI ko preraNA dene meM unakA vizeSa zrama rhaa| saMvat 1860 meM pAlI se cAturmAsa kAla meM vihAra kara ve svAmIjI ke antima anazana ke samaya sirIyArI pahuMce, jo lagabhaga 33 mIla dUra hai, va carama sevA kA lAbha liyaa| munizrI ne apane hAtha se 7 saMtoM ko dIkSita kiyaa| ve acche dharma-pracAraka sAdhu the va saMvat 1870 meM mAlavA pradeza padhAre, jahAM unheM bahuta kaSTa uThAnA pdd'aa| ratalAma meM tIna dina meM nau sthAna badalane par3e, AhAra-pAnI kA pariSaha rahA, para Apane usakI paravAha nahIM kii| ratalAma, khAcaroda, bar3anagara hote hue saMvat 1870 kA cAturmAsa Apane ujjaina meM kiyA / vahAM se jhAlarApATana hote hue Apane savAI mAdhopura meM AcArya bhArImAlajI ke darzana kie, va unake sAtha jayapura gae / ApakA agalA cAturmAsa jayapura ghoSita huA, para cAturmAsa ke pUrva jaba Apa cAsaTa padhAre to vahAM Apako jvara ho gyaa| eka yati ne dveSavaza Apako auSadhi ke sthAna para viSa de diyA, jisase saMvat 1870 ke jeTha zuklA 10 ko ApakA svargavAsa ho gyaa| ve pratibhA-saMpanna kavi 1. AcArya bhikSu : dharma parivAra-lekhaka zrIcaMdajI rAmapuriyA, pR0 223 va zAsana samudra, bhAga 1 (kha)-lekhaka munizrI navaratnamalajI, pR0 276 / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 he prabho ! terApaMtha the aura unakI viziSTa kRti 'bhikkhu carita' meM svAmIjI ke jIvana para sundara prakAza DAlA gayA hai| 7. munizrI hemarAjajI saMvat 1817 meM svAmIjI ke sAtha teraha saMta abhiniSkramaNa meM jur3e the, para thor3e hI samaya meM kaSToM se ghabarAkara 7 ne sAtha chor3a diyA, usake chattIsa varSa bAda saMvat 1853 meM hemarAjajI terahaveM sAdhu hue aura phira terApaMtha dharmasaMgha meM abhUtapUrva vRddhi huI / muni hemarAjajI kA janma saMvat 1826 mAgha zuklA 13 ko sirIyArI meM amarojI bAgarecA (AchA) ke ghara somAjI kI kukSi se huaa| ve bAlyakAla se hI bar3e pratibhAvAna aura honahAra the va unakI dhArmika ruci sarAhanIya thI va AcArya bhikSu va sAdhu-sAdhviyoM kI sevA karake unhoMne acchA tattvajJAna sIkhA va zrAvaka ke bAraha vrata dhAraNa kie / unakI buddhi tIvra va kaMTha madhura thA / ve vyApAra nimitta pAlI, bilAr3A Adi sthAnoM meM jAte, taba logoM ko dharmopadeza dete, tattva carcA kara dayA-dAna, dharma-puNya kA hArda samajhAte / ve carcA meM kabhI uttejita nahIM hote / svAmIjI ke ve ananya bhakta the, va svAmIjI unakI pratibhA se prabhAvita the va unheM samaya-samaya para dIkSA lene kI preraNA dete rhe| eka bAra mArga meM unhoMne phira Apako preraNA dI, to Apane svAmIjI se nava varSa bAda brahmacarya dhAraNa kara liyaa| svAmIjI ne unheM saMkalpa karA kara udbodhana diyA, "nava varSa kA samaya tumane vivAha kara gRhasthI basAne ke lie rakhA hai para eka varSa to vivAha yogya kanyA dekhane, muharta juTAne meM laga jaayegaa| nava varSa meM eka varSa taka strI pIhara rahegI, sAta varSa meM dina ko kuzIla kI varjanA se, strI ke sAtha sAMsArika sukha mAtra sAr3he tIna varSa kA rahA, usameM tuma jaise zrAvaka ke pAMca tithiyoM meM abrahmacarya sevana kA tyAga hone se, samaya mAtra do varSa rahA, phira do varSa meM bhI rAtri ke cAra prahara meM, adhikatama eka prahara kA samaya hI krIr3A ke lie laga sakatA hai, aisI sthiti meM mAtra cha: mAha ke sAMsArika sukha ke lie, nava varSa kA sAdhutva khonA, kahAM kI buddhimAnI hai ? phira vivAha ke bAda bacce hoM va aurata mara jAya, to sArI Aphata gale A jAegI, va sAdhu bananA asaMbhava ho jAegA, ataH yahI zreyaskara hai ki tuma zIghra sAdhu bana jaao|" siddhahasta guru ke vacanoM kI coTa kA naisargika ziSya para turanta prabhAva par3A va mArga meM hI khar3e-khar3e unhoMne dIkSA pradAna karane kI prArthanA kii| yaha bAta to hamameM se bahutoM ne sunI va par3hI hogI para kabhI dIkSA kI bhAvanA hI nahIM bntii| hemarAjajI jaise puNyazAlI evaM nirmala citta para hI isakA prabhAva par3a sakatA thaa| saMvat 1853 mAgha zuklA 13 ko sirIyArI meM vizAla vaTavRkSa ke nIce hajAroM nara-nAriyoM kI upasthiti meM Apako svAmIjI ne dIkSA pradAna kii| dIkSA ke pUrva hI svAmIjI ne apane yuvAcArya Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA udayakAla mAlajI ko kaha diyA "aba tuma nizcinta ho gae ho kyoMki pahale to carcA vArtA ke lie maiM thA, aba 'hema' ho jAyegA / " unakI yaha bhaviSyavANI satya nikalI aura aisA lagatA hai ki hemarAjajI ne dIkSita hone ke bAda svAmIjI kI samUcI jJAna- UrjA apane meM samAhita kara lI / dIkSA ke bAda prathama cAra cAturmAsa unhoMne svAmIjI ke sAtha va pAMcavAM munizrI veNIrAmajI ke sAtha kie va AgamoM kA acchA jJAna prApta kiyA va tattvacarcA ke vividha va sUkSma rahasyoM kI dhAraNA kI / unakI vyAkhyAna kalA advitIya thI / svAmIjI ne unako parama upakArI, viziSTa pratibhA ke dhanI evaM kaMTha kalA Adi guNoM ko dekha kara saMvat 1858 meM unheM agragaNya banA diyA / muni zrI zAsana meM bar3e prabhAvazAlI saMta hue, va unhoMne saMgha meM kaI yazasvI evaM vijJa saMtoM ko taiyAra kiyA / jaba saMvat 1875 meM udayapura mahArANA ne logoM ke bahakAve meM Akara AcAryazrI bhArI mAlajI ko zahara se nikalavA diyA va bAda meM bhUla kA ahasAsa hone para vApasa padhArane ke lie prArthanA karAI to AcAryazrI bhArImAlajI to nahIM gae para unhoMne hemarAjajI svAmI ko 13 saMtoM sahita saMvat 1877 kA zeSakAla va cAturmAsa pravAsa karane udayapura bhejA aura vaha cAturmAsa bahuta prabhAvaka rhaa| muni jItamalajI usa samaya Apake sAtha the| vaise saMvat 1869 se saM0 1881 taka dIkSA ke bAda se hI munizrI jItamalajI Apake pAsa hI rahe va ina bAraha varSoM meM Apane svAmIjI se prApta apanI samasta jJAnaUrjA munizrI jItamalajI meM ur3ela dI; vastutaH prajJApuruSa svAmIjI va jayAcArya ke bIca prakhara UrjA ke hastAMtaraNa meM Apa setu bane / zrImada jayAcArya ne apane vyaktitva va kRtitva kA sArA zreya hemarAjajI svAmI ko diyA hai va yahAM taka kahA ki, "maiM biMdu ke samAna thA, mujhe unhoMne siMdhu banAyA / " zrImad jayAcArya kA zilpakAra hone kA zreya hI Apako hai / itanA hI nahIM, zAsana ke anya agragaNya va viziSTa sAdhu munizrI svarUpacandajI, zrIbhImajI, zrIkarmacandajI, zrIsatIdAsajI, zrIharakhacandajI Adi ne bhI varSoM taka Apake sAnnidhya meM rahakara zikSA prApta kI va zAsana ko bejor3a sevAeM dIM / munizrI ne apane hAthoM se 17 dIkSAeM, svayaM pratibodha dekara pradAna kiiN| usa samaya kisI muni dvArA dIkSAeM dene kA yaha kIrtimAna hai| unake sAtha rahakara anekAneka muniyoM ne cha: mAsI, cAramAsI va anya bar3I-bar3I tapasyAeM kIM / munizrI jItamalajI ne agragaNya banane ke bAda bhI prAyaH pratyeka cAturmAsa kI samApti para Apake yathAzIghra zrI darzana kara Apase zikSA prApta karane kA eka nizcita krama - sA banA liyA thA / saMvat 1903 meM to unhoMne yuvAcArya avasthA meM bhI, munizrI hemarAjajI ke sAtha nAthadvArA meM cAturmAsa kiyA va usa cAturmAsa meM unase svAmIjI ke vividha saMsmaraNa sunakara lipibaddha kie va 'bhikSu dRSTAnta' nAmaka adbhuta grantha kI 26 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 he prabho ! terApaMtha racanA kii| __ svAmIjI kA hemarAjajI ke prati atyaMta sneha thaa| dvitIya AcArya bhArImAlajI unase parAmarza lete rahate va saMvat 1878 meM unhoMne rAyacandajI ko yuvarAja pada bhI ApakI sahamati se hI diyA / zrImad rAyacandajI ne Apako sadA atIva sammAna diyA va zrImad jayAcArya kI hara zvAsa hI Apake prati kRtajJa bhAva se prerita thii| isa taraha cAra AcAryoM se bahumAna prApta karane vAle Apa terApaMtha ke virala sAdhuoM meM haiN| saMbhavataH AcAryoM ke sadRza hI unhoMne dharmasaMgha kI kIrti bar3hAI hai, Apake jIvana ke sAtha terApaMtha dharmasaMgha ke kaI aitihAsika prasaMga jur3e hue haiM, jinakA vizada vivaraNa 'zAsana samudra , bhAga 2' ke pRSTha 146 se 236 taka meM diyA gayA hai| Apa acche sAhityakAra the va ApakI kRtiyoM meM 'hema dRSTAMta', 'bhikhu carita', 'bhArImAla carita', 'khetasI carita', 'veNIrAmajI ro coDhAliyo,' 'vIracaritra,' 'namotthuNe kI jor3a,' 'bar3I cauvIsI' Adi kaI mahattvapUrNa racanAeM haiN| - saMvat 1604 meM AmeTa cAturmAsa kara Apa mAravAr3a padhAre va jeTha vadi 3 ko sirIyArI meM praveza kiyaa| logoM se Apake Agamana se harSa chA gayA, dvAdazI taka Apa svastha rahe, caturdazI ko zrImad jayAcArya ne jayapura cAturmAsa sampanna kara Apake darzana kie| sAdhvI saradArAMjI ne bhI darzana kie| phira Apake svAsthya meM gar3abar3a ho gaI / munizrI jItamalajI ne Apako mahAvratoM kI AlocanA karavAI va Apane ArAdhanA kI evaM caubIsI kI gItikAeM manoyogapUrvaka suniiN| jeTha sudi 2 ko pratilekhana ke bAda, asvasthatA bar3hatI dekha, zrImad jayAcArya ne sAgArI anazana karAyA va do muhUrta dina car3hane para Apa svarga prayANa kara gae / AcAryazrI zrImad RSirAya do ghar3I bAda pahuMce va samAcAra sunate hI unhoMne kahA, "mere lie yaha mahAdukhada samAcAra hai, itanA dukhada avasara pahale kabhI nahIM aayaa|" isa prakAra terApaMtha dharmasaMgha ke eka mahAn, yazasvI vyaktitva va zAsana stambha ne 51 varSa kI apUrva saMyama sAdhanA kara apanA nazvara zarIra chor3A, para ve terApaMtha ke itihAsa meM sadA ajara-amara rheNge| pramukha zrAvaka 1.zrAvaka gerUlAlajI vyAsa abhiniSkramaNa se pUrva, saM0 1816 meM, bhikSu svAmI ke jodhapura cAturmAsa ke samaya, ve svAmIjI ke prati AsthAzIla bne| terApaMtha nAmakaraNa kI ghaTanA ke Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA udayakAla 31 samaya unhoMne dIvAna phatecandajI ko jAnakArI dI va svAmIjI kI satyakrAMti ke sAtha judd'e| svAmIjI ke dayAvAna siddhAnta ko unhoMne bArIkI se smjhaa| jainadharma ke prati zraddhAlu banane se brAhmaNa samAja meM unake prati roSa rahA va unako putra kA vivAha anyatra karanA pdd'aa| ve seTha ke yahAM naukarI karate the va bAhara jAte rahate / saMvat 1851 meM, unhoMne mAMDavI baMdara (kaccha) ke tattvajJa zrAvaka TIkama DosI se carcA-vArtA kara use svAmIjI kI mAnyatAeM batAIM va unakI preraNA se TIkama DosI ne saMvat 1853 meM mAravAr3a Akara svAmIjI ke darzana kie va guru-dhAraNA kii| TIkama DosI svAmIjI kI racanAoM se bahuta prabhAvita hue va aMta meM anazana kara svargavAsI hue| 2. zrAvaka zobhajI ApakA janma kelavA ke koThArI (corar3iyA) parivAra meM huA va Apake pitA netasIjI ne saMvat 1817 ke kelavA cAturmAsa meM svAmIjI kI zraddhA grahaNa kI va unake saMskAra ApameM bhI Ae / Apa dhArmika va sAmAjika donoM kAryoM meM nipuNa the va kelavA ThikAne ke kaI varSa pradhAna rhe| bAda meM ThAkura se akAraNa manomAlinya hone ke kAraNa, Apa nAthadvArA A gaye aura vahAM saparivAra rahane lge| kelavA ThAkura ke dabAva se nAthadvArA ke gusAIMjI ne Apa para galata Aropa lagAkara kArAvAsa meM DAla diyA va pairoM meM lohe kI ber3iyAM DAla diiN| aisI vipadA ke samaya ve guru kI zaraNa meM jAnA zreyaskara samajha kara, tanmayatA se gAne lage "mauTo phaMda iNa jIvare, kanaka kAmaNI doya, nikala sakU nahIM, ulajha rahayo hUM, darazaNa par3iyo bichoya gurujI rA darzana kiNa vidha hoya, svAmIjI suM milaNoM kiNa vidha hoya....." saMyoga kI bAta, svAmIjI una dinoM Asa-pAsa vicara rahe the| patA lagane para ve nAthadvArA Ae va zobhajI ko darzana dene kArAgRha gaye / unheM tanmayatA se gAte dekhakara svAmIjI ne AvAja dI, AvAja ke sAtha hI zobhajI apane guru ke darzana karane khar3e hue| pairoM kI lohe kI ber3iyAM TUTakara alaga par3a giiN| eka anahonI ghaTanA ghaTa gaI, gusAIMjI ko sUcanA milane para unhoMne Apako turanta mukta kara diyA va khUba sammAna diyaa| ___ zobhajI jaise zraddhAzIla the / vaise karmaTha bhI the| udayapura ke prasiddha zrAvaka kesarajI bhaMDArI ko unhoMne hI terApaMtha ke prati AsthAvAna banAyA thaa| zobhajI kI 30 gItikAoM kI 'pUjaguNI' kAvya-racanA bar3A preraka grantha hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 he prabho ! terApaMtha 3. zrAvaka vijayacandajI paTuA Apa pAlI (mAravAr3a) ke the va gautra poravAla thaa| eka bAra svAmIjI pAlI padhAre / mUlataH sthAnakavAsI hone ke kAraNa, sAmAjika pratibandha se, Apa svAmIjI ke pAsa dina ko na jAkara, rAta ko gye| sone kA samaya ho gayA thA, para Apa svAmIjI se jijJAsAeM karate rahe va samAdhAna pAte rahe / sArI rAta isI carcA-vArtA meM bIta gii| Apake sAtha Apake mitra vardhamAnajI zrImAla bhI the / prAtaH pratikramaNa kA samaya huA va donoM ne guru-dhAraNA kara lii| paTavAjI ko svAmIjI kI mAnyatAoM va caritraniSThA ke bAre meM dRr3ha vizvAsa thA aura ve isake viparIta kisI kI bAta nahIM maante| eka bAra ve dukAna banda kara svAmIjI ke pAsa sAmAyika karane baiTha gye| phira yAda AyA ki ve rupayoM kI thailI dUkAna ke bAhara bhUla Ae haiM, para unhoMne samabhAva rakhakara eka aura sAmAyika le lii| vApasa gaye to dekhA, eka bakarA rupayoM kI thailI para baiThA huA hai va thailI para kisI kI najara nahIM par3I / aisI samatA biraloM meM hotI haiN| ve vinamra va vyavahArakuzala the| unakI udAratA evaM avicala AsthA ke aneka udAharaNa haiM / 4. zrAvaka gumAnajI lUNAvata __ve pIpAr3e ke tattvajJa va dharmaniSTha zrAvaka the| unhoMne svAmI kA samagra sAhitya kaMThastha kara lipibaddha kiyA, jo 'gumAnajI lUNAvata ke pothe' ke nAma se prakhyAta hai, unhoMne bAraha vrata dhAraNa kie| svAmIjo kI mAnyatAeM dharma kI vizuddha vyAkhyA ___ svAmIjI jaina darzana se prabhAvita the aura unakI sArI sAdhanA kA AdhAra jaina dharma aura darzana thaa| rAga-dveSa ko jItane vAle puruSa ko 'jina' kahA jAtA hai aura unake dvArA pravartita dharma 'jaina-dharma' ke nAma se jAnA jAtA hai| jaina darzana kA antima va pramukha lakSya AtmA kI samujjvalatA va karma-bandhana se mukti hai| usameM padArtha jagata ke prati moha, mamatA, mUrchA ko kiMcita bhI sthAna nahIM hai / vaise bhI jaina darzana kA sAra AtmajJAna, AtmasAkSAtkAra va AtmasAdhanA (samyak jJAna, samyak darzana, samyak caritra) kI abhivRddhi karanA va AtmA ko zuddha, prabuddha, siddha avasthA meM pratiSThApita karanA hai| svAmIjI ne ina mAnyatAoM ko prakharatA se, binA kisI dabAva, pralobhana yA loka-raMjana kI bhAvanA se, janatA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA udayakAla 33 ke sAmane rakhA va jamatA ko sahI samajha dene ke lie satata prayAsa kiyaa| unhoMne kisI pravRtti meM dharma hai yA nahIM, usake lie nimna sUtra die, jo itane suspaSTa haiM ki unakI vyAkhyA kI AvazyakatA nahIM hai - (1) dharma tyAga meM hai, bhoga meM nahIM, (2) vrata meM hai, avrata meM nahIM, (3) dayA meM hai, hiMsA meM nahIM, (4) hRdaya parivartana meM hai, bala-prayoga meM nahIM, (5) samatA meM hai, mamatA meM nahIM, (6) amUlya hai, dhana se kharIdA nahIM jA sakatA, (7) rAga-dveSa kI kamI meM hai, vRddhi meM nahIM, (8) Atmika sukha meM hai, daihika sukha meM nhiiN| duniyA meM svArtha yA moha yA yaza-kIrti hetu hama kimI pravRtti ko dharma kaha deM para jaba taka uparokta kasauTI para kisI pravRtti ko nahIM kasA jAtA, taba taka use Atmazuddhiparaka dharma nahIM kahA jA sktaa| -sAdhutva kI sahI parIkSA bhagavAna mahAvIra dvArA praNIta sAdhucaryA ke pA~ca mahAvratoM kI sAdhanA ke viSaya meM svAmIjI ne spaSTa kiyA ki jaina sAdhu manayoga, vacanayoga, kAyayogatInoM prakAra se kisI prakAra kI hiMsA nahIM karate, na karAte, na usakA anumodana karate haiN| isI prakAra ve na jhUTha bolate haiM, na corI karate haiM, na abrahmacarya-sevana karate haiM, na kisI bhI prakAra ke mUrchA parigraha rakhate haiM, na anya kisI se karavAte haiM, na usakA anumodana hI karate haiM-mana se, vacana se yA zarIra se / svAmIjI ne yaha bhI ghoSaNA kI ki jo kArya sAdhu ke lie karanA pApa hai, niSedhapUrNa hai, usakA karAnA yA anumodana bhI pApa hai, niSedhapUrNa hai / isa siddhAnta ko dekhate, jaba koI jaina sAdha dravya pUjA nahIM karatA, na koI jaina sAdhu asaMyamI vyaktiyoM ko kisI vastu kA dAna karatA hai, na asaMyatI prANI ke jIvana kI AkAMkSA rakha -sakatA hai, phira bhalA vaha inako karane ke lie kisI ko prerita kaise kara sakatA hai, yA anumodana kaise kara sakatA hai ? gRhasthoM ko apanI AvazyakatAvaza kucha aise -kArya karane par3ate haiM jinheM vaha pApa jAnatA hai para Avazyaka kArya hone se dharma kI koTi meM nahIM liyA jA sktaa| ahiMsA ko sahI samajha (dAna-dayA kA svarUpa) - svAmIjI ne jaina AgamoM ke AdhAra para yaha mAnyatA dI ki sAre prANI jagata kI AtmacetanA samAna haiM aura sabhI prakAra ke prANiyoM kI hiMsA, vadha, yAtanA pApa kI koTi meM Ate haiN| isameM aisA nahIM ho sakatA ki ekendriya jIvoM kI hiMsA kara paMcendriya kA poSaNa kiyA jAe yA durbala, asahAya, mUka, nirIha -prANiyoM kA vadha yA trAsa manuSya ke aihika lAbha yA sukha-suvidhA ke lie kiyA jaae| unhoMne yaha bhI spaSTa kiyA ki jahA~ jJAna, darzana, cAritramaya dharma Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 he prabho ! terApaMtha kI vRddhi ho, ahiMsA, aparigraha kI bhAvanA puSTa hotI ho, rAga-dveSa se virati hotI ho, vahI kriyA sahI dayA aura dAna hai, anya prakAra kI kriyA AtmasAdhanA' se sambandhita dAna aura dayA nahIM ho sakatI, use laukika dAna yA dayA kaha sakate haiM, para vaise dAna aura dayA AtmA ko samujjvalatA pradAna karane meM sahAyaka nahIM ho sakate / unhoMne pratipAdita kiyA ki svayaM kI vRttiyoM meM, saba prANiyoM ke prati maitrI bhAva jAge va pIr3A kA bhAva tirohita, ho jAe, vahI abhayadAna ke svarUpa meM sahI dAna aura dayA hai| AtmasAdhanA se vimukha asaMyama meM saMlIna prANI kA na jInA zreyaskara hai, na maranA / ataH usake jIvana kI AkAMkSA karanA mAtra moha rAga hI ho sakatA hai yA marane kI AkAMkSA dveSa kA kAraNa ho sakatA hai| para isase use dharma se sambandhita nahIM kiyA jA sktaa| alabattA kisI prANI ke karma-bandhana se mukti kI kAmanA karanA, preraNA denA yA usameM pravRtta karanA vItarAga deva dvArA nirdezita mArga hai| svAmIjI kI ina mAnyatAoM kA samAja meM bhayaMkara virodha huA kyoMki pUMjIvAdI vyavasthA para AdhArita samAja jo dhana se dharma kharIdanA cAhatA hai athavA zoSaNa va saMgraha kara kiMcit dhana kisI ko vipanna rakhakara luTAne ko dAna batAtA hai, usakI khokhalI mAnyatAeM ina zAzvata satyoM ke Age Tika na sakIM tathA paramparAgata rUr3hivAdI dharma aura puNya ke tathAkathita saMskAra hila gae, aura adhyAtma ke jagat meM eka naI vicAra-krAnti kI halacala maca gii| svAmIjI ne dharma kA sambandha kisI prANI ke marane yA jIne se vilaga kara ahiMsA, asaMgatA va abhaya bhAvanA se jor3a diyaa| svAmIjI kI uparokta mAnyatAoM ke nimna niSkarSa nikAle jA sakate haiM 1. dharma aura adharma kA mizraNa nahIM hotaa| 2. gRhastha va sAdhu kA mokSa dharma eka hai| 3. azuddha sAdhana se zuddha sAdhya prApta nahIM hotaa| 4. ahiMsA aura dayA sarvathA eka hai| 5. bar3oM ke lie choTe prANI kI ghAta puNya nahIM hai| 6. hiMsA se dharma nahIM hotaa| . 7. laukika va AdhyAtmika dharma eka nahIM hai| 8. Avazyaka hiMsA ahiMsA nahIM hai / svAmIjI ne anekAneka dRSTAntoM va kAvya racanAoM dvArA uparokta mAnyatAoM ko sampUrNa abhivyakti dI, para mithyAgraha va svArtha-bhAvanA ke kAraNa ina mAnyatAoM ko vikRta rUpa meM prastuta kiyA gayA va do zatAbdiyoM taka inake kAraNa svAmIjI va terApaMtha kI kutsita AlocanA kI gyii| yugapradhAna AcAryazrI tulasI ne gata tIna dazaka se vartamAna yugIna bhASA meM, darzana kI gaharAiyoM ko Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA udayakAla 35. chUte hue, ina mAnyatAoM ko vidvajjanoM va janasAdhAraNa ke sAmane vyApaka AdhAra para rakhA, taba se AlocanA kA stara sudharA hai, va usakI AMca maMda par3I hai / ina mAnyatAoM para vizada va prAmANika vivecana yuvAcArya zrI mahAprajJa dvArA likhita 'bhikSu vicAra darzana' meM upalabdha hai / 'bhikSu grantha ratnAkara - prathama khaNDa meM svAmIjI kI saiddhAntika kAvya racanAoM kA saMgraha hai / usako par3hane se svAmIjI ke mAnasa, vicAra zailI va Atma-sphuraNA se sahaja hI sAkSAtkAra ho sakatA hai / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA pAlana-poSaNa va kramika vikAsakAla dvitIya AcAryazrI bhArImAlajI (saMvat 1860-78) janma, vaMza Adi AcAryazrI bhArImAlajI kA janma saMvat 1804 meM mevAr3a ke muMhA gAMva meM kisanojI lor3hA (osavAla) va unakI dharmapatnI dhAriNI ke yahAM huaa| bAlyAvasthA se hI ApameM vairAgya bhAvanA kA prAbalya thA, ataH bhikSu svAmI se saMparka hone para saMvat 1813 meM mAtra dasa varSa kI avasthA meM, apane pitA kisanojI ke sAtha, unake pAsa dIkSA le lii| bhikSu svAmI usa samaya AcArya rughanAthajI mahArAja ke saMpradAya meM the| dIkSA ke bAda se hI Apa svAmIjI ke sAtha rahe va rAjanagara ke saMvat 1815 ke cAturmAsa meM, unake sAtha the| abhiniSkramaNa ke samaya va terApaMtha-sthApanA ke samaya bhI Apake sAtha hI rhe| saMvat 1817 ke kelavA cAturmAsa ke prArambha meM 'aMdherI orI' kI ghaTanA va sarpa ke upasarga meM Apane bAlaka hote hue bhI ajeya Atmabala kA paricaya diyaa| ApakI nirmala Atma-dRSTi, RjutA, vinaya, dRr3hatA, viveka se svAmIjI Apase prArambha se hI prabhAvita rahe va saMvat 1824 ke Apake bagar3I cAturmAsa kAla ke sivAya, Apa jIvana bhara svAmIjI ke sAtha abhinna sahAyaka va sevaka ke rUpa meM rhe| Apake yugala ko 'mahAvIra-gautama' kI upamA se upamita kiyA jAtA hai| prathama satyAgrahI AcArya bhikSu ne abhiniSkramaNa ke bAda naI dIkSA lene kA vicAra kiyA to unheM lagA ki bhArImAlajI ke pitA kisanojI kI prakRti ugra evaM asahiSNu hone ke kAraNa, unako sAdhu kI kaThora caryA pAlana karanA kaThina rahegA / ataH unhoMne unako sAtha rakhanA ucita nahIM smjhaa| kisanojI ko jaba yaha mAlUma huA to ve u.pane putra bhArImAlajI ko balAt apane sAtha le gaye / muni bhArImAlajI ne pitA ke sAtha rahane para, AcArya bhikSu ke sivAya, anya kisI ke hAtha se anna (bhojana) lene kA tyAga kara diyaa| unake eka, do, tIna dina isa taraha nirAhAra Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA pAlana-poSaNa va kramika vikAsakAla 370 avasthA meM nikala gaye, jisase pitA kA hRdaya pasIja gyaa| unhoMne nuni bhArImAlajI ko vApasa lAkara bhikSu svAmI ko sauMpA, taba unhoMne AhAra kiyA / . kisanojI ne svAmIjI ko unheM kisI sthAna para surakSita bhejane kI prArthanA kI, jisa para svAmIjI ne unako AcArya jayamalajI ko sauMpa diyA / AcAya jayamalajI ne bhikSu svAmI kI buddhi kI sarAhanA karate hue kahA, "bhIkhaNajI ne tIna ghara badhAI kara dI, mujhe ziSya milA, kisanojI ko ThikAnA milA aura svayaM ne ayogya ziSya se chuTTI pAI / " prathama prayoga bhUmi svAmIjI dvArA terApaMtha kI sthApanA ke pUrva va pazcAt unheM bhayaMkara upasargoM kA sAmanA karanA par3A, para una sArI sthitiyoM meM bhArImAlajI svAmI unake sAtha aDiga va aDola rahe | svAmIjI kI kaSTa - sahiSNutA se dveSavaza loga svAmIjI va unake sahayogI sAdhuoM para kaI jhUThe va anargala Aropa lagA dete the / svAmIjI ne Apako bulAkara kahA, "yadi koI tumhArI galatI yA doSa nikAle to tumheM tIna dina nirAhAra (telA) rahanA hogA / " Apane AjJA zirodhArya karate hue pUchA, "koI galata Aropa lagAe to kyA karanA ?" svAmIjI ne kahA, "sahI doSa. nikAle to prAyazcittasvarUpa va jhUThA doSAropaNa kare to pUrva karmoM kA udaya samajha nirjarA ke rUpa meM tapasyA karanA, para telA hara hAlata meM karanA hai / " Apa itane sajaga the ki Apako isa Adeza ke phalasvarUpa ugra virodha ke viSAkta vAtAvaraNa meM bhI kevala eka bAra telA karanA par3A, aura vaha bhI kisI ke mithyA doSAropaNa para / bhArI mAlajI svAmI kA vyaktitva svAmIjI kI UrjA zakti kA sparza pAkara nikharatA gayA aura ve jJAna saMpanna va AcAraniSTha sAdhuoM meM zIrSastha mAne jAne lage / yuvAcArya pada ApakI vilakSaNatA dekhakara saMvat 1832 meM jaba Apa mAtra 26 varSa ke the, taba vyavasthA karane hetu maryAdA-patra taiyAra karane ke samaya Apako yuvAcArya ghoSita kiyA gayA / terApaMtha ke do sau varSa se adhika samaya ke itihAsa meM ApakA yuvAcArya-kAla 28 varSa kA (1832 se 1860 ) sarvAdhika rahA hai / svAmIjI ke sAtha 43 varSa taka rahakara aneka pariSaha sahate va kaSToM ko samabhAva se jhelate, Apane va svAmIjI ne jina dharma kA mArga prazasta kiyA / AcArya bhikSu kA Apake prati atyanta vAtsalya bhAva rahA / saMvat 1860 meM apane jIvana ke antima samaya meM, svAmIjI ne kahA, "bhArImAla ke kAraNa maiMne sugamatA se saMyama nirvAha kiyA aisA lagatA hai, isase merI pUrvajanma kI prIti thI, jisake kAraNa isa janma meM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 he prabho ! terApaMtha avicala sAtha rahA / " svAmIjI ne aMtima samaya meM pradatta sAdhuoM ko zikSA meM bhAmAlajI svAmI kI AjJA kA akhaNDa pAlana karane hetu udbodhana diyA / svAmIjI ke svargavAsa se AzaMkita viraha vedanA meM jaba Apa vyathita hue to svAmIjI ne kahA, "tuma udAra yazavAle deva banakara mahAvideha kSetra meM arhatoM ke darzana karoge / ataH mere viraha kI kyoM ciMtA karate ho ?" svAmIjI ke antima anazana ke samaya Apane unheM hara prakAra se citta samAdhi 'upajAne ke lie sahayoga diyA / pracAra-prasAra, dIkSA Adi Apane AcArya banane ke bAda 18 varSAvAsa bitAye, jinameM 5 mevAr3a, 6 mAravAr3a va 2 DhUMDhAr3a ke kula 13 nagaroM kA sparza kiyaa| Apake zAsanakAla meM 38 sAdhu va 44 sAdhviyAM pravrajita huIM jinameM 6 sAdhu va 3 sAdhvI gaNa se bahibhUrta ho giiN| ApakI vyAkhyAna zailI AkarSaka va AvAja bulanda thii| ApakI gaMbhIratA va nirmala AtmA ke kAraNa kaI mUrtipUjaka va sthAnakavAsI sAdhu taka Apake pAsa prAyazcitta lene Ate / Apa choTe-choTe bAlaka-bAlikAoM ko tattva jJAna sikhAne kI vizeSa preraNA dete| Apa kuzala lipikartA the, Apane lagabhaga pAMca lAkha zlokoM kI pratilipi kI va svAmIjI ke samagra sAhitya ko lekhabaddha kara prAmANikatA dI / ApakI preraNA se munizrI hemarAjajI ne saMvat 1866 meM kizanagar3ha cAturmAsa kara vahAM acchA upakAra kiyA va mahezadAsajI jaise pratibhAsaMpanna kavi ko samajhAkara AsthAzIla zrAvaka banAyA / Apane saMvat 1869 kA cAturmAsa jayapura kiyA, jo bahuta prabhAvaka rhaa| taba se jayapura terApaMtha kA sthAyI kSetra bana gyaa| vahIM para kallUjI va unake tIna yazasvI putra - svarUpacandajI ( pramukha agragaNya ), jItamalajI (jayAcArya) va bhImajI ( mahAna tapasvI) ne dIkSA lii| Apake yuga meM veNIrAmajI svAmI ne 1866 meM ratalAma va 1870 meM ujjaina cAturmAsa kiye / saMvat 1875 meM kAMkarolI meM cAturmAsa kara Apa zeSakAla meM udayapura padhAre va vahAM para aneka logoM ko samajhAyA / vidveSI logoM ne Apake viruddha mahArANA bhImasiMhajI ke kAna bharakara udayapura se niSkAsana karavA diyaa| Apake vihAra hote hI saMyoga se zahara meM mahAmArI phaila gii| mahArANA ke pATavI putra va dAmAda kA alpa samaya meM dehAnta ho gayA jisase mahArANA duHkhI aura ciMtAtura ho gaye / kezarajI bhaMDArI mahArANA ke vizvasta adhikAriyoM meM the / ve pracchanna terApaMthI the / unhoMne mahArANA ko AcArya bhArI mAlajI ke niSkAsana ke lie upAlambha dekara ise sArI duravasthA kA kAraNa btaayaa| mahArANA Apako vApasa bulAne ko Atura ho uThe aura unhoMne eka patra ApakI sevA meM bhijavAyA, jo isa prakAra haiM Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA pAlana-poSaNa va kramika vikAsakAla zrI ekaliMgajI zrI bANanAthajI zrI nAthajI "svasti zrI sAdha bhAramalajI terapaMthI sAdha zrI rANA bhImasiMha rI vinatI * mAlUma hove, kRpA kara aThe padhArogA ko duSTa duSTANoM kIdho, jI sAmU nahIM dekhogA, yA sAmU va nagara meM prajA hai, jyorI dayA kara jeja nahIM karogA, vatI kAMI likhu aura samAcAra zAha zivalAla kA lakhyA jANogA, saMvat 1875 varSe asADha vadi 3 zuke / " AcAryapravara ko yaha patra sunAyA va udayapura padhArane kA nivedana kiyA gayA - para ve itane niSpRha the ki unhoMne kahA, 'aba usa patharIlI dharatI para paira ghisane kauna jAe ? " mahArANA ko yaha jJAta huA to unheM bahuta nirAzA huI aura cAturmAsa utarane ke bAda unhoMne punaH eka patra ApakI sevA meM bhijavAyA jo isa prakAra hai zrI ekaliMgajI zrI bANanAthajI zrI nAthajI "svasti zrI terApaMthI sAdhu zrI bhAramalajI sUM mhArI daNDauta baMce, apraMca Apa aThe padhArasI, jamA khAtara suM, Age hI rukkoM diyo ho so abe begA padhArogA, saMvat 1876 varSa poha vadi 11, begA AvogA, zrIjI ro rAja hai, so sAroM ko sIra hai, jI thI; saMdeha kohi bI nahIM lAvogA / " 36 isa para vRddhAvasthA va zArIrika durbalatA ke kAraNa AcAryapravara to udayapura nahIM gaye para unhoMne munizrI hemarAjajI, rAyacaMdajI, jItamalajI Adi teraha saMtoM ko bhejA, jinhoMne eka mAha pravAsa kiyA jisameM mahArANAjI kA bahuta sahayoga rahA / unhoMne aneka bAra darzana kie| saMvat 1877 kA cAturmAsa bhI zrIhemarAjajI svAmI ne udayapura meM kiyaa| isa cAturmAsa meM bahuta upakAra huA / taba se udayapura kA bhI terApaMtha se sthAyI rUpa se sambandha ho gayA / gatari - manonayana va svarga-prayANa AcArya-pravara ne saMvat 1877 kA cAturmAsa nAthadvArA meM kiyA va bAda meM kAMkarolI hote hue rAjanagara pdhaare| munizrI hemarAjajI ne vahAM darzana kie, aneka sAdhu-sAdhvI va saikar3oM zrAvaka-zrAvikAoM kA guru darzana hetu vahAM AnA huaa| udara vedanA se AcArya pravara asvastha ho gae / unhoMne munizrI khetasIjI va muni zrI hemarAjajI se parAmarza karake saMvat 1877 ke baisAkha vadi 6 guruvAra ko lekha- patra likhakara zrI rAyacaMdajI svAmI ko yuvAcArya ghoSita kiyaa| pahale khetasIjI . svAmI kA bhI lekhapatra meM nAma likha diyA gayA thA para yaha Age ke lie ThIka. * paramparA na hone ke kAraNa khetasIjI svAmI kA nAma haTA diyA gyaa| isake bAda Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 he prabho ! terApaMtha Apane tapasyA prArambha kara dii| jyeSTha va asADha meM dasa dina taka kI tapasyA kii| zrAvaNa mAsa meM ekAntara Adi tapa kiyaa| saMvat 1878 kA cAturmAsa kelavA meM kiyaa| cAturmAsa meM bhI Apake asvasthatA banI rahI, para Apa barAbara AtmAlocana, kSamAyAcanA va ArAdhanA karate rahe va caturvidha saMgha ko ucita zikSA pharamAte rhe| lagabhaga nava mahInA kelavA virAjane ke bAda pauha mAha meM Apa rAjanagara padhAra ge| vahAM Apa 'kAlAjvara' se grasita ho gae va mAgha vadi 7 ko Apane sAgArI saMthArA kara liyaa| bAda meM Apane AjIvana anazana grahaNa kara liyA va tIna prahara bAda saMvat 1878 mAgha vadi 8 kI arddharAtri meM ApakA svarga-- vAsa ho gyaa| mAgha vadi 6 ko ApakA caramotsava ThATha se manAyA gyaa| maMDI bar3I hone ke kAraNa zahara kA daravAjA choTA par3a gayA to logoM ne zaharapanAha kA daravAjA tor3a diyA jo Aja bhI 'phUTA daravAjA' nAma se jAnA jAtA hai| dAha saMskAra meM svayaM mahArANAjI ne Arthika sahayoga diyaa| kahate haiM ki unake dAhasaMskAra meM unakI pachevar3I nahIM jalI, taba loga zraddhAvaza usake Tukar3e-Tukar3e kara ghara le ge| usakA eka aDhAI iMca kA avazeSa lADana saMgrahAlaya meM Aja bhI maujUda hai| dIkSA va tapasyA kI viziSTa upalabdhiyAM Apake samaya nimna vizeSa dIkSAeM huI1. kumArI kanyA nandUjI kI prathama dIkSA, . 2. avivAhita nau bAlakoM kI dIkSA, 3. bahana-bhAiyoM kA jor3A (dIpajI, jIvojI, mayAjI) 4. mAtA sahita tIna putra-kallUjI, svarUpacandajI, jItamalajI, bhImajI 5. tIna sapatnIka dIkSAeM 6. cAra suhAgina bahanoM .. / dIkSAeM 7. sAta strI chor3akara, puruSoM kI dIkSAeM 8. pati pahale va bAda meM patnI kI diikssaa-do| muni vardhamAnajI ko bhArImAlajI svAmI ne AdhI rAta ko, muni jIvojI ko svarUpacandajI svAmI ne jaMgala meM gRhastha veza meM va sAdhvI nandUjI ko hemarAjajI svAmI ne jaMgala meM gahane-kapar3e sahita dIkSA dii| Apake yuga meM sAdhvI catarUjI ne 12, svarUpacandajI svAmI ne 17 va hemarAjajI svAmI ne 12 dIkSAeM diiN| Apake samaya meM saMvat 1874 meM muni bakhtojI ne 101 dina, 1876 meM muni pIthalajI ne 106 dina, 1877 meM muni pIthajI va mANakajI ne cAra-mAsI tapa va 1877 meM vardhamAnajI ne 103 dina kI Acha ke AgAra para tapasyAeM kiiN| munizrI hemarAjajI ne Apake svargavAsa ke pazcAta 'bhArImAla-caritra' AkhyAna kI racanA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - terApaMtha kA pAlana-poSaNa va kramika vikAsakAla 41 pIpAr3a meM saMvat 1876 bhAdavA vadi 12 ko kii| Apake jIvana se sambandhita ghaTanA-prasaMgoM kA savistAra vivaraNa khyAta saMkhyA 7, bhikSu yaza-rasAyaNa, RSirAya-suyaza, jaya suyaza, bhikSu dRSTAMta, hema dRSTAnta, zrAvaka dRSTAMta terApaMtha kA itihAsa, bhikSu smRti grantha tathA zAsana samudra (bhAga 1) meM upalabdha hai| pramukha sAdhu 1. muni svarUpacandajI evaM bhImajI svAmI ye donoM zrImad jayAcArya ke agraja the va inakA janma kramazaH 1850 va 1855 . meM haa| 1866 meM tInoM bhAiyoM ne apanI mAtA ke sAtha jayapura meM AcArya bhArImAlajI ke pAsa dIkSA lii| muni zrI svarUpacandajI ne hemarAjajI ke sAtha chaH va AcAryapravara ke sAtha eka cAturmAsa kiyaa| saMvat 1872 se 76 taka tInoM bhAI hemarAjajI svAmI ke sAtha rhe| munizrI hemarAjajI ke sAtha sabhI bhAiyoM ne khUba jJAnArjana kiyA va sAdhanA kii| saMvat 1876 meM svarUpacandajI agragaNya ho ge| agragaNya hone ke bAda saMvat 1876 meM lADanUM va saMvat 1881 meM ujjaina meM cAtu si kie| saMvat 1863 meM jaba zrImad RSirAya ke sAtha amIcaMdajI muni ne vizvAsaghAta kara akelA rakhA, taba Apane nAthadvArA padhArakara AcAryapravara ko sAhasa baMdhAyA va usI samaya AcAryapravara ne jItamalajI ke nAma yuvAcArya patra likhakara Apako diyaa| thalI meM Apane khUba pracAra kiyaa| Apa zAstroM ke gahana adhyetA the / saMvat 1920 se 25 taka ApakA lADanU meM sthiravAsa rhaa| zrImad jayAcArya ke padAsIna hone ke bAda ApakI sevA meM kama se kama 8 va adhikatama 18 sAdhu rhe| Apane apane hAtha se 8 sAdhu va 6 sAdhviyoM ko dIkSita kiyaa| Apane aneka sAdhu-sAdhviyoM kI asvasthatA va antima samaya meM citta samAdhi sthira kara va anazana karAkara sahayoga diyaa| muni bhavAnajI (choTA) va kAlUjI (bar3A) * ko Apane zikSA dekara yogya bnaayaa| ve Apake jIvana paryanta sevA meM rahe, bAda meM agraNI bane / Apane kucha mahIne ekAntara tapa tathA 15 dina kI(Acha ke AgAra) tapasyAeM kii| aneka varSoM taka zItakAla meM mAtra eka caddara or3hakara va rAtri ke samaya caddara utArakara vizeSa rUpa se svAdhyAya karate rhe| jeTha vadi 4 zanivAra saMvat 1626 (vikrama) meM ApakA lADanUM meM svargavAsa huaa| terApaMtha dharmasaMgha ke agragaNya sAdhuoM meM ApakA sthAna zIrSastha sAdhuoM meM AtA hai| . munizrI bhImajI saMvat 1882 meM agragaNya hue| ve bar3e sevAbhAvI. zAMta, sarala, vinayI, udyamI, sAhasI va nirjarArthI hue| mAravAr3a, mevAr3a, mAlavA, hAr3autI, Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 he prabho ! terApaMtha DhUMDhADa, hariyANA, thalI meM vicaraNa kara Apane acchA upakAra kiyA / Apane saMvat 1867 meM pAdU meM muni nandarAmajI ko dIkSA dI / Apa bar3e tapasvI hue va Apane 5/2, 8/2, 12/1, 15/1 va 30/1 tapasyAeM kIM / zItakAla meM 12 varSa taka eka malamala kI caddara or3hakara rAteM bitaaiiN| svAdhyAya, dhyAna, smaraNa, jApa, khAdyavijaya kara Apane apanI AtmA ko nirmala bnaayaa| saMvat 1898 (vikrama) ke AsADha vadi 7 ko ApakA anazanapUrvaka svargavAsa huaa| ugra tapasviyoM kI koTi va vighna-haraNa gItikA meM ApakA nAma 'abhIrAziko' mantra meM sannihita hai| 2. zrImad jayAcArya (vivaraNa Age ke pRSThoM meM diyA jaayegaa|) 3. munizrI karmacaMdajI ApakA janma devagar3ha meM osavAla jAti gotra pokharaNA vaMza meM huaa| saMvat 1876 meM muni hemarAjajI ke devagar3ha cAturmAsa meM Apako dIkSA kI preraNA milii| para jaba Apa dIkSA ke lie taiyAra hue to mohavaza Apake dAdA ne bAdhA DAlI va Apako rokane ke aneka upAya kiye, para Apa dar3ha rahe / saMvat 1876 magasira vadi 1 ko muni ratanajI va muni zivajI ke sAtha ApakI bhI dIkSA huI / Apane cAra cAturmAsa muni hemarAjajI va do cAturmAsa zrImad RSirAya va 22 cAturmAsa muni jItamalajI (bAda meM jayAcArya) va 4 cAturmAsa muni satIdAsajI ke sAtha kie| 1608 meM Apa agraNI bane / Apa bar3e vinayI va zramazIla the| ApakI buddhi va grahaNazakti prabala thii| Apane aneka bAra battIsa sUtroM kA vAcana kiyaa| ApakI vAcana zailI, vyAkhyAna kalA va lipi bahuta sundara thii| Apa dhyAna-yogI the va ApakA banAyA huA 'karmacaMdajI svAmI kA dhyAna' (svataH ciMtana kI racanA) bahuta prasiddha hai| ApakA svargavAsa saMvat 1626 jeTha vadi 7 ko bIdAsara meM zrImad jayAcArya kI upasthiti meM huaa| 5. munizrI satIdAsajI (zAnti muni) ___ApakA janma goguMdA meM zrI bAghajI koThArI (osavAla, baralyA gotra) va mAtA navalojI ke yahAM saMvat 1861 meM huaa| Apa prakRti se zAnta va komala evaM . AkRti se sundara va AkarSaka the| saMvat 1873 meM dvitIyAcArya bhArImAlajI gogudA padhAre, taba Apa unake darzana va pravacana-zravaNa se bahuta prabhAvita hue / saMvat 1874 meM munizrI hemarAjajI (muni jItamalajI bhI sAtha the) ke cAturmAsa meM Apane khUba tattvajJAna sIkhA va AjIvana abrahmacarya sevana va vyApAra karane kA tyAga kara diyA tathA sAdhu banane ko lAlAyita hue| para parivAravAloM ne Apako bahuta kaSTa die va dIkSA kI anumati nahIM dI va balAt unakA vivAha racA diyaa| jisa vyakti kA antarmana baMdhana-mukti ke lie chaTapaTAne lagatA hai, use baMdhana meM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA pAlana-poSaNa va kramika vikAsakAla 43 rakhanA asaMbhava hai| Apa kI dRr3ha bhAvanA dekhakara Akhira parivAravAloM ne vivaza hokara anumati dii| saMvat 1881 mAgha zuklA 5 ko munizrI hemarAjajI ke hAthoM goguMdA meM ApakI dIkSA huii| dIkSA ke bAda Apa munizrI jItamalajI ke saMvat 1881 meM agragaNya hone ke bAda se 23 varSa taka lagAtAra munizrI hemarAjajI kI anavarata sevA meM rhe| unase unakI sampUrNa sAdhanA-zakti prApta kii| saMvat 1904 meM munizrI hemarAjajI ke svargavAsa ke bAda Apa agragaNya bane / zrImad RSirAya ke saMvat 1908 meM svargavAsa hone ke bAda zrImad jayAcArya ne Apako bahuta sammAnita kiyA va apane pradhAna pArSada kI upamA dii| munizrI hemarAjajI ke varada hAthoM donoM kA samAna rUpa se nirmANa huA aura isI kAraNa donoM abhinna sakhA bhAva se rhe| Apa bar3e AtmArthI, pApabhIrU va jAgarUka the| Apane aneka prakAra ke bAhya va AbhyaMtara tapa kie| saMvat 1606 magasira vadi 6 ko bIdAsara meM ApakA akasmAt svargavAsa ho gyaa| battIsa varSa taka Apane nirmala bhAvanA se cAritra kA pAlana kiyaa| zrImad jayAcArya ne Apake bAre meM udgAra prakaTa karate hue likhA hai parama mitra mujha zAMti manohara,, suvinitoM sirtaaj| yAda AveM, nizadina adhikero, jAMNa rahyA jinarAja / / zAMti jisI prakRti nA sAdhu, paMcama ArA mAMya / bahula paNe hai veNA ati durlabha, sama dama guNe suhAya / / sacamuca aise virala muniyoM se terApaMtha dharmasaMgha sudRr3ha, prabhAvaka va gauravAnvita huA hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya AcArya zrImad RSirAya (rAyacaMdajI) (saMvata 1878-1904) manma va vaMza-paricaya zrI rAyacaMdajI svAmI terApaMtha ke tRtIya AcArya hue| unakA sAdhu avasthA kA upanAma 'brahmacArI va AcArya avasthA kA upanAma 'RSirAya' hai unakA janma udayapura DivIjana (mevAr3a) ke gogundA upakhaNDa meM 'bar3I rAvaliyoM' grAma meM saMvat 1847 meM zAha caturojI va unakI dharmapatnI kuzAloMjI ke ghara huaa| ve osavAla jAti meM bamba gotra meM paidA hue| Apake mAmA muni khetasIjI, jo nAthadvArA ke the, ne saMvat 1838 meM svAmIjI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| unakI preraNA se rAyacandajI va unake mAtA-pitA ko terApaMtha ke saMskAra prApta hue| ApakI mausI rUpoMjI kA vivAha rAvaliyoM meM huA thaa| vivAhita hone ke bAda unake hRdaya meM vairAgya jAgRta huaa| unhoMne dIkSA kI anumati mAMgI jisa para unheM nAnAvidha kaSTa die gae va Akhira khor3e (lakar3I kA aisA upakaraNa, jisameM kIleM lagAkara paira banda kara die jAte the) meM unake paira DAla die ge| isI avasthA meM 21 dina nikala gae / bAIsaveM dina khor3A svataH TUTa gayA / ve baMdhanamukta ho gii| isa camatkAra se prabhAvita hokara unake pati ne dIkSA kI AjJA dI va saMvat 1848 meM unhoMne svAmIjI ke pAsa dIkSA lii| ve prakhyAta sAdhikA huiiN| unake prabhAva se bhI Apake parivAra meM vizeSa dharma-jAgaraNa huaa| dIkSA evaM yuvAcArya pada saMvat 1855-56 meM terApaMtha dharmasaMgha kI viduSI va zIla-saMpanna sAdhvI barajUjI rAvaliyoM pdhaarii| unhoMne rAyacandajI va unakI mAtAjI ko dIkSA kI preraNA dI, jisake phalasvarUpa saMvat 1857 ke caita sudI 15 ko svAmIjI ne mAMputra donoM ko dIkSita kiyaa| Apake dIkSita hone ke bAda terApaMtha meM vizeSa vRddhi huI, eka varSa meM pAMca bahanoM ne pati chor3akara dIkSA lI va ar3hAI varSa meM - sAdhu va 7 sAdhviyoM ne saMyama grahaNa kiyaa| ApakI pratibhA dekhakara svAmIjI ne kahA thA ki Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya AcArya zrImad RSirAya ( rAyacaMdajI ) 45 yaha bAlaka AcArya pada ke yogya pratIta hotA hai' aura yaha bhaviSyavANI satya pramANita huii| ApakI prakRti sarala va guru ke prati ananya bhakti bhAva se ota-prota thii| Apake cehare para eka anupama AbhA prakaTa hotI thI va svAmIjI Apake ojasvI mukhamaNDala ko dekhakara, Apako 'brahmacArI' kahakara pukArate the / svAmIjI ke antima dinoM meM unheM isa bAla muni ko unake prati kisI prakAra kA moha na rakhane kI zikSA dI va unake dvArA svAmIjI ke zarIra daurbalya kA saMketa dene para svAmIjI ne AmaraNa anazana kara diyaa| Apa svAmIjI ke sAtha DhAI varSa va bhArImAlajI ke sAtha 18 varSa rhe| donoM AcAryoM kI satata sevA, paricaryA va sahayoga kiyA / saMvat 1866 meM bhArImAlajI svAmI kA jayapura cAturmAsa , vahA~ unhoMne muni svarUpacaMdajI ko svayaM dIkSita kiyA, para muni jItamalajI ko dIkSA dene, Apako yaha kahakara bhejA, 'mere pIche to bhAra saMbhAlane vAle tuma ho, tumheM apane uttarAdhikArI kI AvazyakatA hai, so tuma use dIkSita karo / " varSoM pUrva kahI bAta donoM mahApuruSoM ke lie varadAna pramANita huI / saMvat 1877 meM nAthadvArA cAturmAsa sampanna kara AcArya bhArImAlajI rAjanagara Ae va asvastha ho ge| vahIM para muni hemarAjajI ne udayapura cAturmAsa sampanna kara va gogundA meM muni satIdAsajI ko dIkSita kara unake darzana kie| munizrI khetasIjI va munizrI hemarAjajI kI sahamati va nivedana para AcAryazrI bhArImAlajI ne saMvat 1877 ke baisAkha di 8 ko kelavA meM zrI rAyacaMdajI svAmI ko yuvarAja pada pradAna kiyA / pahale niyukti patra meM unhoMne khetasIjI kA bhI nAma likhA thA, para do nAmoM kI paramparA ucita na hone se bAla muni jItamalajI ke nivedana para svayaM khetasIjI ke Agraha para kevala rAyacaMdajI kA nAma hI niyukti patra meM rakhA gayA / bhArImAlajI svAmI kA svarga prayANa saMvat 1878 ke mAgha vadi 8 ko rAjanagara meM huA / dUsare dina ApakA paTTAbhiSeka huA, jisake lie ve sarvathA yogya the / jyotiSa ke hisAba se mAgha mahIne kI navamI niSedha tithi (mevAr3I bhASA meM 'nakheda tithi ) hone para bhI Apane 'nakheda' ko 'kheda rahita' ke rUpa meM svIkAra kara zAsana-bhAra saMbhAlA / sacamuca ApakA zAsanakAla terApaMtha dharmasaMgha ke lie uttarottara pragatikAraka va varddha mAna rahA / dharma-pracAra saMvat 1976 kA cAturmAsa pAlI va saMvat 1880 kA cAturmAsa Apane jayayura meM kiyaa| jayapura meM dharma kA acchA pracAra huA, hajAroM logoM ne darzana kie / vahAM saikar3oM loga zraddhAlu bane va muni varddhamAnajI ne 43 dina kI kaThora tapasyA kI, jisakA vyApaka prabhAva pdd'aa| Apake zAsanakAla meM saM0 1883 meM sarvaprathama tIna muniyoM ne chaH mAsI tapa kie - muni pIthalajI ne kAMkarolI meM, Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 he prabho ! terApaMtha muni hIrajI ne rAjanagara meM va muni varddhamAnajI ne kelavA meM kie / saM0: 1883 meM udayapura cAturmAsa ke pazcAt Apa 54 sAdhu-sAdhviyoM sahita (jinameM muni jItamalajI bhI the ) mAlavA pradeza padhAre va khAcaroda, ujjaina, nolAI, ratalAma, jhAbuA Adi kSetroM meM adhyAtma kI apUrva lahara paidA kii| saM0 1884 meM sAdhuoM ke sAtha peTalAvada cAturmAsa kiyA / AcAryoM kA rAjasthAna ke bAhara yaha prathama cAturmAma thA / thalI pradeza meM praveza saMvat 1886 meM ApakA cAturmAsa pAlI thA / vahAM bIdAsara ke zobhAcaMdajI baigAnI ( prathama ) va uttamacandajI, pRthvIrAjajI paMcANadAsajI prabhRti pramukha vyakti vyApArArtha Ae va Apase saMparka kiyaa| bIdAsara meM yati ke zithilAcAra va pAkhaNDa se parezAna hokara va unase anabana ke kAraNa ve sahI mArga kI khoja meM the / " Apake darzana va vArtAlApa se ve atyanta prabhAvita hue va sthalI pradeza ( bIkAnera DivIjana - cUrU saMbhAga) meM padhArane kA nivedana kiyaa| aparicita va dUra sthAna hone se Apane vahAM kI jAnakArI hetu IzarajI Adi do saMtoM ko bhejA, jinhoMne vahAM kA bhramaNa karane ke bAda vApasa Akara nivedana kiyA, "sthalI pradeza ke logoM meM acchA saMgaThana, sarala prakRti va rahana-sahana meM sAdagI hai / unakA pramukha vyavasAya kRSi hai / ve moTA khAte, moTA pahanate aura sArA kAma svayaM karate haiM / bhAvuka va jijJAsu haiM, ataH vahAM dharma- jAgRti kI acchI saMbhAvanA hai / " zrImadRSirAya vahAM ke saMgaThana, saralatA va sAdagI kI bAta sunakara prabhAvita hue va saM0 1886 ke zeSakAla meM sthalI pradeza padhAre / lADanUM, bIdAsara, ratanagar3ha hote Apa cUrU taka padhAre va vahAM 22 dina birAje, phira Apane saMvat 1887 kA cAturmAsa bIdAsara kiyA va muni jItamalajI kA cUrU, muni svarUpacaMdajI kA rINI, muni IzarajI kA ratanagar3ha tathA kaI sAdhviyoM ke anyAnya kSetroM meM cAturmAsa karAe / sabhI kSetroM meM abhUtapUrva pracAra huA va dharma-bhAvanA va saMgha ke prati AkarSaNa banA / zrImad RSirAya ne bIdAsara meM paMcAyatI bhavana kI chata para jisa mer3I meM cAturmAsa kiyA, vaha Aja bhI mer3I kI hAlata dekhakara yaha aMdAja lagAyA jA sakatA hai ki hamAre pUrva AcAryoM ne kitane kaSTa jhelakara dharma kI lau jagAe rakhI hai / Aja to usa mer3I meM sAmAnya vyakti bhI khar3A nahIM raha sakatA / thalI meM isa taraha vidhivat terApaMtha kA bIjAropaNa zrImad RSirAya ne kiyA aura zanaiH zanaiH vahI terApaMtha kA pramukha ka prabhAvazAlI kSetra bana gayA / akele bIdAsara ko hI terApaMtha ke AcAryoM ke ke vidyamAna hai, para usa 1. zAsana samudra, bhAga 1 kha, pR0 260 ke AdhAra para vizleSaNa / pAsa bAjAra meM dUkAnoM Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya AcArya zrImad RSirAya (rAyacaMdajI) 47 sarvAdhika cAturmAsa va maryAdA mahotsava milane kA zreya prApta hai| aneka kasboM aura gAMvoM meM hajAroM terApaMthI parivAra rahate haiM, aura anya kisI sampradAya kA astitva taka nahIM hai| aba taka thalI pradeza ke hI sarvAdhika sAdhu-sAdhvI dIkSita hue haiN| saMkhyA va kSamatA kI dRSTi se zrAvakoM kA sthAna bhI sarvopari hai / isa taraha vistAra kA yaha nayA kSetra zrImad RSirAya ke samaya udghATita huA va zIrSastha bana gyaa| saMvat 1886 meM zrImad RSirAya ne gujarAta, saurASTra va kaccha kI pralaMba yAtrA kI / muni jItamalajI Apake sAtha the / yAtrA bahuta AhlAdakArI va apUrva rahI / AcAryoM kA gujarAta-pravAsa kA bhI yaha prathama avasara thA / isa taraha kSetrIya vikAsa kI naI paramparA bnii| yuvAcArya-manonayana zrImad RSirAya saM0 1864 kA cAturmAsa karane nAthadvArA padhAre, taba muni svarUpacaMdajI sAtha the| bAda meM unakA vihAra mAravAr3a kI ora ho gayA thaa| pIche muni amIcaMdajI ne durbhAvanAvaza AcAryapravara kA sAtha chor3a diyA aura zrImada RSirAya bilakula akele raha gaye / terApaMtha ke itihAsa meM AcArya ke akele rahane kA yaha prathama va sambhavataH aMtima avasara hai| muni svarUpacaMdajI ko AvazyakatAvaza punaH bulAyA gyaa| unhoMne AcAryapravara ko anuzAsana-hInatA ko sakhtI se nipaTane kA nivedana kiyA va jItamalajI kA sahayoga lene kI prArthanA kii| zrImada RSirAya muni jItamalajI kI prakharatA va ucca saMyama-sAdhanA se pUrNa paricita the| unheM apane lie samartha sahAyaka kI AvazyakatA thI, ata: Apane saM0 1894 meM cAturmAsa ke pUrva hI zrImad jayAcArya ke nAma, yuvAcArya pada kA manonayana-patra likhakara svarUpacandajI svAmI ko diyA aura muni jItamalajI kA cAturmAsa sudUra kSetra phalaudI hone se, isa bAta ko prakaTa nahIM kiyaa| cAturmAsa ke bAda do santoM ko patra dekara unhoMne muni jItamalajI ko bulAyA aura jaba ve Ae taba nAthadvArA meM hI unheM yuvarAja ghoSita kiyA va isa taraha saMgha-vyavasthA, anuzAsana evaM dharma-pracAra kI bhAvI dizA se ve nizcita ho ge| svarga-prayANa saMvat 1608 meM udayapura cAturmAsa kI parisamApti para ve gogundA, bar3IchoTI rAvaliyoM, nAMdesamA hote hue mAgha vadi 12 ko punaH choTI rAvaliyoM meM 1. zAsana samudra, bhAga 1 kha, pR0 265 va zAsana samudra, bhAga 2 ka, pR0 76 77 ke AdhAra para vivecana / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 he prabho ! terApaMtha -padhAre / Apako kucha samaya se zvAsa kI vyAdhi rahatI thI para Apa sAhasI the va usakI paravAha nahIM karate the| mAgha vadi 14 ko Apako zvAsa kI gati teja hone se bhArIpana mahasUsa huaa| pratikramaNa karane ke thor3I dera bAda Apa so gae para sote hI zarIra meM pasInA-pasInA hone lagA va zvAsa kI gati teja ho gaI, taba Apa puna: baiTha ge| kucha santa ApakI pITha ko hAtha kA sahArA dekara baiThe hI the ki mRtyu ne yakAyaka Apa para AkramaNa kara diyaa| kucha hI kSaNoM meM ApakA zarIra zAnta ho gyaa| saM0 1608 mAgha kRSNA caturdazI ko lagabhaga eka muhUrta bIta jAne para vaha rAtri sacamuca kAlarAtri bana gaI va jaina jagat kA jagamagAtA sUrya asta ho gyaa| upalabdhiyAM Apake zAsanakAla meM do sau paiMtAlisa-77 sAdhu va 168 sAdhviyoM kI dIkSAe~ huiiN| Apake ATha cAturmAsa pAlI (saM0 1876, 82, 86, 60, 63, 66, 1602 va 5), cAra jayapura (1880,62,67, 1600) eka pIpAr3a (1881), cAra udayapura (1883,86,65, 1608), eka peTalAvada (1884), pAMca nAthadvArA (saM0 1885,88,64, 1601,4), do bIdAsara (1887,66), eka goguMdA (1861), eka pura (1864), do lADanUM (1868, 1606) hue| Apake .samaya meM muni jItamalajI ne saM0 1886 kA cAturmAsa dillI kiyA va unake sAtha gujarAta yAtrA kara Apa IDara hote ahamadAbAda taka phuNce| Apane kaccha, saurASTra va gujarAta kI yAtrA ke daurAna vahAM samajhe bhAiyoM ke nivedana para muni zrI karmacandajI kA cAturmAsa belA va muni zrI IsarajI kA cAturmAsa vIramagA~ma .kraayaa| donoM sthAnoM para acchA dharma-pracAra huA aura kaccha, saurASTra terApaMtha ke kSetra bana gae / bIdAsara, udayapura, gogundA va lADanUM' meM terApaMtha ke AcAryoM kA prathama cAturmAsa Apane hI kiyaa| - ApakA zAsanakAla dIkSAoM kI vividhatA va tapasyA kI dRSTi se bhI apUrva rahA / dIkSAoM kI vizeSatAeM isa prakAra rahIM1. dasa kumArI kanyAoM kI dIkSAeM / 2. cAra yugala (strI-puruSa) diikssaaeN| 3. suhAgina bahanoM kI cAra diikssaaeN| 4. avivAhita kumAroM kI 11 dIkSAeM / 5. patnI chor3a 12 muni diikssaaeN| 6. bahana-bhAI kI do yugala diikssaaeN| 7. pitA-putra yugala 1 dIkSA / . 8. sAre bhAiyoM kI 3 kI eka va do kI eka diikssaa| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya AcArya zrImad RSirAya (rAyacaMdajI) 46 6. mAtA ba tIna putroM kI dIkSAeM / 10. mAtA-putrI 5 yugala diikssaaeN| 11. vastrAbhUSaNa sahita muni harakacaMdajI ko muni hemarAjajI ne 1602 meM dIkSA dii| 12. Apake samaya meM dIkSita muni kAlUjI ne saptamAcArya DAlagaNI kA cunAva kiyA va muni magharAjajI paMcamAcArya bane evaM sAdhvI saradAroMjI prathama sAdhvI-pramukhA va navaloMjI tIsarI sAdhvI-pramukhA bniiN| tapasyAeM tapasyAoM meM Apake zAsanakAla meM munizrI varddhamAnajI, zrI pIthalajI, zrI motIjI, zrI dIpajI, zrI kodarajI va zrI zivajI ne chaH mAsI tapasyA kii| muni hIrajI ne do cha: mAsI tapa kie| ___ Apake jIvana kI ghaTanAoM kA vistRta evaM prAmANika vivaraNa zrImad jayAcArya viracita prabandha kAvya 'RSirAya sujaza', munizrI budhamallalI likhita 'terApaMtha kA itihAsa', munizrI navaratnamalajI dvArA likhita 'zAsana samudra, bhAga 2' evaM zrIcandajI rAmapuriyA dvArA likhita 'AcArya bhikSu : dharma parivAra' Adi pustakoM meM milatA hai| saMkSepa meM ApakA zAsanakAla terApaMtha ke vikAsa kI kiraNoM ke vikiraNa kA prArambhika kAla kahA jA sakatA hai| pramukha ziSya-ziSyAeM 1. munizrI kodarajI ApakA janma bar3amagara-nivAsI tArAcaMdajI binAyakiyA va unakI dharmapatnI mRgAdevI ke samRddha gharAne meM huaa| saM0 1866 meM munizrI veNIrAmajI ke bar3anagara padhArane para ApakA parivAra terApaMtha kA anuyAyI bnaa| saMvat 1878 meM muni gulAbajI va sAdhvI ajabUjI ke ujjaina cAturmAsa meM Apane AjIvana brahmacarya vrata svIkAra kiyaa| saMvat 1881 meM munizrI svarUpacandajI ke ujjaina cAturmAsa kAla meM preraNA milane para saM0 1881 ke jeTha vadi 2 ko Apane kaMTAliyA meM AcAryapravara se dIkSA prApta kii| Apa bar3e tyAgI, virAgI, sevAbhAvI va utkRSTa koTi ke tapasvI hue| ApakA zArIrika saMsthAna, saMhanana, sudRr3ha va zaktizAlI thaa| saMvat 1866 zrAvaNa vadi 1 ko Apa divaMgata ho Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 he prabho ! terApaMtha gaye, lagabhaga 14 varSa ke dIkSAkAla meM Apane kula 2666 dina yAnI lagabhaga 10 varSa kA samaya nirAhAra tapasyA meM bitaayaa| tapasyA ke AMkar3e isa prakAra haiM 1/451, 2/781, 3/76, 4/17, 5/5, 6/1, 7/2, 8/1, 9/1, 10/1, 11/1, 12/1, 13/1, 14/1, 20/1, 22/1, 25/1, 30/1, 32/1, 60/1, 64/1, 101/1, 181/1 ___ Apane saMvat 1885 se tIna varSa cAra mAha taka ekAntara tapa, saMvat 1888 se sAta varSa taka bele kI tapasyA va saMvat 1865 se eka varSa taka tele kI nirantara tapasyA kii| zItakAla meM Apa vastra nahIM or3hate, Apane auSadhi kabhI nahIM lI / tapasyA meM bhI gocarI avazya jAte, vihAra karane meM ApakI tIvra gati thI va Apa kuzala saMdezavAhaka the / tapasyA meM Apa abhigraha avazya krte| muni zrI rAmasukhajI jaise utkaTa tapasvI ke devaloka hote hI Apane AmaraNa anazana kara liyA va yuvAcArya zrI jItamalajI ke sAnnidhya meM saMvat 1866 sAvana vadi 1 ko svarga prayANa kara gae / 'abhirAziko' bIja maMtra meM tapasvI smaraNa va jApa kA antima akSara Apake nAma para hai| 2. muni gulahajArIjI ___muni gulahajArIjI hariyANA prAMta meM nagurA ke nivAsI va jAti se agravAla the| inake pitA kA nAma rAmadhanajI va mAtA kA nAma kar3iyA bAI thaa| ve cUrU meM naukarI karate the, taba saM0 1886 meM zrImad RSirAya se vahAM samparka hone para Apa terApaMthI bane va saMvat 1887 meM vahAM cAturmAsa meM muni jItamalajI kI khUba sevA kii| muni jItamalajI saMvat 1888 meM bIkAnera cAturmAsa saMpanna kara hariyANA hote hue dillI padhAra rahe the, taba cUrU meM gulahajArIjI ne Apake pAsa dIkSA lii| muni jItamalajI ke hAtha se santoM kI va hariyANA kI yaha prathama dIkSA thI / saMvat 1886 meM sAta dina ke lie zaMkA par3ane para gaNa ke bAhara rahe para phira jIvana-paryanta dRr3ha rhe| unheM tattvajJAna kI bahuta sUkSmatA se jAnakArI thii| ve bar3e sAhasI, puruSArthI va utkaTa tapasvI the| unhoMne apane hAtha se 16 vyaktiyoM ko pratibodha dekara dIkSita kiyaa| unhoMne upavAsa se 11 taka lar3Ibaddha tapasyA kii| 42 varSa taka satata ekAMtara tapa kiyA va caudaha varSa taka pAraNe meM nirdhArita 11 dravyoM ke alAvA kucha nahIM liyA / ve prakRti ke phakkar3a va spaSTabhASI the / unakA kahA vacana prAyaH satya caritArtha ho jAtA thaa| saM0 1634 ke Asoja vadi 12 ko cUrU meM Apa samAdhimaraNa ko prApta hue| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya AcArya zrImad RSirAya (rAyacaMdajI) 51 3. muni kAlUjI bar3A ____ Apa munizrI khetasIjI, hemarAjajI jaise virala sAdhuoM kI koTi meM Ate haiM, jinhoMne samaya para apanA saba kucha nyauchAvara kara saMgha ko tUphAnI thaper3oM se bacAyA / ve mevAr3a meM gAMva relamagarA ke nivAsI the / jAti se sarAvagI va gotra se chAbar3A the| inake pitA kA nAma mAnamalajI va mAtA kA nAma vakhatUjI thaa| inakA janma saM0 1866 meM huaa| saM0 1608 meM mahAsatI navaloMjI ke relamagarA cAturmAsa meM Apa va ApakI mAtAjI tattvajJAna sIkha kara saMyama sAdhanA ke prati AkRSTa hue va usI varSa magasira vadi 8 ko AcAryavara kI AjJA se muni bhavAnajI ne Apako va ApakI mAtAjI ko dIkSita kiyaa| do mAha bAda hI zrImada jayAcArya padAsIna ho gae va unhoMne Apako muni svarUpacandajI ke sAtha de diyaa| ApakA kada dubalA-patalA, nATA thA va varNa zyAma thA para cehare para aisI divya kAnti thI ki usameM ApakA virAT vyaktitva barabasa prakaTa ho jaataa| Apa satraha varSa taka svarUpacaMdajI svAmI ke sAtha rahe va tanmaya hokara unakI jIvana-paryanta sevA kii| Apane unase sAre AgamoM kA vAcana kara artha va rahasya samajhe, unake saM0 1625 meM divaMgata hone para cAra varSa Apa zrImad jayAcArya ke sAtha rahe va vahAM zAsana-vyavasthA va maryAdA-pAlana ke anubhava prApta kie| saM0 1926 meM Apane zrImad jayAcArya kI A~kha meM motiyAbiMda kA atyanta kuzalatA se oNparezana kiyA, usI varSa Apako agragaNya banA diyA gayA va Apako kaI prakAra se zrImad jayAcArya ne bakhzIzeM dekara sammAnita kiyaa| saM0 1937 meM saradArazahara cAturmAsa meM Apane atyanta kaThora zrama karake eka sAtha saikar3oM logoM ko saMgha ke prati zraddhAzIla bnaayaa| terApaMtha kI rAjadhAnI saradArazahara ke vartamAna svarUpa kA prArambha karane kA zreya Apako hI hai| rAste meM ghaMToM khar3e rahakara Apane anicchuka zrI jeThamalajI gadhaiyA se dharma-carcA kI va guru-dhAraNA kraaii| isa taraha cAra-pAMca pIr3hI se saMgha kI avicala va niSkAma sevA meM lage hue gadhaiyA parivAra meM samyaktva kA bIja-vapana Apake hAthoM huaa| Apa AcAryoM kI AjJA se adhika unake saMketa taka ko sarvopari mAnate the, ataH eka bAra ghoSita cAturmAsa phatahapura chor3akara saMgha ke bahirbhUta sAdhu chogajI caturabhujajI ke mithyA pracAra kA nirAkaraNa karane hetu Apane saradArazahara cAturmAsa kiyA va svayaM jayAcArya ne isakI sarAhanA kii| Apane terApaMtha ke itihAsa ko surakSita rakhane hetu itihAsa (khyAta) likhanA prArambha kiyaa| saMvat 1943 taka kA prAmANika itihAsa likhaa| itihAsa likhane kI vaha paramparA aba taka cAlU hai| Apane hajAroM vyaktiyoM ko pratibodha diyA va do bahanoM ko dIkSA dii| maghavA gaNi va mANaka gaNi ne Apako bahuta sammAna diyA va Apake vihAra ke samaya ve Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 he prabho ! terApaMtha agavAnI karate / saMvat 1954 meM zrImad mANaka gaNi kA kArtika meM akasmAta dehAvasAna ho gyaa| ve apane uttarAdhikArI kA manonayana nahIM kara sake / saMgha ke sammukha anAyAsa kasauTI kI eka ghar3I A gii| munizrI kA cAturmAsa usa varSa udayapura thaa| Apa pauSa vadi 3 ko lADanUM pahuMce, jahAM lagabhaga sArA saMgha ApakI pratIkSA kara rahA thaa| sAre saMgha ne Apa meM aTa vizvAsa prakaTa kara Apase saMgha kA AcArya ghoSita karane kA bhAva bharA nivedana kiyaa| Apa para eka bahuta bar3I jimmevArI A gaI aura Apane anya sArI bAtoM ko gauNa kara saMgha, saMgaThana va anuzAsana ke hita kI dRSTi se munizrI DAlacaMdajI kA nAma saptamAcArya ke lie ghoSita kiyA / sAre saMgha meM harSa chA gyaa| yuga-yuga taka itihAsa isa bAta kA sAkSI rahegA ki Apane kitanA sahI va samucita cunAva kiyaa| ekamAtra yahI ghaTanA terApaMtha ke itihAsa meM Apako ajara-amara banA dene ke lie paryApta hai| saMvat 1658 ke dvitIya zrAvaNa vadi 3 ko chApara cAturmAsa meM anazana kara munizrI ne samAdhipUrvaka svarga prasthAna kara diyaa| saMgha aura saMghapati ke prati avicala bhAva se samarpita vyaktitva saMgha ke gaurava meM abhivRddhi karake sadA ke lie zAnta ho gyaa| yugapradhAna AcAryazrI tulasI ne jayAcArya nirvANa zatAbdI para Apako 'zAsana stambha' ghoSita kiyaa| 4. paMcamAcArya magharAjajI kA varNana Age ke pRSThoM meM diyA jaayegaa| 5. mahAsatI saradAroMjI (sAdhvIpramukhA) saradAra satI kA janma curU ke dhanADhya seTha jetarUpajI koThArI va unakI patnI caMdanAdevI ke ghara saMvata 1865 ke Asoja meM huaa| unakA vivAha mAtra dasa varSa kI avasthA meM phalaudI ke sampanna seTha sultAnamalajI DhaDDhA ke putra jorAvaramalajI ke sAtha huA para pAMca mAha bAda hI Apako pati-viyoga ho gayA aura ve prArambha se bAla-brahmacAriNI rhiiN| saradAra satI ke pIhara meM terApaMtha se bahirbhUta candrabhANajI tilokajI kI mAnyatA thI, para saMvat 1886 meM zrImad RSirAya ke padArpaNa va saMvat 1887 meM muni jItamalajI ke curU cAturmAsa meM ve terApaMtha kI ora AkRSTa hae va saradAra satI ne bhI guru dhAraNA kii| saMvat 1878 se hI saradAra satI ne utkRSTa tapa va tyAga se bhAvita jIvana bitAnA prArambha kiyA, Apane sasurAla vAloM se dIkSA kI anumati cAhI para ve inakAra ho ge| Apako nAnAvidha kaSTa die gae, para Apane bhI itane dRr3ha saMkalpa kA paricaya diyA ki antataH ve sahamata ho gae / varSoM taka diye gae una kaSToM kI kahAnI svayaM meM romAMcita karane vAlI hai| saMvat 1867 magasira vani 4 ko ApakI dIkSA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya AcArya zrImad RSirAya ( rAyacaMdajI ) 53 udayapura meM yuvAcAryazrI jItamalajI ke hAthoM bar3e ThATa-bATa se huii| ApakI dIkSA vizeSa zubha aura mAMgalika mAnI jAtI hai / Apako usI varSa AcAryapravara ne agragaNya banA diyA / saMvat 1910 se jIvana paryanta Apa zrImad jayAcArya ke sAtha hI rahIM / usI varSa jayAcArya ne sAdhvIpramukhA kA pada nirmita kara Apako usa pada para niyukta kiyA, sAdhviyoM kI vyavasthA kI jimmedArI sauNpii| saMvat 1608 meM zrImad jayAcArya ne saMgha ke sAdhu-sAdhviyoM ke pAsa prApta pustakoM kA saMghIkaraNa kiyA / saMvat 1914 meM sAdhviyoM ke siMghAr3e samarpita hue / saMvat 1926 meM saMgha kI sArI sAdhviyoM ko alaga-alaga suvidhAjanaka daloM meM bAMTA / ina saba kAryoM meM saradAra satI kA bahuta bar3A sahayoga rhaa| pahale kisI dala meM adhika to kisI meM bilakula kama sAdhviyAM raha jAtIM / jo jise dIkSA detI yA preraNA detI, vahI usa sAdhvI ko apane pAsa rakha letii| isa paraMparA meM apekSita parivartana kara diyA gayA / isa prakAra kaI naye dala sAdhviyoM ke bana gae / pracAra kI suvidhA ho gii| Apa pratidina sAyaMkAla sAdhviyoM va zrAvaka-zrAvikAoM ko Atmahita kI zikSAeM detI rhtiiN| unameM saMgha - niSThA va vinaya-niSThA ke gahare saMskAra bharatI rahatIM / sAdhu-sAdhvioM kI sevA meM Apa sadA udAra banakara kArya karatIM / saMvat 1927 meM pauSa zuklA 8 ko zrImad jayAcArya ke sAnnidhya meM bIdAsara meM ApakA anazana - sahita svargavAsa huA / mahAsatI saradAroMjI ko zrImad jayAcArya ne pratibodha diyA, jJAnArjana karavAyA, mArgadarzana diyA, dIkSA dI, sA0vIpramukhA bnaayaa| paMDita maraNa meM sahayoga diyaa| ve jo kucha thIM, jayAcArya kI hI kRti thIM / unhoMne apanA saba kucha saMgha ke lie nyauchAvara kara diyA / sAdhviyoM ke vikendrIkaraNa, pustakoM va upakaraNoM ke saMghIkaraNa meM zrImad jayAcArya ke sAtha unakA nAma bhI itihAsa meM avismaraNIya rahegA / 6. mahAsatI navaloMjI ApakA janma saMvat 1885 meM mAravAr3a meM 'rAmasiMhajI kA gur3A' grAma meM kuzAlacandajI golecchA ke ghara huaa| ApakI mAtA kA nAma candanA devI thA / ApakA vivAha pAlI ke anopacandajI bAphaNA ke sAtha huA, para saMvat 1902 meM Apako pati viyoga ho gayA / saMvat 1904 meM Apane caitra zuklA 3 ko AcAryazrI rAyacandajI ke pAsa dIkSA lI / Apane saradAra satI kI taraha svayaM hI keza- luMcana kiyaa| Apa apane mahAvrata va niyama pAlana meM atyanta sajaga, saMgha ke prati niSThAvAna, zAstroM kI gambhIra adhyetA va madhura vyAkhyAnI thIM / saMvat 1607 meM Apa agragaNya bana gaIM / saMvat 1914 meM Apane sarvaprathama apanA siMghAr3A zrImad yAcArya ko samarpita kiyaa| phira teraha varSa taka Apa zrImad jayAcArya ke sAtha rahIM / 1928 meM unheM punaH agragaNya banA diyA gyaa| unhoMne tIna sAdhvioM ko Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 he prabho ! terApaMtha dIkSita kiyA / saMvat 1942 meM jodhapura meM sAdhvIpramukhA gulAba satI ke svargavAsa para zrI maghavA gaNI ne Apako sAdhvI-samAja kA pramukha pada diyA / Apa bAraha varSa taka isa pada para rahIM / Apane tIna AcAryoM kI sevA karane kA avasara paayaa| ApameM samatA, sahanazIlatA, udyoga-parAyaNatA, svAdhyAya-ruci Adi vizeSatAeM kUTakUTakara bharI thiiN| ApakA guru-dRSTi kA sarvAMza-ArAdhana bejor3a thA / ApakA svargavAsa saMvat 1954 ke AsADha vadi 5 ko bIdAsara meM atyanta citta-samAdhipUrvaka huA / aSTamAcArya kAlagaNIjI kI mAtA sAdhvI chogojI tathA mauserI bahana kAnakuMvarajI dIkSA lene ke bAda saMvat 1954 taka Apake pAsa hI rahIM aura ApakI zikSAoM ne hI unheM saMgha meM gaurava pradAna kraayaa| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA nirmANa va yuvAkAla meM praveza caturtha AcArya zrImad jayAcArya (saMvat 1908 se 1938) janma evaM vaMza-paricaya zrImad jayAcArya kA janma saMvata 1860 kI Asoja sudi 14 ko jodhapura DivIjana (mAravAr3a) ke pAlI jile meM royaTa gAMva meM huA thaa| Apake pitA kA nAma AIdAnajI golachA va mAtA kA nAma kallajI thaa| bacapana meM ApakA nAma jItamala rakhA gyaa| AcArya bhikSu jaina jagat ke sAkSAta sUrya the / ve saMvat 1860 ke bhAdavA sudi 13 ko svargavAsI hue| usake ThIka eka mAha bAda ApakA janma huA aura lagA mAno eka sUrya ke asta hone para dUsare sUrya kA udaya huA ho| AcArya bhikSu ne terApaMtha ko janma diyaa| bIjAropaNa kara usakA paudhA lahalahAyA to Apane terApaMtha ko nizcita AkAra dekara nirmANa kiyaa| paudhe ko sAja-sa~vAra kara sundara vRkSa banAyA / AcArya bhikSu ne jisa saMgha kI nIMva DAlI, use Apane bhavyatA pradAna kii| AcArya bhikSu viziSTa mAnyatAoM ke sUtrakAra the to Apa usake prazasta bhASyakAra yA vyAkhyAkAra hue| AcArya bhikSu kI adhyAtma kI sAkSAt anubhUti ko Apane prakhara abhivyakti dI / terApaMtha dharma-saMgha kA vartamAna svarUpa zrImad jayAcArya kI hI zrama-niSThA, buddhi-kauzala evaM dUradarzitA kA pariNAma hai| zrImad jayAcArya ne isa bAta para harSa prakaTa kiyA ki AcArya bhikSu dvArA satyakrAMti kI dhArA pravAhita karane ke bAda unakA janma huA / unheM satya kA sahaja sAkSAt ho gyaa| Apa jaba garbha meM the, taba svAmIjI kA viharaNa pAlI jile meM hI huaa| svAmIjI kI antima avasthA kA Apane jo sajIva citraNa pratyakSadarzI kI taraha kiyA hai, usase yaha saMbhAvanA banatI hai ki Apane avazya apanI garbhAvasthA meM svAmIjI ke sAkSAt darzana kie hoNge| unakI amRtavANI kA apanI mAtA ke mAdhyama se prasAda pAyA hogaa| ApakA zarIra kRza, aMga-pratyaMga sudRr3ha va varNa zyAma 1. jayAcArya kI racanAoM ke AdhAra para merA apanA abhimata / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 he prabho ! terApaMtha thaa| ApakI nasa-nasa meM oja va madhuratA bharI thI, jisase Apa sabako atyanta vallabha lagate the| ApakA vizAla, prazasta, tejasvI lalATa ApakI honahAritA kA sUcaka thaa| ApakI prakhara buddhi evaM zAntavRtti Adi sadguNoM kA puMja Apake janma-janmAntara se saMcita zubha saMskAroM kA hI pariNAma thaa| saMskAra evaM dIkSA svAmI bhIkhaNajI eka bAra royaTa padhAre, taba ApakA parivAra zraddhAlu bnaa| saMvat 1844 meM ApakI buAajabUjI ne svAmIjI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| bAda meM agragaNya bana giiN| Apake parivAra kI adhyAtma-sAdhanA ke lie yaha zubha zrIgaNeza thaa| eka bAra ajabUjI vihAra karatI royaTa pdhaarii| una dinoM zaizava avasthA meM Apa itane rogagrasta ho gae ki Apake jIne kI AzA chor3a dI gaI / satI ajabUjI jaba ApakI mAtA ko darzana dene AyIM to kallUjI kI AMkheM duHkha se DabaDabA giiN| satIjI ne bAlaka kI AkRti dekhakara unheM AzvAsita kiyA, sAtha meM kallUjI ko yaha saMkalpa bhI karavAyA ki bAlaka rogamukta ho jAe, dIkSA lene kI bhAvanA ho to usameM bAdhaka na baneM, sugamatA se svIkRti de deN| kallUjI, jo bacce ke prANa rahane taka kI AzA chor3a cukI thIM, ne ise sahaja bhAva se svIkAra kara liyaa| saMyoga se bAlaka dhIre-dhIre rogamukta hokara bilakula svastha ho gyaa| kahanA cAhie ki terApaMtha dharmasaMgha ke bhAgya se hI ApakA jIvana akSuNNa rahA / Apa terApaMtha ke lie hI jIvita rhe| bacapana se hI pUrvajanma ke saMskAroM ke kAraNa Apa meM gahana adhyAtma-bhAvanA thii| jaba Apa sAta-ATha varSa ke hue, tabhI se dIkSA lene ke lie lAlAyita rahane lage va pratIkSA karane lge| kabhI-kabhI kisI vastra kI jholI banAkara usameM kaTorI rakhakara sage-sambandhiyoM ke yahAM bhikSA lene jAne kA abhinaya krte| unase kahate ki usane dIkSA le lI hai / kucha samaya bAda parivAravAloM ne ApakI sagAI kara dI / Apake bar3e bhAI svarUpacandajI va bhImajI kI bhI sagAiyAM ho cukI thiiN| una dinoM abodha umra meM hI sagAiyAM ho jAtI thiiN| prAyaH choTI avasthA meM hI vivAha ho jAte the / Apa kevala tIna varSa ke the, taba mIrakhA~ DAkU ke dala ne royaTa meM DAkA ddaalaa| usake AghAta se Apake pitA kI mRtyu ho gaI / kallUjI asahAya ho gaIM, para usa sthiti kA unhoMne dhairya se mukAbalA kiyaa| ve apane tInoM baccoM ko lekara kizanagar3ha calI gaIM, jahAM svarUpacandajI ne vyApAra prArambha kara bharaNapoSaNa kA prabandha kiyA / jayapura padhArate zrImad bhArImAlajI svAmI kA unhIM dinoM kizanagar3ha AnA huA / kallUjI evaM unake putroM ko apane gurudeva ke darzana, 1. jayAcArya kI racanAoM ke AdhAra para merA apanA abhimata / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA nirmANa va yuvAkAla meM praveza 57 sevA, zAstra-zravaNa kA anAyAsa lAbha mila gyaa| pUre parivAra ke lie yaha samAgama varadAna bana gyaa| bhArImAlajI svAmIjI ne saMvat 1866 kA cAturmAsa jayapura meM lAlA haracandalAlajI jauharI ke makAna meM kiyA / cAturmAsa meM kallUjI apane tInoM putroM sahita darzana-sevArtha jayapura giiN| zrImad jayAcArya ne usa samaya jaina tattvajJAna (paccIsa bola, teraha dvAra, carcA) kaMThastha kara liyaa| adhyAtma-sAdhanA meM ruci lene lage / lAlA haracandalAlajI ApakI asAdhAraNa pratibhA va adhyAtma-lInatA se itane prabhAvita hue ki unhoMne zrI kallUjI ko kahA, "tumhAre choTe putra kI prakRti va AkRti se lagatA hai ki vaha dIkSita hokara mahAn tejasvI sAdhu hogaa| isameM maiM bAdhaka bananA nahIM cAhatA para yadi yaha dIkSA na le, to maiM apanI bhatIjI se isakA sambandha karanA caahuuNgaa| mere parama mitra bahAdurasiMhajI ke goda denA caahuuNgaa| unake pAsa pacAsa hajAra rupaye kI nakada saMpatti hai, bAda meM yaha usa sampati kA svAmI ho jaayegaa|" zrImad jayAcArya bhalA aise bar3e lobha meM bhI kaise phaMsa sakate the? ve dIkSA ke lie taiyAra ho gaye / mahAsatI ajabUjI bhI cAturmAsa ke bAda vahA~ padhAra gii| unhoMne svarUpacandajI Adi ko prerita kiyaa| sArA parivAra virakta bana gyaa| sabase pahale svarUpacandajI dIkSita hue, bAda meM jItamalajI kA dIkSA saMskAra zrImad RSirAya dvArA kiyA gayA, jo zubha bhaviSya kA sUcaka thaa| AcArya mahArAja ne to usI samaya bhaviSyavANI kara dI thI ki RSirAya kA zAsana-bhAra jItamala ko saMbhAlanA hai, ataH ve hI use dIkSita kreN| bAda meM bhImarAjajI va kallUjI ne bhI dIkSA le lii| isa taraha lagabhaga do mAha meM tIna putroM sahita mAtA ne dIkSA le lii| dIkSA ke bAda AcAryapravara ne jItamalajI va unake agrajoM ko munizrI hemarAjajI ko sauMpa diyaa| sakriya zikSaNa dIkSA ke samaya ApakI avasthA mAtra nau varSa kI thii| munizrI hemarAjajI jaise kuzala saMrakSaka va anupameya mArgadarzaka ne hI prArambha se Apa meM jJAna, darzana, caritra ke gahare saMskAra bhara die / svAmIjI se prApta apanI samasta jJAna, darzana, caritra UrjA ko zanaiH-zanaiH Apa meM ur3ela diyaa| isa taraha ve lagAtAra bAraha varSa taka svAmIjI kI zakti ko jItamalajI (jayAcArya) meM pravAhita karane ke lie setu bana gye| aisA lagA mAno jItamalajI ke rUpa meM bhikSu svAmI kA punaH avataraNa ho gayA hai| mana, vacana, zarIra kI zaktiyoM ko sthira karane kA prayAsa Apane bacapana se hI prArambha kara diyaa| jaba Apa mAtra pandraha varSa ke the, taba muni hemarAjajI saMvat 1875 meM pAlI padhAre va bAjAra meM birAje / una dinoM vahAM naTa maNDalI Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 he prabho ! terApaMtha AyI huI thI / usane bAjAra meM bAMsa ropakara khela prArambha kiyA / nagara kI sArI janatA khela dekhane umar3a pdd'ii| idhara jayAcArya dUkAna meM baiThe lekhanakArya karate rahe / nATaka bilakula sAmane hote rahane para bhI zrImad jayAcArya ne do-tIna ghaMToM taka usa ora AMkha uThAkara bhI nahIM dekhA / bhIr3a meM eka vRddha sambhrAMta vyakti, jo terApaMtha se dveSa rakhatA thA, kI dRSTi Apa para par3a gaI aura nATaka kI bajAya vaha apalaka Apako hI nihAratA rhaa| eka bAlaka nATaka kI ora dRSTi hI na DAle, yaha usake lie Azcarya kA viSaya thA / nATaka samApta huA / usane apane sAthiyoM va sage-sambandhiyoM ko isa ghaTanA kI jAnakArI dii| kahA, "jisa saMgha meM aisA sajaga va sthira yogI bAla- sAdhu hai, usa saMgha ko AgAmI sau varSa taka bhI koI hilA na sakegA / " terApaMtha kI AcArazIlatA va maryAdAoM ko akSuNNa rakhane meM Apa sadA sajaga rahe / jaba bhArImAlajI svAmI ne yuvAcArya - niyukti patra meM 'khetasI tathA rAyacanda' do nAma likhe, taba mAtra aThAraha varSa ke hone para bhI, Apane unase nivedana kiyA ki aisI paramparA kA sUtrapAta bhaviSya ke lie ucita nahIM rahegA, ataH ve cAhe jisa eka vyakti kI hI niyukti kareM / AcAryapravara ko yaha bAta ThIka lagI aura unhoMne khetasIjI kA nAma kATa diyA / jayAcArya kI dUradarzitA ne sadA-sadA ke lie sahI paramparA kAyama karA dI / jaba zrImad RSirAya AcArya bane, taba muni hemarAjajI unase dIkSA meM bar3e the / ve unakA atyadhika sammAna karate the| muni hemarAjajI pahalI bAra AcArya mahArAja ke pAsa Aye to sAyaMkAlIna pratikramaNa ke bAda unhoMne apanI AlocanA svayaM kara lii| usa samaya taka AlocanA guru ke samakSa lene kI paraMparA banI nahIM thI / RSirAya ne AcAryatva ke mahattva ko bar3hAne hetu paraMparA prArambha karanI cAhI, para ve hemarAjajI ko, unake prati pUjya bhAva hone se, kahane meM saMkoca karate the / taba unhoMne jItamalajI ko bulAkara nirdeza diyA, "jaba taka muni hemarAjajI AcArya ke pAsa Akara AlocanA na leM, taba taka tumheM anna-pAnI kA tyAga hai / " bar3I vicitra sthiti thI, AcArya svayaM na kahakara eka bAla-muni va hemarAjajI dvArA hI saMskArita ziSya se, apanI bAta kahalavAnA cAhate the / para unheM ApakI yogyatA para vizvAsa thA, jo sahI pramANita huA / Apane munizrI hemarAjajI ko atyanta vinamratA se AcArya mahArAja ke pAsa AlocanA lekara eka sundara paramparA prArambha karane kA nivedana kiyA / munizrI hemarAjajI ke mana meM koI durbhAva to nahIM / vaise bhI ve eka mahAn bhAvitAtmA the / ve AcAryapravara ke pAsa Ae va AlocanA lii| zrImad jayAcArya kI vilakSaNa yogyatA se terApaMtha dharmasaMgha meM AcArya kA sammAna rakhane kI eka naI sundara paramparA prArambha ho gaI / Apa munizrI hemarAjajI ke sAtha (1866-1881) bAraha varSa rahe / vinaya, viveka aura vicArazakti se Apane ina varSoM meM munizrI se pravacana kalA, tattva Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA nirmANa va yuvAkAla meM praveza 56 carcA va AgamoM ke sUkSma rahasya -sabhI viSayoM meM pAraMgatatA prApta kii| ApakI medhA va sphuraNA itanI prabala thI ki gyAraha varSa kI avasthA meM hI, saMvat 1871 meM, Apane 'saMta guNamAlA' gItikA kI racanA kii| saMvat 1881 meM munizrI hemarAjajI ne jayapura cAturmAsa kiyA / AgamoM kI TIkAeM saMskRta meM hone ke kAraNa ApakI icchA saMskRta kA adhyayana karane kI huI, para saMgha meM aisA suyoga thA nahIM / brAhmaNa jaina sAdhuoM ko niHzulka saMskRta zikSA dete nahIM the, ataH yaha kArya durUha thA / para 'jahAM cAha vahAM rAha' mila hI jAtI hai / jayapura meM eka zrAvaka kA putra saMskRta vyAkaraNa par3hatA thaa| vaha jo dina meM par3hatA, use rAta meM Apako sunA detA va Apa kaMThastha kara lete / isa taraha Apane sArasvata kA pUrvArddha va siddhAnta candrikA kA utarArddha kaMThastha kiyA va zabdasiddhi kI sAdhanikA lekhabaddha kii| isa taraha bAraha varSoM meM Apane agAdha AgamajJAna, sAhitya-sRjana kI kalA va saMskRta kA adhyayana kiyaa| agraNI ke rUpa meM saMvat 1881 ke pauSa zuklA 3 ko pAlI meM zrImad RSirAya ne Apako agraNI banA diyA va prathama cAturmAsa udayapura krvaayaa| vahAM mahArANA bhImasiMhajI va yuvarAja javAnasiMhajI Apase vizeSa prabhAvita hue| mahArANA Apake birAjane ke sthAna ke sAmane ghor3A rokakara ApakI vaMdanA karate / usa cAturmAsa ke pUrva va pazcAt Apane nAthadvArA meM nandarAmajI yati ke pustaka bhaNDAra se bhagavatI, anuyogadvAra, uttarAdhyayana sUtroM kI saMskRta TIkAeM liiN| kezarajI bhaNDArI se sUtrakRtAMga dIpikA lii| kAMkarolI pustaka bhaNDAra se bhI kaI saMskRtaprAkRta grantha prApta kie / mevAr3a meM Apa jahAM padhAre, vahIM saphalatA ne Apake caraNa cUme / saMvat 1883 meM, zeSakAla meM, Apa zrImad RSirAya ke sAtha mAlavA padhAre. aura khAcaroda, ratalAma va ujjaina meM anya sampradAya ke muniyoM se zAstrArtha kara unheM samAdhAna diyaa| saMvat 1885 meM Apane jayapura cAturmAsa kiyA, jahAM mAlIrAmajI lUNiyA, gerujI prabhRti 52 vyaktiyoM ne guru-dhAraNA lii| cAturmAsa ke bAda kizanagar3ha meM bhI acchA upakAra huA / saMvat 1887 meM sthalI pradeza meM terApaMtha ke prathama cAturmAsa kI kar3I meM Apane curU cAturmAsa kiyA, candrabhANajI tilokacandajI ke kaI zrAvakoM ko samajhAkara unakA bhrama dUra kiyA va saradAra satI ko dIkSA kI preraNA dI / saMvat 1888 meM Apane bIkAnera meM cAturmAsa kiyaa| usa kSetra meM bhayaMkara virodha ke uparAnta terApaMtha ke bAre meM aneka prakAra kI bhrAntioM kA nirAkaraNa kiyaa| saikar3oM logoM ko prabhAvita kiyaa| bIkAnera cAturmAsa meM hariyANA ke do bhAI momanacanda va gulahajArI ne darzana kara dillI padhArane kA nivedana kiyA taba Apane kodarajI svAmI ko mevAr3a bhejakara zrImad Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 hai prabho ! terApaMtha RSirAya se anujJA prApta kI / saMvat 1881 meM jayapura meM dillI ke kRSNacandajI mAhezvarI va caturbhujajI osavAla ne Apase prabhAvita hokara terApaMtha kI zraddhA svIkAra kI thI, para bAda meM unakA samparka nahIM raha pAyA thA / dillI meM Apane saMvat 1886 kA cAturmAsa kiyA / aneka dhArmika carcA-vArtAoM se janatA ko prabhAvita kiyA / kRSNacandajI mAhezvarI ne cAturmAsa kI sampannatA para Apase dIkSA saMskAra grahaNa kiyaa| dillI kI prabhAvaka yAtrA kara munizrI ne mevAr3a meM zrImad RSirAya ke darzana kie| vahAM se zrImad RSirAya ke sAtha kaccha, saurASTra, gujarAta kI yAtrA kI va saMvat 1860 kA cAturmAsa bAlotarA kiyA / Apake jIvana kI yaha eka bahuta bar3I aitihAsika yAtrA thI, jisameM eka varSa meM sAta sau kosa (lagabhaga 2200 kilomITara) kA vihAra huA / dillI se lekara gujarAta taka kA sparza huaa| bAlotarA cAturmAsa meM Apane zrI pUjyajI ke upAzraya meM aneka tAttvika carcAeM kiiN| saikar3oM logoM ne ApakI zraddhA svIkAra kI / bar3I caubIsI kI 18 gItikAoM va aneka tAttvika saMstutiyoM kI yahIM racanA huI / jasola kI 'dhake jAo' kI ghaTanA isa cAturmAsa ke pUrva kI hai, jisameM akele gAMva meM jAne para Apako sthAna yA AhAra -pAnI nahIM diyA gayA / 'dhake jAo' kahA jAtA rahA / saMghIya saMskAroM kI pratibaddhatA kA yaha anokhA udAharaNa thA / bAda meM paricaya pAne para to zrAvakoM ne kSamAyAcanA kii| saMvat 1862 meM lADanUM cAturmAsa meM lAlacandajI pATaNI ( sarAvagI ) Adi aneka pramukha vyakti Apake prati zraddhAzIla bane / saMvat 1863 ke bIkAnera pAvasa- pravAsa meM nathamalajI Adi kaI vyakti terApaMtha ke anuyAyI bane / pUre kSetra meM acchI jAgRti AyI / yuvAcArya pada para saMvat 1893 ke AsAr3ha mahIne meM nAthadvArA meM zrImad RSirAya ne eka vizeSa ghaTanA se preraNA pAkara Apako parama vinIta, saMgaThanakartA, vizruta vidvAna Adi sabhI guNoM se sampanna va yogya samajhakara pracchanna rUpa se uttarAdhikArI ghoSita kara niyukti patra munizrI svarUpacandajI ko sauMpa diyaa| Apa pAlI cAturmAsa karake phalaudI khIMcana kI ora padhAra gae the, jahAM Apako do sAdhuoM ne zrImad RSi rAya ke do patra (jinameM eka banda liphAphe meM niyukti patra thA) lAkara die va zIghra mevAr3a padhArane kA nivedana kiyaa| Apane mArga meM kahIM eka rAtri se adhika na Thaharane kA saMkalpa lekara tvarita gati se vihAra kara nAthadvArA meM zrImad RSirAya ke darzana kie, jahAM Apake yuvAcArya pada kI ghoSaNA kI gaI / sAre saMgha meM bhAvI yogya saMghapati pAkara atyanta AhlAda huA / Apa lagabhaga caudaha varSa yuvAcArya rahe para Apake cAturmAsa Adi AcArya mahArAja se alaga hI hue| Apa svatantra rahakara bhI bar3A vyApaka dharma pracAra karate rahe / lADanUM, curU, Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA nirmANa va yuvAkAla meM praveza 61 udayapura, jayapura, kizanagar3ha Adi meM pAvasa pravAsa bitAkara sthAna-sthAna para Apane adhyAtma-bhAvanA jAgRta kI / saMvat 1603 meM Apane nAthadvArA meM munizrI hemarAjajI ke sAtha bAraha saMtoM se cAturmAsa kiyaa| eka yuvAcArya kisI muni ke sAtha cAturmAsa kare, yaha virala ghaTanA hai, para ApakI nirabhimAnatA va vinaya-bhAva kA bhI yaha utkRSTa udAharaNa hai| isa cAturmAsa meM munizrI se svAmIjI ke aneka jIvana-saMsmaraNa sunakara Apane lekhabaddha kie jo Aja 'bhikSu dRSTAMta' nAmaka grantha meM upalabdha haiN| yaha grantha itihAsa, sAhitya, tattvajJAna Adi kaI dRSTiyoM se atyaMta mahattvapUrNa va bejor3a hai| Apane apane zikSA-guru kI sevA kara, unake upakAroM se yatkicita uRNatA prApta kii| unake anta samaya meM saMvata 1904 meM sirIyArI meM pAsa rahakara, Apane unakI ArAdhanA va pratyAlocanA meM acchI sahAyatA kI va citta-samAdhi upajAI / saMvat 1606-1607 (muni svarUpacandajI ke sAtha) meM Apane bIkAnera cAturmAsika pravAsa bitAe / saM0 1907 kA cAturmAsa pahale bIdAsara ghoSita thA, para adhika upakAra kI saMbhAvanA ke kAraNa bAda meM parivartana ho gyaa| isakI Apako sUcanA AsAr3ha meM milii| registAna kI tapatI reta, bhayaMkara garmI, lagabhaga 130 kilomITara kI dUrI, mArga meM suvidhAjanaka sthAna nahIM, para yaha saba hote hue bhI Apane sAre kaSTa sahakara guru-AjJA ko zirodhArya kiyaa| bIdAsara ke logoM ne bahAnA banAkara na jAne kA nivedana kiyA to Apane kahA, "bahAnA to naukara (gulAma) banAtA hai, hama to kartavyabhAva se saharSa jaaeNge|" usa cAturmAsa meM madanacandajI rAkhecA Adi kaI ucca rAjyAdhikArI prabhAvita hue| saM0 1608 meM Apane svarUpacandajI svAmI Adi 12 munijanoM sahita bIdAsara cAturmAsa kiyaa| vahAM se lADanUM padhArakara saM0 1608 kI magasira vadi 12 ko muni maghavA ko dIkSA pradAna kii| sthAna kI dUrI, yAtAyAta ke sAdhanoM kA abhAva va saMcAra-vyavasthA kI kamI ke kAraNa, vahAM mAgha zuklA 8 ko mevAr3a se patra AyA, jisameM likhA thA ki AcAryazrI rAyacandajI kA mAgha vadi 13 ko choTI rAvaliyoM meM svargavAsa ho gyaa| yaha sUcanA mAno eka yuga kI samApti va navIna yuga ke prArambha kI sUcanA thii| AcArya-kAla ___ saMvat 1908 kI mAgha zuklA pUrNimA ko Apa padAsIna hue| lambe arase se Apake mana meM tatkAlIna paristhitiyoM va vicAroM ke pariveza meM aneka vyavasthAoM meM ciMtanapUrvaka parivartana karane kI yojanAeM banI huI thIM, jinakI kriyAnviti kA sahI samaya A cukA thaa| una yojanAoM meM terApaMtha ke nizcita AkAra, prakAra va nirmANa kI sambhAvanAoM ke sAtha, vikAsa ke vividha AyAmoM Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 he prabho ! terApaMtha ke srota sannihita the aura unakI kriyAnviti ne yugoM-yugoM taka terApaMtha dharma-saMgha ko Atma-sAdhanA kA eka ajeya gar3ha banA ddaalaa| unameM pramukha naI vyavasthAoM kA nimna prakAra se ullekha kiyA jA sakatA hai pustakoM kA saMghIkaraNa svAmIjI ke pAsa pustakoM kA atyanta abhAva rahA, para dhIre-dhIre gRhasthoM va yatioM se va svayaM likhakara pratilipiyAM banAne se pustakeM prApta hotI gaIM, para jo bhI sAdhu pustaka prApta karatA, use vaha apane pAsa rakha letA, jisase kisI ke pAsa pustakeM pracura mAtrA meM ho gaIM, to kisI ke pAsa alpa mAtrA meN| ApakA vicAra thA ki koI bhI pustaka prApta kare to usakA lAbha sAre saMgha ko mile / vyaktigata ziSya-paramparA svAmIjI ne hI samApta kara dI thii| zrImad jayAcArya ne kucha sAdhuoM dvArA pustakoM kA visarjana karane meM hicakicAhaTa dekhakara, unheM Adeza diyA ki pustakoM kA bojha ve svayaM uThAeM, saMgha kA koI anya sAdhu-sAdhvI nahIM utthaayegaa| isa nirNaya se sabake mana meM khalabalI maca gaI kyoMki aisA karanA sambhava nahIM thaa| pariNAmasvarUpa sAre sAdhu-sAdhvioM ne apane pAsa kI pustakeM guru-caraNoM meM bheMTa kara dii| gurudeva ne usakA AvazyakatAnusAra samAna baMTavArA kara diyA va sArI pustakeM mAtra saMgha kI hone kI ghoSaNA kI va kevala AcArya kI nidhAya meM, asthAyI taura se hara kisI ke pAsa, rakhane kI vyavasthA kii| isase saMgha kI ekatA ko bala milane ke sAtha mamatva-visarjana va samatA kI sAdhanA bhI balavatI huii| gAthA praNAlI pustakoM para vyaktigata adhikAra samApta ho jAne se pustakoM ke lekhana ke utsAha meM kamI na Ae, isa dRSTi se zrImada jayAcArya ne gAthA praNAlI praNayana kiyaa| unhoMne hara agraNI sAdhu ke lie pratidina 25 gAthA likhanA anivArya kara diyA va prativarSa maryAdA mahotsava para hara agraNI ke lekhApatra meM gAthAoM kA lekhAjokhA rakhA jAne lagA tathA hara pratilipi para saMgha kI muhara lagane lgii| AcArya kI anumati se hI, use kisI ke pAsa rakhane kI vyavasthA kI gii| koI apanI vyaktigata suvidhA ke lie svayaM kucha bhI likhakara apane pAsa rakhanA cAhatA, to use lekhApatra meM jamA nahIM kiyA jaataa| saMgha ke sAdhu-sAdhviyoM kI sevA va gAthAoM ke kara ko samakakSa karake, yaha bhI vyavasthA kI gaI ki vRddha, glAna, bImAra sAdhuoM kI sevA karane vAle agraNI kI usakI eka dina kI sevA ke badale 25 gAthAeM jamA ho jaaeNgii| aisI sevA karanA sabake lie anivArya kara diyA gayA, tAki koI mAtra gAthAoM kA saMcaya kara sevA karane se inakAra na kara de| gAthA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA nirmANa va yuvAkAla meM praveza 63 praNAlI vastu-vinimaya kA sAdhana bana gayA va vyaktigata pratiyoM kA AdAna-pradAna isa AdhAra para hone lagA / kAlAntara meM vyaktigata va sAmUhika kAryoM kA mUlyAMkana bhI gAthAoM ke AdhAra para hone lagA / silAI, raMgAI Adi aneka vyavasthAoM kI sampUti karane vAloM ko gAthAoM kA puraskAra diyA jAne lagA jo lekhApatra meM jamA ho jAtA / jamAzudA gAthAeM kisI ko hastAMtarita nahIM kI jA sakatI thIM aura na kisI ko uttarAdhikAra meM dI jA sakatI thIM / gAthAeM ve hI jamA kI jAtIM jo sApha, sughar3a, sundara lipi meM likhI gaI hoM / zrImad jayAcArya ne svayaM lipi - sudhAra kA kArya prArambha kiyA va anya ko prerita kiyA / ataH kucha hI samaya meM sAre saMgha kI lipi ikasAra, sundara va sughar3a bana gaI / isa eka hI vyavasthA meM saMgha meM 'samAjavAda' vAstavika rUpa se prakaTa ho gyaa| isase saMgha meM acche lipi - kAra, acche grantha kI prApti, acchA vitaraNa va vastu kA acchA upayoga svataH siddha ho gayA / sAdhviyoM ke lie pratyeka agraNI para prativarSa eka rajoharaNa, eka pramArjanI va eka-eka DorI gUMthakara lAne kA kara lagA diyA gayA va prativarSa AcArya ko bheMTa dene kI vyavasthA kI gaI / AcArya AvazyakatAnusAra ina upakaraNoM ko bAMTa dete va kabhI-kabhI gAthAoM ke badale sAdhuoM ko kArya se mukti prApta karane kI anumati de dete, para bheMTasvarUpa diye gaye upakaraNoM para svatva sAre saMgha kA samajhA jAtA / AhAra-saMvibhAga AhAra kA samAna vitaraNa karane kI vyavasthA to svAmIjI ne hI kara dI thI, para usa samaya saMta adhika hone va satiyAM kama hone se sAdhviyoM ko AhAra kama AvazyakatA rahatI thI, ataH sAdhu-sAdhvI sArA AhAra lAkara svAmIjI ke pAsa rakha dete va sAdhugaNa apanI AvazyakatAnusAra AhAra lekara avaziSTa AhAra sAdhviyoM ko de dete aura ve bAMTa- bAMTakara AhAra kara letIM / zrImad RSirAya ke samaya meM sAdhviyoM kI saMkhyA sAdhuoM se kahIM adhika ho gaI, taba uparokta vyavasthA meM parivartana kI apekSA huI / zrImad jayAcArya ne puruSa ke lie battIsa kavala va strI ke lie aTThAIsa kavala AhAra samucita mAnakara maryAdA banAI ki isa AdhAra para sAdhu-sAdhviyoM ke AhAra kA samAna baMTavArA kiyA jAye / isameM kaI kaThinAiyAM Ane para bAda meM sArA AhAra sAdhusAdhviyoM kI saMkhyA ke anupAta se vibhAjita karane kI vyavasthA kara dI / vibhAjana ko suvidhAjanaka banAne ke lie sAdhu-sAdhviyoM ke alaga-alaga daloM ke mukhiyoM para vibhAjana kA dAyitva DAlA gayA / maryAdA mahotsava para saikar3oM sAdhusAdhviyoM ko va anyAnya prasaMgoM para bhI aneka sAdhu-sAdhviyoM ko AvazyakatA Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 he prabho ! terApaMtha nusAra AhAra mila sake, isake lie bhojana saMbaMdhI dravyoM ke kucha nAma nizcita kara diye gaye / eka patra ( dhar3A patra) para dravyoM kI sUcI likhakara dala ke mukhiyA ko dI jAne lagI / dala kA mukhiyA apane dala ke sadasyoM se pUchakara yA samajhakara, bhojana va dravyoM kI mAtrA usa patra meM likha detA aura isI AdhAra para saba patroM ke yoga ke anusAra AhAra maMgavAyA jaataa| AhAra Ane para una patroM ke anusAra, pratidina pratinidhi sAdhu AhAra kA vibhAjana kara dete / sAdhusAdhviyAM apane-apane sthAna para apane hisse kA AhAra kara letIM / pratinidhi baMTavArA karane ke bAda, usa sthAna ko sApha kara, sabase bAda meM AhAra karate / pratidina pratinidhi badalate rahate, AhAra karate samaya saMvibhAga meM niSThA utpanna karane ke lie kucha samaya taka pratyeka dala zrImad jayAcArya dvArA racita 'TahukA' (khAdya saMyama hetu) bolatA para bAda meM vyavasthA jama jAne para isakI AvazyakatA nahIM rahI / zrama kA saMvibhAga vyaktigata kAryoM ke alAvA sAmUhika kAryoM kA bhI samAna uttaradAyitva nirvAha karane ke lie zrImad jayAcArya ne aneka sAdhu-sAdhviyoM ke sammilita hone para, AhAra vibhAjana karane, dhar3A patra likhane, pAnI kA vitaraNa karane, AcAryoM ke lie virAjane kI caukI bichAne, saMta-satiyoM kA sAmAna jAna-anajAna meM bAhara par3A na raha jAye, ataH usakI caukIdArI karane, rAtrikAla meM mUtra visarjana ( pariSThApana ) karane Adi kI jimmevArI pratidina dIkSA-krama se bar3e-choTe ke anusAra pratyeka sAdhu-sAdhvI para DAla dI gaI / use anivAryataH yaha kArya karanA hotaa| hara prakAra ke kAma ke vibhAjana meM sabako samAna rUpa se uttaradAyitva lenA pdd'taa| sAmyavAda ke rAjanaitika prayoga ke bahuta pahale terApaMtha dharma saMgha meM sAmyavAda kA prAdurbhAva ho cukA thA / gaNa vizuddhikaraNa hAjarI svAmIjI dvArA praNIta maryAdAoM kA zrImad jayAcArya ne vargIkaraNa kara 'gaNa vizuddhikaraNa hAjarI' (saMkSipta nAma 'hAjarI ) kI saMracanA kI / hAjarI meM zikSA va maryAdA kI ghoSaNAeM haiM va unameM saMgha meM sAdhu-sAdhvI kaise rahe, unakA AhAra-vihAra zIla-caryA kyA ho, saMgha se unakA saMbaMdha kaisA ho, zAsana hitaiSI se yA bahiSkRta, avinIta, bahirbhUta vyaktiyoM se saMparka, saMsarga kaisA rakhA jAye, zrAvakoM ko saMghIya maryAdAoM ke prati jAnakArI va niSThA kaise rahe-Adi viSayoM para dizA-nirdeza haiM / hajArI ke dina ve maryAdAeM vyAkhyAna meM bharI pariSad meM sunAI jAtI haiM va sAdhu-sAdhvIgaNa tyAga kA ghoSa samaveta svara se karate Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA nirmANa va yuvAkAla meM praveza 65 haiN| isake bAda ve eka lekhapatra kA uccAraNa karake saMgha va saMghapati meM apanI niSThA va saMyama-sAdhanA kA saMkalpa prakaTa karate haiM / sAdhviyoM ke naye siMghAr3e (dala) zrImad jayAcArya ke pUrva sAdhviyoM ke siMghAr3oM kI vyavasthA ThIka nahIM thii| jisake pAsa yA jisakI preraNA se kisI ne dIkSA lI to vaha sAdhvI usI ke pAsa rhtii| isase kucha siMghAr3oM meM bahuta adhika to kucha meM bahuta kama saMkhyA hI raha paayii| saMvat 1910 meM 'sAdhvI-pramukhA' pada kA sRjana karake Apane 'saradAra satI' ko 'sAdhvI-pramukhA' niyukta kiyA va sAdhviyoM kI samucita vyavasthA kA bhAra sauMpA / saradAra satI svayaM eka prakhara anuzAstA va utkRSTa sAdhaka thii| unake athaka prayAsa se dhIre-dhIre sabhI siMghAr3e unake niyaMtraNa meM A gaye / saMvat 1914 meM pratyeka siMghAr3e meM cAra yA pAMca sAdhviyoM kA dala banAkara usa samaya ke dasa siMghAr3oM ko yathAvat rakhate 23 naye siMghAr3e bne| isa taraha pracAra kA eka gurutara kArya saMpanna ho gyaa| tIna mahotsavoM kI sthApanA zrImad jayAcArya ne paTa mahotsava, AcArya bhikSu caramotsava va maryAdAmahotsava kI sthApanA kii| paTTa mahotsava vartamAna AcArya ke paTTAbhiSeka ke avasara para unakI saMstuti karane va AcArya dvArA nayI ghoSaNAeM karane va apane kArya ko paryAvalocana karane ke upalakSa meM manAyA jAtA hai / zrImAn jayAcArya ke samaya meM yaha paTTotsava mAgha zuklA pUrNimA ko manAyA jAtA rhaa| bhikSu caramotsava terApaMtha ke Adya pravartaka bhikSu svAmI kI smRti meM manAyA jAne lgaa| usa dina terApaMtha ke itihAsa va svAmIjI ke jIvana-saMsmaraNoM kI smRti kI jAtI hai va nayI preraNA prApta karane kA saMkalpa liyA jAtA hai| yaha mahotsava cAturmAsakAla meM bhAdavA sudI 13 ko manAyA jAne lgaa| ina donoM mahotsavoM se adhika va sthAyI mahattva kA kAma maryAdA mahotsava manAne kA rhaa| svAmIjI dvArA aMtima va nirNAyaka vidhAna mAgha zuklA saptamI ko likhe jAne ke upalakSa meM prativarSa yaha mahotsava usI tithi ko manAyA jAne lgaa| cAturmAsa saMpanna karane ke bAda lagabhaga sabhI sAdhu-sAdhvI AcAryapravara ke nirdezAnusAra ghoSita sthAna para pAda-vihAra karate ekatrita ho jAte haiM / AcAryapravara pratyeka siMghAr3e se sAkSAtkAra kara isa bAta kA pUrA vivaraNa prApta karate haiM ki ve kahAMkaise rahe, vahAM ke logoM kI prakRti va AsthA kaisI hai ? unake Apasa meM sauhArda kaisA rahA? kaba kyA vyaktigata va sAmAjika kaThinAiyAM AyIM ? Age ke lie Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 he prabho ! terApaMtha unakI kyA AkAMkSA hai ? dharma pracAra meM unakI kaisI gati rahI va usameM kyA sudhAra, parivartana, parivardhana apekSita hai ? AcAryapravara saMgha ke kisI sadasya kI khAmI dekhate haiM to use daMDa prAyazcita dekara zuddha karate haiM / kisI ne acchA kArya kiyA ho, to use sammAnita kara usakA utsAha bar3hAte haiM / isa avasara para sAdhusAdhviyoM kI alaga va sAmUhika goSThiyoM meM AcAra-vicAra kI pavitratA, maryAdA aura anuzAsana kI pAlanA, sAmayika viSaya va paristhitiyoM para prakAza DAlA jAtA hai tathA ciMtana va vicAra-maMthana calatA hai / Ama janatA ke sAmane dArzanika, sAhityika, Agamika viSayoM para AcAryapravara va vidvAna sAdhu-sAdhvI bhASaNa va zikSA dete haiM / saptamI ke dina bar3I hAjarI meM sabasAdhu-sAdhvI khar3e hokara vizvasanIyatA kI zapatha lete haiM / yaha dRzya sacamuca bar3A AnandadAyaka va manohArI hotA hai / saptamI ke dina AcAryapravara svAmIjI dvArA likhita maryAdA-patra kA vAcana karate haiM va sAmUhika zikSA dete haiM / vibhinna kSetroM se Aye hue sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA saMstuti va prArthanAeM karate haiM / maryAdA mahotsava kA mukhya AkarSaNa cAturmAsoM kI ghoSaNA hotA hai| hajAroM loga apane-apane kSetroM kA bhAgya-nirdhAraNa sunane ko bahuta Atura hote haiM / jyoMhI AcAryapravara kisI sAdhu-sAdhvI ko amuka kSetra ke cAturmAsa kI vaMdanA karane kI ghoSaNA karate haiM, tyoMhI vAtAvaraNa prasannatA se khila uThatA hai / AcAryazrI ke svayaM cAturmAsa yA AgAmI vihAra kI ghoSaNA bhI isI avasara para hotI hai / maryAdA mahotsava kA dina eka taraha se parIkSAphala ke ghoSaNA dina kI taraha sabako utkaMThita banAye rakhatA hai / maryAdA mahotsava kI vidhivat sthApanA saMvat 1921 meM bAlotarA meM huI / usa varSa kA paTTotsava pacapadarA manAyA gayA va bAlotarA vAloM ke bhakti-bhare nivedana para maryAdA - mahotsava kA vizeSa kAraNoM se alaga varadAna bAlotarA ko milA / isa mahotsava ke AkAra, prakAra, kAryakrama va gatividhiyoM meM prativarSa abhUtapUrva vRddhi hotI rahI hai / sevAkendra kI sthApanA Apane vRddha, rogI, glAna, apaMga sAdhviyoM kI sevA-paricaryA ke lie eka sthAyI sevAkendra kI lADanUM meM saMvat 1614 meM sthApanA kI va prativarSa eka siMghAr3e ko mAtra unakI sevA ke lie bhejane kI vyavasthA kara dI / isase saMgha ke sAdhviyoM kI citta -samAdhi susthira rahane meM bar3A yoga milaa| sevArthI sAdhviyoM kI saMkhyA meM vRddhi ho jAne se kucha varSoM se do siMghAr3e bheje jAte haiM / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahana-sahana, vezabhUSA Adi meM nikhAra bhayaMkara pratikUla paristhitiyoM va ugra virodha ke kAraNa svAmIjI kA dhyAna rahana-sahana, vezabhUSA meM parivartana kI ora nahIM gayA aura terApaMtha meM sthAnakavAsI paramparA kI vezabhUSA Adi hI calatI rahI, para Apane muMhapati, rajoharaNa, colapaTTA, caddara, pahanane-or3hane ke rIti-rivAja ko kalAtmaka rUpa dekara saMvArA va sundaratA pradAna kI, jo niraMtara vikAsa pAtI gaI / Aja kA saMghIya rahana-sahana zrImad jayAcArya dvArA praNIta va prerita hai / zruta sAdhanA terApaMtha kA nirmANa va yuvAkAla meM praveza 67 zrImad jayAcArya zruta sAdhanA meM lagakara jo AnaMda prApta kiyA, vaha unhoMne svayaM taka hI sImita nahIM rakhA - dUsaroM ko udAramanA hokara vitarita kiyA / apane jIvanakAla meM lagabhaga sAr3he tIna lAkha padyoM kI racanA kara unhoMne eka nayA kIrtimAna sthApita kiyaa| sAhitya-sRjana kI preraNA unheM apratyAzita rUpa se milI / bAlavaya meM eka bAra zrI jayAcArya eka pAtrI ko svayaM apane hAtha se raMgarogana karake zrImad RSirAya ko batA rahe the ki pAsa baiThI sAdhvIzrI dIpoMjI ne vyaMgya kasate hA, "yaha kArya to hama jaisI anapar3ha aurateM bhI kara sakatI haiM, Apa to koI sUtra siddhAMta kI gaveSaNA kara racanA karate to sAre saMgha ke lie upayogI hotI / " tIra nizAne para lagA, zrImad jayAcArya ke kRtitva ko dizAbodha mila gyaa| usake bAda unhoMne aneka zAstroM kA avagAhana kara unakI padyabaddha TIkAeM hi, jinameM sarvaprathama 'pannavaNA sUtra' kI jor3a racI gaI / usa samaya ApakI avasthA mAtra aThAraha varSa thii| bAda meM Agama-maMthana kara kaI AgamoM kI padyabaddha TIkAeM kIM jinameM 'bhagavatI kI jor3a' sabase bar3I hai / sATha hajAra padyoM meM racita yaha grantha sarasa gItikAoM meM jJeya hone ke kAraNa advitIya hai / AgamoM kI rAjasthAnI bhASA meM padyabaddha TIkA karane kA sarvaprathama zreya Apako hI hai / unameM Apane aneka saiddhAntika praznoM kA samAdhAna bhI diyA hai / jIvana ke pichale varSoM meM saMgha vyavasthA kArya yuvAcArya zrI maghavA ko sauMpakara Apa atyanta utkaTatA ke sAtha svAdhyAya sAhitya-racanA meM laga ge| bhagavatIsUtra ke jor3a kI Apa racanA karate jAte va gulAba satI use lipibaddha karatI jAtIM / unheM dUsarI bAra pUchane kI AvazyakatA nahIM rahatI / gulAba satI ke akSara motI kI taraha sundara, suDaula va spaSTa the / isa vizAlakAya graMtha kI racanA saM0 1616 se 1924 taka pAMca varSoM kI avadhi meM huii| ve rAtri ke samaya bhI kAvya-racanA karate va pAMca saMtoM ko kramavAra biThAkara unheM pAMca-pAMca pada kaMThastha karA dete, jo dUsare dina lipibaddha ho jAte / AgamoM kI TIkA ke sAtha anya tAttvika grantha 'bhrama vidhvaMsanam', 'saMdeha viSauSadhi', 'jinAjJA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 he prabho ! terApaMtha mukha-maMDala', 'kumati vihaMDana', 'praznottara sArdha zataka', 'carcA ratnamAlA', 'bhikkhu pRcchA', 'bar3A-choTA dhyAna', 'praznottara tatvabodha', 'zraddhA va jinAjJA kI caupI, 'jhINI caracA va bola', 'jhINA jJAna', 'bhikSakRta huMDI kI jor3a', 'bhAMgA' Adi kI racanAeM karake Apane sAhitya-bhaNDAra ko vipulatA se bhraa| Apa dvArA racita jIvana-caritroM meM' 'bhikSu yaza rasAyaNa', 'khetasI caritra,' 'satIdAsa caritra', 'RSirAya caritra', "hema navaraso', 'svarUpa navaraso' Adi pramukha racanAeM haiM / Apane lagabhaga bIsa paurANika AkhyAnoM ke AdhAra para prabaMdhakAvya race / itihAsa kI dRSTi se laghurAsa, TAlokaroM para DhAla, hema cauDhAliyo, zAsana vilAsa, AryAdarzana caupAI ApakI mahattvapUrNa racanAeM haiN| upadezAtmaka sAhitya meM ArAdhanA, kathAkoSa, zikSA kI caupAI Adi aneka grantha va saMsmaraNAtmaka sAhitya meM 'bhikkhu dRSTAnta', 'hema dRSTAMta', 'zrAvaka dRSTAMta' Adi grantha subodha va surucipUrNa racanAeM haiM / vidhAna va stutiparaka racanAeM bhI ApakI utanI hI mahattvapUrNa haiM / 'paMca saMdhi vyAkaraNa' evaM 'naya cakarI kI jor3a' evaM 'siddhAMta sAra' bar3I hI gUr3ha va talasparzI racanAeM haiM / Apa akasara vajrAsana meM baiThe rahate va indriyoM kA nirodha kara ekAnta meM svAdhyAya karate rahate / yahI Apake sthira yoga kI siddhi kA kAraNa thaa| svarga-prayANa Apake zAsanakAla meM 326 dIkSAeM huIM, jinameM 105 sAdhu va 224 sAdhviyoM ne dIkSA lI / saMvat 1620 meM Apane maghavAgaNi ko yuvAcArya banAkara saMghavyavasthA sauMpa dI / ApakA jIvasa saphala AcArya kA jIvana thaa| jisa ora Apane dhyAna diyA, usI kArya ko saphalatA se saMpanna kiyaa| ApakA jIvana sAmAnyatayA niroga rahA, para vRddhAvasthA meM AMkha meM motiyAbiMda ho gayA, jisakA saphala Aparezana saM0 1926 meM muni kAlUjI (bar3A) dvArA kiyA gayA / Apake netroM meM punaH jyoti A gaI / saMvat 1926 ke bAda Apake zarIra meM asvasthatA rahane lagI / saMvat 1932-33-34 meM lADanUM va saMvat 1935-36 meM bIdAsara cAturmAsa karane pdd'e| maryAdA mahotsava bhI adhikatara lADanUM-bIdAsara meM hI hue / jayapuravAsiyoM ke nivedana para saMvat 1936 ke caita sudi 8 ko Apa saMtoM dvArA saMcAlita sukhapAla meM virAjakara jayapura padhAre va saMvat 1937 kA cAturmAsa va maryAdA mahotsava jayapura meM kiyA / saMvat 1937 meM ApakI preraNA se muni kAlUjI (bar3A) ne saradArazahara meM dharma-jAgRti kara eka sAtha saikar3oM logoM ko samajhAkara zraddhAlu banA diyaa| usI varSa grISmakAla meM Apake gale meM gAMTha ho jAne se' jayapura se 1. prajJApuruSa jayAcArya-AcAryazrI tulasI, pa08 ke AdhAra para / merA apanA abhimata hai ki saMbhavataH yaha kaiMsara thaa| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA nirmANa va yuvAkAla meM praveza 66 vihAra nahIM ho sakA va saMvat 1138 kA cAturmAsa jayapura meM hI huA / cAturmAsa ke prArambha se hI asvasthatA bar3hane lagI / Apa lAlA bhairUlAlajI sIMghaDa kI havelI meM virAja rahe the ki sahasA lAlAjI rogagrasta ho gae / jayAcArya ne unheM do bAra darzana die tathA pariNAmoM meM ucca bhAvanA bharI, para rAta ko ve divaMgata ho gae / jayAcArya sthAna badalakara saradAramalajI lUNiyA kI havelI meM A gae, para Apa svayaM durbala ho gae va AhAra- ruci kama ho gaI / Apane svalpa auSadhi pAnI ko chor3akara svAdhyAya ko apanA saMbala banA liyA va Atma-sAdhanA meM pUrNataH lIna rahane lage / unhIM dinoM Apane sAdhuoM va zrAvakoM ko kaI amUlya zikSAeM J diiN| phira Apane sAgArI anazana kara liyA / anazana kI bAta phailate hI deza bhara se zrAvaka samAja darzanArtha umar3a pdd'aa| bhAdavA vadi 12 ko bhImarAjajI pArakha rAjagar3ha vAloM ne nAr3I parIkSA kara AyuSya kI sthiti kA bodha karAyA, taba yuvAcAryazrI ne Apako prAtaH 91.25 baje tivihAra va sAyaMkAla 6 baje lagabhaga cauvihAra anazana karavA diyaa| thor3e hI samaya bAda do-tIna hicakI AyIM va Apane AMkheM kholakara usI avasthA meM deha - parityAga kara diyA / saMvat 1938 kI bhAdavA vadi 12 ko sAyaMkAla meM terApaMtha ke eka tejasvI yugapravartaka AcArya kA svargavAsa huA aura sArA vizva bhAratIya saMta paraMparA ke usa tejomaya nakSatra ke prakAza-puMja se vaMcita ho gyaa| dUsare dina jayapura rAjagharAne se anumati prApta kara baikuMThI meM biThAkara mukhya bAjAroM se hotI huI ajamerI geTa taka ApakI zava yAtrA nikAlI gaI, jisameM hajAroM vyakti sammilita hue| rAjya kI ora se hAthI, ghor3e, sipAhI, nagAr3e nizAna Adi kA lavAjamA sAtha rahA / dAha-saMskAra saradAramalajI lUNiyA ke bAga meM huA, jahAM cabUtarA banAyA gayA / aba vaha sthAna rAmanivAsa bAga meM hai aura cabUtare para bhavya saMgamaramara kI chavi kA nirmANa ho cukA hai| zraddhA ke atireka meM kaI jaina- jainetara loga usa chatrI para aba taka pUjA-arcanA karate haiM va manautI manAte haiM / antarmukhI sAdhanA zrImad jayAcArya kA samUcA jIvana aMtazcetanA ke jAgaraNa kA pratIka thA / aneka bAra upasarga upasthita hone para unhoMne apanI sAdhanA ke bala para hI usakA zamana kara diyA / saMvat 1913 kI mAgha zuklA paMcamI ko unhoMne sirIyArI meM 'bhikSu bhArImAla RSirAyajI, khetasIjI sukhakArI' stuti kI racanA kI / usameM pAMca pramukha tapasvI saMta amIcaMdajI ( a ), bhImajI ( bhI ), rAmamukhajI (rA), zivajI (zi), kodarajI ( ko ) kA smaraNa kiyaa| kucha samaya bAda jaba Apa kaMTAliyA the, taba san 1857 ke gadara ke dinoM vahAM goroM kI phauja ke hamale kI Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 he prabho ! terApaMthaM AzaMkA se samUce gAMva meM ghabarAhaTa maca gaI / Apane usa samaya tanmayatApUrvaka uparokta gItikA kA smaraNa kiyaa| gItikA pUrI hote hI samAcAra milA ki phaujeM pAsa se hokara Age nikala giiN| upadrava zAMta hone para Apane isa gItikA kI vighnaharaNa ke rUpa meM sthApanA kI va 'a. bhI. rA. zi. ko.' maMtra ko upasarga zamana kA hetu banAyA / Aja bhI aneka bhaktajana isa gItikA va maMtra kA smaraNa va jApa karake zAMti prApta karate haiM / saMvat 1614 meM Apane bIdAsara meM baiMgAniyoM kI purAnI pola meM cAturmAsa kiyaa| kArtika zuklA 10 kI pazcima rAtri meM eka bhayaMkara upadrava huA-AkAza se aMgAre barasane lge| Apake sAtha ke sAre saMta mUcchita ho ge| usa samaya Apane AcArya bhikSu, bhArImAlajI va saMghaprabhAvaka sAdhu-sAdhviyoM kA smaraNa kara 'muNiMda morA' nAmaka gItikA kI racanA kara tanmayatApUrvaka use gAyA, jisake pariNAmasvarUpa upasarga to zAMta ho gayA, para saMta saceta nahIM ho pAe / daivayoga se saradAra satI ko uparokta ghaTanA kA patA lagA to ve sUryodaya ke pUrva hI pratilekhana ke samaya, sAdhviyoM ko lekara zrImad jayAcArya ke pAsa AyI va aceta sAdhuoM ko uThAkara anyatra le gaI, jahAM ve saceta hue| ajeya AtmabalI hone se jayAcArya para upasarga kA prabhAva nahIM par3A / saradAra satI nirbhIka sAdhikA hone se upasarga ke sthAna para niHsaMkoca calI gaIM / Aja bhI 'muNiMda morA' gItikA prabhAvazAlI mAnI jAtI hai va zrAvaka-zrAvikA isakA maMtra kI taraha smaraNa karate haiM / saMvat 1926 meM bIdAsara-pravAsa meM bar3I paMcAyatI ke nohare meM birAjate samaya ApakA pezAba baMda ho gayA va ghora vedanA huii| usa samaya Apane 'bhikSu mhAre prakaTyAjI bharata khetara meM' saMstuti kI racanA kara gAI aura gAte-gAte jyoMhI bhAva-vibhora hue ki vedanA svataH zAMta ho gii| logoM meM Aja bhI isa saMstuti ke prati aTUTa zraddhA hai| zrImad jayAcArya ko jaba bhI koI vighna, bhaya, upadrava, upasarga, Adhi-vyAdhi utpanna hote to ve AcArya bhikSu ko sampUrNa zraddhA se smaraNa kara gItikA racate aura unakI saba vipadAeM dUra ho jAtIM / saMvat 1907 meM jobanera meM va saMvat 1896 meM bIdAsara meM aise hI prasaMgoM kI gItikAeM banIM jinakA ullekha 'bhikSa guNa varNana' kI DhAla 17 va 7 meM diyA gayA hai| Apa zakuna-zAstra ke marmajJa the / Apako svapna Ate va unameM bhI kaI ghaTanAoM kA pUrvAbhAsa ho jaataa| Apane apane mahattvapUrNa svapnoM ko lipibaddha kiyA, jinameM 1604 magasi ra sudi pAMca saMvat 1608 Asoja sudi 13 va saMvat 1617 phAguna zuklA terasa ke svapna mahattvapUrNa haiM / una svapnoM meM AcArya bhikSu ke sAkSAtkAra va jijJAsA-samAdhAna kA varNana hai| 'prajJA-puruSa-jayAcArya' pustaka ke pRSTha 54-55 para isakA sampUrNa ullekha hai / zrImad jayAcArya ne antaryAtrA ke sAtha-sAtha bAhara kI bhI lambI yAtrAeM kii| dillI pAvasa pravAsa meM ve jaMgala meM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA nirmANa va yuvAkAla meM praveza 71 ghUmakara jaba apane sthala para Ae, to eka sAmudrika zAstrajJa ne Apake naMge pairoM kI rekhAeM dekhIM aura vaha daMga raha gyaa| aisI ucca rekhAoM vAlA vyakti nadI kinAre naMge paira ghume, yaha bAta usakI samajha meM nahIM AyI, kyoMki aisA vyakti to koI vaibhavazAlI rAjA hI ho sakatA hai / vaha padacihnoM ke pIche-pIche Apake pravAsasthala para pahuMcA / usane ApakA dIptimAna ceharA va AbhAmaMDala dekhA to lagA ki sabase bar3hakara dharmazAsana kA zAstA hotA hai , jinake caraNoM meM bar3e-bar3e nRpati bhI sira jhukAte haiM aura usakA anumAna galata nahIM niklaa| virodhoM meM aDiga . ApakI nirbhIkatA va sAhasa se manuSya yA pazu virodha meM bhI ApakA koI na koI sahAyaka bana jAtA thA va virodha zAMta ho jAtA thA / saMvat 1883-84 meM zrImad RSirAya ke sAtha Apa jhAbuA (mAlavA) ke jaMgala meM vihAra kara rahe the ki sAmane se bhAlU AtA dikhAI pdd'aa| Apa tatkAla zrImad RSirAya kI rakSArtha unake Age A gae para bhAlU bhI vahAM eka kSaNa rukakara jhAr3iyoM meM adRzya ho gyaa| saMvat 1620 meM Apane munipatajI ko dIkSA dii| munipatajI ke dAdA thAnajI ne vidveSI logoM ke bahakAve meM Akara jodhapura-nareza takhtasiMhajI ke dIvAna vijayasiMhajI mehatA se milakara rAjA ke sammukha ucita kAryavAhI karane hetu prArthanA-patra de diyaa| mahArAja dIvAna ke kahane para zrImad jayAcArya va zrI munipatajI ko giraphtArI jArI karane ke Adeza de die| jaba bAdaramalajI bhaNDArI jo svayaM ucca rAjyAdhikArI va maMtrI the, ko isakI bhanaka par3I, to ve rAtri meM hI rAjamahala gae va anunaya-vinaya kara sArI sthiti kI sahI jAnakArI dekara, vAranTa nirasta karane kA Adeza prApta kiyA va apane putra kizanamalajI ko rAjya karmacAriyoM ke sAtha ravAnA kara vAranTa jAne ke pUrva lADanUM pahuMcane kI vyavasthA kI / isase prasanna hokara zrImad jayAcArya ne apanA agalA cAturmAsa (saMvat 1621) kA jodhapura pharamAyA va isI prakAra saMvat 1624 meM bhUrAjI kI dIkSA ko lekara bavaMDara macA, taba bhI bhaNDArIjI ne use zAnta kiyA va saMvat 1925 meM phira zrImad jayAcArya ne jodhapura cAturmAsa kiyaa| rAjaladesara ke lachIrAmajI vaida vahAM ke rAjA se anabana hone para lADanUM aae| unhoMne pahalI paTTI meM do haveliyAM banavAIM para bAda meM rAjAjI se sulaha hone para ve vApasa cale gae / haveliyAM khAlI ho gaIM, una haveviloM meM pIrajI kA sthAna thaa| saMvat 1931 ke zeSakAla meM zrImad jayAcArya ATha saMtoM sahita ina haveliyoM meM virAja rahe the ki rAta ko pIrajI ne sthAna khAlI karane kA nirdeza diyaa| zrI jayAcArya anyatra cale ge| rAtri ko pIrajI ne vahAM jAkara zrI jayAcArya se Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 he prabho ! terApaMtha kSamA-yAcanA kI va punaH havelI meM padhArane kA nivedana kiyA / zrI jayAcArya punaH vahAM padhAra gae / usa havelI meM eka zatAbdI se adhika samaya taka sAdhu-saMtoM kA pravAsasthala rahA hai / aba bhI pIrajI kA cabUtarA hai / para Aja taka pIrajI ke kAraNa kisI ko koI kaSTa nahIM huA / pAMca-pAMca AcAryoM ke cAturmAsa va vRddha rogI sAdhvioM ke satata sthira vAsa ke uparAMta bhI kabhI koI vighna upasthita nahIM huA / isI prakAra saMvat 1908 meM munizrI satIdAsajI ko zrImad jayAcArya ne AcAryatvakAla ke prathama milana ke samaya apanA parama mitra va sakhA hone ke kAraNa jaba apane Asana para pAsa baiThAyA to rAtri meM AbhAsa huA ki yaha paraMparA ThIka nahIM hai / kahA jAtA hai ki kisI sAdhu ko AcArya dvArA apane Asana para biThAne kA yaha sammAna prathama va saMbhavataH antima rahegA / viziSTatAe~ Apake yuga meM dIkSAoM kI viziSTatA va tapasyA ke aneka kIrtimAna sthApita hue, jinameM kucha isa prakAra haiM : dIkSAeM 1. Apane yuvAcArya avasthA meM paMcamAcArya maghavA gaNi ko dIkSita kiyA / AcAryakAla meM chaThe AcArya mANaka gaNi ko dIkSita kiyA / Apake zAsanakAla meM munizrI hIrAlAlajI ne saptamAcArya DAlagaNI ko dIkSita kiyA / 2. Apane sAdhvI gulAboMjI va jeThoMjI ko dIkSita kiyA jo kramaza: dUsarI va cauthI sAdhvIpramukhA bniiN| 3. Apake dIkSita chaH sAdhu-sAdhvI, (1) muni chabIlajI, (2) satI bhUroMjI, (3) sAdhvI gaMgoMjI, (4) sAdhvI jayakuMvarajI, (5) sAdhvI kistUroMjI, (6) sAdhvI jaDAvoMjI ne Apase lagAkara vartamAna AcArya taka chaH AcAryoM kA zAsanakAla dekhA / 4. muni abhayarAjajI ne vastrAbhUSaNa - sahita dIkSA lI / 5. sAdhvI jJAnojI ne 60 varSa kI paripakva avasthA meM, apanI bahana sAdhvI catarUjI ke hAthoM, saMvat 1610 meM dIkSA lI / 6. sthAnakavAsI AcArya amolaka RSi kI dAdI juhAroMjI satI ne sthAnakavAsI saMpradAya chor3akara saM0 1928 meM sAdhvI cAMdakuMvarajI ke pAsa bIkAnera meM dIkSA lii| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA nirmANa va yuvAkAla meM praveza 73 viziSTa tapasyAe~ 1. muni mAIjI ne do bAra cha: mAsI (181-185 dina) kii| 2. muni khUbajI ne eka bAra saMvat 1912 meM 163 dina kA tapa kiyaa| 3. muni anopacaMdajI ne cAra bAra cha: mAsI tapa kiyaa| eka bAra savA ___sAta mAsI (218 dina) tapa kiyA / 4. sAdhvI malUkojI ne do bAra cha:mAsI tapa kiyA va eka bAra cAra maasii| 5. sAdhvI genoMjI ne tIna bAra cha:mAsI va eka bAra cAramAsI tapa kiyaa| 6. sAdhvI gaMgoMjI ne 130 dina kA tapa / 7. sAdhvI sAhastUjI ne 130 dina va 163 dina kA tapa kiyaa| 8. sAdhvI raMbhojI ne 142 dina kA va do bAra chaH mAsI tapa kiyaa| 6. sAdhvI sundarajI ne tIna bAra chaH mAsI tapa kiyaa| 10. sAdhvI jetoMjI ne do bAra cha:mAsI va eka bAra 125 dina kA tapa kiyaa| sphuTa tapasyAe~ 1. muni pokarajI ne eka ar3hAI mAsI, tIna do mAsI va aneka mAsa khamaNa kie| 2. muni pannAlAlajI ne upavAsa se 16 dina taka tapasyA kii| 3. muni dIpacaMdajI ne upavAsa se lekara 17 dina taka kI lar3I kii| 4. muni bhImajI ne 13 varSa taka cauvihAra tele kie va anya cauvihAra tapasyAeM kii| 5. muni dulIcaMdajI ne 16 mahIne paMcole kA tapa kiyaa| 6. muni pRthvIrAjajI ne 7 varSa ekAntara, 13 mAha tele tele tapa, dUdha kA tyAga 47 varSa, guDa-khAMDa kA tyAga 43 varSa va pAMca vigaya kA tyAga 11 varSa rkhaa| upavAsa se 8 taka cauvihAra tapasyA kii| 7. muni gaNezajI ne upavAsa se 20 dina kI tapasyA va kaI paMcole kie| 8. muni javAnajI ne 37 dina kI tapasyA va kaI mahInoM taka ekAntara tapa kiyaa| 6. se 23. sAdhvIzrI canaNoMjI ne mAsakhamaNa, zrIjetoMjI ne pAMcamAsI, do cha: mAsI va eka sADhA cha: mAsI, zrIvannojI ne mAsakhamaNa, Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 he prabho ! terApaMtha zrImatoMjI ne 43 dina kI tapasyA, zrIjhUmoMjI ne caumAsI va chaH bAra chamAsI, zrI jasodAjI ne upavAsa se 16 taka kI lar3I, zrIsubaToMjI ne 17 taka lar3I, zrIjeThoMjI ne 22 taka cauvihAra lar3I, zrIvarajUjI ne 20 taka lar3I, zrImotoMjI ne 21 taka lar3I, zrIkistUroMjI ne 18 zrIlichamoMjI ne 19 taka, zrIvagatoMjI ne 17 taka, dUsare zrIkistUroMjI ne 16 taka lar3I va aneka mAsakhamaNa kI tapasyAeM kIM / 24. sAdhvI jJAnoMjI ne kaI mAsakhamaNa kie / taka, 25. sAdhvI kistUroMjI ne prativarSa eka mAha bele bele tapasyA kI / 26. sAdhvIzrI riddha jI ne 46 dina kI tapasyA va kaI mAsakhamaNa va thokar3e kie / Apake dIkSita pramukha sAdhu-sAdhvI 12. muni mANakalAlajI va 2. DAlacandajI kA varNana agale pRSThoM meM hai / 3. muni pRthvIrAjajI ApakA janma saMvat 1605 meM desUrI ( mAravAr3a) meM jItamalajI poravAla va unakI dharmapatnI lichamojI ke ghara huA, para bAda meM Apa udayapura goda cale gaye / kucha varSoM bAda sAdhuoM kI satsaMgati se Apako vairAgya ho gyaa| dIkSA kI anumati cAhI, para usameM Apako kaI prakAra kI yAtanAeM dI giiN| aMta meM ApakA dRr3hasaMkalpa dekhakara anumati milI / kAnIr3a meM muni nAthUjI ke hAtha saMvat 1926 kI pauha vadi 10 ko Apane dIkSA lii| Apa AcAra-vicAra se nirmala va vinayavyavahAra meM bar3e kuzala the| AcAryapravara ne Apako usI varSa agraNI banA diyA / ApakA samUcA jIvana bar3A tyAga va tapomaya rahA / Apa jJAna, dhyAna, svAdhyAya ke binA eka kSaNa bhI nahIM gaMvAte / cAra Agama Apako kaMThastha the / pratidina prAtaH Apa 4-5 hajAra padoM kA artha sahita svAdhyAya karate / saMvat 1948 se 71 taka prativarSa Apane bhagavatIsUtra kA vAcana kiyA / Apane 33 vyaktiyoM ko pratibodha dekara dIkSA ke lie taiyAra kiyA va 22 sAdhu-sAdhvioM ko dIkSA dI / zAsanastambha muni nathamalajI (chor3a) ko Apane dIkSita kiyA thaa| saMvat 1672 se 1985 taka munizrI kA gaMgAzahara meM sthiravAsa rhaa| zrImad kAlUgaNI unakA bahuta sammAna karate the / ApakA anubhava-jJAna vizAla thA / jyotiSa kI Apako acchI jAnakArI thI / zubha svapna bhI Apako AyA karate the / Apako samaya-samaya Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA nirmANa va yuvAkAla meM praveza 75 para devatAoM ke darzana va sandezoM ke AbhAsa hote rahate the / svargavAsa hote hI kaI sAdhu-zrAvakoM ne Apake devayoni se turanta Akara darzana kie, jinameM derAsara vAle lAbhUrAmajI caupar3A, bhIvarAjajI botharA (punarAsara vAle) kI dharmapatnI bhIkhIbAI, muni AnandamalajI Adi kA nAma liyA jA sakatA hai / aisI janazruti hai ki unheM vacanasiddhi prApta thI- jo kahate, vaisA ghaTita ho jaataa|' caudaha sAla gaMgAzahara sthiravAsa meM rahakara vahAM ke dharma-saMskAroM ko Apane puSTa bnaayaa| Aja bhI gaMgAzahara kI bhakti va kartavyaniSThA ke pIche unakA hI zrama bola rahA hai| ApakA svargavAsa saMvat 1985 ke prathama zrAvaNa zuklA 6 ko prabhAta ke samaya huaa| yugapradhAna AcArya tulasI ne jayAcArya nirvANa zatAbdI para Apako 'zAsana staMbha' se upamita kiyaa| 4. muni chabIlajI ApakA janma bagar3I (mAravAr3a) meM saMvat 1916 ke phAguna sudi 15 ko ummedamalajI kaTAriyA va unakI dharmapatnI dauloMjI ke ghara para huaa| zaizavAvasthA meM bhayaMkara rogagrasta hone va bacane kI AzA na rahane para, ApakI mAtA ne bacce kI bhAvanA hone para dIkSA kI anumati meM bAdhA na DAlane kA saMkalpa kiyA / saMyoga se Apa baca gae / saMvat 1628 mAgha zuklA 8 ko Apane va ApakI mAtA ne zrImad jayAcArya ke hAthoM dIkSA grahaNa kii| dIkSA ke bAda cAra varSa (saMvat 26 se 32) zrImad jayAcArya kI sevA meM va 14 varSa (saMvat 1933 se 46) munizrI kAlUjI (bar3A) kI sevA meM rahe / bIca meM saMvat 1934 va 35 meM zrImad jayAcArya ke sAtha va saMvat 1940 meM zrImad maghavA gaNi ke sAtha rahe / kAlUjI svAmIjI ke sAtha rahakara Apane adbhuta jJAnArAdhanA kii| saMvat 1636 meM zrImad jayAcArya sukhapAla meM baiThakara jayapura padhAre, taba sukhapAla ke kaMdhe dene vAloM meM muni mayAcaMdajI, rAmasukhajI, IzvarajI ke sAtha cauthe muni Apa the / saMvat 1937 meM Apake prayatna se kAlUjI svAmI va jeThamalajI gadhaiyA ke bIca vArtA ho sakI va usakA vAMchita pariNAma huaa| saMvat 1650 meM Apa agraNI bane / ApakI vyAkhyAna-kalA bejor3a thii| Apane 11 sAdhu va 3 sAdhvioM ko dIkSA ke lie taiyAra kiyaa| saMvata 1660 se 2000 taka Apa cADavAsa meM sthiravAsI rhe| Apane aneka prakAra ke tyAga tapasyA karake AtmA ko ujjvala bnaayaa| anta meM pandraha dina kI tapasyA va 18 dina kA AmaraNa anazana kara saMvat 2002 kI zrAvaNa zuklA 2 ko Apane 1. zAsana samudra, bhAga 8 meM pR0 155-160 taka vaNita saMsmaraNoM ke AdhAra pr| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 he prabho ! terApaMtha zarIra chodd'aa| terApaMtha ke chaH AcAryoM kA zAsanakAla dekhane vAle bhAgyazAlI muni Apa hI ekamAtra hue| 5. muni phaujamalajI (phojI lATa) ApakA janma lATotI meM omajI zrI zrImAla ke yahAM huaa| Apane saMvat 1630 migasara vadi 13 ko dIkSA lI / ApakA svargavAsa saMvat 1976 caita vadi 30 ko huaa| Apako jainAgamoM kA gaharA jJAna thA / bhASA, vyAkaraNakoSa, kAvya, nyAya, chanda ke vijJa the va pramukha carcAvAdI the| Apane zAsana kI khUba prabhAvanA bar3hAI va AcAryazrI tulasI ne Apako 'zAsana-staMbha' kI upamA dii| 6. mahAsatI gulAboMjI __ Apa paMcamAcArya madhavAgaNI kI bahana thiiN| ApakA janma saMvat 1601 kArtika sudI meM huaa| saMvat 1607 meM saradAra satI ne Apake makAna meM Thaharakara ApakI vidhavA mAM ko dIkSA lene kI preraNA dii| saMvat 1608 meM yuvAcArya jItamalajI ke bIdAsara cAturmAsa meM sevA-saMparka bar3hane se tInoM (bhAI, bahana va mAM) dIkSA kI taiyArI meM laga ge| 1608 ke phAguNa vadi 6 ko gulAbakumArI va bannoMjI ne zrImada jayAcArya ke hAthoM dIkSA svIkAra kii| jayAcArya ke hAthoM yaha prathama kumArI kanyA kI dIkSA thii| eka cAturmAsa ko chor3akara ve AjIvana guru-sevA meM rhiiN| ApakI buddhi bar3I tIkSNa thii| thor3e hI samaya meM aneka dohe, chanda, gItikAeM Adi kaMThastha kara liye| samaya-samaya para jaba Apa surIlI laya va unnata svara se askhalita rUpa se dohe, chanda, gItikAeM, zloka sunAtIM, to janatA umar3a pdd'tii| saMvat 1910 meM ratalAma meM Apako cecaka nikala aayii| bAlyAvasthA se Apa guru-AjJA-pAlana meM bar3I sagaja thIM / eka bAra lADanU meM Apako idhara-udhara ghUmate dekhakara zrImad jayAcArya ne kahA, "yoM kaise phira rahI ho? jAo, usa Tor3IvAlA (bar3A AlA) meM baiThakara svAdhyAya kro|" Apa jAkara baiTha gaIM va ghaMToM dhyAna, japa, smaraNa karatI rahIM aura uThI hI nhiiN| dopahara bhojana ke samaya zrImad jayAcArya ko dhyAna AyA aura taba unhoMne Apako bulaayaa| ApakI anuzAsananiSThA se ve bahuta prasanna hue| AcAryapravara ke samakSa bhI dopahara meM saMtoM ke ThikAne Apa vyAkhyAna detI thIM / ApakA vyAkhyAna atyanta sarasa va prabhAvotpAdaka hotA thaa| sAdhvI-samAja meM sarvaprathama saMskRta va vyAkaraNa kA adhyayana Apane hI kiyaa| padya racanA karane kA bhI prathama zreya Apa hI ko hai| ApakI lipi sundara thii| jayAcArya 'bhagavatI rI jor3a' va anyAnya racanAeM karate jAte va Apa tatkAla lipibaddha karatI jAtIM / maharSi vedavyAsa ke lipikAra zrIgaNeza kI taraha hI Apane yaha kArya kiyA / Apane Agama kaMThastha kie| ApakI zarIra kI tvacA itanI Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA nirmANa va yuvAkAla meM praveza 77 komala aura pAradarzaka thI ki jaba Apa pAnI pItIM to vaha gale se utaratA dikhAI detaa| ApakI sundaratA advitIya thii| Apake darzana kara paMDitoM ko lagatA ki ve sAkSAt sarasvatI ke darzana kara rahe haiN| saMvat 1627 pauha sudi 8 ko Apako sAdhvIpramukhA niyukta kiyA gyaa| Apane zrImad jayAcArya ko antima samaya meM zubha bhAvanA bar3hAne meM bahuta sahayoga diyaa| sAdhvI-samAja Apake snehapUrNa vyavahAra se zraddhAvanata rahatA thaa| chAtI para gAMTha ke ghAva se Apa asvastha ho giiN| zArIrika daurbalya ke kAraNa saMvat 1642 pauha vadi 6 ko jodhapura meM cha: prahara ke sAgArI va savA prahara ke cauvihAra anazana meM ApakA svargavAsa ho gyaa| 7. mahAsatI jeThoMjo ____ Apa curU ke sevArAmajI nAhaTA va unakI patnI kAnakuMvarajI kI putrI thiiN| ApakA janma saMvat 1601 meM huaa| laghu vaya meM ApakA vivAha huaa| kucha varSa bAda pati-viyoga ho gyaa| saMvat 1616 kI AsAr3ha zuklA 3 ko 16 varSa kI Ayu meM zrImad jayAcArya ne Apako dIkSA dii| ApakA zarIra sugaThita va zauryasampanna thaa| ApameM saMyama-niSThA, saMghIya bhAvanA, guru-bhakti, anuzAsanabaddhatA, vinaya, viveka, kalA-kuzalatA, kAryakSamatA, tyAga-virAga, sevA-caryA Adi aneka guNa the / saMvat 1954 AsAr3ha vadi 5 ko bIdAsara meM zrImad DAlagaNi ne Apako sAdhvIpramukhA ke pada para niyukta kiyA va unheM nAma na lekara 'mahAsatI' se sambodhita karane kA saMgha ko nirdeza diyaa| upAlambha sahana karane kI unameM adbhuta zakti thii| zrImad DAlagaNi jaise tejasvI AcArya kA sneha va sammAna isI kAraNa ve pA skiiN| zrImad kAlagaNi ne bhI unheM bahamAna diyaa| sAdhvI-samAja kA netRtva unhAna atyanta kuzalatA se kiyaa| unhoMne upavAsa se 22 dina (17 ko chor3akara) taka cauvihAra lar3Ibaddha tapa kiyaa| saMvat 1973 se 1981 tapa Apa rAjaladesara meM sthiravAsinI rhiiN| ___ saMvat 1981 kI kArtika zuklA 6 ko prAtaH 11 baje Apane zarIra chor3a diyaa| zrImad jayAcArya kA dIkSita sAdhvI-samAja sAdhvI jetoMjI aura jhUmoMjI ne kramazaH tIna bAra va chaH bAra chaH mAsI tapasyA . kii| sAdhvI gulAboMjI va jeThoMjI sAdhvIpramukhA bniiN| sAdhvI bhUroMjI, gaMgoMjI, jayakuMvarajI, kistUroMjI, jaDAvoMjI ne cha: AcAryo kA zAsanakAla dekhA / sAdhvI rAyakuMvarajI vyAkhyAnI, carcAvAdI, Agama adhyetA va sAhasI agragaNya rhiiN| sAdhvI jar3AvoMjI purAnI rAgoM kI acchI gAyikA thiiN| sAdhvI gaMgoMjI pramukha agragaNyA, pratiSThita carcAvAdI, nirbhIka, dUradarzI va mahAn preraka sAdhvI thiiN| inake Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 he prabho ! terApaMtha jIvana ke sambandha meM vistRta jAnakArI 'zAsana samudra, bhAga ' (lekhaka munizrI navaratnamalajI) se kI jA sakatI hai| zrAvaka samAja ... zrImada jayAcArya ke zAsanakAla meM zrAvaka samAja kA bahuta ujjvala itihAsa rahA hai| aisA lagatA thA ki samUce deza meM zrAvakagaNa bhI terApaMtha kI dharmakrAMti ko Age bar3hAne va usameM nikhAra lAne meM kisI prakAra AcAryoM athavA sAdhusAdhviyoM se pIche nahIM rahe / unameM se katipaya zrAvakoM kI sUcI isa prakAra hai1. mayAcandajI agravAla -ratalAma nivAsI, dRr3hadharmI, tattvajJa va crcaavaadii| 2. lichamaNadAsajI khArar3a (jayapura)- dharmaniSTha, mANakagaNi ke bar3e bApa va prerk| 3. kizanalAlajI khaMDelavAla (jayapura)- dharmabhIrU, virAgI va mRdubhaassii| 4. mannAlAlajI kAlA (jayapura)- AzutoSa, carcAvAdI va gItakAra / 5. bhopajI siMghI (bhIlavAr3A)--zAsana-hitaiSI, zraddhAlu va eknisstthaashiil| 6. pannarAjajI lUNiyA (jayapura)--zrImad jayAcArya se saTTA khelane kA tyAga kiyA va AjIvana nibhAyA / atyanta vizvAsI mitra va saujnyshiil| 7. sukharAjajI bhaNDArI (jodhapura)-saMgha-hitaiSI, dRr3ha niSThAvAna va prasiddha kavi / AcAryoM va sAdhuoM kI saMstuti meM hI kAvya-kalA kA upyog| unakA prasiddha dohA hai 'cAhata sira sparzana caraNa, parazruti cAhata baina, jIbha japata guNa jItarA, darzana cAhata naina / 8. rAmacaMdajI koThArI (jayapura)- prathama zrAvaka, nipuNa vyApArI, jaagruuk| 6. saradAramalajI lUNiyA (jayapura)- sammAnita samAjasevI va dhaarmik| 10. viradhIjI koThArI (goguMdA)-nirbhIka, dRr3ha-vratI, shaasnsevii| 11. bhairUlAlajI sIMghar3a (jayapura)-nItivAna, catura, sevAbhAvI va vishvst| ApakI havelI meM AcAryoM, sAdhuoM, sAdhvioM ke aneka cAturmAsa hue| zrImad jayAcArya ne vahIM deha-tyAga kiyaa| 12. gaMbhIramalajI siMghI (bhIlavAr3A)- tyAgI, pratyAkhyAnI evaM vizvasta shraavk| 13. rAhIrAmajI agravAla (sisAya)-hariyANA ke Adya zrAvaka, utkRSTa dhaarmik| 14. lAlacandajI pATaNI (lADanUM)-lADanUM ke prathama zrAvaka, tattvajJa, saMgha smrpit| 15. uttamacandajI baigAnI (bIdAsara)-nirbhIka, sammAnita evaM gurubhakta / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kA nirmANa va yuvAkAla meM praveza. 76 16. hemajI kacchAvata (gogundA)- dRr3ha zraddhAlu, carcAvAdI evaM gahare sNskaarii| 17. tArAcandajI DhIlIvAla (cittaur3a)-sevAniSTha, samAcAra-preSaka, daandaataa| 18.. dulIcaMdajI dUgar3a (lADanUM)- agAdha niSThA, nizchala, nirbhaya, adhyaatmshiil| ... munipatajI kI dIkSA sambandhI upasarga meM zAsana-surakSA hetu agraNI zrAvaka / 16. saMtoSacandajI seThiyA (rIDI) - rAjya meM sammAnita, vyavahArakuzala, nIti nipuNa evaM karmazIla zrAvaka / 20. nagarAjajI baigANI (bIdAsara)- bhaviSyadraSTA, satparAmarzI, dRddh'dhrmii| 21. megharAjajI AMcaliyA (saradArazahara)- saradArazahara ke sAmUhika zraddhA svIkaraNa meM agraNI, Atma niyaMtraka, jayapura se Apake nAma patra ne saradArazahara kA kAyApalaTa kara diyA / TAloMkaroM se bhramita logoM ne sAmUhika zraddhA svIkAra kii| 22. zobhAcaMdajI baigANI prathama (bIdAsara)- sthalI prAMta ke prathama zrAvaka / terApaMtha pracAra ke preraka / zrImad RSirAya ke prathama cAturmAsa meM anupama sahayoga / nirbhIka evaM satyaniSTha zrAvaka / 23. bahAduramalajI bhaNDArI (jodhapura)-rAjya ke uccAdhikArI evaM maMtrI pariSada ke sadasya / rAjya vyavasthA meM sudhAra karane vAle, dRr3ha zraddhAlu evaM zAsana-sevI / zrI munipatajI kI dIkSA ke saMbaMdha meM jodhapura ke rAjA ne jaba zrImad jayAcArya va zrI munipatajI ke nAma vAraMTa jArI karavAe taba Apane buddhi-kauzala va cAturya se rAjamahala meM jAkara rAtri ko rAjA ko prabhAvita kara vAraMTa nirasta karane kA Adeza prApta kiyaa| apane putra ke sAtha zIghragAmI vAhana UMTanI se vAraMTa pahuMcane ke pUrva use lADanUM bhijvaayaa| unakI isa advitIya sevA se prasanna hokara zrImad jayAcArya ne puraskArasvarUpa agalA cAturmAsa (saMvat 1621 kA) jodhapura meM kiyA / saMvat 1924 meM sAdhvI bhUroMjI kI dIkSA ko lekara vigraha claa| usake samAdhAna meM bhI bhaNDArIjI kA sahayoga rhaa| isI kAraNa saMvat 1925 kA cAturmAsa phira jodhapura ko milaa| zrImad jayAcArya se lagAkara zrImad kAlUgaNijI taka AcAryoM ke cha: cAturmAsa ApakI havelI meM hue| sAre cAturmAsoM meM ApakI va Apake vaMzajoM kI pUrNa sevAeM rhiiN| AcAryazrI tulasI ke zAsanakAla meM bhI Apake vaMzaja zrI saMpatamalajI bhaNDArI va zrI jabaramalajI bhaNDArI kI anupama zAsana-sevAeM rahI haiM / jodhapura meM terApaMtha ke udaya aura utkarSa kA itihAsa bahAduramalajI bhaNDArI va unake parivAra ke udaya va utkarSa ke sAtha hI jur3A hai| zrImad jayAcArya ke svargavAsa ke samaya Apake parizrama se zavayAtrA ke samaya jayapura rAjya ne lavAjamA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 he prabho ! terApaMtha bhejA / ApakI bhAvanA ke anurUpa ApakA dehAvasAna saMvat 1942 bhAdavA sudi 10 ko huA / taba zrI maghavAgaNi kA cAturmAsa jodhapura meM thA / anta samaya taka ve sevA, darzana va adhyAtma - lAbha dete rahe / 24. phaujamalI talesarA ( nAthadvArA ) - mahAn zrAvaka, gurubhakta, rAjyasammAnita / ApakI havelI meM saMvat 1907 se 87 taka 81 varSa AcAryoM sAdhu-sAdhvioM ke lagAtAra cAturmAsa hue| Apa mahAn gurubhakta the / prativarSa guru-sevA meM jAte va ThATa-bATa se kAphI samaya sevA karate / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. maryAdA-anuzAsana kA puSTikAla . paMcamAcArya zrI maghavAgaNi (saMvat 1938-1946) janma, vaMza-paricaya maghavAgaNi kA janma saMvat 1897 ke caitra zuklA 11 ravivAra ko bIdAsara meM huA, inake pitA kA nAma pUraNamalajI beMgANI va mAtA kA nAma bannoMjI thaa| saMvat 1601 ke kArtika mAha meM ApakI choTI bahana gulAba kuMvara kA janma huA, donoM bhAI-bahanoM kA AkAra-pratyAkAra va sahaja saundarya yugaloM (yaugalika puruSa) ke sadRza thaa| vai pratidina candrakalA kI taraha vRddhiMgata hone lage / ApakI alpAyu meM Apake pitA kA dehAnta ho gyaa| eka bAra saradAra satI bIdAsara Ae, tathA unake sthAna para Thahare / unhoMne dhArmika saMskAra bharane aura tattva jJAna kaMThastha karane kI preraNA dii| zrImad jayAcArya ne svarUpacandajI Adi 12 santoM sahita saMvat 1908 kA cAturmAsa bIdAsara kiyA / usa samaya bannoMjI va unake donoM putra-putrI dIkSA lene ke lie taiyAra hue, para gulAba kuMvara ke dIkSA kalpa na Ane ke kAraNa unheM pratIkSA karanI pdd'ii| maghavAgaNi ke bAla sAthiyoM ko unake dIkSA lene kA patA lagA, to unhoMne ise hI khela kA viSaya banA liyA / saba bAlaka magharAjajI ko sambodhita karate hue kahate, 'mattheNa vaMdAmi, maghajI svAmI' eka bAlaka maghajI kA abhinaya kara kahatA 'jI' aura phira saba bAlaka samaveta svaroM se gAte, 'thAre pAtare meM ghI, baiThyo ThaNDo pAnI pI / ' jayAcArya ne jaba yaha bAta sunI to ise zubha zakuna mAnakara kahA, 'bAlaka maghavA saMgha kA mahAn prabhAvazAlI va puNyavAna sAdhu hogaa|' dIkSA prasaMga maghavA kI utkaTa abhilASA va bannoMjI kI prArthanA para zrImad jayAcArya ne magasira vadi 5 ko maghavA ko dIkSA denA svIkAra kiyA / abhibhAvaka janoM ne utsAhapUrvaka dIkSA ke utsava manAe va magasira vadi 5 ko magharAjajI apane cAcA pomarAjajI ke sAtha bhojana karane ke bAda, ghor3I para baiThakara, dIkSA ke lie prasthAna Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 he prabho ! terApaMtha karane lage, ki rAste meM kisI vyakti ne unake vAcA para vyaMgya kasate huekahA 'isa sundara salone bAlaka kA pitA maujUda hotA to kyA use isa taraha ghara se nikAlatA, acchA hai isake jAne se isa cAcA ko ghara kI pUrI dhana-sampadA mila jAegI, hissA nahIM karanA par3egA / cAcA kA khuda kA beTA dIkSA letA to inakI khuzI-khuzI kA patA lagatA / ' itanA sunate hI pomarAjajI ke hRdaya para coTa lagI aura ve binA soce-samajhe, maghavA ko ghor3I se utAra kara goda meM uThAe vahAM ke jAgIradAra ke gar3ha meM ghusa ge| dIkSA meM akalpita bAdhA A gaI aura usa dina kSA nahIM ho skii| bAlaka maghavA ko gar3ha meM rakhA gayA aura usakA ThAkura ne hara taraha se parIkSaNa kiyA para anta meM usakI dIkSA lene kI dRr3ha bhAvanA va aDiga saMkalpa dekhakara use bheja diyA gayA / zrImad jayAcArya taba taka lADanUM padhAra gae / zrI maghavA tathA unakI mAtA lADanUM gae, punaH dIkSA ke lie prArthanA kI aura cAcA ke bAdhaka na banane kI bhAvanA batalAI / zrImad jayAcArya ne saMvat 1908 magasira vadi 12 ko lADanUM zahara ke bAhara pIrajI ke sthAna para hajAroM vyaktiyoM kI upasthiti meM maghavA ko dIkSA dI, gulAba satI ke dIkSA kA kalpa Ane para unheM tathA unakI mAtA bannoMjI ko saMvat 1608 phAguNa vadi6 ko bIdAsara meM dIkSita kiyA / haar kI dIkSA ke samaya AcArya zrI RSirAyajI rAvaliyoM (mevAr3a) birAja rahe the / yuvAcArya dvArA pradatta dIkSA kI sUcanA milate hI unheM chIMka AI, to unhoMne kahA, 'lagatA hai sAdhu dIpatA hogA / ' phira dUsarI chIMka AIM taba kahA, 'yaha agragaNya ke yogya hogA / ' itane meM phira tIsarI chIMka AI to unhoMne kahA, 'yaha to jItamala kA bhAra sambhAla le, to Azcarya nahIM / ' zrImad RSirAya kA isa dIkSA ke do mAha bAda dehAvasAna ho gayA aura ve bAla muni ko dekha bhI nahIM sake, para unakI bhaviSyavANI akSaraza: satya nikalI / zikSA saMvat 1908 mAgha zuklA 15 ko zrImad jayAcArya bIdAsara meM AcArya ke pada para AsIna hue va unake sAnnidhya meM apane saMyama sAdhanA meM dattacita hokara vidyAbhyAsa kiyaa| ApakI buddhi prabala va sthira thii| Apane Avazyaka, dazavaikAlika AcArAMga, vRhatkalpasUtra kaMThastha kie, anya AgamoM kI saikar3oM gAthAeM sIkhIM, aneka Maratha AgamoM kA vAcana kiyA va sUkSma Agama rahasyoM kI jAnakArI kI / aneka vyAkhyAna, chaMda zloka, prabandha kaMThAgra kie| sArasvata vyAkaraNa kA pUrvArdha va candrikA vyAkaraNa kA uttarArddha sIkhakara saMskRta bhASA ke vijJa bane / canda aura jinendra vyAkaraNa, jainAgamoM kI TIkA, kAvya, koza, chaMda, nyAya Adi granthoM kA manapUrvaka adhyayana kiyA / unakA jJAna va dhAraNA - zakti itanI vikasita thI ki ve gUDha praznoM kA tatkAla uttara dekara praznakartA ko santuSTa va prabhAvita kara dete / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maryAdA-anuzAsana kA puSTikAla 83 unakI cittavRtti itanI sthira va ekAgra thI ki dUsarI tarapha unakA dhyAna hI nahIM jaataa| eka bAra dIvAra kI ora muMha karake ve svAdhyAya kara rahe the ki zrImad jayAcArya ne unakI sthairyavRtti kI parIkSA hetu eka sAdhu ko, unakI pITha para reta DAlane ko khaa| guru ke Agraha se, vaha pITha para reta DAla kara A gyaa| maghavA uThe aura zarIra jhAr3akara baiTha gaye / zrImad jayAcArya ne pUchA, 'kyA huA ?' to Apane kahA, 'dhUla gira gaI thI so poMcha lii| zrImad jayAcArya ne kahA, "kisane girAI ?' Apane kahA, 'eka sAdhu nikalA thA, usake hAtha se gira gaI hogI?' zrImad jayAcArya ne phira pUchA, 'patA to lagAte vaha kauna thA?' Apane usI zAnta bhAva se kahA, 'patA kyA lagAnA ? jAnakara to koI girAtA nahIM / bhUla se gira gaI to vaha bhI kyA karatA? registAna meM vaise hI bahuta AMdhiyAM calatI haiM va reta giratI rahatI hai| use jhar3akA lete haiM, vaise hI ise bhI jhar3akA diyaa|' aisI thI ApakI samatA vRtti va citta kI sthirtaa| zrImad jayAcArya kA Apake prati atyanta vAtsalya bhAva thaa| saMvat 1911 kI mAlavAyAtrA meM, Apako iMdaura meM motIjharA, ho gayA taba Apake anugraha para zrImad jayAcArya kAphI samaya iMdaura Thahare va Apake kucha ThIka hone para, sAdhuoM se uThavA kara maghavA ko iMdaura se ujjaina taka sAtha rakhA / isI prakAra saMvat 1913 meM kAlU gAMva meM Apako cecaka kI bImArI huI, taba usa choTe gAMva meM zrImad jayAcArya AhAra pAnI kI kamI ke uparAMta bhI 27 dina Thahare / Apa jIvana bhara zrI jayAcArya kI praticchAyA banakara unake sAtha rhe| saMvat 1613 meM zrImad jayAcArya vihAra kara jaitAraNa padhAra rahe the to eka sAdhu ne pahelI rakhI "Age jaitAraNa, lAre jaitAraNa, bIca meM cAlo ApAM iNa Ar3I ro artha batAveM, tiNa ne paMDita thaaNpaaN|" ___ muni maghavA ne tatkAla artha batAte kahA 'Age jaitAraNa gAMva hai, pIche jagata ko tAraNe vAle zrI jayAcArya haiM aura bIca meM hama haiN|' taba se sAdhu jana Apako paMDita' kahakara saMbodhita karane lge| koI saMskRta vidvAna AtA to zrI jayAcArya bhI use Apase saMparka karane ko khte| saMvat 1948 ke jayapura cAturmAsa meM paMDita durgAdattajI ko saMskRta vyAkaraNa ke saMbaMdha meM bAtacIta karane, Apane sArasvata kA pATha sunAyA to unhoMne pUchA, 'kyA Apa aba taka vyAkaraNa duharAte rahate haiM ?' Apane kahA, 'nahIM, saMvat 1922 pAlI cAturmAsa meM, maiMne zrImad jayAcArya ko yaha pATha sunAyA thA va 26 varSa bAda Aja phira use duharA rahA hUM, bIca meM kabhI sunane-sunAne kA kAma nahIM pdd'aa|' aisI vilakSaNa buddhi thI ApakI ! Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 he prabho ! terApaMtha sammAna zrImad jayAcArya ne zAsana-vyavasthA se daNDa-vyavasthA ko pRthaka karane kA prayoga kiyA va pAMca saMtoM kA paMcamaNDala daNDa-nirdhAraNa ke lie bnaayaa| muni kAlUjI (bar3A) se eka bAra galatI ho gaI para unheM paMcoM se nyAya kI AzA nahIM thI, ataH jayAcArya ne zrI maghavA ko una pAMca paMcoM para sarapaMca niyukta kara diyA / usa samaya ApakI avasthA 14 varSa kI thI, para bar3e santo kA bhI Apa para bahuta vizvAsa thaa| saMvat 1913 meM khairavA meM zrImad jayAcArya ke AMkhoM meM gar3abar3a hone para unake Adeza se, Apane hAjarI sunAI / saMvat 1916 jeTha vadi 14 ko zrI jayAcArya ne ApakI saMghIya sevA se prasanna hokara, Apako pAMtI ke saba kAma va sAmUhika bojhabhAra se mukta kara diyaa| vaisa bhI ApakA nAma bhAvI AcArya ke rUpa meM zrI jayAcArya ke mAnasa meM ubhara rahA thA, ve kabhI-kabhI prakaTa bhI kara dete the| zrImad jayAcArya ko sAhitya-sRjana va svAdhyAya meM niraMtara lage rahane ke kAraNa, saMgha-vyavasthAoM ke lie unheM uttarAdhikArI cunanA Avazyaka lagA ataH saMvat 1920 ke Asoja vadi 13 ko cUrU meM mAtra caubIsa varSa kI avasthA meM unhoMne Apako apanA uttarAdhikArI ghoSita kiyaa| Apane 18 varSa taka yuvAcArya rahakara sagha-vyavasthA kA kArya pUrNa uttaradAyitva va sajagatA se nibhaayaa| zrI jayAcArya saubhAgyazAlI the ki unheM aisA ziSya milA / vaisa zrI magharAjajI bhI kama saubhAgyazAlI nahIM the ki zrImad jayAcArya ke jIvanakAla meM hI, chAgajI caturabhujajI ne saMgha se nikalakara bhArI vidroha kiyA jo unake jIvanakAla meM hI zAMta ho gayA tathA Age ke lie saMghavyavasthA kA kArya prazasta va niSkaMTaka ho gyaa| ApakI nirabhimAnatA va lAghava vRtti kI aneka ghaTanAeM itihAsa-prasiddha haiN| sAdhu sAdhviyoM ke AhAra ke bAda yA vibhAjana karate samaya anna kaNa nIce bikhara jAte, use hAtha meM baTorakara bahudhA Apa khAyA krte| lADana meM Apa vaidoM kIhavelI ke nIce vyAkhyAna de rahe the, usameM kucha galatI ho gii| zrI jayAcArya Upara baiThe the / unhoMne gulAba satI ke nivedana para svayaM pravacana hetu jAkara maghavA ko bhArI upAlaMbha diyA, jo Apane nizchala bhAva se svIkAra kiyaa| dUsare dina zrI: jayAcArya ne punaH vyAkhyAna dene hetu padhAra kara maghavA ke sahanazIlatA va vinamratA kI sarAhanA kii| Apa donoM dina niMdA va prazaMsA meM samabhAva rhe| Apa lipi kalA meM bahuta dakSa the| Apane hajAroM padya lipibaddha kie / ApakA vyAkhyAna-kauzala, pratipAdana-zailI evaM bhAvAbhivyakti se janatA maMtramugdha ho jAtI thii| zrImad jayAcArya hara naye niyama va maryAdA kA prathama prayoga Apa para karate the| saMvat 1938 bhAdavA vadi 12 ko jayAcArya ke svarga-gamana ke pUrva taka Apane tanmayatA se unakI sevA-suzrUSA kii| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maryAdA-anuzAsana kA puSTikAla 85 - AcArya pada para Apa saMvat 1938 ke bhAdavA zuklA 2 ko paTTAsIna hue para pragAr3ha guru bhakti ke kAraNa Apane jIvana paryanta zrI jayAcArya ke paTTotsava mAgha zuklA 15 ko hI mnaayaa| apane paTTotsava kA dina kabhI nahIM mnaayaa| Apa paTTAsIna hue taba saMgha meM 71 mAdhu tathA 205 sAdhviyAM thiiN| 27 gAMvoM ke hajAroM yAtriyoM ne mila kara ApakA abhinandana kiyaa| Apane usI dina ThaThere ke kueM ke pAsa vaTavRkSa ke nIce muni haradayAlajI ko dIkSita kiyA, phira pravacana diyA aura tArAcandajI DhIlIbAla (cittauDa) ke Dere jAkara bhikSA grahaNa kii| AcArya pada para bhI, Apa kisI se sevA lenA pasaMda nahIM krte| garmiyoM meM havA baMda hone para, rAtri ko paTa se nIce utarakara, sAmAnya sAdhuoM ke bIca sthAna dekhakara svayaM bichaunA kara so jAte / Apako sAre saMdha kA akhaNDa vizvAsa prApta thaa| saMgha se pRthaka muni chogajI kahA karate the ki unheM magharAjajI se koI zikAyata nahIM hai aura ve akelI strI ke nikaTa ekAMta meM bhI raha jAeM to unake viSaya meM koI zaMkA nahIM kI jA sktii| paudgalika padArthoM se ve sarvathA nispRha the / varSA Rtu meM hariyAlI yA jala-biMduoM kA sparza ho jAtA, to unako pasInA A jaataa| unhoMne apane jIvanakAla meM saMskRta kI sphuTa kavitAeM, rAjasthAnI bhASA meM 'jaya sujasa' Adi kAvya granthoM tathA anya stutikAoM kI racanA kI / ve pariSad meM 'bharata-bAhabali' saMskRta kAvya kA ojasvI bhASA meM vAcana karate to janatA bhAva-vibhora ho jaatii| eka bAra janatA kI mAMga para 20 varSa pUrva kaMThastha kie, harivaMza ke katipaya prasaMgoM ko, Apane duharA kara sunA diyaa| "dharma-pracAra-prasAra -- jayapura se ApakA prathama vihAra thalI kI ora huA va saradAra zahara sabase pahale pdhaare| vahAM TAlokaroM kA saMgaThana TUTane ke bAda zrAvaka samAja ko saMgaThita evaM "prerita kiyaa| rIr3I, rAjagar3ha Adi kSetroM meM jAkara logoM kI jijJAsAeM zAnta kii| vahAM se mevAr3a ke vibhinna kSetroM meM vihAra karate saMvat 1643 kA cAturmAsa udayapura kiyaa| saMvatsarI ke bAda Apane sthAnaka meM jAkara kSamAyAcanA kI, cAturmAsa meM acchI dharma-jAgaraNA huii| cAturmAsa ke bAda Apa kavirAja sAMvaladAnajI kI -bAr3I meM kucha dina virAje / kavirAjajI rAjya sammAnita vyakti tathA Apake bhakta the / kavirAjajI kI preraNA se mahArANA phatesiMhajI vahAM Apake darzana karane Ae, para nizcita samaya ke bAda, vilamba se Ae / lagAtAra 22 minaTa taka ApakA upadeza sunate rahe, para jyoMhI sUryAsta huA aura pratikramaNa kA samaya AyA to Apane upadeza denA baMda kara, mahArANAjI ko kahA, 'basa samaya ho gyaa|' mahArANA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 he prabho ! terApaMtha tatkAla uThe aura cala die| kavirAjajI tathA janatA ko Apake isa vyavahAra se ciMtA huI para mahaloM meM jAkara mahArANAjI ne Apake niyama niSThA evaM nispRhatA kI bhUri-bhUri prazaMsA kI / isase sarvatra ApakI tathA dharmasaMgha kI mahimA phailii| kavirAjajI ke vizeSa nivedana para Apane 'mANakalAlajI' ko apanA uttarAdhikArI banAne kA saMketa diyaa| udayapura se vihAra kara gaMgApura Adi gAMvoM meM Apane sAmAjika dhar3ebaMdI miTAkara sauhArda paidA kiyaa| relamagarA meM sAdhvI sundarajI tathA daulatagar3ha meM sAdhvI raMbhAjI ko kramazaH savA cha:-sAr3he chaH mAha kI tapasyA kA apane hAthoM pAraNA krvaayaa| saMvat 1642 meM gulAba satI ke nidhana para Apane sAdhvI navalojI ko sAdhvIpramukhA bnaayaa| saMvat 1941 tathA 45 ke cAturmAsa saradArazahara, 1642 kA jodhapura, 1647 kA bIdAsara aura 1946 kA cAturmAsa ratanagar3ha kie| 1644 kA maryAdA-mahotsava Apane bIkAnera meM kiyA, vahAM 15 saMvegI muni evaM yatigaNa Apase carcA karane Ae, Apane sabako saMtuSTa kiyA / Apa zrI pUjyajI ke upAzraya meM bhI pdhaare| Apako rAste meM sthAnakavAsI AryAe milatI to zraddhAbhaktipUrvaka vaMdana krtiiN| saMvat 1947 meM zItakAla meM Apa jayapura jAte kucAmaNa padhAre / vahA ke ThAkura kesarasiMhajI ko jIvana sudhArane hetu madya-mAMsa na khAne, zikAra na karane, caturdazI ke dina hariyAlI na khAne ke saMkalpa kraae| mahAprayANa ___ saMvat 1949 ke ratanagar3ha cAturmAsa ke prAraMbha meM Apako pratisyAya huA jo bigar3a kara khAMsI, jvara va vamana meM parivartita ho gayA, jisase ApakA zarIra durbala ho gayA, para usa sthiti meM bhI rAjaladesara, ratanagar3ha hote hue Apane saradAra zahara meM maryAdA mahotsava manAyA / Atmabala se saMgha ke sAre kArya yathAvat kie, caturvidha saMgha ko zikSAeM dii| phAguNa sudi 4 ko Apane yuvAcArya manonayana patra likhakara sAdhvI navaloMjI ko diyaa| AloyaNA, hAjarI kA kAma mANakagaNi ko sauMpa diyA tathA kaI bakhzIzeM bhI kii| caitra vadi 2 ko uparokta patra prakaTa karate hae bharI pariSad meM mANakagaNi ko vidhivat yuvAcArya pada de diyA gyaa| caitra vadi. 5 ko rAtri meM khAMsI kA bhayaMkara prakopa rahA, arddha rAtri ko yakAyaka khAMsI baMda ho gaI, Apane mANakalAlajI ko jagAne ko kahA / usa samaya kaI saMta va zrAvaka-zrIsaMpatarAmajI dUgar3a, zrIcaMdajI gadhaiyA Adi pAsa baiThe the| Apane mANakagaNi ko aMtima zikSA pharamAte kahA, 'saba saMtoM-satiyoM kI bAgaDora tumhAre hAtha meM hai, ataH sabakI lajjA rakhanA tumhArA kartavya hai, sabakI pravRtti ko dhyAna meM rakhakara saMyama pAlane kI bhAvanA ho, taba taka nibhaanaa| bahivihArI saMtoM kA pUrA dhyAna rakhanA, binA bhaya va pakSapAta ke sabake sAtha samAna nyAya krnaa| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maryAdA- anuzAsana kA puSTikAla 87 sAdhuoM ko zikSA dete hue Apane kahA, 'AcArya kI AjJA meM calane se hI apanI aura saMgha kI unnati saMbhava hai / ' zikSA dene ke bAda vizrAma hetu Apa leTa gae / thor3I dera bAda Apako icchAnusAra sahArA dekara biThAyA gayA ki Apako eka ubAsI AI aura AMkhoM kI putaliyAM phira gaIM / kAlUjI svAmI ne cauvihAra saMthArA karAyA / Apane svIkRti sUcaka sira hilAyA / itane meM Apake prANa visarjita ho ge| zarIra kA saMskAra dUsare dina kiyA gayA, jisameM hajAroM AdamI ekatrita hue / zrIcaMdajI gadhaiyA ne zrI kAlUrAmajI jammar3a kI salAha se ApakI asvasthatA meM hI, jayapura se UMToM dvArA baikuMThI kI saba sAmagrI maMgA lI thI / bIdAsara meM nagarAjajI baigAnI ko deva dvArA turanta AbhAsa hone se, ve UMTa para baiThakara dAha-saMskAra ke pUrva pahuMca ge| mANakagaNi ne Apake jIvana caritra para saMvat 1653 kArtika zuklA 8 ko 'maghavA sujasa' nAmaka kAvya grantha kI racanA kI / Apane 36 sAdhu tathA 83 sAdhviyoM ko dIkSita kiyaa| Apake svargavAsa ke samaya 79 sAdhu tathA 205 sAdhviyAM saMgha meM thIM / upalabdhiyAM Apake dIkSita sAdhuoM meM muni zrI maganalAlajI, kAlUjI [ chApara] (bAda meM aSTamAcArya), mAtu zrI chogoMjI, sAdhvI kAnakuMvarajI tathA sAdhvI mukhoMjI ( saradAra zahara) prabhAvazAlI siddha hue / Apake yuga meM nimnalikhita viziSTa tapasyAeM huIM 1. muni cunnIlAlajI - 23 varSa bele bele tapa va laghu siMha niSkrIr3ita tapa kI pahalI tIsarI paripATI sampanna kara nayA kIrtimAna banAyA / 2. muni cauthamalajI - chaH mAsI tapa / 3. satI jeThAMjI -16 dina kA anazana / - do mAsI 52 dinoM kI saMlekhanA tathA eka dina saMthArA / -laghu siMha niSkrIr3ita tapa kI pahalI paripATI / - 21 varSa ekAntara, kula tapasyA 7560 dina (21 varSa Upara) -- upavAsa se 13 taka lar3I, tIna hajAra se adhika upavAsa / 8. satI jar3AvojI - laghu siMha niSkrIr3ita tapa kI pahalI paripATI meM 5 dina anazana / C. satI jotoMjI - tIna hajAra se adhika upavAsa, 18 dina kA cauvihAra saMlekhanA saMthArA | 4. satI sukhAMjI 5. satI gulAboMjI 6. satI chogAMjI 7. satI mIroMjI * - Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 he prabho ! terApaMtha 10. satI chaganoMjI - prabhAvaka evaM camatkArI, 37 dina kA anazana, kisI sAdhu-sAdhvI ke galatI karane para daNDa dete samaya ApakA hRdaya dravita ho jAtA, Apake muMha se nikala jAtA, 'kyoM tuma galatI karate aura kyoM mujhe daNDa denA par3atA / ' aisI komalatA ke dhanI the zrImad maghavA gaNi / vAgaNa ke dIkSita pramukha ziSya - ziSyAeM 1. munizrI maganalAlajI ApakA janma saMvat 1926 zrAvaNa zuklA 2 ko gogundA (mevAr3a) meM pemacaMdajI bholAvata ( poravAla ) va unakI dharmapatnI dhannoMjI ke ghara para huaa| Apa jaba sAta varSa ke the, taba Apake pitA miragI roga ke kAraNa hAthI pola daravAjA udayapura ke pAsa khAI meM girakara mara gaye / ApakI buddhi prakhara va saMskAra sahaja sundara the / Apane do mAha par3hAI kI jisa para bAraha AnA kharcA huA aura yadi solaha AnA kharcA huA hotA to Apa kyA nahIM kara pAte ? choTI avasthA meM hI Apako kArya bhAra va vyavasAya sambhAlanA par3A / saMvat 1942 meM Apane kAMkarolI meM maghavA gaNi ke darzana kie| tabhI se unase itane prabhAvita hue ki dIkSA kI ThAna lii| maghavA gaNi cAturmAsa ke bAda gogundA padhAre, taba saMvat 1943 magasira sudi 14 ko Apane, pannAlAlajI ne tathA ApakI mAtA dhannoMjI ne dIkSA lI / Par bAda Apa AcArya pravara ke sAtha hI rahe / Apane pAMca sUtra kaMThastha kie / zAsana ke itihAsa, maryAdA va paraMparAoM kI gaharI jAnakArI prApta kii| saMvat 1944 meM zrImad kAlUgaNi kI dIkSA huI aura taba se donoM jIvana paryanta abhinna sAthI kI taraha rahe | Apa yogya evaM dUradarzI parAmarzadAtA the / saMvat 1954 meM Antra zrImad mANakagaNi kA svargavAsa hone para Apane antaraMga vyavasthA sambhAlI tathA bhAvI AcArya ke manonayana taka sajaga rhe| Apake parAmarza para muni zrIkAlUjI bar3A ne zrIDAgaNikA cunAva kara saMgha meM abhinava itihAsa banAyA / zrIDAlagaNi ke kar3e anuzAsana meM Apa sadA aDiga rahe / zrImad kAlUgaNi kI yogyatA kI jAnakArI zrIDAlagaNi ko Apase hI milI aura usI se unake AcAryatva kI saMbhAvanA banI / zrImad kAlUgaNi ke saMvata 1966 meM padAsIna hone para Apa hara paristhiti meM unake sarvAMza sahayogI rahe / bIkAnera cAturmAsa ( saMvat 1879) meM ugra virodhI vAtAvaraNa meM ApakI pITha para cAbuka mArA gayA, para Apane kSamA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maryAdA- anuzAsana kA puSTikAla 86 -bhAva kA paricaya diyA / bhivAnI cAturmAsa (saMvat 1977) meM jaba bAla dIkSA virodha kI Ar3a meM bhayaMkara virodha huA, taba Apane sAhasa kA paricaya dekara saMgha ko dhairya aura parAkrama kI preraNA dii| saMvat 1663 meM mAtra 22 varSa kI Ayu meM, AcArya zrItulasI ko uttarAdhikArI ke rUpa meM, zrImad kAlagaNi ne, Apa dvArA unheM ucita sammAna dene * tathA saMgha meM unake prati pUjya bhAva bharane ke AzvAsana dene ke bAda hI niyukta kiyA thaa| unakI manokAmanA pUrNa karane meM ve sahAyaka bane / AcAryazrI tulasI ke pitA tulya hote hue bhI Apane sadA unako pUjya evaM guru mAnA tathA svayaM ne saMgha ke anya sAdhu-sAdhviyoM se bhI unako adhika sammAna diyA / ve hara samaya saMgha meM guruniSThA kI bhAvanA bharate rahe / dezATana jAne para AcAryazrI ApakI vidyamAnatA meM sadA nizcinta rahe / saMvat 2001 meM AcAryazrI ne Apako 'maMtrI muni' kI vidhivat upAdhi tathA kaI bakhzIzeM diiN| saMvat 2011 meM jaba raMgalAlajI prabhRti 12 sAdhu saiddhAntika matabheda ke kAraNa alaga hue aura lagabhaga chaH mAha gaNa se bAhara rahe, taba ApakI preraNA tathA donoM pakSoM kA Apa para agAdha vizvAsa hI unake saMgha meM purAgamana kA kAraNa banA, anyathA yaha sambhava hI nahIM thA / 'guru kI udAratA va ziSyoM ke samarpaNa bhAva' Apake isa eka ghoSa ne vAtAvaraNa badala diyA / Apa vRddha evaM sammAnita hote hue bhI pratyeka kArya AcAryazrI se pUcha kara karate / vaise saMvat 1655 se hI AcAryoM kA bhojana Apake hAthoM hI M karAyA jAtA rahA / Apa donoM samaya guru caraNoM meM baiThakara pratikramaNa karate / saMvat 1646 akSaya tRtIyA se jaba taka Apa AcAryoM ke sAtha rahe, taba taka AcAryoM ke pravacana ke pUrva upadeza dene kA gaurava Apa ko hI diyA gayA / - dIkSArthiyoM kI prathama parIkSA Apa ke hAthoM hotI thI / saMvat 2006 se 2016 taka munizrI saradArazahara meM sthiravAsa rahe / isa arase meM AcAryazrI ne do cAturmAsa tathA do mahotsava vahAM kraae| vahAM kaI viziSTa sAdhu-sAdhviyoM kA AnAjAnA hotA rhaa| ina varSoM meM saradArazahara meM Azcaryajanaka tapasyAeM huIM, saradArazahara tIrthasthalI bana gayA / Apake sAtha zAsana stambha muni sohanalAlajI (cUrU) va ghora tapasvI muni sukhalAlajI anavarata sevA meM rahe / AcAryapravara jaba anya pradezoM meM rahe taba Apako sadA Adara sUcaka hRdayagrAhI saMdeza bhejate rahe / ApakA dehAvasAna saMvat 2016 mAha vadi 6 ko yakAyaka saradArazahara meM huA / *muni zrI hemarAjajI va munizrI kAlUjI ( bar3A ) kI zRMkhalA meM terApaMtha saMgha kA eka aura ujjvalatama nakSatra asta ho gyaa| ApakI smRti meM svayaM AcAryapravara ne " magana caritra' prabandha kAvya kI racanA kI / zAsana samudra bhAga 10 ( lekhaka muni - navaratnamalajI) ke pRSTha saMkhyA 91 se 172 taka ApakA savistAra jIvana-caritra diyA huA hai | yugapradhAna AcAryazrI tulasI ne jayAcArya nirvANa zatAbdI para Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 he prabho ! terApaMtha 'zAsana staMbha' se upamita kiyA / 2. zrI kAlUgaNi aSTamAcArya kA jIvana vRttAnta AgAmI pRSThoM meM diyA jA rahA hai| 3. mahAsatI chogoMjI ____ Apa aSTamAcArya zrImad kAlUgaNijI kI mAtA thiiN| ApakA janma savat 1601 AsAr3ha vadi 14 ko koDAsara (bIkAnera sambhAga) ke narasiMhadAsajI lUNiyA va unakI dharmapatnI gogoM devI ke ghara huaa| 16 varSa kI avasthA meM ApakA vivAha 'DhaMDherU' gAMva ke mUlacandajI koThArI ke sAtha huA jo bAda meM chApara Akara basa gae / 33 varSa kI avasthA meM Apake mAtra eka saMtAna putra 'zobhA canda' (bAda meM nAma kAlUrAma) huA / garbha meM Ane ke pUrva hI putra ne mAM ko rakSA karane kI cetAvanI de dI thii| janma ke tIna dina bAda eka rAkSasa ne rAtri meM Akara utpAta kiyA para Apane 'kAlU' ko chAtI se cipaTA kara rakhA tathA rAkSasa ko DAMTa dI, jisase ghabarAkara vaha adRzya ho gyaa| 'kAla' jaba mAtra sAr3he tIna mAha ke the taba Apako pati viyoga ho gyaa| Apa apane pIhara koDAsara tathA bAda meM zrI DUMgaragar3ha Akara rahane lagIM / saMvat 1941 meM sAdhvI zrI mRgoMjI ne pAvasa pravAsa meM Apako putra sahita dIkSA kI preraNA dI, usI varSa Apane saradArazahara meM maghavA gaNi ke darzana kie / ApameM vairAgya bhAvanA balavatI hotI gii| apane bacce tathA bahana kI putrI kAnakuMvara meM bhI Apa vairAgya bhAvanA bharatI evaM bar3hAtI rhiiN| saMvat 1644 ke Asoja sudi 3 ko ApakI, zrI kAlUjI kI aura zrI kAnakuMvara jI kI dIkSA zrImad maghavA gaNi ke hAthoM bIdAsara meM huii| phira Apa adhikAMza guru kula vAsa meM rahIM / saMvat 1655meM kAnakuMvarajI ke agraNI banane para unake sAtha rahIM / saMvat 1666 ke bhAdavA sudi 15 ko zrImad kAlagaNi AcArya pada para AsIna hue taba se pAMca varSa taka Apa gurudeva ke sAtha rahIM / gurudeva ne kAma-kAja, bojha-bhAra tathA AhAra kA pAMtI se Apako mukta kiyA aura cAra sAdhviyAM sevA meM dIM / bAhara mAravAr3a mevAr3a kI yAtrA meM jAne ke kAraNa, gurudeva ne saMvat 1971 pauha vadi 12 ko Apako bIdAsara sthiravAsa meM rakha diyA / gurudeva prativarSa Apako zeSa kAla meM 1-2-4 bAra sevA kA lAbha dete| unhoMne saMvat 1976, 82 va 88 meM Apake kAraNa bIdAsara meM varSAvAsa bItAe / Apake kAraNa bIdAsara meM sAdhu-sAdhviyoM kA adhika AvAgamana rahA jisase bIdAsara tIrtha bana gyaa| zrAvaka-zrAvikAoM meM bhI tattva jJAna evaM tapasyA kI abhUtapUrva vRddhi huI / Apa svayaM uccakoTi kI tapasvinI haI, ApakI tapasyA ke AMkar3e isa prakAra haiM upavAsa 1/3614, 2/1586, 3/86, 4/17, 5/11, 6/1, 11/2, Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maryAdA-anuzAsana kA puSTikAla 61 14/1, 16/1, 17/1, 16/1, 26/1 =sarva dina 7560 (21 varSa 1 maah)| saMvat 1977 jeTha se Apane jIvana paryanta ekAntara tapa kie| saMvat 1986 se gur3a zakkara cInI tathA auSadha kA parityAga kiyA, AjIvana 27 nizcita dravyoM kA parimANa kiyA va pratidina 11 dravya se adhika nahIM letIM / pAraNe meM ThaNDA khIMcaDA yA chAcha prahara dina bAda letIM / Apa tapasyA ke sAtha-sAtha svAdhyAya, stavana, jApa, smaraNa karatI hI rhiiN| ___ saMvat 1963 bhAdavA sudi 6 ko Apake putraratna zrImad kAlUgaNi ke svargavAsa kA samAcAra sunakara Apa zAnta va sthira rhiiN| AcAryazrI ne zIghra Akara Apako darzana die / saMvat 1666 kA cAturmAsa Apake pAsa bIdAsara kiyaa| saMvat 1997 meM ApakI rugNatA ke samAcAra sunakara AcAryazrI punaH bIdAsara padhAre, mahAvratoM kA punarAvartana aura AlocanA krvaaii| caita vadi 7 ko sAyaMkAla 4 bajakara 40 minaTa para AjIvana tivihAra anazana krvaayaa| caita vadi 11 ko prAtaH Apane svarga prayANa kara diyA / isa prakAra eka sudIrgha yazasvI tapomaya jIvana kA aMta huaa| 4. mahAsatI kAnakuMvarajI ApakA janma saMvat 1930 bhAdavA sudi 6 ko sAlAsara meM lachIrAmajI mAlU va unakI dharmapatnI caMdanAjI ke ghara huaa| apanI mausI chogoMjI ke sAtha hI ApameM vairAgya bhAvanA jAgRta huI aura unake sAtha hI ApakI dIkSA huI / Apane 5 Agama, aneka tAttvika grantha, 15 thokar3e, 8 bar3e vyAkhyAna, 4 saMskRta graMtha tathA aneka gItikAeM kaMThastha kie| saMvat 1955 meM Apa agragaNya banIM / saMvat 1966 meM zrImad kAlUgaNi ne Apako saba kAma aura bojha bakhzIza karake apane sAtha rkhaa| Apa usa yuga kI viduSI, pravacanakAra sAdhvI thIM / dopahara meM santoM ke sthAna para kaI varSoM taka Apane vyAkhyAna diyaa| saMvat 1981 meM Apako sAdhvIpramukhA ke pada para niyukta kiyA gyaa| ApaM sAhasika sAdhvI thIM tathA Apako vacanasiddhi thii| saMvat 1987 meM Apako motiyAbiMda ho gayA jisakA saphala oNparezana sAdhvI santo koMjI ne kiyA sAdhvI chaganoMjI 27 varSa ApakI sevA meM rhiiN| saMvat 1960 se tIna varSa taka asvasthatA ke kAraNa Apa rAjaladesara sthiravAsa meM rhiiN| savat 1963. ke bhAdavA vadi 5 kI rAtri meM ApakA svargavAsa ho gyaa| zrImad kAlUgaNi kA viyoga Apako dekhanA nahIM par3A / Apa pAMcavIM sAdhvIpramukhA thiiN| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .62 he prabho ! terApaMtha __ anya viziSTa sAdhu sAdhvI 5. mahAtapasvI cannIlAlajI (saradArazahara) uccakoTi ke sAdhaka tathA mahAn tapasvI-saMvat 1943 se 6 varSa ekAntara tapa, bAda meM pratara tapa jisameM 5 paMcole, 6 cole, 4 tele, 5 upavAsa kiyaa| saMvat 1946 se 23 varSa bele-bele tapa karane kA kIrtimAna sthApita kiyA aura laghusiMha niSkrIr3ita tapa kI tIna paripATI pUrI kara dUsarA kIrtimAna banAyA / samagra tapasyA isa prakAra rahI___ upavAsa 1/600, 2/36, 3/36, 4/44, 5/25, 6/3, 7/2, 8/1, 6/1, -10/3, 11/2, 12/1, 13/1, 14/12, 15/1, 16/1, 17/1, 18/1, (samagra 34 varSoM meM 22 varSa tapasyA) -muni cauthamalajI (pura) saMvat 1956 meM Apane Acha ke AgAra chaH mAsI (187 dina) tapasyA kii| Apake putra raNajItamalajI ne savat 1663 meM dIkSita hokara saMvat 1968 meM chaH mAsI tapa kiyaa| 3. tattvajJa muni pUnamacandajI (pacapadarA) saMvat 1968 se 1966 taka jayapura meM sthiravAsa, zrAvaka samAja ko tattva jJAna kI satata evaM gahana zikSA, viziSTa vyaktiyoM se prabhAvotpAdaka milana, aMtima varSoM meM bhArI saMlekhanA tapa va saMthAre meM paMDita-maraNa / 4. zAstra vettA muni DAyAmalajI (haranAvA) [1946 se 1983] tattva kI gaharI dhAraNA vAle zAstravettA, carcAvAdI, bhAMgA tathA gaNitAnuyoga ke vizeSa adhyetaa| 5. nyAyavid muni bhImarAjajI (AmeTa) [1648 se 1666] __saMskRta ke prakAMDa vidvAna, viziSTa tattvajJa, kuzala carcAvAdI, jyotiSa kAvya koSa, vyAkaraNa, tarka zAstra va nyAya ke gahana adhyetaa| nirabhimAnI, gaMbhIra va aMharajJA ke dhanI / yugapradhAna AcAryazrI tulasI dvArA 'zAsana staMbha' upAdhi se upmit| 6. sAdhvI lichamAMjI maghavA gaNi kI prathama ziSyA-viduSI va pravacanakAra / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. sAdhvI jeThoMjI aMtima saMlekhanA 16 dina / 8. sAdhvI aNacoMjI (DUMgaragar3ha) dharma pracArikA, kaccha gujarAta meM 2 cAturmAsa / 9. sAdhvI abhoMjI ( saradArazahara ) tapasvinI, sevAbhAvI, agragaNyA / maryAdA- anuzAsana kA puSTikAla 63 10. sAdhvI gulAboMjI ( sadaradAra zahara ) utkaTa tapasvinI, agragaNyA, laghusiMha niSkrIDita tapasyA kI pahalI paripATI meM divaMgata / 11. sAdhvI moroMjI laghusiMha niSkrIDita tapasyA kI pahalI paripATI meM divaMgata / 12. sAdhvI chaganoMjI antima ziSyA - 36 dina kA tivihAra anazana / uparokta sAdhu-sAdhviyoM ke alAvA sarva sAdhvIzrI kunaNoMjI, sukhoMjI, caMpoMjI, hIroMjI, choMgAjI, seroMjI, jotoMjI Adi bhI ugra tapasvinI sAdhviyAM zrImad maghavAgaNi ke zAsanakAla meM huI / zrImad maghavAgaNi ke zAsanakAla meM dIkSita sAdhu-sAdhviyoM kA sampUrNa vivaraNa zAsana samudra bhAga 10 va 11 (lekhaka muni zrI navaratnamalajI) meM upalabdhahai / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThe AcArya zrImad mANakagaNi (saMvat 1946 se 1954) janma evaM vaMza paricaya zrImad mANaka gaNi kA janma saMvat 1612 bhAdavA vadi 4 ko jayapura nagara meM zrI hukmIcandajI jauharI evaM unakI dharmapatnI choToMjI ke ghara para huaa| ApakI mAtA kA dehAnta zizuvaya meM ho gyaa| do varSa bAda Apake pitA kA bhI dehAnta gadara ke samaya DAkuoM kI lUTa-pATa meM durghaTanAgrasta hone se ho gayA / ApakA lAlana-pAlana va adhyayana Apake pitA ke bar3e bhAI lAlA lakSmaNadAsajI kI dekharekha meM huaa| lAlAjI atyanta snehila, udAra, tattvajJa evaM dharmaniSTha vyakti the| javAharAta kA vyApAra hone ke kAraNa ve baMbaI, sUrata Adi nagaroM meM jAte tathA samaya milane para dharma-carcA claate| sUrata meM unhoMne Ananda bhAI vakIlavAlA (magana bhAI ke dAdA) ke parivAra ke aneka vyaktiyoM ko samajhAyA thA aura vastutaH sUrata, baMbaI, gujarAta, mahArASTra meM terApaMtha ke bIja-vapana meM unakA pramukha hAtha thaa| unake abhibhAvakatva meM rahane se bAlaka mANaka ke hRdaya meM dharma-saMskAroM ke prati acchI ruci evaM abhivRddhi huii| zikSA-dIkSA saMvat 1628 meM zrImad jayAcArya kA jayapura meM cAturmAsa huA va usa samaya AcAryapravara ke preraNAdAyI pravacana sunakara va unakI sevA paricaryA karane se 'mANaka' ke hRdaya meM virakti ke bhAva jge| Apane zrImad jayAcArya ko apanI dIkSA lene kI bhAvanA prakaTa kii| zrImad jayAcArya ne Apako kahA ki isameM lAlAjI kI anumati lenI anivArya hai| ataH anumati milane taka sAdhanA kA abhyAsa tathA tattva jJAna kA adhyayana cAlU rkho| cAturmAsa ke pazcAt zrI jayAcArya do mahInA ghATa daravAje tathA saradAramalajI lUNiyA ke bAga birAje / usake bAda maryAdA mahotsava saMpanna kara unhoMne phAguNa vadi 1 ko lADanUM kI ora prasthAna kiyaa| lAlA lakSmaNadAsajI saparivAra, 'mANaka' sahita, mArga meM sevA meM rahe / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThe AcArya zrImad mANakagaNi 65 rAste meM zrI jayAcArya ne ucita avasara dekhakara lAlAjI ko kahA, 'yadi mANaka dIkSA le to labdha-pratiSThatA sAdhu hogaa|' lAlAjI ne pratyuttara meM kahA, 'yaha hamAre lie saubhAgya hogA, para unakI icchA ho tabhI sAdhutva A sakatA hai|' zrI jayAcArya ne phira kahA, 'yadi usakI icchA ho to Apako anumati dene meM to Apatti nahIM hogii|' lAlAjI apane lAr3ale ke bichoha ko sahana nahIM kara sakate the, para zrI jayAcArya ke Age inakAra karane kA bhI una jaise zAsana evaM gurubhakta zrAvaka ke lie sAhasa juTAnA sugama nahIM thA / ata: unhoMne viSayAntara karate hue kahA, 'yaha zahara meM rahane vAlA hai, isakA zarIra komala hai, maiMne lAr3a-pyAra se pAlAposA hai / ata: isake lie paidala calanA, sAdhutva kI kaThora paricaryA pAlana karanA tathA parISaha sahanA kaise sambhava hogA ?' zrI jayAcArya ke hRdaya meM mANaka ke prati AkarSaNa paidA ho cukA thaa| ataH unake muMha se sahaja bhAva se nikala gayA, 'isakI "citA to hama kareMge / mANaka rajoharaNa to uThA hI legaa| merA uttaradAyitva to maghajI saMbhAla leMge, unakA bhAra saMbhAlane vAlA bhI to caahie|' zrI jayAcArya ke anugraha bhare zabdoM ko sunakara lAlAjI bhAva-vibhora ho gae va unhoMne tatkAla anumati de dI / nAMvA meM zrI jayAcArya ne 'mANaka' ko pratikramaNa sIkhane kA Adeza de diyA / Apake bar3e bhAI kistUracandajI ne Apako dIkSA kI anumati de dii| lADana meM lAlAjI kA pUrA parivAra, jayapura meM dIkSotsava kI pUrNa taiyArI karake, guru-caraNoM meM upasthita ho gyaa| zrImad jayAcArya ne lADanUM meM praveza karate hI dakSiNa daravAje ke bAhara pIrajI ke sthAna para, phAguNa sudi 11 ko puSya nakSatra meM 'mANaka' ko dIkSA pradAna kii| AsapAsa ke saikar3oM loga tathA lADanUM ke ThAkura zrI bAdara siMha jI vahAM upasthita the| saMyama grahaNa karate hI mANaka muni ne sAdhanA ke sAtha-sAtha saiddhAntika jJAnArjana meM apane ko pUrNataH lagA diyaa| apane prathama tIna cAturmAsa (1926, 30,31) zrImad jayAcArya ke sAtha kie| saMvat 1931 meM Apako agraNI banAyA gyaa| saMvat 1932 se 1646 taka pandraha varSa Apa agraNI ke rUpa meM jayapura, jodhapura, udayapura, bIkAnera, bAlotarA, pacapadarA Adi sthAnoM para birAje tathA zramaniSThA se adhyAtma kA apUrva Aloka phailaayaa| saMvat 1943 meM jayapura meM Apane saMskRta kI siddhAnta caMdrikA vyAkaraNa kA pUrA adhyayana kiyA / saMvat 1938 meM zrImad maghavA gaNi paTTAsIna hue / unakA bhI Apake prati pUrNa vAtsalya bhAva rhaa| zrI maghavAgaNi ne saMvat 1943 meM kavirAjajI sAMvaladAnajI ko bahuta pahale hI Apake bhAvI AcArya hone kA saMketa de diyA thaa| saMvat 1945 meM rAjaladesara meM sAdhvI tIjoMjI ko dIkSA dene Apako bhejA / saMvat 1946 meM jodhapura meM Apake paira meM 'kIr3I nagarA' ho gayA para usa bhayaMkara bImArI meM bhI Apane vihAra kara zrI maghavA gaNi ke bIdAsara meM darzana kie, jahAM kevalacaMdajI yati ke auSadhopacAra se ApakA roga zAMta ho gayA, para taba se Apa zrI maghavA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 he prabho ! terApaMtha * gaNa ke jIvana paryanta sAtha hI rahe va unake hara kArya meM sahayoga dete rahe / AcArya pada para zrImad maghavA gaNi ne saMvat 1946 kA maryAdA mahotsava saradArazahara meM kiyA / cAturmAsa ke samaya se unakA zarIra asvastha cala rahA thA / bAda meM bImArI bar3hatI gaI aura zakti kSINa hotI gaI / bar3e kAlUjI svAmI tathA motIjI svAmI ke nivedana para ciMtana karake Apane bhAvI zAsana - prabandha ke viSaya meM vyavasthA kI / 1946 phAguNa sudi 4 ko 'mANaka muni' ke nAma yuvAcArya kA niyukti patra likha kara mahAsatI navaloMjI ko de diyA, para prakaTa nahIM kiyA / caita vadi 2 ko Ama janatA meM mANaka muni yuvarAja ghoSita kie gae tathA unheM sammAnita kiyA gayA / caita vadi 5 ko zrI maghavA gaNi ne Apako, sAdhu-satiyoM ko tathA zrAvaka samAja ko saMgha - hita meM saMgha kI maryAdAoM aura guru kI AjJA pAlana karane ko prerita kiyA / kucha samaya bAda svarga prayANa kara diyaa| caita vadi 6 ko ApakA paTTAbhiSeka huA, usa samaya 71 sAdhu 205 sAdhviyAM saMgha meM thIM / ApakI AkRti sundara tathA kada lambA thA, para prakRti itanI komala thI ki sardI ke prakopa meM kabhI 1-2 lauMga yA kAlI mirca lete to zarIra pasInA-pasInA ho jAtA / ApakA kaMTha madhura, surIlA thA va Apake oja bhare vyAkhyAna se janatA bahuta prabhAvita hotI thI / Apa svabhAva se dayAlu the / sAdhu sAdhviyoM kI sukhasuvidhA kA pUrA-pUrA dhyAna rakhate the / ApakI vRtti meM saMgha ke hara sadasya ke prati udAra eva saujanya bhAvanA thI / Apako dezATana kI bahuta ruci thI, 13-14 mIla (20-22 kilomITara) kA vihAra ApakI sAmAnya pravRtti thI / saMvat 1650 meM saradArazahara cAturmAsa kara Apa hariyANA pradeza padhAre, hAMsI meM maryAdA mahotsava kiyA tathA paira meM kAMTA lagane va er3I meM mavAda ho jAne se hisAra meM 27 dina virAje / hariyANA prAMta meM terApaMtha ke AcArya kA prathama padArpaNa thA / saMvat 1952 meM ApakA jayapura cAturmAsa atyanta prabhAvaka rahA, 20 hajAra yAtriyoM ne vahAM Apake darzana kie| suraloka gamana aura cintA saMvat 1954 kA cAturmAsa Apane sujAnagar3ha meM kiyA, vahAM akasmAta Asoja di 2 ko Apako teja bukhAra va dastoM kI zikAyata ho gaI / aneka upacAra karane para bhI lAbha nahIM huA / zArIrika durbalatA bar3hatI gaI / yati kevalacandajI ne bhI ApakI hAlata cintAjanaka batAI / sAre saMgha meM udAsI chA gaI / gurukulavAsI zrI maganalAlajI svAmI Adi ne vinayapUrvaka bhAvI prabaMdha ke lie nivedana kiyA, para Apako jyotiSa para adhika vizvAsa thA / ApakI janma kuNDalI meM 62 varSa Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThe AcArya zrImad mANakagaNi 6. kI Ayu kA yoga, Apako lagatA thA, ataH Apako yaha bImArI khataranAka nahIM lagI aura Apane kisI ke nivedana para dhyAna nahIM diyaa| cAhate to gupta rUpa se kisI ke nAma niyukti-patra likha dete tathA svastha hone para use phAr3a dete va kisI ko usakA patA bhI nahIM lagatA para bhAvI ko TAlanA kisI ke balabUte kI bAta nahIM hai aura isalie Apako kisI kI bAta jaMcI nhiiN| Asoja kA pUrA mahInA rugNAvasthA meM bItA, zarIra dhIre-dhIre azakta ho gyaa| kArtika vadi 3 ko prAtaHkAla aisA dasta lagA ki Apa mUcchita ho gae / rAta ko gyAraha baje mUrchAvasthA meM hI tIna hicakiyoM ke sAtha Apake prANa-pakherU ur3a gye| sAre saMgha meM asamaya meM AcAryapravara ke dehAvasAna se zoka chA gayA tathA bhAvI AcArya ke manonayana ke abhAva meM jabaradasta cintA ho gii| terApaMtha kI sArI vyavasthA hI AcArya kendrita hai, unake kendra kI dhurI TUTa jAe taba vyavasthA kA DagamagAnA sahaja hai aura yahI sthiti sAre saMgha kI bana gaI / terApaMtha ke lie eka sAhasa bharI cunautI sAmane AI para saMgha ke anuzAsita evaM maryAdA niSTha, nItivAn sAdhu-sAdhviyoM ne usakA atyanta sundara DhaMga se mukAbalA kara samAdhAna nikAlA jisakA vivaraNa hama Age ke pRSThoM meM par3heMge / zrImad mANakagaNi ke yakAyaka dehAvasAna se lagatA hai ki eka sundara suramya suvAsita sumana adhakhilA hI murajhA gayA, kAla kI pracaNDa AMdhI ne use DAla se nIce paTaka diyaa| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamAcArya zrImad DAlagaNi (saMvat 1954 se 1966) viziSTatA Apa terApaMtha ke ekamAtra aise AcArya haiM, jinheM guru kI kRpA ke kAraNa AcAryatva pada prApta nahIM huA balki jo mAtra apane puruSArtha ke kAraNa, tatkAlIna paristhitiyoM meM prakhara anuzAstA kI AvazyakatA ko dRSTigata rakhate, sAre saMgha ke sarvamAnya AcArya nirvAcita hue| yaha sacamuca Azcarya kA viSaya hai ki ApakI prakharatA va tejasvitA prArambha se hI mukharita hone tathA zrImad mANaka gaNi se Ayu evaM dIkSA paryAya meM bar3e hone para bhI pUrvAcAryoM kI dRSTi zAsana-bhAra saMbhAlane ke lie Apa para na Tika sakI aura mAtra pAMca varSa meM hI sAre saMgha ko isa pada ko saMbhAlane ke lie ApakA hI vikalpa raha gyaa| janma evaM vaMza-paricaya ApakA janma saMvat 1906 ke aSAr3ha zuklA 4 ko mAlavA pradeza kI prAcIna rAjadhAnI tathA bhArata ke sAMskRtika nagara ujjaina meM zrI kanIrAmajI pIpAr3A aura unakI dharmapatnI jar3AvoMjI ke ghara huaa| ApakI choTI avasthA meM Apake pitA kA dehAnta ho gayA, usase ApakI mAtA kA mana saMsAra se virakta ho gyaa| ApakI mAtra gyAraha varSa kI Ayu meM, unhoMne apane parijanoM kI anumati lekara, ApakI sAra saMbhAla unheM saMbhalAkara, saMvat 1620 aSAr3ha sudi 13 ko peTalAbAda meM sAdhvI zrI gomAMjI ke pAsa dIkSA le lii| mAtA kI dIkSA ke bAda Apake hRdaya meM dhArmika bhAvanA jagI, tIna varSa pazcAt indaura meM pAvasa pravAsa meM birAje hae munizrI hIrAlAlajI ke pAsa jAkara, Apane tattva-jJAna siikhaa| saMvat 1923 bhAdavA vadi 12 ko unake pAsa dIkSA svIkAra lii| munizrI ne Apako thalI pradeza padhArakara zrImad jayAcArya ko sauMpa diyaa| eka sAla (saMvat 1924) munizrI ke sAtha jayapura cAturmAsa kara phira cAra varSa (1925 se 28) taka Apane zrImad 1. tathyoM ke vizleSaNa ke AdhAra para merA abhimata / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamAcArya zrImad DAlagaNi 19 jayacArya ke sAtha rahakara jJAnArAdhanA kii| phira Apa saMvat 1926 meM muni -dulIcandajI ke sAtha byAvara tathA saMvat 1930 meM muni kAlUjI (bar3A) ke sAtha udayapura cAturmAsika pravAsoM meM rhe| saMvat 1930 ke zItakAla meM Apa agraNI bane / Apake jIvanakAla meM aneka utAra-car3hAva Ae para Apane samabhAva se sAhasa evaM nirbhIkatApUrvaka unakA sAmanA kiyaa| Apa bAta ke pakke, dhuna ke dhanI, siddhAMtavAdI tathA spaSTavaktA the| ye guNa ApakI pragati meM kabhI bAdhaka, kabhI -sAdhaka bane / tejasvitA kA vikAsa zrImad DAlagaNa meM saiddhAntika jJAna kA prAcurya thaa| vaktRtva kalA va tArkika pratibhA ke bala para ve carcAvAda meM niSNAta the, carcA-prasaMga meM kisI kA hastakSepa sahana nahIM karate the| devariyA (mevAr3a) meM jaina muni pratApajI se carcA-vArtA meM, unake anuyAyI nAyaba hAkima pannAlAlajI hiraNa ne bIca-bIca meM bolakara pratApajI kA pakSa prabala karanA cAhA, to Apane DAMTate hue kahA, 'hAkima sAhaba yahAM ApakI hukUmata nahIM calegI, jainAgamoM ke pramANa hI satyAsatya ke nirNAyaka hoNge|' hAkima sAhaba aura munijI donoM niruttara ho gae, vArtA samApta ho gyii| saMvat 1643 meM Apa zrImad maghavAgaNi ke sAtha udayapura meM cAturmAsa bitA rahe the| vahAM ke ugra virodha ko dekhakara AcAryapravara ne saba sAdhuoM ko mauna rahane kA nirdeza de diyA thA para Apa eka bAra jyoMhI bAjAra se nikala rahe the ki kucha logoM ne pIche se cillAnA zurU kiyA, 'mahArAja, pAtrI meM se pAnI nIce sar3aka para Tapaka rahA hai, dhyAna nahIM rkhte|' bAra-bAra cillAne se bhIr3a ikaTThI ho gayI, zrImad DAlagaNi usI samaya eka dukAna kI caukI para car3hakara bole, 'bhAiyo! dekho, jhUTha kI bhI hada hotI hai, merI pAtrI meM to pAnI hI nahIM hai, phira kyA, kaise Tapaka rahA hai ?' itanA kahakara jholI meM se sApha sUkhA pAtra nikAlakara bhIr3a meM use auMdhA kara dikhA diyA / bhIr3a ko lagA ki loga dveSavaza jhUThI bakavAsa kara rahe haiN| Apane ThikAne Akara zrI maghavAgaNi ko jAnakArI dI to unhoMne ApakI sarAhanA karate hue kahA ki aisI paristhiti meM to spaSTIkaraNa honA hI cAhie thaa| sthAnakavAsI sampradAya ke AcArya hukamacandajI ke ziSya cauthamalajI ne udayapura, relamagarA Adi sthAnoM para carcA kara Apasa meM kleza bar3hAne ko protsAhana denA cAhA, jisa para mahArANAjI ko Adeza denA par3A ki jahAM terApaMtha ke AcArya hoM, vahAM cauthamalajI na jAeM, tAki zAnti bhaMga na ho| kancho pUjya Apane agraNI kAla meM kaccha kI tIna yAtrAeM kI tathA itanA prabhAva chor3A ki Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 he prabho ! terApaMtha Apa kacchI pUjya kahalAne laga ge| saMvat 1941 meM Apane kaccha kI prathama yAtrA kI, belA meM cAturmAsa sampanna kara phatahagar3ha aMjAra hote hue bhuja pdhaare| vahAM nAnhI pakSa (sthAnakavAsI sampradAya kI zAkhA) ke zAstra-marmajJa evaM pratiSThita zrAvaka bIracaMda bhAI ne Apase aneka jijJAsAeM kI tathA saMtoSaprada samAdhAna prApta kiyaa| unheM terApaMtha ke vidhi-vidhAna tathA mAnyatAoM kI bhI jAnakArI dI gaI, jisase ve bahuta prabhAvita hue / unhoMne apane guru muni bIjamalajI se zrImad DAlagaNi se huI carcA kA jikra kiyA / phira bIracaMda bhAI ke prayatna se muni bIjamalajI aura DAlagaNi ke bIca kucha viSayoM para jainAgamoM ke AdhAra para carcA huI / usameM muni bIjamalajI ne Agama pramANa se apanI mAnyatAoM kA khaNDana hote dekhakara mauna rahanA zreyaskara smjhaa| bIracaMda bhAI ne sArI sthiti bhAMpa lii| tatkAla zrImad DAlacandajI svAmI ko sArI janatA ke sAmane apanA guru svIkAra kara liyaa| vahAM se vihAra kara Apa mANDavI padhAre, Age kA cAturmAsa phatehagar3ha kiyA / do mAha kaccha deza meM aura bhramaNa kara Apa AcAryazrI ke darzana karane mAravAr3a padhAre / dUsarI yAtrA Apane saMvat 1650 meM kii| Apa mAravAr3a se AbU parvata hote hae ahamadAbAda padhAre / AbU padhAre, usa dina 24 mIla kA vihAra huA parantu anna-pANI nahIM milaa| ahamadAbAda meM tIna ghaMToM kI khoja ke bAda, dharmazAlA meM eka kamarA milaa| vahAM se baDhavANa, mokhI hote hue kaccha padhAre, jahAM Apane do saMtoM ko dIkSA dI tathA belA meM cAturmAsa kiyA / vahAM abhUtapUrva dharma-jAgati rhii| cAturmAsa ke bAda maghavAgaNi kA svargavAsa ho jAne se, Apane cUrU padhArakara naye AcArya mANakagaNi ke darzana kie| tIna varSa bAda phira saMvat 1953 meM Apane pacapadarA se jAlora hokara kaccha padArpaNa kiyaa| jAlora meM Apa eka mahInA birAje aura janatA ko prabhAvita kiyA / phira bAva, rAdhanapura hote hue Apane phateha gar3ha jAkara cAturmAsa kiyA va isake pUrva va bAda meM eka-eka dIkSA dii| cAturmAsa ke bAda Apane saurASTra meM praveza kiyaa| sarvaprathama mokhI padhAre jahAM Thaharane kI vyavasthA dukAnoM meM huI aura pravacana jinazAlA meM hotaa| pravacana kA AkarSaNa dina-dina bar3hane lgaa| vahAM anya sampradAyoM kI teraha sAdhviyAM thIM, ve vRddha hone se jinazAlA kI UMcI sIr3hiyoM para car3ha nahIM sakatI thIM aura vyAkhyAna sunane kA lAbha lene ko lAlAyita thIM, ataH unake nivedana para Apane lagabhaga 15 dina vahAM Thaharakara sthAnaka meM vyAkhyAna diyaa| anAthI muni ke sarasa AkhyAna tathA jaina sAdhu ke AcAra-vicAroM kA vizad vivecana kiyaa| vidAI meM saiMkar3oM loga va jaina sAdhviyAM nagara ke bAhara taka pahuMcAne aaiiN| vahAM se TaMkArA, rAjakoTa, jUnAgar3ha hote hue, giranAra parvata para pdhaare| binA kisI pUrva Agraha ke digaMbara maMdira meM hI Thahare / phira bhAva nagara hote hue Apa sihora padhAre jahAM sAmpradAyika dveSa ke kAraNa nA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamAcArya zrImad DAlagaNi 101 to ucita sthAna milA aura na pUrA AhAra-pANI hI upalabdha huaa| phira 24 mIla yAnI 40 kilomITara kA vihAra kara pAlItANA padhAre, para zahara meM sthAna na milane se dharmazAlA meM ThaharanA huaa| zatrujaya parvata para car3hate muni zAMtisAgara mile / unhoMne vyaMgya meM kahA-'siddhakSetra meM Ae ho, yAtrA ThIka karanA, yahAM eka bAra Ane se hI jIva siddhagati meM calA jAtA hai| Apane unase pUchA, 'Apa kitanI bAra Ae ?' pratyuttara meM unhoMne kahA, 'aneka bAra / ' zrI DAlagaNi ne vinoda meM kahA, 'aneka bAra Akara Apa siddha nahIM bana sake, isase hI ApakI asatyatA prakaTa hotI hai, hama to parvata mAnakara Ae haiN|' vahAM se lIMbar3I pdhaare| vahAM birAjita 10 sthAnakavAsI muniyoM ke anurodha para sthAnaka meM pdhaare| jahAM ApakA bhavya svAgata huA / Apane bhI jainadharma va terApaMtha kA paricaya dete hue ojasvI pravacana diyaa| bAda meM nAnhI pakSa ke sAdhuoM kI prArthanA para Apane unake sthAnaka meM vyAkhyAna diyaa| amarasI RSi se milana vahAM se baDhavANa hote hue Apa dhrAMgadhrA pdhaare| kucha logoM ne Apako vahAM jAne se isa kAraNa se rokanA cAhA ki dhrAMgadhrA meM 'amarasI RSi' rahate the. jo maMtra-taMtra ke jJAtA the| unakI icchA ke pratikUla koI sAdhu vahAM jAtA, to use kaSTa uThAnA par3atA, para Apa to nirbhIka the / Apane dhrAMgadhrA pahuMcakara pravacana karane tathA bhojana lene ke bAda apane sahayogI saMta zrI nAthUjI ko amarasI jI se milane bhejaa| saMta se jAnakArI prApta kara amarasIjI ne zrI DAlagaNi se milane kI icchA prakaTa kI tathA apane sthAna para Ane kA nimaMtraNa diyA / Apa vahAM padhAre to zrI amarasIjI ne vahAM Thaharane kA Agraha kiyaa| Apase bAtacIta kara, terApaMtha ke AcAra-vicAra kI jAnakArI prApta kara unheM bahuta prasannatA huii| milana kI isa zubha belA kI smRti meM unhoMne Apako eka viziSTa rezamI DoroM kA rajorahaNa bheMTa karanA cAhA para Apane nispahatApUrvaka bheMTa svIkAra karane meM vivazatA prakaTa kI aura kahA ki nirantara kAma meM lene se yaha rajoharaNa adhika cala nahIM sakegA isakI surakSA nahIM hogI / amarasI jI kA vaha viziSTa rajoharaNa thaa| ve jaba dhrAMgadhrA nareza ko maMgala pATha sunAne jAte tabhI use sAtha rakhate, anyathA use khUTI para hI TAMgakara rakhate the| phira amarasIjI ne loTa pAtra (citra yukta) lene ko kahA, para Apane use TAlate hue pharamAyA, 'hama tIna pAtra se adhika rakha nahIM sakate aura leM to ise pratidina prayoga meM lenA par3egA, jisase citra naSTa ho jaaeNge|' amarasIjI ne phira apane pAsa ke bahumUlya rezamI caddara Adi vastra lene kA anurodha kiyA para use bhI Apane yaha kahakara asvIkAra kara diyA ki unheM AvazyakatA -nahIM hai / amarasI jI ne 31 pannoM kI sundara prati, jisameM aneka Agama sundara va Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 he prabho ! terApatha sUkSma akSaroM meM likhe hue the, denA cAhA, para Apane AvazyakatA nahIM kaha usako bhI svIkAra nahIM kiyaa| amarasI RSi ne Azcaryacakita hokara kahA, 'Apa jaisA nirlobhI va nispRha sAdhu maiMne Aja dina taka nahIM dekhaa|' aba to amarasI kA AtmIya bhAva aura zraddhA Apake prati bahuta adhika ho gaI, kAphI dera taka donoM meM bAteM huiiN| amarasI ne unheM yaha bhI batAyA ki unakA ziSya hatyA ke Aropa meM niraparAdha phaMsa gayA aura daNDita huaa| ve use apane sAre prabhAva ke uparAMta bacA nahIM sake, isakA unheM bahuta duHkha hai| amarasIjI RSi se sammAna pAnA Apake jIvana kI va kaccha, saurASTra meM Apake dharma pracAra kI asAdhAraNa saphalatA kahA jA sakatA hai| dhrAMgadhrA se vihAra kara Apa kaccha meM punaH Ae, zrI kistUracaMdajI ko dIkSA dekara saMvat 1954 kA cAturmAsa 6 saMtoM se belA meM kiyaa| isI cAturmAsa kAla meM sujAnagar3ha meM AcArya mANakagaNi kA ekAeka dehAvasAna ho gyaa| Apane cAturmAsa ke bAda thalI pradeza kI ora vihAra kara diyaa| ApakI kaccha-saurASTra kI yaha aMtima yAtrA thI phira varSoM taka usa kSetra kI sudhi bhI nahIM lI gii| saMgha dvArA cunAva terApaMtha kI zAsana-vyavasthA meM bhAvI AcArya ko manonIta karane kA adhikAra AcArya ko hI hai| saMyoga se AcArya binA manonayana kiye svargastha ho jAeM to AcArya kA nirvAcana kaise ho? isake bAre meM vidhAna meM koI prAvadhAna nahIM hai| zrImad mANakagaNi kA ekAeka binA manonayana kie, svargavAsa ho jAne se aisI sthiti banI jisase sArA saMgha cintAtura ho gayA, loga terApaMtha ke vighaTana kI kalpanAeM karane lge| para billI ke bhAgya se chIMkA TUTA nhiiN| gurukulavAsa meM rahane vAle muni zrI maganalAlajI, munizrI kAlUjI (chApara) (bAda meM zrImad kAlUgaNi) Adi 14 sAdhuoM ne nirNaya kiyA ki cAturmAsa ke bAda saba sAdhu lADanUM meM ekatrita hoM, vahIM bhAvI AcArya kI vyavasthA kI jAe / nirvAcana na' ho, taba taka aMtarima kAla ke lie AjJA dhAraNA kA adhikAra dIkSA jyeSTha muni bhImajI kA rhe| isa taraha sArA kArya sucAru rUpa se calatA rahA / bar3e kAlUjI svAmI vaya-sthivara hone ke sAtha dUradarzI, catura evaM parama saMgha-hitaiSI sAdhu the| unhoMne apanI bahumukhI pratibhA se saMgha ko amUlya sevAeM dI thiiN| Apa udayapura cAturmAsa karake lADanUM pahuMce / vahAM sArA maMca ApakI utkaNThA se pratIkSA kara rahA thaa| Apane lADanUM pahuMcate hI saMgha ke prabhAvaka sAdhuoM se parAmarza kiyA tathA sAyaMkAla AcArya ke nirvAcana hetu sabhA rakhI gyii| sabhA meM munizrI kAlUjI ne khar3e hokara saMtoM se kahA, 'saMgha ko AcArya cAhie ataH yaha bhAra kisa para DAlAjAe, isa para soceM / ' vAtAvaraNa meM halacala macI, sabhI saMtoM ne muni kAlUjI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamAcArya zrImad DAlagaNi 103 ke anubhava evaM dUradarzitA ke guNoM se prabhAvita hokara, unhIM para isa aitihAsika nirNaya kA dAyitva diyA tathA Azvasta kiyA ki ve jo bhI nirNaya deMge, vaha sarvasammati se svIkArya hogaa| munizrI kAlUjI ne saMgha ke sAdhuoM ke avicala vizvAsa ke prati AbhAra prakaTa karata hue saMgha ke gauravapUrNa itihAsa tathA maryAdAoM kA ullekha kiyA / saMtoM kI bhAvanAoM ko dRSTigata rakhate munizrI DAlacaMdajI (DAlagaNi) ko terApaMtha kA sAtavAM AcArya ghoSita kiyaa| muni DAlacandajI dUra kaccha se vahAM abhI pahuMce nahIM the| sAdhuoM ke pravAsa-sthala ke bAhara aneka zrAvaka utsukatA se nirvAcana kA pariNAma jAnanA cAhate the / jyoMhI unhoMne nirNaya sunA; janatA harSa se jhUma uThI va tarApaMtha dharmasaMgha kI nItimattA aura AtmasAdhanA kI amiTa chApa jama gyii| sthAna-sthAna para lADanUM se tAra dvArA sUcanA dI gaI, logoM ne Ananda mnaayaa| miThAIyAM bAMTI gayIM tathA dIvAlI manAI gii| __zrI DAlamuni thalI padhArate sarvaprathama phatahagar3ha Ae tathA mRgazIrSa vadi 6 ko muni tejamAlajI ko dIkSita kiyaa| vahAM sAdhvI aNacoMjI virAja rahI thIM, vahAM se donoM siMghAr3a 12 ThANoM se bAva phuNce| bAva ke dIvAna DUMgarabhAI mehatA ne svAgata karate anAyAsa hI kaha DAlA, 'aba taka Apa kaccha ke pUjya the, aba lagatA hai Apa sAre saMgha ke pUjya bana jaaeNge|' vahAM se vihAra karate sAMcora ke pAsa ADela gAMva padhAre, jahAM pacapadarA ke zrI 'banajI candoNI' vyApAra karate the| unhoMne Apake guNagAna meM eka zloka racakara sunAyA jo Aja bhI kaI logoM ko kaMThastha hai| jasola padhArate rAste meM 'sona cir3I' ke zakuna hone para zrI hindUjI jodhANI ne kahA, 'Apa zIghra hI AcArya banege, aisA zakunoM se lagatA hai|' jasola meM koThArI parivAra kI agragaNya zrAvikA kasUbo bAI (lekhaka kI dAdI) ne bhI antaHpreraNA se yahI bAta khii| bhaviSya ke zubha kArya kA kabhI-kabhI anAyAsa hI AbhAsa hone lagatA hai| kramazaH sAta saMtoM se vihAra karate Apa jodhapura se 10 kilomITara dUra 'caupAsaNI' gAMva padhAre, eka tibArI meM virAje / zrI DAlagaNi ke nirvAcana kA tAra jodhapura pahuMcane para vahAM ke zrAvakajana terApaMtha ke nava-nirvAcita AcArya kA prathama svAgata karane ko lAlAyita the| 'caupAsanI pahuMcane kI sUcanA hone para, vahAM ke pramukha rAjyAdhikArI evaM variSTha zrAvaka bhaNDArI kizanamalajI, lichamaNadAsajI Adi ghor3oM para savAra hokara caupAsanI phuNce| usa dina pau vadi 5 thii| zrI DAlamuni hAtha meM rUkhI-sUkhI bAjare kI roTI liye, AhAra kara rahe the, tibArI para pardA lagA huA thA ki ekAeka bhaNDArIjI ne UMce ghoSa aura samaveta svaroM se vaMdanA karate hue 'khamAghaNI annadAtA, pUjya paramezvara bhagavAn ne ghaNI khamA' kahakara ApakI prazasti prArambha kii| zrI DAlagaNi ne Tokate hue unheM ina zabdoM ke prayoga ke lie ulAhanA diyA to unhoMne tAra batAte hue nivedana kiyA, 'AcArya kA nirvAcana to do dina pahale hI ho cukA hai aura Apa hI cAra tIrtha ke svAmI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 he prabho ! terApaMtha bane haiN|' zrI DAlagaNi samAcAra sunakara sanna raha gae, unake muMha se nikala gayA, 'saMtoM ne itanI zIghratA kyoM kI, merI pratIkSA to karate / ' para aba to saba kucha ghoSita ho cukA thA va sAre deza meM khabara prasArita ho cukI thii| jodhapura meM ApakA abhUtapUrva svAgata huaa| vahAM sthiravAsinI sAdhvI kistUroMjI ne Apake manA karane para bhI AcArya kI garimA ke anurUpa bahuta bhAva-bhakti se saMstuti kI / jodhapura se Apa nAgaura pahuMce, jahAM muni gaNezajI tathA chabIlajI pAMca saMtoM se agavANI meM pahuMca gaye the| lADanUM pahuMcane para zrI kAlUjI svAmI (bar3A) sahita sabhI saMta, hajAroM bhAI-bahana aura vahAM ke ThAkara AnandasiMhajI nagAr3A nizAna lekara bar3e ADambara ke sAtha sAmane pdhaare| Apane lachIrAmajI baida kI havelI ke bAhara uccAsana para virAjakara prathama pravacana diyA tathA janatA ko adhyAtma-preraNA dii| hAlagaNi ne apane sarva-sammata nirvAcana para vismita hokara eka dohe se apanI abhivyakti dI, jo isa prakAra hai 'kuNDa kuNDa ro nyAro pANI, tuNDa tuNDa rI nyArI vaannii| thA sagaloM rI mati sarikhI hoI, A to bAta ajaba maiM joI / / ' mAgha vadi 2 ko paTTotsava manAyA gyaa| sAdhu satiyoM ne ApakI hArdika abhyarthanA kI / Apane yogya sAdhuoM ko sammAnita kiyaa| AcArya pada para __ zrImad DAlagaNi eka mahAn tejasvI AcArya, kuzala vyAkhyAtA evaM cAturya ke dhanI the / agraNI jIvana meM hI unhoMne apane prakhara vyaktitva kI saMgha para chApa DAla dI thii| AcArya banane ke bAda to unakI tejasvitA itanI nikhara gaI ki sAdhu varga hI nahIM, zrAvakagaNa bhI unake nikaTa jAne meM saMkoca karate the| rAta-dina samparka meM Ane vAle bhI sahasA unake caraNa-sparza karane kA sAhasa nahIM juTA paate| unakA anuzAsana bahuta kar3A thaa| ve aksara kahA karate ki 'na to galatI karo, na ulAhanA mile, na bhayAtura rahanA pdd'e|' ve dRSTAnta dekara kahate ki 'yadi nAga devatA ko prasanna rakhanA hai to usake pUMcha para paira mata rakho / yadi paira rakha diyA to phira sarpa phuphakAra karegA hii|' ve bhaikSava zAsana ko 'solaha hAtha kI sor3a' kahate, jisakA tAtparya thA ki anuzAsana aura maryAdA meM rahane vAlA nizcita hokara rahe, sukha kI anubhUti kare, garmI va sardI kA usa para prabhAva hI na par3e para yadi usane gaphalata kI, to phira use kSamA nahIM kiyA jA sktaa| ve apane zarIra kI kabhI paravAha nahIM Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamAcArya zrImad DAlagaNi 105 karate the / kaSTa sahane kI unakI kSamatA adbhuta thii| unakA zAsanakAla saMvat 1954 se 1966 bAraha varSa taka rhaa| ve aneka grAma, pura, nagaroM meM padhAre, sarvatra acchA upakAra huaa| aneka bhAI-bahanoM ne dIkSA lii| Apake yuga ke aneka madhura saMsmaraNa haiN| ___ saMvat 1654 asAr3ha meM sAdhvI-pramukhA navaloMjI kA svargavAsa hone para Apane sAdhvI-pramukhA pada para zrI jeThoMjI kI niyukti kii| saMvat 1656 meM zrIcaMdajI gadhayA ke putra zrI vRddhicaMdajI ko pAnIjharA nikala gyaa| unheM upacAra meM auSadhi ke sthAna para aphIma kA arka de diyA gayA, jisase ve maraNAsanna ho gae, para pUre prayAsa karane para unakA bacAva ho gayA, taba zrImad DAlagaNi ne vahAM padhAra kara gadhaiyA parivAra ko sevA kA avasara diyaa| bhakta ke vaza meM bhagavAn kI kahAvata caritArtha huI / saM0 1657 mRgazIrgha meM, DAlacaMda borANA (udayapura), jo acakSu thA, terApaMtha kI prazaMsA meM prAcIna graMtha kI upalabdhi kA kissA gar3hakara zrAvakoM se rupaye aiMThanA cAhatA thaa| usakI kapaTa-kriyA kA Apane pardAphAza kiyaa| saMvat 1658 meM muni ciraMjIlAlajI kI sevA paricaryA meM upekSA bhAva baratane ke kAraNa 'tirakhArAma' ko Apane gaNa se bahiSkRta kiyA / saMvat 1656 kA cAturmAsa Apane bhaNDArI parivAra kI vizeSa prArthanA para jodhapura kiyaa| cAturmAsa ke bAda bAlotarA, pacapadarA, jasola meM mAtra do-do rAta birAja kara Apa pAlI padhAre / bAlotarA meM sthAnakavAsI AcArya zrI javAharalAlajI se zAstrArtha kA Ayojana rakhA gyaa| Apane do dina carcA prArambha kara pIche muni maganalAlajI, kAlUjI chApara Adi 11 saMtoM ko carcA ke lie chor3a diyA para phira unakI tarapha se koI carcA karane nahIM aayaa| pAlI padhArane para Apako 'pAnIjharA' nikala aayaa| vahAM para 17 dina virAjanA pdd'aa| thalI ke zrAvakoM ke Agraha bhare nivedana para Apane mevAr3a kA sparza kara thalI meM cAturmAsa kI ghoSaNA kara dii| zArIrika asvasthatA meM mAtra manobala ke AdhAra para sAdar3I, ghANerAva, rANakapura hote hue mevAr3a praveza kiyaa| mevAr3avAloM ne udayapura mahArANA ke mAdhyama meM udayapura cAturmAsa kI prArthanA karavAne kA nizcaya kiyA para ApakI thalI meM hI cAturmAsa karane kI dRr3ha bhAvanA dekhakara ve zAMta rahe / goguMdA meM mAha vadi 10 ko Apane do bhAI va cAra bahana-kula chaH dIkSAeM eka sAtha diiN| terApaMtha saMgha meM itanI dIkSAeM eka sAtha hone kA yaha prathama avasara thaa| usa varSa maryAdA mahotsava udayapura manAyA gyaa| vahAM mAravAr3a ke musAhiba AlA musahI zrI bacharAjajI siMghI ne Apake darzana kie aura terApaMtha ke AcAra-vicAra tathA maryAdAoM se prabhAvita hokara ve zrI DAlagaNi ke prati zraddhAlu bana gae / bAda meM bhuvAnA meM siMghIjI ne Apake punaH darzana kie tathA vinodabhAva se kahA, 'Apa jvara se pUre mukta hI nahIM hue, para Apane vihAra kara diyaa| isa prakAra zarIra kI upekSA kara Apa kaSTa sahana karate haiM, taba Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 he prabho ! terApaMtha lagatA hai ki yadi hamArI 'khAo pIo aura moja karo' kI mAnyatA sahI nikalI to ApakI sArI kaSTadAyaka sAdhanA vyartha va niSphala ho jAyegI / ' zrImad DAlagaNi ne usI vinoda bhAvanA se pratyuttara dete hue kahA, 'siMghIjI, Apa ThIka kahate haiM, para yadi hamArI punarjanma va karmoM ke phala kI mAnyatA sahI nikala gaI to ApakA kyA hogA ? hamArI sAdhanA vyartha jAne meM hAni to hai hI nahIM / ' siMghIjI spaSTavaktA the / unhoMne kahA, 'mahArAja ! ApakI mAnyatA sahI huI, to hamAre sira para itane jUte par3eMge ki dharatI bhI jhela nahIM sakegI / ' Apa jaba devagar3ha padhAre to pura, bhIlavAr3A Adi kSetroM ke 500 vyaktiyoM ne Akara unase kSetra sparzanA kI joradAra arja kI / ApakI asvasthatA, thalI kI ora laMbA vihAra, garmI kA mausama, ina sArI sthitiyoM meM una kSetroM ko sparza karanA bhArI kaSTadAyaka hotA para bhakti bharI bhAvanA se Apa dravita ho uThe tathA una kSetroM kA sparza kiyA / isa taraha Apa kaThoratA va komalatA ke adbhuta saMgama the / Apa para vajra kI taraha kaThora tathA kusuma kI taraha komala vAlI kahAvata caritArtha hotI thI / dharma-pracAra-prasAra saMvat 1960 kA cAturmAsa Apane sujAnagar3ha pharamAyA tathA cAturmAsa hetu AsAr3ha vadi 1 ko hI padhAra ge| una dina 'jvAlAmukhI' yoga thA / zrAvakoM ne yoga badalane ke lie Apako gAMva bAhara padhAra kara punaH praveza kA nivedana kiyA, para Apa to mahAn AtmavizvAsa ke dhanI the / vaha muhUrta Adi meM vizvAsa hI nahIM karate the / Apane pharamAyA 'zubha muhUrta ke lie suvidhAjanaka sthAna ko chor3akara pahale anyatra jAne kA kaSTa karUM taba acchA muhUrta kyA kAma AegA ? ve vahIM rahe va yaha cAturmAsa sabhI dRSTiyoM se bar3A AhlAdakArI rahA / saMvat 1660 kA maryAdA mahotsava bIdAsara meM sampanna kara zrIcaMda jI gadhaiyA ke yuvA putra udayacaMdajI ke duHkhada avasAna kA samAcAra jAnakara Apa phAguNa vadi 4 ko saradArazahara padhAre / gadheyAjI ko adhyAtma lAbha diyA / saMvat 1661 kA cAturmAsa Apane curU kiyA, jahAM rAyacaMdajI surANA ke mitra paNDita ghanazyAmadAsajI ne saMtoM ko saMskRta par3hAne kI bhAvanA vyakta kii| muni kAlUrAmajI ( chApara ) ne vyAkaraNa par3hanA prArambha kiyA / saMvat 1962 meM saradArazahara maryAdA mahotsava ke bAda Apa rAjaladesara pdhaare| saMyoga se usI samaya saradArazahara ke suprasiddha seTha sampatamalajI dUgar3a ke putra sumeramalajI kI bArAta rAjaladesara ke jaisarAjajI baida ke putra jayacaMdalAlajI ke yahAM AI huI thii| bArAta meM donoM pakSa saMpannazAlI hone se 1500 bArAtI, eka hathinI, pAMca sau paccIsa UMTa, assI ghor3e, assI bailagADiyAM aura cAra baghiyAM thIM / vivAha ke avasara para 1800 sevakoM ko pratyeka ko, nau-nau ru0 dAna meM die ge| kasbe meM pratighara miThAI kA eka-eka thAla va pagar3I bAMTI gii| jaisarAjajI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamAcArya zrImad DAlagaNi 107 baida va saMpatamalajI dUgar3a donoM parivAroM ne aise avasara para zrImad DAlagaNi kI sevA kA bharapUra lAbha liyA / maryAdA mahotsava ke bAda sAdhu-sAdhvI lagabhaga Der3ha mAha taka gurudeva kI sevA meM rhe| caita vadi 7 ko zrImad DAlagaNi ne bahivihArI sabhI sAdhu-sAdhviyoM ko upakaraNa sahita bulA liyaa| sabhI siMghAr3oM ke cAturmAsa eka sAtha pharamAkara tathA zeSa kAla vicarane kI paciyAM dekara tatkAla vihAra karA diyaa| terApaMtha dharmasaMgha ke anuzAsana aura samarpaNa bhAva kI yaha virala ghaTanA hai| sIkara kA gulAbakhAM baMgAla meM naukarI karatA thA, use sAMpa kATa gyaa| aneka upAya kie para saba vyartha ge| karmacandajI dUgar3a bIdAsara vAloM ke kahane para usane 'DAlagaNi' ke nAma kI mAlA pheranI zurU kI, bhAgya se usakA viSa dUra ho gayA aura vaha svastha ho gyaa| dUgar3ajI ne use bIdAsara meM DAlagaNi ke darzana karane kI preraNA dii| usane bIdAsara Akara DAlajI mahArAja ke devare (maMdira) kA patA pUchA, para patA nahIM lgaa| use Azcarya huA ki itane camatkArI devatA kA mandira kaise chipA raha gayA ? bAda meM usane logoM ko sArI bAta batAI to use zrImad DAlagaNi ke darzana karAe ge| vaha bahuta prasanna huA, usane tattva samajhakara guru dhAraNA kii| usake samUce parivAra ne madya-mAMsa kA tyAga kara diyA aura vaha prativarSa guru-darzana karane AtA rahatA thaa| Apake samaya meM rINI ke dhUr3ajI chAjer3a bar3e dRr3havatI, dharma ke marmajJa tathA manobalI zrAvaka the| eka bAra ve sAmAyika meM dhyAnastha the, taba unake zarIra para se hokara eka kAlA nAga nikala gayA para ve avicala rahe / apane bIsa varSIya ikalaute putra ke Akasmika nidhana para unhoMne vyathA ko samabhAva se sahana kiyA tathA apane kRta karmoM kA phala jAnakara AMsU taka AMkhase nahIM nikaale| asvasthatA kahA jAtA hai ki Apake upayoga meM Ane vAle upakaraNoM kA vajana lagabhaga 11 sera thaa| Apa cha:-chaH bAjoToM kI jor3oM para baiThate the, jo dina meM prAyaH tInatIna bAra bichAnI par3atI thii| Asana meM eka salavaTa rahanA bhI Apako asahya ho jAtA thaa| AcAryoM kI mahimA-garimA jitanI Apake samaya meM bar3hI, utanI pahale kabhI nahIM bddh'ii| saMvat 1964 meM bIdAsara se saradArazahara kI ora prasthAna karate cAra mIla kI dUrI para 'kAloM kI DhANI' padhAre to bahuta thakAvaTa A gaI va samaya kAphI lgaa| sAtha meM gadhaiyAjI ne jaba yaha hAlata dekhI to saradArazahara padhArane kA avasara nahIM honA mAnakara laMbA vihAra sthagita karane kI salAha dii| phira Apa eka mAha sujAnagar3ha birAja kara saMvat 1964 ke pauha vadi 10 ko lADanUM padhAra ge| ApakA svAsthya kramazaH bigar3ane lagA, anna aruci, zvAsa-vRddhi aura zakti kSINa hone lgii| lADanUM meM lachIrAmajI baida kI havelI meM phira ApakA jIvana ke Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 he prabho ! terApaMtha aMtima samaya taka sthiravAsa rhaa| bhayaMkara rugNAvasthA meM bhI pratidina Apa do ghaMTA vyAkhyAna avazya dete / dhArApravAha, ojapUrNa bhASA meM vyAkhyAna sunakara koI unakI asvasthatA kA aMdAja hI nahIM lagA sakatA thaa| usa samaya meM gaMgAjI meM mRtaka ke phUla DAlane, mRtaka ke pIche pRthaka rUpa se rone Adi aneka kurUr3hiyoM para Apane prahAra kie aura janatA ko rUr3himukta kiyaa| asvasthatA ke kAraNa vihAra karane kI icchA hote hue bhI Apako rukanA pdd'aa| yuvAcArya kA gupta-patra vikrama saMvat 1966 kI asADha zuklA 14 ko Apane upavAsa kiyA va pAraNe meM kevala kAlI mirca va patAsA kI ukAlI lii| zakti adhika kSINa hone se prAta:kAlIna pravacana zrI maganalAlajI svAmI tathA madhyAhna meM muni kAlUjI (chApara) pravacana dene lge| ApakA dhyAna bahata samaya se uttarAdhikArI kI khoja meM lagA huA thA para Apase nikaTa samparka ke abhAva meM ApakI daSTi meM koI jama nahIM paayaa| Apake AcArya manonayana ke kucha samaya bAda eka bAra Apane munizrI maganalAlajI ko bulAkara idhara-udhara kI calAte hue pUchA thA, 'Apane merI sahamati ke binA mujhe AcArya cana liyA para usa samaya maiM yadi inakAra kara detA to Apane vikalpa meM kyA vyavasthA socI thI ?' muni maganalAlajI itane dakSa aura gahare the ki unase kisI bAta ko nikalavAnA bahuta kaThina kAma thaa| unhoMne kahA, 'Apake inakAra karane kA prazna hI nahIM uThatA, yaha to saMgha kI sevA kA kAma thA, kisI dUsare ko AcArya banAte to ApakI sahamati lete, para Apako banAne meM ApakI sahamati kI kyA AvazyakatA thii|' zrImada DAlagaNi soddezya pUcha rahe the, sambhavataH maMtrI muni bhI bhAMpa gae para ve nirantara prazna pUche jAne para bhI uttara TAlate rhe| aMta meM jaba zrImad DAlagaNi ne unheM spaSTa uttara dene ko vivaza kiyA, to unhoMne kahA, 'Apa manA karate, yaha saMbhava hI nahIM thA, para yadi aisA ho hI jAtA to hamArA dhyAna muni kAlajI (chApara) para kendrita thaa|' uttara sunate hI zrImad DAlagaNi staMbhita raha gae aura bole, 'maiMne bhI dRSTi to bahuta daur3AI para isa para dRSTi na Tika skii|' Apane nAma kA patA lagane ke bAda bAta ko isa prakAra samApta kara diyA jaise koI bAta huI na ho, para maMtrI muni ne to zubha saMketa pA hI liyaa| zrImad DAlagaNi taba sehI uttarAdhikArI kI khoja kara cuke the| maMtrI-muni jaisA gambhIra-cetA parAmarzadAtA pAkara ve nizcinta ho gae the| kRzakAya, zyAma varNa, zramazIla, bAhya pradarzana se achUte, gaMbhIra, ekAntapriya, apanI Atma-sAdhanA meM lIna, 'kAla muni' sacamuca 'gudar3I ke lAla' the| kisI sAmAnyajana kI dRSTi meM bhI unakI asAdhAraNa medhA aura ajeya Atma-zakti kI jyoti kiraNeM usa samaya taka Tika evaM prakaTa nahIM ho paayiiN| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamAcArya zrImad DAlagaNi 106 Apake kramika daurbalya ko dekhakara caturvidha saMgha meM cintA chA gii| saradArazahara zrI kAlUrAmajI jammar3a ne darzana kara AgrahapUrvaka Apako bhAvI vyavasthA karane kA nivedana kiyA para Apane 'dekhA jAegA' kahakara TAla diyA to unhoMne tIsarI adhika spaSTatA se nivedana karate kahA, 'yaha kAma to Apako hI karanA hai, cAhe abhI kareM yA bAda meN| kisI ko dIkSita kara AcArya ke yogya banA pAeM itanA samaya aba nahIM hai, inhIM sAdhuoM meM se cunAva karanA hai to phira vilamba kyoM ? bAraha varSa pahale saMgha kI parIkSA ho cukI hai, aisA avasara phira na Ae, yahI hamArI citA hai / ' usake bAda zrI maganalAlajI svAmI va sAdhvIpramukhA jeThoMjI ne bhI nivedana kiyA / prathama zrAvaNa vadI pratipadA thI / zrImad DAlagaNi ne usI samaya sujAnagar3ha ke zrAvaka ziromaNi zrI rUpacaMdajI ceThiyA ko yAda kara unake darzana karane para unase parAmarza kiyaa| phira saMtoM ko syAhI, patra va kalama lAne ko kahA aura ekAnta meM baiThakara yuvAcArya-patra likhA tathA use liphAphe meM baMda kara apane puThe meM rakha diyaa| usake bAda sAyaMkAla gurukula-vAsa ke saba saMtoM ko bulAkara kahA, 'maiMne Apa sabako ciMtA se mukta kara diyA hai, Apa meM se kisI eka kA nAma yuvAcArya - patra meM likha diyA hai, vaha baMda liphAphA puThe meM DAla diyA hai / nAma prakaTa karanA maiM nahIM caahtaa|' isake bAda guru ziSya va saMgha ke sadasyoM ke ApasI vyavahAra ke bAre meM Apane gaharI zikSAeM phrmaayiiN| bAda meM bhI samaya-samaya para Apa zikSAeM dete rahe / para Apane cunAva ko rahasyamaya banAe rkhaa| jise cunA gayA, use bhI apanI ora se isakA AbhAsa taka nahIM diyA / jisane apane guru se mamatA aura vAtsalya kA amRta jala na pAyA ho aura jo jIvana bhara prakharatA kI AMca meM tapatA rahA ho, vaha bhalA kisI ko mamatA aura vAtsalya kA jala kaise pAtA? usake pAsa to zakti aura UrjA kI Aga thI, jo vaha de sakatA thA, para usameM tapanA aura khapanA hI par3atA thA, madhuratA nahIM phUTa sakatI thI / lADanUM ke ThAkura AnandasiMha jo atyanta zraddhAlu evaM vizvasanIya the / ataH unake Agraha para muni kAlUjI ko bulAkara unheM dikhA diyA tathA saMketa mAtra se hI bhAvI AcArya ko batA diyA / mantrI - muni pUrva vArtA ke saMdarbha meM mana hI mana yuvAcArya kI kalpanA nizcita kara cuke the / suraloka vAsa usa varSAvAsa meM prathama sAvana meM hI udara-zotha, aruci va zvAsa- prakopa bar3ha gyaa| Apako lagA ki svAmIjI kA caramotsava (bhAdavA sudI 13) manAnA sambhava nahIM hogA / zarIra kI zakti TUTatI gaI, sAdhu-sAdhvI tanmayatA se sevA karate rhe| muni kAlUjI ( chApara) donoM samaya pratikramaNa sunAyA karate the / do sAvana bIta gae / bhAdavA sudi 10 ko Apane baMdoM kI havelI meM cAra bahanoM ko Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 he prabho! terApaMtha .. dIkSA dI va samAroha meM do ghaNTe baitthe| bhAdavA sudi 12 ko zvAsa bhArI ho gyaa| Apane mantrI muni ko kahA, 'kala kA dina nahIM dekha sakU~gA, Apa pakkA dhyAna rkhnaa|' zvAsa bar3hatA hI gayA, sAyaMkAla itanA tIvra ho gayA ki usakI AvAja dUra taka sunAI dene lgii| pratikramaNa sunane ke bAda Apako sahArA dekara sulAyA . gayA, kintu sote hI Apane AMkheM phera diiN| mantrI muni ne cAra AhAroM kA tyAga karAkara UMce svara se zaraNa Adi sunaae| dekhate-dekhate Apane nazvara zarIra tyAga diyA / 1966 ke bhAdavA sudi 12 ko eka muhurta rAtri gae terApaMtha dharmasaMgha kA siMha-puruSa cira nidrA meM so gyaa| kAla ke Age tejasvI puruSa ko bhI hAra mAnanI pdd'ii| dUsare dina paraMparAgata ThATa-bATa se ApakI zava-yAtrA nikalI va tulasIrAmajI khaTer3a ke nohare meM dAha-saMskAra huaa| julUsa meM svayaM lADanUM ThAkura sammilita hue| Apake zAsanakAla meM 36 sAdhu va 125. sAdhviyoM kI dIkSA huii| Apake dIkSita aneka sAdhuoM ne saMgha ko amUlya sevAeM dI tathA saMgha ko pallavita -puSpita kiyaa| yuga pradhAna AcAryazrI tulasI ne zrImad mANakagaNi tathA Apake jIvana aura kRtitva para kramazaH 'mANaka-mahimA' va 'DAlima caritra' prabandha kAvyoM kI racanA kI jo na kevala itihAsa yA tattva jJAna kI dRSTi se balki sAhityika lAlitya va geyAtmakatA kI dRSTi se bhI bejor3a grantha haiN| zrImad mANakagaNi va zrImad DAlagaNi kA zAsanakAla svalpa rahA para Apake kaI dIkSita sAdhuoM tathA sAdhviyoM ne saMgha kI prabhAvanA meM abhUtapUrva vRddhi kii| jinameM se kucha pramukha dIkSita ziSya-ziSyAeM isa prakAra haiM mANakagaNi ke yuga ke pramukha ziSya-ziSyAeM 1. muni dulIcaMdajI (pacapadarA) saMyama paryAya 1950 se 1982 taka mahAna tapasvI-AMkar3e isa prakAra haiM 5/2, 6/1, 7/1, 8/1, 6/1, 10/1, 11/1, 12/1, 13/1, 14/1, 31/1, 36/1. 2. muni khemacaMdajI (barAra) saMyama paryAya saMvat 1951 se 1988 taka mahAna tapasvI-AMkar3e isa prakAra 1/1000, 2/27, 3/6, 4/10, 5/10, 6/3, 7/2, 6/1, 17/1, 21/1 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptAcArya zrImad DAlagaNi 111 31/2, 45/1. antima tapasyA (saMlekhanA) 54 dina kI va anazana nau ghaNTe kA aayaa| 3. muni tejamAlajI-(phatehagar3ha kaccha) ___ saMyama paryAya 1954 se 1665 taka saMgha ke svAmI-bhakta evaM prakhyAta agraNI va prakhara vyaktitva / saMvat 1965 meM DAlagaNi ne muni lIlAdharajI ThANA 3 tathA Apako tIna ThANoM se kaccha meM cAturmAsa hetu bhejA / cAturmAsa pazcAt lIlAdharajI aura tIna anya saMta sAkarajI, kalyANajI, kisturajI kI saMgha-virodhI gatividhiyoM ke kAraNa Apane unakA saMgha se sambandha-viccheda kara diyA / ve sabhI tathA Apa svayaM kaccha ke the| zrImad DAlagaNi ke yuga ke pramukha ziSya ziSyAeM 1. muni nathamalajI (roMcher3a) saMyama paryAya 1656 se 1966 taka, zAstroM ke vizeSajJa, pApa bhIru, phakkar3a va prabhAvaka agraNI / anta meM 54 dina kI saMlekhanA va 14 dina kA anazana / yugapradhAna AcAryazrI tulasIdvArA 'zAsana staMbha' upAdhi se upamita / 2. muni hIrAlAlajI (AmeTa) saMyama paryAya (1960 se 2008 tk)| AcAryoM ke kRpA pAtra, dhyAnI, sevAbhAvI-varSoM taka AcAryoM kI satata sevA kI tathA saMvat 1997 meM agraNI bane / sughar3a zarIra, avadhRta vRtti, japa-tapa-dhyAna meM satata sajagatA / 3. muni sAgaramalajI (bhivAnI) saMyama paryAya saMvat 1961 se 2006 taka / Agama, gaNita, citrakalA, lekhanakalA meM niSNAta va prakhyAta agrnnii| 4. muni bacharAjajI (mokhuNadA) saMyama-paryAya saMvat 1961 se 2012 tk| agraNI zAsana bhakta, nirapekSa vRtti ke dhanI, tapasvI, AtmArthI tathA pramukha agraNI-anta meM 52 dina kA dIrgha anazana karake samAdhi-maraNa prApta kiyaa| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 he prabho ! terApaMtha 5. muni campAlAlajI (rAjanagara) saMyama paryAya (saMvat 1962 se 2026 taka) zAsana ke itihAsa ke viziSTa prastotA madhura vyAkhyAnI evaM gaNa-gaNi kI saMstuti meM zraddhA bhare madhura udgAroM ke kAraNa unheM 'mIThiyA mahArAja' se janatA sambodhita karane lgii| prabhAvaka agraNIdUra pradezoM meM viharaNa-jabalapura jAte mArga meM do babarcI zera mile para svAmIjI ke nAma-smaraNa se ve svataH pAsa meM hokara nikala ge| korTa meM Apako sAkSI meM bulAyA gayA para bAda ke saMgha kI ceSTA se yaha sthiti paidA nahIM huii| AcAryazrI ne unheM zAsana-niSTha, vinaya-niSTha Adi vizeSaNoM se sammAnita kiyaa| anta meM 16 dina kA anazana kiyA / yugapradhAna AcAryazrI tulasI dvArA zAsana staMbha upAdhi se upamita / 6. muni kundanamalajI (jAvada) saMvat 1962 se 2002 taka saMyama paryAya / lekhanakalA, citrakalA, silAI, raMgAI Adi aneka kalAoM meM pAragAmI, sUkSma lipi meM (eka posTakArDa sAIja patra meM 2500 zloka) Apane kIrtimAna sthApita kiyaa| nava-dIkSita sAdhuoM meM saMghIya aura dhArmika saMskAra bharane tathA dIkSArthiyoM ko preraNA dene meM vizeSa kuzala / yugapradhAna AcAryazrI tulasI dvArA 'zAsana staMbha' upAdhi se upamita / 7. muni raNajItamalajI (pura) saMyama paryAya 1663 se 86 taka / ugra tpsvii| 18 bAra mAsa khamaNa, zeSa tapasyAoM ke AMkar3e isa prakAra haiM 45/1, 52/1, 60/1,101/1, 182/1, anta meM 60 dina kA saMlekhanA tapa / 8. muni cauthamalajI (jAvada) saMyama paryAya saMvat 1965 se 2017 taka-varSoM taka zrImad kAlUgaNi tathA AcArya pravara ke aMgarakSaka aura saMgha saMghapati ke prati pUrNatayA samarpita / saMskRta vyAkaraNa ke nirmAtA va 'bhikSu zabdAnuzAsana' va 'kAlU kaumudI' ke racanAkAra, vibhinna kalAoM meM niSNAta / saMgha sevA meM jIvana bhara saMlIna rahe / zrImad kAlUgaNi se apUrva sneha va AcAryazrI se advitIya sammAna prApta kiyA / AcAryazrI ne unakI prazasti meM nimnalikhata udgAra prakaTa kie : Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamAcArya zrImad DAlagaNi 113 'zAsana ro sevaga sajaga, cetasvI muni cautha, kAlU tulasI seva meM pratipala ota-prota / kuNasI vA gaNa rI kalA, jinameM dakhalanajAsa, kAlU svamukha prazaMsiyo, khAsa jAsa AyAsa // ' yugapradhAna AcAryazrI tulasI ne Apako 'zAsana staMbha' upAdhi se - upamita kiyA / Apa dvArA dIkSita muni saktamalajI va raMgalAlajI varSoM taka saMgha kI sevA meM rahe para saktamalajI ne vRddhAvasthA meM bhArI doSa sevana kiyA va gaNa se bahiSkRta kie gae va raMgalAlajI ko navIna parivartanoM meM saiddhAntika zithilatA kA bhrama ho gayA / isI UhApoha ke kAraNa ve gaNa se alaga ho ge| zrI raMgalAlajI AgamoM ke gahana adhyetA, AvAra vicAra meM jAgarUka, pApa bhIru, carcAvAdI vinamra zraddhAvAna the / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. navayuga kA udaya va vikAsa aSTamAcArya kAlUgaNi (saMvat 1966 se 1663) janma evaM vaMza-paricaya vikrama saMvat 1933 phAlguna zuklA dvitIyA ke puNya dina zubha muhUrta va zubha belA meM thalI pradeza ke chApara gAMva meM mUlacaMdajI koThArI evaM unakI dharmapatnI chogAMjI ke ghara eka puNyavAna zizu kA janma huaa| mUlacaMdajI pahale DhaMDherU rahate the| ThAkura se anabana ke kAraNa saMvat 1918 meM chApara Akara basa ge| Apake janma ke nava mAha pUrva chogAMjI so rahI thIM taba unheM aisA AbhAsa huA ki eka zizu unakI cArapAI ke pAsa khar3A kaha rahA hai, 'mAM, maiM tumhArI kukSi meM AnA cAhatA hUM para usameM khatarA bhI hai, tumhArI kasauTI ho sakatI hai, para merA vizvAsa hai ki tumhAre sAhasa se khatarA pAra ho jAegA aura saba kucha ThIka hogaa|' chogoMjI ne dRr3hatA se kahA, 'tuma nizcinta raho, maiM tumhAre lie hara khatarA jhela luuNgii|' bAtacIta samApta ho gaI tathA zizu adRzya ho gyaa| isa ghaTanA ke navamahIne bAda ApakA janma huaa| janma ke tIsare dina AdhI rAta ko chogAMjI ke zayana-kakSa meM sarasarAhaTa huii| unhoMne dIye ke prakAza meM dekhA-'eka bhImakAya dAnava sAmane khar3A zizu ko le jAne kI ceSTA meM Age hAtha bar3hA rahA hai|' chogAMjI ne Apako chAtI se cipakA kara goda meM le liyA, mAM kI mamatA jAga uThI, roma-roma meM zaurya phUTa par3A, vaha sAkSAta durgA bana gii| usane dAnava ke hAtha ko jhaTakA diyaa| dAnava usa teja ko sahana nahIM kara sakA aura tatkAla adRzya ho gyaa| 33 varSa kI avasthA meM chogAMjI ke ekamAtra santAna Apa hI hue aura unake AMkhoM kA tArA bana gaye / usa samaya zrImad jayAcArya bIdAsara birAja rahe the / nagarAjajI baiMgAnI vahAM ke pramukha zrAvaka the| unheM apane kisI iSTa se bhAvI kI bAtoM kA patA cala jAtA thaa| unhoMne jayAcArya ke pravacana meM khar3e hokara kahA, 'Aja pUrva dizA meM ATha mIla kI sImA meM eka bhAgyazAlI zizu kA janma huA hai jo terApaMtha kA AcArya hogaa|' ApakI janma kuMDalI Apake dAdA budhasiMhajI koThArI ne banavAI to jyotiSI ne kahA, 'yaha jAtaka yogirAja hogA, yaha ghara meM nahIM rahegA, taitIsaveM varSa isake dvAra para hAthI Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navayuga kA udaya va vikAsa 115 baMdhegA, yaha rAjAoM kA rAjA hogaa|' Apake bAre meM sArI bhaviSyavANiyAM sahI nikalIM / janma rAzi ke anusAra ApakA nAma 'zobhAcanda' rakhA gayA para parivAra meM 'kAlA bhairU' kA iSTa hone tathA ApakA varNa zyAma hone se ApakA 'kAla' nAma hI pracalita huA, kAlAMtara meM yahI nAma lAkhoM logoM kI AsthA kA pratIka bana gyaa| ApakA varNa zyAma, charaharA badana, suDaula AkRti tathA zarIra sarvAga sundara thaa| apanI mAtA kA svastha zarIra, svastha mana, zramazIla jIvana Apa meM susaMskAra bharane ke lie varadAna bana gyaa| mAtra tIna mAha kI Ayu meM Apake pitA kA dehAvasAna ho gayA aura chogAMjI kI sArI AzA, AkAMkSAeM Apa para kendrita ho gii| chogoMjI ke pitA narasIMgadAsajI lUNiyA saMvat 1940 meM kArobAra chor3akara zrI DUMgaramar3ha meM Akara basa gae, ve bahudhA apane pIhara rahane laga gaI, jahAM unheM sAdhu-sAdhviyoM kI sevA kA suyoga sahaja ho gyaa| pAMca varSa kI avasthA meM bAlaka kAla kI AMkheM dukhanI A gaIM, 15 dina taka kaSTa rahA tabhI acAnaka eka yogI ghara para aayaa| usane kahA, 'mAtAjI pharoMsa kI lakar3I ghisakara bacce kI AMkha meM Aja do, AMkheM ThIka ho jaaeNgii|' mAtA ne aisA hI kiyA to AMkheM ThIka ho giiN| una dinoM adhyApaka baccoM kI piTAI bahuta karate the, isa Dara me chogojI ne Apako par3hane ke lie skUla nahIM bhejaa| Apane mAmA ke pAsa hI svalpa adhyayana kiyA / khela kUda meM coTa na laga jAe, isa AzaMkA se mAtA Apako khelakUda meM jAne nahIM detI, mAM kI pragADha mamatA meM hI ApakA bacapana bItA / dIkSA va zikSA yoga saMvat 1641 meM sAdhvI mRgAMjI ne DUMgaragar3ha cAturmAsa kiyA va unake satsaMga se chogAMjI meM vairAgya bhAvanA jAgRta huii| kAlUjI abhI choTe the, mAtAjI kA mana thA ki donoM sAtha hI dIkSita hoM tAki usake putra ko usase dUra rahakara vyApArArtha pradeza na jAnA par3e, use viraha vedanA sahanI na pdd'e| mAtA ne mana kI bAta bAlaka se kI to usane sahaja bhAvanA se jIvana bhara sAtha rahane tathA eka-dUsare se vichoha na hone kA upAya pUchA / mAtA ne kahA, 'yadi hama donoM dIkSita ho jAeM to zrImad maghavA gaNi kI sevA meM eka gAMva meM raha sakate haiN| dUsare gAMva bhI rahanA par3e to kaSTa nahIM hogA aura milate rheNge|' bAlaka kAla ke hRdaya meM yaha bAta baiTha gii| zizuvaya meM hI Apane sAdhvI mRgAMjI se paccIsa bola pratikramaNa, Adi tattvajJAna sIkhakara kaMThastha kara liyaa| saMvat 1941 meM mAM-putra donoM saradArazahara zrImad maghavAgaNi ke darzana karane gaye, sAtha meM ApakI mausI kI putrI kAnakuMvarajI bhI thI, vaha bhI dIkSita honA cAhatI thii| maghavAgaNi ke darzana kara tInoM ne dIkSita hone kI bhAvanA rakhI / maghavAgaNi isake bAda DUMgaragar3ha yA chApara sAdhu-sAdhviyoM ko bhejakara tInoM kI bhAvanAoM ko barAbara balazAlI banAne kA prayAsa karate rhe| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 he prabho ! terApaMtha saMvat 1944 meM bIdAsara cAturmAsa meM zrImad maghavAgaNi ke samakSa phira tInoM ne dIkSA lene kI bhAvanA rkhii| saMvat 1944 ke Asoja suda 3 ko bIdAsara meM jItamalajI dUgar3a ke nohare meM bAlaka kAlU (bhAvI AcArya) mAtA chogAMjI tathA kAnakuMvarajI ko bhavya samAroha meM AcArya pravara ne dIkSA dii| . muni kAla meM vinaya aura viveka kA maNikAMcana yoga thA / unakI buddhi teja thI, ve caritra kI anupAlanA meM bahuta jAgarUka the / zrImad maghavAgaNi saMskRta ke bahuzruta vidvAna the| unhoMne muni kAlU kI vizeSatAoM se AkarSita hokara unheM Agama granthoM kA adhyayana karAyA, apanA lipi kauzala sikhaayaa| sArasvata kA paMcasaMdhi prakaraNa kaMThastha karAyA, para Apako dIkSita hue pAMca hI varSa hue ki maghavA gaNi kA svargavAsa ho gyaa| muni kAlU zrImaghavAgaNi kI pratikRti hI the, va unakA hI bhAva ciMtana, ruci, jIvana aura krama Apa meM thaa| Apake lie zrI maghavAgaNi Adarza the| unakA prabhAva sadA Apake mAnasa-paTala para amiTa rahA / AcArya banane ke bAda bhI jaba ve zrI maghavAgaNi kA smaraNa karate to unakI AMkheM premAzrupUrita ho jaatii| Apane zrI maghavAgaNi ke prati samarpita hokara hI unakA vizvAsa prApta kiyA thA, Apa sadA prati-lekhana aura pratikramaNa AcAryavara ke pAsa hI krte| eka bAra bhayakara sardI meM muni kAla ne pratilekhana ke lie or3hane ke sAre vastra utAra die, to unakA zarIra kAMpane lgaa| zrImad maghavAgaNi ne tatkAla apanI pachevar3I unheM or3hA dii| saMgha paramparA meM yaha apUrva ghaTanA thI aura saMbhavataH zubha-sUcaka bhii| mAtu zrI chogAMjI bhI Apake jIvana-nirmANa para pUrA dhyAna rakhatI thiiN| muni maganalAlajI to Apake dIkSita hone ke bAda se abhinna sakhA aura patha-pradarzaka mitra bana ge| jIvana bhara yaha abhinnatA pragAr3ha banI rhii| apanI choTI avasthA meM hI muni kAlU zrI maghavAgaNi ke lie sahArA bana ge| unake AdezAnusAra vyAkhyAna dene laga gae, jisake lie laya aura artha svayaM AcAryavara batAte / nispRhatA zrImad mANakagaNi ke zAsana kAla meM ve gaNa aura gaNapati kI garimA ke anukUla vyavahAra karane meM sadA sajaga rahe / mANakagaNi ke yakAyaka binA bhAvI vyavasthA kie dehAvasAna ho jAne se saMgha kI naukA samasyA ke tUphAnI samudra meM par3a gaI / sAre saMgha para gaMbhIra dAyitva A gyaa| munizrI magana tathA zrI kAlU dAyitva kA bhalI-bhAMti nirvAha kara rahe the| eka bAra eka muni ne apane lie samarthana juTAne ke prayAsa meM Apase pUchA, 'kAlUjI, apanA AcArya kauna banegA?' Apane do TUka uttara dete hue kahA, 'mujhe nahIM mAlUma, para tuma aura maiM do to AcArya nahIM bneNge|' eka dina muni kanhaiyAlAlajI ne AcArya ke abhAva kI vyathA ko prakaTa karate hue zrI magana muni ko kahA, 'maganajI, dharmasaMgha kI sArasaMbhAra abhI Apake hAtha meM hai, Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navayuga kA udaya va vikAsa 117 muni kAlU ko AcArya pada para biThA do saba kucha ThIka ho jaaegaa| ve sarvathA AcArya pada ke yogya haiM, ve zrImad maghavAgaNi ke vizvAsapAtra rahe haiN| AcArya kI niyukti meM vilaMba hone se ulajhaneM bar3ha jAeMgI / ' magana muni ko apane sAthI kI kSamatA ke bAre meM prazaMsA sunakara vismaya aura pramoda huA, para ve bhAvanA meM bahane vAle nahIM the| muni kanhaiyAlAlajI ne kevala apane mana kI hI nahIM, aneka muniyoM ke mana kI bAta kahI thI / ataH magana muni isa para gaharAI se ciMtana avazya karane laga gae / ' Apako jyoMhI magana muni ke ciMtana kA patA lagA to Apane unako spaSTa kaha diyA, 'AcArya pada saMbhAlana yogya merI taiyArI nahIM hai / mere lie AcAryatva kI bAta asAmayika hai / avasthA, anubhava tathA samaya paripakva nahIM huA hai, Apa merA ciMtana bilkula nahIM kareM / ' itanI virala nispRhatA kI bAta sunakara magana muni ko hI nahIM, gurukula vAsa ke sabhI saMtoM ko Azcarya huA / sattA kI hor3a meM avasara milane para bhI pIche sarakane vAlA Apa jaisA AtmArthI sAdhu biralA hI milegA / saMvat 1654 pauSa kRSNA 3 ko muni kAlUjI ( bar3A ) udayapura se cAturmAsa kara lADanU padhAre, jahAM sArA sagha unakI atIva utkaMThA se pratIkSA kara rahA thA, kyoMki aisa avasara para ve hI eka aisa samartha aura kSamatAzIla sAdhu the, jo samAdhAna de sakate the / unhoMne Ate hI sArI sthitiyoM kA avalokana kara, usI dina munizrI DAlacaMdajI ko saMgha kA bhAvI AcArya ghoSita kara diyaa| zrImad Staff kA vyaktitva bahuta tejasvI thaa| unase hara koI bAta karane kA sAhasa hI nahIM kara pAtA ataH unheM saMgha ke sAre sAdhuoM ko gaharAI se jAnane kA avasara bhI nahIM mila pAtA thA / unhone bhI mANaka gaNi ke saMbhAvita uttarAdhikArI kI khoja para dhyAna diyA aura dRSTi dor3AI para ve koI nirNaya nahIM kara paae| bAda meM unhoMne magana muni ko bulAkara bAra-bAra Agraha karake pUchA ki yadi ve AcAryapada nahIM saMbhAlate to unhAna vikalpa meM kisakA nAma socA thA ? mantrI muni jaba uttara dena ke lie vivaza kie gae to unhoMne batA diyA ki vikalpa meM unake sAmane muni kAlUjI (chApara) kA nAma thA / DAlagaNi nizcinta ho ge| eka bAra zrImad DAlagaNi ne Apako bulAkara pUchA, " antarima kAla meM vyavasthA kaisI rahI aura tumhArA cintana kise AcArya banAne kA thA ?" Apane bhAMpa liyA ki kisI ne unake viruddha Aropa lagAyA hai ki ve DAlagaNi ke samarthana meM nahIM the / Apane spaSTa uttara diyA, "maiM maghavAgaNi kA ziSya hUM, ve mere Adarza haiM tathA unake padacihnoM kA anukaraNa karanA merA dharma hai / mANakagaNa kI bhI maiMne usI niSThA se sevA kI hai / vyaktizaH maiM ApakA anugAmI kabhI nahIM rahA, para maiM gaNa aura gaNi ke prati sadA samarpita rahA hUM aura rahUMgA tathA Apa AcArya haiM isalie maiM ApakA sadA sevaka bana kara rahUMgA / cikanI cupar3I bAteM karanA, laMbe-laMbe hAtha jor3anA,. cApalasI karanA majhe kabhI pasaMda nahIM rahA hai|' itane spaSTa uttara ne DAlagaNi jaise Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 he prabho ! terApaMtha tejasvI vyaktitva ke mAnasa meM ApakI prakharatA kI sthAyI chApa jamA dii| mANakagaNi ke svargavAsa ke bAda AloyaNA Adi ke lie dIkSA sthavira bhImajI svAmI ko svIkAra kiyA gyaa| pAkSika kSamAyAcanA ke lie paramparA ke anusAra sAdhvI pramukhA jeThAMjI sAdhviyoM sahita vahAM unake pAsa padhAroM, to Apane unako spaSTa kahA ki 'yaha vidhi AcArya kI upasthiti meM hI ho sakatI hai / ataH AcArya kI niyukti taka yaha paramparA sthagita rhegii| AcArya ke sivAya anya kisI kI sannidhi meM sAdhu-sAdhvI ekatrita nahIM ho skte| unakI bAta sabhI ko ThIka lagI aura mahAsatI jeThoMjI jaise AI vaise hI lauTa gii| ve zrImad DAlagaNi, zrI bhImajI aura sAdhvI zrI jeThAMjI ke prati bhI nirapekSa rahane tathA apanA svAbhimAna kAyama rakhane kA apratima sAhasa rakhate the| AcArya pada para saMvat 1960 meM bIdAsara meM vahAM ke ThAkura hukamasiMhajI ne zrImad DAlagaNi ko eka saMskRta zloka bhejakara artha jAnanA cAhA para koI usakA artha nahIM batA skaa| isa ghaTanA ne Apako saMskRta kA punarAbhyAsa karane kI preraNA dii| cUrU meM zrI rAyacandajI surANA ke sahayoga se paNDita ghanazyAmadAsajI se Apane saMskRta 'par3hanA zurU kiyA / kaTTara brAhmaNa aura saMskAragata jaina saMskRti ke virodhI hone ke uparAnta bhI paNDitajI ne apane Apake vyaktitva se AkarSita hokara avaitanika adhyayana karAnA prArambha kiyaa| cUrU se vihAra hone para bhI adhyayana kA krama cAlU rahA, bIca-bIca meM paNDitajI kA yoga milatA rahA / saMvat 1966 meM zrImad DAlagaNi asvastha ho ge| saMgha kI bhAvanA dekhakara unhoMne AcArya niyukti-patra likhA para use liphAphe meM banda kara gupta rakhA, kisI sAdhu-sAdhvI ko AcArya ke bAre meM AbhAsa taka nahIM ho skaa| zrImad DAlagaNi kA saMvat 1666 bhAdava sudi 12 ko svargavAsa ho gyaa| niyukti patra kholA gayA to usameM ApakA nAma 'pAkara sarvatra prasannatA kI lahara chA gaI, Apake jaya ghoSa se vAtAvaraNa gUMja utthaa| muni maganalAlajI ne caddara or3hAkara abhiSeka kiyA aura ve unake jIvana paryanta svataH siddhahasta maMtrI aura nilipta parAmarzadAtA bana ge| ___AcArya banane ke bAda sAdhvIzrI kAnakuMvarajI ke sAtha mAtuzrI chogAMjI ne bIkAnera cAturmAsa kI sampannatA para sujAnagar3ha meM Apake darzana kie, taba se donoM Apa ke sAtha rahane lgiiN| zrImad kAlUgaNi ko, jo saMgha sampadA virAsata meM milI, vaha anupama thI, para Apane usameM vikAsa ke naye AyAmoM kA bIjAropaNa kiyaa| prathama maryAdA-mahotsava para hI Apane apane pAsa mAtra 16 sAdhu rakhakara sAdhuoM ke 7 tathA sAdhviyoM ke 3 kula 10 naye siMghAr3e banAkara dharma pracAra ko Age bddh'aayaa| 37 varSa kI Ayu meM saMvat 1970 ke chApara pravAsa meM Apane saMskRta Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navayuga kA udaya va vikAsa 116 kA adhyayana puna: cAlU kiyA tathA ekAnta meM baiTha kara siddhAnta, candrikA ke pATha kaMThastha kie| prauDha avasthA aura AcArya ke dAyitva ke madhya vidyAdhyayana ke lie unakI kAryazIlatA aura saMkalpa atyanta sahAyaka bane, saMskRta vidyA ke adhyayana kI vyApaka sambhAvanA sAkAra bana gii| Apako eka svapna AyA ki unakI AMkhoM ke sAmane sUkhA vRkSa lahalahA uThA hai tathA phUloM se AkIrNa hokara phaloM se bharA pUrA ho gayA hai| svapna kA Apane phalitArtha kiyA ki saMgha meM saMskRta vidyA kA sUkhA vRkSa puSpita pallavita aura phaladAyaka banakara zatazAkhI bana jaayegaa| phira Apako eka svapna AyA ki gAya ke sapheda bachar3e-bachar3iyAM cAroM tarapha phaila rahI haiM jisakA phalitArtha Apako lagA ki saMgha meM zveta vastradhArI anake bAla va taruNa sAdhusAdhviyAM hoNgii| itihAsa sAkSI hai ki unake donoM svapna sAkAra bne| "vikAsa yuga kA udaya Apa jAgRta avasthA meM bhI sadA saMgha-vikAsa ke svapna lete rahate the| Apa svayaM aneka sAdhuoM ko sArasvata aura siddhAnta candrikA par3hAne lge| munizrI maganalAlajI va kaI zrAvakoM ke prayAsa se yatioM ke bhaNDAroM se aneka hastalikhita graMtha prApta hue, jisameM 'sArakaumudI' kI eka prati prApta huii| bAda meM muni caMpAlAlajI ko bhAdarA meM rAvatamalajI pArakha ke pAsa yativara vizAlakIrtigaNi dvArA nirmita 'zabdAnuzAsana aSTAdhyAyI' ko prati milI, jise pAkara AcAryapravara bahuta prasanna hue| zrImad kAlUgaNi saubhAgyazAlI the ki unheM samarpita evaM gatizIla saMgha milA / AcAryavara saMvat 1974 meM saradArazahara cAturmAsa sampanna kara cUrU padhAre, jahAM yati rAvatamalajI, jo saMgha ke prati anurAgI the, ne Apake samakSa eka taruNa udbhaTa saMskRta vidvAna kI carcA kii| usa vidvAna ko zrImad kAlUgaNi kA paricaya diyaa| yatijI ke prayAsa se donoM kA milana huA, taruNa vidvAna paNDita raghunandanajI zarmA the / prathama milana meM AcAryavara ne jainadharma aura terApaMtha dharmasaMgha ke bAre meM phailI bhrAnta dhAraNAoM kA samucita nirAkaraNa kiyaa| paNDitajI itane prabhAvita hue ki unhoMne terApaMtha dharmasaMgha kI sevA ko hI apanI niyatimAna liyaa| vArtA ke AdhAra para tatkAla sAdhu-caryA para saMskRta meM zataka kI racanA kara AcAryavara ko bheMTa dii| AcAryavara unakI grahaNazIlatA, Azukavitva aura vidvattA se bahuta prabhAvitahue aura phira donoM vyaktitva jIvana-paryanta sAtvika sneha aura zraddhA ke sUtra meM baMdha ge| taba se sAdhuoM kA saMskRta adhyayana aura sugama ho gayA / saMvat 1978 meM lADanUM meM jayacandalAlajI baramecA ke yahAM 'hema zabdAnuzAsana' kA prakAzita saMskaraNa upalabdha ho gayA, jo mA~ga sampUrNa vyAkaraNa thaa| usake prathama adhyetA sarvazrI muni bhImarAjajI, sohanalAlajI (cUrU), kAnamala jI va nathamalajI (bAgora) bane / yaha graMtha kaThora tathA kliSTa hone se AcAryavara ke mana meM sarala Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 he prabho ! terApaMtha zabdAnuzAsana banAne kI kalpanA jaagii| munizrI cauthamalajI kI satata kAryazIlatA aura paMDita raghunandanajI ke sahayoga se 'zrI bhikSu zabdAnuzAsana' graMtha kA nirmANa haA, jo paribhASA kI jaTilatA se mukta va komala sUtra yukta hai / isake prathama adhyetA AcAryazrI tulasI, zrI dhanamuni aura zrI caMdanamuni hue / bAda meM muni zrI cauthamalajI ne prakriyA graMtha ke rUpa meM 'kAlUkaumudI' kI racanA kI jisake prathama adhyetA yuvAcAryazrI mahAprajJa, munizrI buddhamalajI Adi hue / isa prakAra dekhatedekhate mahAvyAkaraNa sarvAMga rUpa se paripUrNa ho gayA / aba to saMskRta vidvAnoM se bhI khulakara carcA hone lgii| saMvat 1670 meM ratanagar3ha meM paMDita harinandanajI ne vArtA meM garvokti ke sAtha kahA ki bhaTTajI racita 'siddhAMta kaumudI' kI sAnI kA koI graMtha nahIM hai to Apane ukta komudI ke dvArA 'tuccha zabda kI siddhi karane ko kahA / paMDitajI ne ghaMToM prayAsa kiyA para ve zabda siddhi nahIM kara sake taba AcAryavara ne kahA ki isa jagat meM sabhI kucha apUrNa hai, ata: pUrNatA kA garva kisI ko nahIM karanA caahie| saMvat 1676 meM bhInAsara ke kanIrAmajI bAMThiyA Adi sUtrakRtAga Agama kI TIkA kA artha karane ke lie bIkAnera ke paMDita gaNezadattajI ko sAtha lekara Aye para unhoMne TIkA kA pATha par3hakara vahI artha kiyA, jo AcAryavara na kiyA thA, to kanIrAmajI niruttara ho ge| ApakA nizcita mata thA ki jo apanI pUrva dhAraNA kI puSTi ke lie hI tattvacarcA karanA cAhe, usase carcA karanA kabhI sArthaka nahIM hotA / uphAna va tUphAnoM ke bIca zrImad kAlagaNi saumya prakRti ke dhanI the| unakA dhyAna sadA sajanAtmaka pravRttiyoM meM rahatA thaa| AcAryavara ke netRtva meM terApaMtha ke pragati evaM vikAsa kI dhArAoM ko phUTate dekhakara kucha loga spardhAvaza unakA virodha karane para tula gaye / usa samaya taka cUrU jile meM terApaMtha kA paryApta pracAra ho cukA thA para bIkAnera kSetra meM vizeSa AvAgamana sAdhu-sAdhvI yA AcAryoM kA taba taka nahIM ho pAyA thA / saMvat 1944 meM zrImad maghavAgaNi ne bIkAnera maryAdA mahotsava kiyaa| usake bAda saMvat 1976 meM Apa hI AcArya ke rUpa meM yahAM pdhaare| sAre terApaMtha samAja ko isase AnandAnubhUti huI para dUsare samAjoM meM Azcarya, sandeha, sparddhA aura vidveSa ke bhAva jAga uThe / saMvat 1676 kA cAturmAsa Apane bIkAnera meM kiyaa| dUsare vidveSI logoM ne Apake viruddha gAliyoM kI bauchAra kii| bhaddI aura azlIla pustakeM prakAzita kI, para yaha saba eka pakSIya thA, Apane koI pratikriyA vyakta nahIM kI aura vahAM ke samAja tathA sAdhuoM ko mauna aura zAnta rahane kA Adeza diyaa| virodhI loga isase aura baukhalA utthe| muni maganalAlajI ke zauca sthAna (jaMgala) se vApasa Ate vakta pITha para jAnabUjhakara cAbuka mArA gyaa| muniH Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navayuga kA udaya va vikAsa 121 cAMdamalajI va zrAvaka sumeramalajI botharA isa prakAra ke nimna starIya vyavahAra se kSabdha ho uThe para Apane unheM uttejita nahIM hone diyaa| eka bAra AcAryavara svayaM miTTI ke r3hahoM kI khokhAla meM zaucArtha padhAre ki eka ajJAta krUra vyakti hAtha meM pistaula tAna kara unake sAmane apratyAzita rUpa se khar3A ho gayA. para jyoMhi usane AcAryavara kI tejomaya mudrA dekhI ki usake hAtha se pitaula gira par3A aura usane Apake caraNoM meM par3akara kSamA yAcanA kI aura batAyA ki vaha kisI ke bahakAne se hatyA karane AyA thA, para AcAryavara ke pavitra AbhAvalaya ko dekhakara yaha jaghanya pApa karane kA dussAhasa na kara skaa| itane meM anya sAdhu bhI vahAM pahuMca gae para gRhasthoM se kisI ne isakI carcA taka nahIM kii| SaDyantrakAriyoM ko patA lagate hI unheM sAMpa saMgha gayA aura bhaNDAphor3a ho jAne ke Dara se unhoMne virodha aura ugra banA diyaa|' anta meM aise viSAkta vAtAvaraNa kI sUcanA bIkAnera rAjya ke yuvarAja tathA gRhamantrI zArdalasiMhajI ko milI / mahArAjA gaMgAsiMhajI videza meM the| ataH unake Ane ke pUrva pArasparika vaimanasya miTAne ke lie unhoMne mUrtipUjaka, sthAnakavAsI aura terApathI samAja ke pramukha vyaktiyoM (kanIrAmajI bAMThiyA, likhamIcandajI DAgA, pUnamacandajI koThArI aura sumeramalajI botharA) ke bIca likhita samajhautA karavAyA ki ve terApaMthiyoM ke viruddha vyaktigata dveSa yA AkramaNa nahIM kareMge, na aisI sAmagrI prakAzita kreNge| isa samajhaute se ugrapaMthI loga zAnta na ho sake aura unhoMne 'pUjya kAlUrAmajI kI Dhola meM pola lIlA' eka bhaddI va jhUThI azlola pustaka chapAkara samajhotA bhaga kara diyaa| virodha para lagabhaga eka lAkha cAlIsa hajAra rupayA usa jamAna meM kharca kiyA gayA, jisakI jAnakArI kharce kA ciTThA, kalakattA meM gatavya para na pahuMcakara, anyatra pahuMca jAne se huii| usa virodha meM eka ucca rAjyAdhikArI bhI sammilita thaa| bIkAnera mahArAjA gaMgAsiMhajI ko ina saba bAto kA patA lagane para unhoMna rAjapatra meM dinAMka 31-10-23 meM AjJA prasArita kara sArI prakAzita sAmagrI jabta kI, kanIrAmajI bAMThiyA, likhamIcandajI DAgA, maMgalacaMdajI mAla se hajAra-hajAra ke mucalake lekara likhita ' ikarAranAmA zAMti banAe rakhane kA liyaa| muni maganasAgara (jayapura) va AnandarAja surANA ko bIkAnera se niSkAsita kiyA tathA janatA ko aise prakAzanoM se alaga rahane kA Agraha kiyA gayA / isa Adeza se vidveSa kA gar3ha Dhaha gayA / kisI jaina sAdhu ko likhita rAjyAjJA se niSkAsana kA pahalA avasara thaa| zrImad kAlagaNi saMvat 1983 va 87 meM phira gaMgAzahara cAturmAsa kara bIkAnera padhAre para taba taka virodha kI AMca maMda par3a cukI thI, bujha gaI thii| / saMvat 1962 meM AcAryapravara ne mAlavA kI yAtrA kii| jAvarA meM kucha 1. terApaMtha kA itihAsa : muni buddhmljii| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 he prabho ! terApaMtha zvetAMbara baMdhuoM ne kAlUgaNi ke virodha meM avAMchanIya parce chapavAkara bAMTe / terApaMtha kI vicAradhArA se vahAM bahuta kama loga paricita the / ataH paryoM ne jijJAsA va utsukatA paidA kara dI / AcAryavara ke padhArane se hajAroM loga pravacana sunane pahuMce, Apane saMgha ke viruddha phailAI gaI una tamAma bhrAMtiyoM kA spaSTa nirAkaraNa kiyA jisase vidveSIjanoM dvArA phailAyA gayA jahara sApha ho gyaa| vahAM se vihAra kara Apa ratalAma pahuMce to vahAM bhI vidveSIjanoM ne usI taraha kI pracAra sAmagrI vitarita kI para ApakI ora se usake pakSa yA vipakSa meM koI pratikriyA vyakta nahIM kI gii| tIna dina bAda kucha buddhijIvI Apake samparka meM Ae va unake aguvA eka DaoNkTara ne nivedana kiyA-'mahArAja, hama do dina se Apake viruddha virodhI bhASaNa aura parce suna, par3ha va dekha rahe haiM, ApakI pratikriyA kI hamane pratIkSA kI para koI uttara na pAne ke kAraNa hamako lagA ki Apa jahara ko pacAne vAle AzutoSa haiM, aura isI kAraNa hama Apake prati zraddhA vyakta karane Ae haiN|' terApaMtha kA pracAra vastutaH vidveSIjanoM ke ugra virodha aura usa para kisI prakAra kI pratikriyA na karane ke kAraNa hI sthAyI evaM prabhAvI banA hai| saMvat 1972 meM Apake udayapura cAturmAsa meM aneka virodhI parce baMTe para koI uttara nahIM diyA gyaa| mahArANAjI ne hIrAlAlajI bhurar3iyA se ina paryoM ko uttara na dene kA kAraNa pUchA to unhoMne kahA ki hamAre saMgha meM virodha kA uttara sajanAtmaka kArya se hI diyA jAtA hai / virodha yA parcebAjI se nahIM / mahArANAjI kA uttara sunakara sukhada Azcarya huA / kucha dinoM bAda eka parcA prakAzita huA, jisameM likhA thA, 'paMcAyatI nohare kI bhaTThI meM eka gAya jalakara mara gaI, terApaMtha ke pUjya kAlUgaNijI vahAM cAturmAsa kara rahe haiM / terApaMthI zrAvaka usa samaya maujUda the, para kisI ne gAya ko nahIM bcaayaa| yaha parcA Aga phailAne vAlA thaa| ataH mahArANAjI ne bhuraDiyAjI ko bulAkara spaSTIkaraNa dene ko kahA tAki janatA meM jhaThI bhrAMti na phaile aura vAtAvaraNa viSAkta na bane / bhurar3iyAjI ne isa sujhAva ko AcAryavara ke samakSa rakhA tathA maMtrI muni ko batAyA, donoM kI sahamati se spaSTIkaraNa prakAzita kiyA gayA ki 'cAturmAsa meM paMcAyatI nohare meM koI jImanavAra nahIM hotA, koI bhaTThI nahIM jalatI ataH gAya jalane kI aura na bacAne kI bAta sarvathA mithyA hai, vaha dveSa phailAne ke kAraNa gaDhI gaI hai|' isa spaSTIkaraNa se bhrama nirasta ho gayA aura tanAva nahIM bar3hA / saMvata 1973 aura 1661 meM jodhapura cAturmAsa ke samaya varSA vilaMba se hone ke kAraNa yaha bAta pracArita kI gayI ki AcAryavara tathA unake sAthiyoM ne varSA baMda kara dI hai| isase ajaina logoM meM bar3A bhrama phailA para saMyoga se bAda meM itanI varSA huI ki janatA tRpta ho gaI aura bhrama kA kuhAsA svataH samApta ho gyaa| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navayuga kA udaya va vikAsa 123 dIkSA meM avarodha isI taraha kA virodha terApaMtha kI dIkSA praNAlI ko lekara bhI huaa| saMvat 1977 meM Apake bhivAnI cAturmAsa meM cAra dIkSAeM hone vAlI thiiN| terApaMtha ke virodhI logoM ne bhrAmaka pracAra kara janatA ko bhrAnta kiyA aura dIkSA ko rokane kA saMkalpa lekara dIkSA ke pUrva rAtri meM eka sabhA kA Ayojana kiyA gyaa| sabhA meM Aga bhar3akAne vAle bhASaNa cala rahe the ki yakAyaka sabako lagA ki sapheda bhArI vastu AkAza se tejI se nIce giratI A rahI hai| use dekhakara loga bhaya bhrAnta ho gae tathA apanI-apanI jAna bacAne kI phikra meM bhAga ge| sabhA samApta ho gii| dUsare dina prAtaH nirvighna dIkSAeM huiiN| virodha karane vAle hatotsAha ho cuke the| saMvat 1991 meM jodhapura cAturmAsa meM zrImad kAlagaNijI ne apane jIvanakAla kI sarvAdhika 22 dIkSAeM eka sAtha dii| vahAM bhI dIkSA ke pUrva vidveSa ke kAraNa dIkSA kA virodha racA gayA para marvazrI mANakacanda jI bhaNDArI, ummedarAjajI bhaNDArI, haNatamalajI siMghI ne mahAnirIkSaka pulisa ko sahI sthiti btaaii| rAjakIya vyavasthA, surakSA aura satarkatA ke kAraNa sthiti jaTila nahIM bnii| vahAM ke pramukha evaM prakhyAta zrAvaka pratApamalajI mehatA eDavokeTa ne pradhAnamaMtrI ko jAkara cunautI bhare zabdoM meM kahA ki 'dIkSA hara hAlata meM hogI aura rAjA kI ora se hastakSepa karane kA prayAsa kiyA gayA to sarakArI topoM va golI kA pahalA zikAra ve hoNge|' atyanta vinamra evaM pratiSThita vakIla ke muMha se aisI bAta sunakara pradhAnamantrI ne unheM AzvAsana diyA ki dIkSAoM meM kisI prakAra kA avarodha kisI ora se nahIM hogA / saMvat 1962 udayapura cAturmAsa meM vahAM ke koTharI parivAra ke dasa varSIya sundara, samajhadAra, sahaja virakta evaM bhAvuka bAlaka 'mIThAlAla' kI dIkSA ko lekara bar3A hohallA macAyA gayA ki 'zrImad kAlUgaNijI use jabaradastI dIkSita kara rahe haiM, usake mAtA-pitA sAta dina se nirAhAra haiM, ro rahe haiM aura unheM dIkSA kI anumati dene ke lie majabUra kiyA jA rahA hai|' AcAryavara paMcAyatI nohare meM Thahare hue the| vahAM upadrava karane kI yojanA thI para IzvaracandajI copar3A kI satarkatA ke kAraNa vaisA nahIM ho sakA / dIkSA mahArANA bhopAla kAleja meM hone vAlI thI, pulisa meM daMgA hone kI riporTa kI gyii| dIkSA kA samaya A gyaa| hajAroM yAtrI ekatrita ho ge| pulisa adhikArI vahAM Ae aura AcAryapravara ke darzana kara sthiti kI jAnakArI kii| mIThAlAlajI aura usake mAtA-pitA se vArtA kara unakI svecchA kA patA lgaayaa| dIkSA paddhati dekhakara -pulisa adhikArI saMtuSTa ho gae, ThATha bATa se dIkSA huii| mahArANA bhUpAlasiMhajI ko sthiti kI jAnakArI dI gaI, to ve prasanna hae aura socA ki sanI bAta para yadi kAryavAhI kI jAtI, to anartha ho jaataa| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 he prabho ! terApaMtha dIkSA ke viSaya meM terApaMtha kA dRSTikoNa yaha hai ki yogya dIkSA honI cAhie, cAhe vaha bAlaka, yuvA yA vRddha hI kyoM na ho| bAlaka ko sthAyI dhArmika saMskAra DhAlanA meM sugama hotA hai| kucha loga bAla dIkSA kA virodha karane meM the| mAravAr3a (jodhapura rAjya) meM nAbAliga dIkSA virodhI bila rijensI kauMsila meM 28-2-14 ko peza huA thaa| zrI jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA ne isake virodha meM jJApana diyaa| mAravAr3a rAjya ke mukhya nyAyAdhIza e. DI0 sI0 bAra ne anya rAjyoM meM aise bila ke kAnUna bana jAne aura usake pariNAmoM ko dekhane taka isa bila ko pAsa karane kI kAryavAhI sthagita kara dii| yU0 pI0 kauMsila meM san 1914 meM mujaphpharanagara ke lAlA sukhavIrasiMhajI ne nAbAliga dIkSA virodhI bila peza kiyaa| unheM bhI ilAhAbAda meM terApaMtha kA ziSTamaNDala milA va jJApana diyaa| lAlAjI ne 31-12-14 ko tyAvara meM zrImad kAlagaNijI ke darzana kie tathA dIkSA samAroha dekhaa| unhoMne bhAvanA rakhI ki unakA bila terApaMtha dIkSA para lAgU na ho, aisI vyavasthA ve usameM kreNge| bAda meM yuddha chir3a jAne se bila pAsa na ho skaa| bIkAnera sTeTa vidhAna sabhA meM bhI 18-12-26 ko aisA prastAva AyA para terApaMtha samAja kI satarkatA ke kAraNa prastAva pAsa nahIM ho skaa| dhArA sabhA bar3audA meM 16-12-26 ko aisA hI bila AyA, jisake viruddha bhI jJApana diyA gyaa| cAra dIkSArthiyoM ko bar3audA le jAkara sabhA ke sadasyoM se milAyA gayA aura vArtA karAI gyii| bar3audA mahArAjA ko bhI jJApana diyA gyaa| terApaMtha kI dIkSA praNAlI se sabhI prabhAvita hue tathA bila pAsa hone se ruka gyaa| isa taraha Apake AzIrvAda va maMtrI muni kI salAha se zrAvaka samAja sabhI jagaha saphala huaa| samAja meM bhUcAla AcAryavara ne samAja ke uphAna aura tUphAna ko bhI zAMti se jhelA / ApakI nirapekSatA, taTastha vRtti aura zAnti ne bar3I samasyA ko laghu banA diyaa| saMvat 1973 meM videza yAtrA ko lekara thalI pradeza (bIkAnera DivIjana) kA osavAla samAja 'zrI saMgha aura vilAyatI' do dhar3oM meM baMTa gyaa| Apasa meM khAna-pAna, zAdI-vivAha, Ane-jAne taka kA vyavahAra baMda ho gayA / paraspara gAlI-galauca aura nimna starIya AlocanA kA khulakara prayoga hone lgaa| vizuddha sAmAjika vivAda hone para bhI dharmasaMgha yA saMghapati aprabhAvita raha sakeM, yaha saMbhava nahIM thaa| terApaMtha kA mukhya vihAra kSetra usa samaya thalI thA / sAre samAja kI AcAryavara meM agAdha zraddhA thii| Apane vivAda rokane kA prayatna kiyA para ahaM ke Avega me zraddhA bhI gauNa bana jAtI hai| Apane sAdhu-sAdhviyoM ko dizA-nirdezana dete hue kahA, 'isa samaya thalI kA samAja do pakSoM meM baMTA huA hai, Aveza meM ve Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navayuga kA udaya va vikAsa 125 vAstavikatA samajha nahIM pA rahe haiM, donoM pakSa hamAre zrAvaka haiN| ataH hama sabake prati samAna vyavahAra rakheM, kisI kA pakSa na leM tathA kisI se sAmAjika vivAda ke bAre meM koI bAta nahIM kareM, na suneM / ' AcAryavara kI isa zikSA kA pariNAma atyadhika sundara rahA, samAja kI dhArmika ekarUpatA pUrvavat banI rhii| kucha logoM ne isa vivAda se lAbha uThAne hetu dharmasaMgha meM vighaTana karane kI yojanA bnaaii| sthAnakavAsI AcAryazrI javAharalAlajI ko thalI meM bulAyA / ve saMvat 1984 meM thalI aae| sthAna-sthAna para zAstrArtha hone lge| ina carcAoM meM munizrI hemarAjajI, bhImarAjajI, ghAsIrAmajI, sohanalAlajI, caMpAlAlajI, kAnamalajI, nathamalajI, raMgalAlajI, RSirAyajI ne bar3I tatparatA se bhAga lekara AcAryazrI javAharalAlajI kI ApattiyoM kA saphalatApUrvaka nirasana kiyaa| saradArazahara meM nemanAthajI siddha, jaina darzana, nyAya tathA terApaMtha ke siddhAntoM ke kuzala jJAtA aura pravaktA the| unakI tarka-zakti prakhara thii| unhoMne aneka zAstrArthoM meM terApaMtha ke siddhAntoM kA saphalatA se pratipAdana kiyaa| AcAryavara ko apanI sAdhanA aura saMgha kI niSThA para pUrA vizvAsa thA, ve kahate 'ciMtA kyA hai ? jisakI patalI hai, usakI "phuuttegii| hamArA to AdhAra bahuta majabUta hai, use kauna hilA sakatA hai ?" vastutaH yaha vivAda tUphAna banA, AcArya javAharalAlajI ke Ane se bavaNDara ho gayA, para usakI bhayaMkaratA svataH samApta ho gaI, terApaMtha kA tinakA bhI na hilA / ___muni RSirAmajI usa samaya prabhAvazAlI agraNI the| unhoMne lADanUM vyAkhyAna meM terApaMtha kI paramparA ke viruddha kucha bAteM kaha dI jisa para AcAryavara ne unheM pariSad ke sammukha ulAhanA aura prAyazcitta diyaa| saMvat 1986 meM unake pitA muni lachIrAmajI ke pramAdAcaraNa karane va prAyazcitta na lene ke kAraNa unheM gaNa se alaga kara diyA gyaa| RSirAmajI ko Aveza A gayA aura ve aMTasaMTa bakane lge| taba AcAryavara ne unako gaMbhIra cetAvanI dI, isa para ve zAnta ho ge| saMvat 1660 ke pacapadarA cAturmAsa meM RSirAmajI ne kaluSita bhAvanA se saMgha aura saMghapati ke prati duSpracAra prArambha kara diyaa| samadar3I ke vRddhicaMdajI jIrAvalA kI jAMca karake sUcanA para AcAryavara ne vahAM ke zrAvakoM se unheM gaNa se bahiSkRta karA diyaa| saMvat 1960 ke maryAdA mahotsava ke avasara para muni dayArAmajI, phatecaMdajI, ciraMjIlAlajI : hariyANA ke agravAla jAti ke nAma para dalabaMdI kI aura nayA paMtha calAne kI yojanA banAI jisakI jAnakArI AcAryavara ko dIkSArthI jAlIrAma se milii| AcAryavara ne una tInoM ko bulAkara bharI pariSad meM saMgha se bahiSkRta kara diyaa| saMvat 1986 meM saradArazahara meM AcAryavara va sthAnakavAsI muni kezarIcaMdajI kA cAturmAsa thaa| eka bAra zrI kezarIcaMdajI AcAryavara ko zaucArtha jAte mArga meM mile aura carcA vArtA karanI caahii| AcAryavara ne upayukta sthAna va samaya na dekhakara vArtA karane se manA kara diyA to unhoMne kahA, 'Apa Age Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 he prabho ! terApaMtha jAeMge to Apako bhIkhaNajI kI ANa hai, saba AcAryoM kI ANa hai|' AcAryavara usakI upekSA kara zahara meM A ge| pIche kucha zrAvakoM ne upahAsapUrvaka kezarIcaMdajI ko kahA ki 'aisI ANa se koI phAyadA nahIM, yadi hama Apako Age jAne ke lie AcArya javAharalAlajI kI ANa dilA deM to Apa Age nahIM jAeMge kyA?'' kezarIcandajI ko to saMgharSa kA bahAnA bhara cAhie thA aura ve vahIM baiTha ge| sthAnakavAsI samAja meM roSa jAga uThA tathA virodha ke svara gUMjane lge| bIkAnera mahArAja gaMgAsiMhajI ne apane gRhamantrI ko bhejakara kaThoratA se kArya karane kA nirdeza diyaa| unhoMne kezarIcandajI ko zrImad kAlUgaNi se kSamA yAcanA karane aura zrAvakoM ko zrI kezarIcandajI se kSamA-yAcanA kA Adeza dekara mAmale ko suljhaayaa| isa prakAra Apake zAsana kAla meM jo bhI tUphAna aura uphAna Ae, ve Apake puNya prabhAva se svataH tirohita ho ge| saubhAgyazAlI pUjya kAlagaNi atyanta bhAgyazAlI the| hariyANA yAtrA meM unhoMne jana-jana meM hArdika bhakti aura zraddhA kA atireka paayaa| bIkAnera mahArAjA gaMgAsiMhajI kA Apase ghaniSTha bhakti-sambandha thA, saMvat 1962 meM udayapura mahArANA bhUpAlasiMhajI ne Apake darzana kie va upadeza sunaa| bAva (gujarAta) meM rANAjI ne Apake do bAra darzana kie tathA unake Agraha se bAva meM sAdhu-sAdhviyoM ke cAturmAsa prArambha hue| cAraNa kavi likhamIdAnajI Apake zraddhAlu bhakta the|aacaaryprvr ke jIvana kAla meM kaI naye prayoga aura nayI dizAoM ke dvAra khule / ve mAnasika yA snAyavika tanAva-mukti ke lie svAdhyAya kA prayoga karate to unheM nIMda A jaatii| kabhI-kabhI kisI viSaya paraciMtana karate unheM nIMda A jAtI tathA avacetana mastiSka meM usa viSaya kA svataH samAdhAna mila jAtA mAno zrI maghavA gaNi ne hI unako samAdhAna diyA ho| unake hAtha se likhe pannoM para sarasvatI maMtra ke ullekha se lagatA hai ki vidyAvikAsa kI bhAvanA se unhoMne maMtra-arAdhanA kI ho| AcAryavara dagdhAkSara kI AzaMkA se acche kavi hone para bhI kavitA nahIM likhate para kabhI-kabhI zikSA hetu sundara dohA yA chaMda avazya raca lete the| saMvat 1961 phAlguna sudI 6 ko Apane muni tulasI ko saMketa kara eka soraThA kahA jo isa prakAra hai 'sIkho vidyA sAra, paraharo paramAda ne| badhasI bahu vistAra, dhAra sIkha dhIraja mne|' phAlguna vadi 6 ko eka aura soraThA Apane pharamAyA jo isa prakAra Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navayuga kA udaya va vikAsa 127 'zizu munivara suvisekha, kriyA nitya nirmala kro| raMca na cUko rekha, dekha dekha pagalA dhro||' ina padoM meM apane bhAvI uttarAdhikArI ko unhoMne kitanI gaharI zikSA de dii| apane prANadhAtI vraNa kI bhayaMkara vedanA meM ve pratidina bhaktAmara kA pATha krte| silAI, raMgAI, rajoharaNa kI kalA kA Apake yuga meM bahuta vikAsa huaa| Apane saMvat 1987 meM muni ghAsIrAmajI ko khAnadeza, barAra, haidarAbAda, saMvat 1986 meM muni sUrajamalajI ko bambaI, saMvat 1960 meM muni caMpAlAlajI ko jabalapura, saMvat 1992 meM muni kAnamalajI ko bambaI, pUnA, ahamadanagara Adi aneka sudUra pradezoM meM jJAna, darzana, caritra kI vRddhi hetu bhejA / isa prakAra terApaMtha kA pracAra kSetra bahuta vyApaka ho gyaa| Apake zAsanakAla meM zrI jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA aura terApaMthI vidyAlaya kI sthApanA huI, kaI sAmayika pravRttiyoM ne janma liyaa| AcAryavara ke samaya meM yaha nizcita ho gayA ki jJAna, darzana, caritra kI jahAM vRddhi ho, ve sabhI pradeza Arya kSetra haiM aura vahAM sAdhu jA sakate haiM / Apake samaya meM zrImad jayAcArya kRta,'bhrama vidhvaMsanam' nAmaka vRhad tAttvika graMtha kA muni'cauthamalajI aura paNDita raghunandanajI ne sampAdana kiyA evaM IsaracaMda jI copar3A ne use prakAzita krvaayaa| isI taraha zrImad jayAcArya ke anya graMtha 'praznottare tattva bodha' ko gulAbacaMda jI lUNiyA ne saMpAdana kara prakAzita krvaayaa| Apane aneka Agama graMthoM ko saMskRta TIkAoM ke mAdhyama se par3hanA prArambha kiyaa| saMvat 1970 meM jarmanI ke prasiddha jaina sAhitya adhyetA DaoN0 harmana jaikobI jaina sAhitya sammelana meM jodhapura aae| kezarIcaMdajI kI koTharI (cUrU) ke nivedana para unhoMne AcAryavara se mukhyataH prAkRta evaM saMskRta meM bAtacIta kii| terApaMtha ke saMgaThana, AcArazIlatA aura netRtva se ve bahuta prabhAvita hue| unhoMne eka yugala (hulAsamalajI tathA unakI patnI mAlUjI) ko dIkSita hote dekhaa| AcAra cUlA ke eka pATha (macchaM vA masaM vA) para vistRta carcA kI aura sahI artha smjhaa| jUnAgar3ha meM unhoMne isa yAtrA ko 'bhagavAn mahAvIra' kI sAkAra sAdhanA dekhane aura AcAra cUlA kA sahI artha samajhane vAlI yAtrA batAyA / iTAliyana vidvAn DaoN0ela0pI0 TasITorI, pro. gelsI, jayapura ke rejiDenTa piTarasana, AbU ke e0 jI0 jI0, jI0 Ara0 hAleNDa aura udayapura ke rejiDenTa Adi kaI pAzcAtya vidvAnoM ne Apake darzana kara AdhyAtmika AhlAda prApta kiyaa| __ AcAryavara apane mAtuzrI chogAMjI ke prati zraddhAvanata the aura unakI bhAvanA kA Adara krte| ve cAturmAsa ke bAda unake sthiravAsI sthAna bIdAsara padhAra kara unako sevA kA pUrA-pUrA avasara dete / unase tathA maMtrI muni se ve vinoda meMbhI bAta kara lete, mAtuzrI bhI unake Ane kA samAcAra jAnakara ekadama svastha ho jAtI para Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 he prabho ! terApaMtha itanA hote hue bhI zAsana vyavasthA meM unakA hastakSepa svIkAra nahIM thaa| chogAMjI Rju, sarala, tapomaya aura jAgarUka vyaktitva kI dhanI thIM aura Apa mahAn mAtA ke mahAn putra the| maMtrI muni maganalAlajI ko bhI ve anuzAsana kI pAlanA ke lie, kabhI-kabhI ulAhanA de dete the| para isake uparAMta bhI ve unakA atyadhika sammAna karate the / jIvana ke aMtima dinoM meM maMtrI muni ne zikSA pharamAne ko kahA to Apane kRtajJa bhAva prakaTa karate hue kahA ki 'unhoMne jo zikSA dI usase donoM ne bar3I-bar3I ghATiyoM ko lAMghA hai|' saradArazahara meM eka bAra zrIcaMdajI gadhaiyA aura bAlacaMdajI seThiyA ke bIca manamuTAva hone para Apane vahAM sAdhu-sAdhvI na bhejane kI bAta kahI, to donoM ne tatkAla Apasa meM kSamA-yAcanA kii| saMvat 1981 meM bhayaMkara sardI meM bhI AcAryavara ne apane bhakta zrAvaka zrIcaMdajI gadhaiyA ke Agraha para bIdAsara se saMgha sahita vihAra kara saradArazahara meM maryAdA mahotsava mnaayaa| AcAryavara samaya-samaya para apane ziSyoM (muni tulasI sahita) kI geya rAginiyoM ke viSaya meM, saMskRta vibhakti yA saMdhi viccheda, uccAraNa, svAdhyAya, tapasyA Adi ke bAre meM parIkSA lete aura protsAhana dete| aMtima varSoM meM Apane muni tulasI ko sAdhuoM ko adhyayana karAne kA kAma sauMpA aura unake vidyA-abhyAsa kA svayaM ne pUrA dhyAna rkhaa| Apa zrAvakoM aura sAmAnya jana ke, sabhI ke lie bhakta-vatsala the| saMgha ke hara kArya meM Apa sajaga rahate / mani zivarAja jI Apake dainika kAryoM meM hara sambhava sahayoga karate, tAki saMgha ke hara sadasya ke pramAda kA parimArjana ho jaae| asvasthatA saMvat 1993 grISmakAla meM AcAryapravara mAlavA kI yAtrA sampanna kara, thalI pradeza jAne kI bhAvanA liye mevAr3a padhAra rahe the, ki jeTha vadi 10 ke dina jAvada zahara ke pAsa Apake bAMe hAtha meM eka choTI-sI phusI uThI, jisameM cubhana kI pIr3A lagane se kAMTe kI AzaMkA se use muni cauthamalajI ne kuredA, to kAMTA to nahIM milA, para pIDA bar3ha gaI aura vraNa nikala gyaa| cittaur3a taka Ate-Ate vraNa kA vistAra ho gayA, vedanA bar3ha gaI, zotha adhika ho gayA aura samUcI hathelI meM phaila gayA, ATe kI pulaTisa bAMdhI to vaha pIpa se bhara gyii| hAtha meM TIsa hone lgii| garmI kI parezAnI meM AhAra kI ruci aura nIMda meM kamI ho gyii| calanA, uThanA, baiThanA, sonA sabhI kucha bojhila ho ge| rAtri kA vyAkhyAna tulasI muni dene lge| gaMgApura ke zrAvakoM kI prArthanA para Apane gaMgApura cAturmAsa phrmaayaa| pulisa 'adhIkSaka bhIlavAr3A madanasiMhajI murar3iyA ke nivedana para Apane bhIlavAr3A padhArane kA nizcaya kiyaa| mArga meM maMDapiyA gAMva meM ASAr3ha kRSNA1 ko DaoNkTaroM kA dala pahuMcA aura parIkSA kara kahA, 'vraNa kA tatkAla oNparezana honA jarUrI hai|' AcAryavara ne gRhasthoM aparezana karAne va apane lie davAI lAne kI AzaMkA se Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navayuga kA udaya va vikAsa 129 oNparezana karAne se manA kara diyA va jIvana ke prati anAsakta bhAva prakaTa kiyA / Apake dRr3ha saMkalpa ke kAraNa, muni cauthamalajI ne cAkU se vraNa kA oNparezana kiyA, mavAda nikAlA va gRhastha ke yahAM se malahama lAkara paTTI bAMdhI, jisase kucha ArAma * milA / AsAr3ha vadI 3 ko Apa bhIlavADA padhAre tathA DaoN0 nandalAlajI kI dekha-rekha meM vidhivat upacAra prArambha huA / AcAryavara kI asvasthatA kA samAcAra jAnakara sarvatra cintA vyApta ho gyii| DaoN0 azvinIkumAra kalakattA se aura DaoN0 vibhUtibhUSaNa lADanUM se bhIlavAr3A Ae / ve saMgha ke prati parama zraddhAvAna tathA AcAryavara ke ananya bhakta the / udayapura ke variSTha zrAvaka bhaMvaralAlajI DosI ke putra mAlamasiMha jI IDara meM DaoNkTara the, ve bhI patA lagane para bhIlavAr3A A ge| cAroM DaoNkTaroM ne vicAra-vimarza kara upacAra prArambha kiyA para mUtra parIkSA se madhumeha kI bImArI kA patA lagane se ghAva bharanA saMbhava nahIM rahA / azvinIkumAra ne madhumeha kI auSadhi denI cAhI para Apane zaMkA ke kAraNa nahIM lii| roga bar3hatA gayA aura eka dina DaoNkTara azvinIkumAra ne AMkhoM meM AMsU bhara kara maMtrI muni ko kaha diyA; 'roga ke lakSaNa dekhane se lagatA hai ki AcAryavara svastha nahIM hoMge, zarIra nahIM raha pAyegA, Age kA Apa soca leN|' DaoNkTara ne anya kisI ko yaha apriya bAta nahIM kahI / AcAryavara bhIlavAr3A 14 dina birAje, zarIra kI zakti ghaTatI gaI para vacanabaddha hone ke kAraNa atyanta kaSTasAdhya hone para bhI gaMgApura ke lie prasthAna kara diyA / 25-30 mIla kA rAstA eka saptAha se adhika samaya meM taya huA / kevala manobala ke AdhAra para ve cale, varanA zarIra to kabhI kA uttara de cukA thA / gaMgApura padhAra kara zrI raMgalAlajI hiraNa ke makAna meM birAje, vahAM Apane 50 minaTa taka dhArApravAha pravacana diyA / usa samaya Apake sAtha 24 sAdhu aura 27 sAdhviyAM thii| saMgha kI pragati kI aneka saMbhAvanAeM bana rahI thIM, para ApakA svAsthya dina para dina cintanIya bana rahA thaa| aba taka lIvara vikRta ho cukA thA, sAre zarIra meM zotha phaila cukA thA, jvara satata rahane lagA, khAMsI satAne lagI tathA anna kI aruci ho gaI / kevala dekhane vAle yA sarvajJa bhagavAna hI jAnate haiM ki usa bhayaMkara bImArI se Apa avicala yoddhA kI taraha niDara hokara kaise jUjha rahe the yA jina kalpika muni kI taraha use kaise samabhAva se sahana kara rahe the ? AyurvedAcArya va Apake parama bhakta zrIraghunandanajI paNDita bhI A ge| unhoMne bhI nidAna kara upacAra prArambha kiyA para roga zAMta nahIM huaa| unhoMne jayapura ke anubhavI vaidya chIrAmajI ko 21 padyoM kA saMskRta bhASA meM patra likhA aura roga nidAna tathA cikitsA kA varNana kara parAmarza cAhA / svAmI lachIrAmajI ne unakI cikitsA kA pUrNa samarthana karate anta meM likhA, 'roga kaSTa sAdhya hai, avasthA vRddha hai, rogI azakta hai, varSARtu upadrava kara rahI hai, ye sArI sthitiyAM pratikUla haiM / ' paNDitajI phira kucha nayI auSadhiyAM milAkara upacAra kiyA to khAMsI kA vega baMda ho gayA 1 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 he prabho ! terApaMtha aura Apako nIMda Ane lagI, jisase saba ullasita hue, para isake uparAnta bhI bImArI jaTila sthiti meM ulajhatI gii| kucha logoM ne bavaNDara khar3A kiyA ki raMga-bhavana meM yakSa rahatA hai aura vaha bImArI ThIka nahIM hone detA, ataH use badala denA cAhie, para Apane kahA ki 'yakSa se mujhe koI bhaya nahIM hai| bhaya hogA to bhI saheMge para sthAna kI badanAmI nahIM hone deMge, mahattva kama nahIM kreNge|' paNDita raghunandanajI atyanta pracuratA se upacAra kara rahe the para niyati ke Age puruSArtha ko bhI hAra mAnanI par3atI hai |shraavnn vadI 30 ke bAda ApakA zoca-nivRtti hetu bAhara jAnA ruka gyaa| zrAvaNa sudI 13 se pravacana evaM pariSad meM baiThakara pratikramaNa karanA cAlU nahIM raha sakA / rugNa avasthA meM bhI ApapaTTa ke nIce utarakara maMtrI muni ko vaMdanA karate, vaha bhI baMda karanA pdd'aa| janatA meM UhApoha maca gyaa| paNDitajI hatAza ho gae aura maMtrI muni se kahane lage, 'merI cikitsA viphala ho gaI hai / janatA meM Akroza hai, kisI anya kuzala cikitsaka se upacAra kraaeN| maiM sAtha rhuuNgaa|' AcAryavara ne unheM sAhasa baMdhAte hue kahA, 'paNDitajI, prayatna karanA Apake hAtha meM hai, usameM koI kamI nahIM rhii| saphalatA viphalatA kA prazna niyati se jur3A hai| ApakI cikitsA se roga niyantrita rahA hai, kSINa na hone para bhI upazAnta huA hai, Apa kiMcita mAtra udAsIna na hoN|' paNDitajI kA saMkoca jAtA rahA / nirantara girate svAsthya se maMtrI muni vyathita ho utthe| donoM kI mitratA gaMgAjala kI taraha svaccha aura nirmala thii| unameM eka-dUsare kA mAnasa pratibimbita hotA thA, donoM ke sAmane vyaktigata hita ke sthAna para saMghahita sadA sarvopari rhaa| mANakagaNi ke dehAvasAna kI ghaTanA ke smaraNa mAtra se ve Andolita ho utthe| unheM aniSTa kI AzaMkA ho gii| unhoMne AcAryavara ko vyathA prakaTa kI para Apane dRr3hatApUrvaka kahA 'saba kucha ThIka hogaa| zarIra kI samasyA asAdhya nahIM hai|' mantrI muni ne sAdhuoM ko sajaga karate kahA, AcAryavara kI sevA kara yatkicita uRNa hone kA yaha anupama avasara hai, par3hanA-par3hAnA to jIvana bhara calatA rahegA, ataH sevA meM koI bilkula pramAda na kre|' kitanI mArmika preraNA thii| yuvAcArya manonayana bhAdavA vadI navamI kA dina / DaoN0 azvinIkumAra ne kalakattA se lauTakara Apake zarIra kI parIkSA kI aura usake sAtha hI unakI AMkhoM se azrudhArA phUTa pdd'ii| subakate hue unhoMne maMtrI muni ke pAsa jAkara kahA, 'yaha zarIra aba adhika nahIM TikegA, AcAryavara ko bhAvI prabaMdha kara lenA caahie|' paNDitajI ne bhI DaoNkTara ke kathana kA samarthana karate hue kahA, 'roga asAdhya hai, aba kartavya-pAlana meM derI ThIka nhiiN|' maMtrI muni ke pAsa pramukha saMta sarvazrI muni kuMdanamalajI,. cauthamalajI, caMpAlAlajI, bhImarAjajI, sohanalAlajI, khinnamanA gurudeva ko Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navayuga kA udaya va vikAsa 131 dAyitva nibhAne kI prArthanA karane ko kahA / maMtrI muni AcAryapravara ke pAsa ge| AcAryavara sArI sthiti ko bhAMpa cuke the ataH Apane kahA, 'maiM svayaM mahasUsa karatA hUM ki nirNAyaka ghar3I A gaI hai| maiMne socA thA ki bIdAsara jAkara sATha varSa pUrNa hone para mAtuzrI chogoMjI ke samakSa apane uttarAdhikArI kI niyukti karUMgA para Aja taka mere saba manoratha phalane para bhI yaha manoratha pUrA nahIM ho sakegA, mujhe aba anubhava ho gayA hai ki merA zarIra aba adhika dina nahIM rahegA aura maiM Apase sahamata hUM ki sagha-hita ke lie bhAvI prabandha kara denA caahie| maiM mANakagaNi kI ghaTanA kI punarAvRtti kara saMgha ko phira kasauTI meM jhoMkanA nahIM caahtaa|' maMtrI muni evaM saMta Azvasta ho ge| maMtrI muni ne Apase pUchA, 'kaise ? kaba ? aura kise? isa para apanA abhimata deM tAki usake anurUpa vyavasthA ho ske|' Apane kahA, 'maiM gupta rUpa se uttarAdhikArI kI ghoSaNA nahIM karanA cAhatA, jo kucha karUMgA, spaSTa rUpa se janatA ke sAmane kruuNgaa| isameM aba vilaMba karanA nahIM caahtaa| kala ekAdazI ko hI yaha kArya kara sakatA huuN| jahAM taka kisakA sambandha hai, yaha Apase chipA nahIM hai| para mana meM eka kaThinAI utpanna ho rahI hai ki tulasI avasthA meM choTA hai|' maMtrI muni ne kahA, 'koI bar3I avasthA kA dhyAna meM ho to dekha leN|' Apane tvarita kahA, 'isakA to prazna hI nahIM utthtaa| tulasI kI choTI Ayu meM use sammAnita kara AcArya pada kI garimA bar3hAnA va samaya par3ane para parAmarza dekara zAsana bhAra nibhAne kI kSamatA meM abhivRddhi karanA aba Apake bharose hai, Apa Azvasta kareM to saba kucha acchA ho jaaegaa|' maMtrI muni apane prati aise udgAra sunakara bhAva-vibhora ho gae, eka naye yuga ke sUtrapAtra se ve sihara uThe, para aba socane kA samaya to raha hI nahIM gayA thA, unhoMne pUrNa rUpa se Azvasta karate kahA, 'tulasI puNyavAna, nipuNa evaM bhaviSyadraSTA hai, usake bAre meM Apa koI vicAra na kareM, maiM jaisA Apake lie samarpita rahA hUM, vaisA hI isake lie rahUMgA va saMgha hita meM hI yaha jIvana khpegaa| uttarAdhikArI kI niyukti ke lie bhAdavA sudI 3 kA muhUrta zreSTha hai, ataH usI dina yaha kArya sampanna hogaa|" AcAryavara nizcinta ho gae para zArIrika sthiti dekhakara unheM tIja dina kA samaya kucha lambA lagA para. mantrI muni ne isa dRr3ha vizvAsa para ki ApakA saMkalpa kabhI adhUrA nahIM rahA hai aura yaha kArya bhI ThIka samaya para hI hogA, Apa tIja ke dina yaha kArya karane ko sahamata ho gae / usakI pUrva bhUmikA ke rUpa meM bhAdavA vadi 30 ke madhyAhna vijaya muhUrta meM, savA gyAraha baje muni tulasI ko jaldI AhAra karAkara munizrI caMpAlAlajI AcAryavara ke saMketa se unake pAsa le gae aura guru-ziSya ke madhya ekAMta meM vArtA 1. mahAmanasvI kAlagaNi : AcAryazrI tulasI pRSTha saMkhyA 135 meM varNita tathya va 'Azvasta' bhAva ke mAdhAra para vivecana / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 he prabho ! terApaMtha huii| AcAryavara ne tulasIjI ko kahA, 'mere zarIra kI sthiti kSINa ho gaI hai, svastha hone kI AzA nahIM hai, tumheM maiMne isIlie eka uddezya se bulAyA hai| maiM cAhatA hUM ki merA dAyitva aba tuma saMbhAlo, bhaikSavagaNa kI sAra-saMbhAra karo, isakI prabhAvanA meM abhivRddhi kro|' muni tulasI yaha bAta sunakara sanna raha ge| unheM kabhI kalpanA hI nahIM thI ki itanI choTI Ayu meM yaha mahAn gurutara kArya unake kaMdhoM para A jaaegaa| ve cintana kI mudrA meM A ge| AcAryavara ne punaH zikSA pharamAte hue kahA, 'sadA sajaga rahanA / jAgarUkatA aura viveka ke bala para choTA bhI bar3A bana jAtA hai, paripakva ho jAtA hai|' itanA kahakara guru-ziSya donoM kI vANI avaruddha ho gaI, ve mana hI mana meM, eka-dUsare ko samajha ge| vaha kaisA adbhuta kSaNa rahA hogA? ise kevala AcArya tulasI hI batA sakate haiM, para ve bhI isa bhAva abhivyakti ko zabdoM meM prakaTa kara sakeM, yaha saMbhava nahIM lgtaa| AcAryavara ke lambe sAnnidhya se viraha kI kalpanA unako asahya ho gii| para jaba AcAryavara ne kahA ki gaNa kI surakSA unakI hI sevA hai aura bhautika dRSTi se dUra hone para bhI unake cintana meM hara samaya ve vidyamAna rahakara preraNA dete raheMge', taba ve punaH saMbhala ge| AcAryavara ne mAtuzrI chogAMjI kI citta samAdhi sthira rakhane tathA unakI dIrgha satata sevArthI satI zrI khumAMjI ko sammAnita karane kI zikSA dii| itanA karane ke bAda muni tulasI ne hAtha ke sahAre se vizrAma hetu unheM paTTa para sulA diyaa| cAra akSaroM kA zikSA sUtra 'sajagatA' muni tulasI ke jIvana kA sadAsadA ke lie saMbala bana gayA aura saphalatA kA AdhAra bhii| Aja usa kSaNa ke pacAsa varSa bAda bhI unakI sajagatA meM koI kamI nahIM AI hai aura usameM lagAtAra vRddhi aura nikhAra hI AyA hai / __ isa milana se bhAvI vyavasthA kA spaSTa saMketa mila gyaa| maMtrI muni ne zrI tulasIjI ko batAyA, jisa dina tuma dIkSita hue usI dina se AcAryavara kI dRSTi tuma para kendrita ho gaI thI aura jo dRSTi aba taka mauna thI, usake sAtha Aja vANI jur3a gaI hai|' rAtri meM saba sAdhuoM ko ekatrita kara Apane preraNAdAyI, sAmUhika zikSA dI aura kahA, 'AcArya avasthA meM choTA ho yA bar3A, vaha AcArya hai| caturvidha saMgha kA svAmI hai, ataH usake AjJA kI akhaNDa ArAdhanA karanA sabakA parama kartavya hai| usakI avahelanA na ho, avajJA yA asammAna na ho, isI meM saMgha kA bhaviSya ujjvala hai| AcArya kI garimA saMgha kI garimA hai| sAdhu saMyama yAtrA para nirbAdha calate rahakara sAdhanA kA vikAsa kareM, viSaya vAsanA se dUra raheM, maryAdAoM kA pAlana kareM tathA bhaikSavagaNa kA gaurava bddh'aaeN|' ____ AcAryavara ke zikSA razmiyoM ne sabhI ke hRdaya meM Aloka bhara diyaa| maMtrI muni ne kRtajJatA jJApita kii| AcAryavara ne yaha bhI batAyA kI bhAvI vyavasthA kA zrI gaNeza ho gayA hai, jise dAyitva sauMpanA hai, use Avazyaka nirdeza de die haiM / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navayuga kA udaya va vikAsa 133 bhAdavA sudI 1 ko madhyAhna meM muni tulasI ko bulAkara AcAryavara ne do spaSTa nirdeza de die-1. 'saMgha ke saikar3oM sAdhu-sAdhviyoM kI jAgarUkatA samAna nahIM ho sakatI, koI pramAda va svakhalanA bhI kara sakatA hai, tumhArA kartavya hai ki yadi usakI bhAvanA zuddha saMyama pAlana kI ho va prAyazcita kare to tuma hara taraha se sahayoga kara use sAdhutva meM sthira rakhanA / 2. sAdhviyAM bar3I saMkhyA meM haiM, kAma kara sakatI haiM, unakI zikSA para dhyAna denA jarUrI hai| unakA vikAsa kaise ho, isa para cintana karake kriyAnviti krnaa|' aMtima zikSA meM terApaMtha ke vikAsa kA bhaviSya pratibimbita ho rahA thaa| unakI AMkhoM meM vaha svapna utara rahA thA jise ve pUrA kara na sake / muni tulasI ne zikSAoM ko zirodhArya kara donoM kI pUrti karane kA AzIrvAda caahaa| dvitIyA kI rAtri meM AcAryavara ne muni caMpAlAlajI ko dUsare dina sUryodaya hote hI syAhI, lekhanI, zveta-patra va pATI lAne kA nirdeza diyA / tRtIyA kA prabhAta aayaa| Apake jIvana kA yaha svarNima prabhAta thaa| aisA sUryodaya kabhI nahIM huA / Apa AcArya bane, taba dUsaroM ke lie sUryodaya huA, ApakI yAtrA kA prArambha huaa| para yaha prabhAta ApakI sajagatA va kuzalatA se yAtrA kI sampannatA kA sUcaka thA aura isI meM Apa Anandita ho rahe the| ___ AcAryavara ne sUrya kI ora muMha kara eka paira paTTa para va dUsarA dharatI para rakhate, ghuTane para patra rakhakara, kAMpate hAthoM, akaMpita cetanA se yuvAcArya niyukti patra likhA / hAtha vraNa kI vedanA aura kSINa zakti meM bhI unhoMne apane jIvana kA sabase mahattvapUrNa kArya vidhivat apane hAthoM se sampanna kiyaa| muni tulasI ko vidhivat terApaMtha dharmasaMgha kA bhAvI AcArya niyukta kiyA aura tatra virAjita sabhI sAdhusAdhviyoM va zrAvaka-zrAvikAoM ke samakSa vaha patra muni maganalAlajI se par3havAyA jo patra isa prakAra hai 'zrI bhikSu pATa bhaariimaal| bhArImAla pATa rAyacaMda / rAyacaMda pATa jItamala / jItamala pATa magharAja / magharAja pATa mANakalAla / mANakalAla pATa DAlacaMda / DAlacanda pATa kAlUrAma / kAlUrAma pATa tulachIrAma / vinayavaMta AjJA pramANe cAlasI, sukhI hosii| saMvat 1663 bhAdavA sudI 3. zukravAra / ' AcAryavara ne patra lekara yuvAcArya zrI tulasI ko diyaa| svayaM zveta cAdara dhAraNa kara, apane hAthoM tatkAla use yuvAcAryazrI ko or3hAyA, saba ora AcAryavara evaM yuvAcAryazrI ke jaya-jayakAra ke nAre gUMjane lge| maMtrI muni kI. prasannatA kA pArAvAra nahIM thaa| unhoMne dohA racakara sunaayaa| 'raMga bhavana meM raMgaralI, pada yuvarAja prakAza, municchatra mahimAnilo, pUraNa kara dI pyAsa / / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 he prabho ! terApaMtha sthAna-sthAna para tAra dvArA niyukti kI sUcanA dI gii| miThAI va puraskAra bAMTe gye| muni maganalAlajI ne svayaM yuvAcArya kA jayaghoSa kiyA aura aba kala kA unakA bAlaka, muni tulasI, jaba bhI unake pAsa se nikalatA, taba ve khar3e hokara jayaghoSa karate / yuvAcArya ke prati vyavahAra kA yaha sakriya zikSaNa thaa| svarga prayANa bhAdavA sudI 3 ko madhyAhna meM AcAryavara ne keza-luMcana karavAyA va yuvAcAryazrI se zrImad jayAcArya kRta ArAdhanA sunI, caturvidha saMgha va jinake sAtha carcA vArtA yA kaTutA kA prasaMga rahA, una sabako yAda karake, Apane kSamAyAcanA kI va sampUrNa manoyoga se AtmAlocana kiyaa| hajAroM vyakti aba taka darzanArtha pahuMca cuke the| Apane sabako darzana karane kA avasara diyaa| DaoNkTara va vaidya, Apako isa prakAra sAhasa va dhairya se mauta kA cunautI se mukAbalA karate dekhakara daMga the / ve zarIra se nirapekSa hokara antarmukhI bana cuke the| rAta ko zvAsa kA vega bar3hA, nAr3I kI gati viSama ho giiN| AcAryavara ne yuvAcAryazrI ko bulAkara saMgha ke sAdhu-sAdhvI, pustakeM, dIkSA saMyama pAlanA hetu zikSAeM dIM / maMtrI muni, sAdhvIpramukhA jhamakUjI Adi ko puraskRta kiyaa| Apa 50 minaTa bolate rahe, yaha sacamuca Azcarya kA viSaya thA ki jisa dIpa kA tela samApta ho cukA ho, usakI lo itanI prakhara bana jaae| sarvazrI muni sukhalAlajI, pUnamacandajI, udayarAjajI kAMkarolI se, dhanarUpajI rAjanagara se, phUlacandajI AmeTa se va sAdhvI kesarajI, kesarajI (choTA) madhujI, juhArAMjI kramazaH pura, pahunA, pIthAsa va nAgaura se AcAryavara ke darzanArtha A gye| AcAryavara ne Age sAdhu-sAdhviyoM kA AvAgamana roka diyaa| bhAdavA sudI 5 ko saMvatsarI mahAparva ke dina Apane sazarta anazana svIkAra kiyaa| usa dina apAra vedanA rahI va pravacana yuvAcAryazrI tulasI ne diyaa| bhAdavA sudI 6 ko upavAsa kA pAraNA huA / saMvatsarI kA upavAsa nirvighna hone se janatA ko rAhata milI, para yaha rAhata adhika samaya Tika na skii| sAyaMkAla Apane baiThakara pAnI piyA va jyoMhI leTe, ki zvAsa kA prakopa bar3ha gyaa| maMtrI muni zaucArtha bAhara gaye hue the, jAnakArI milane para, ve hAMphate hue Ae va AcAryavara ne unheM dekhakara kahA, 'abai..' Age vANI avaruddha ho gyii| maMtrI muni ne ApakI 'hAM' meM svIkRti lekara caturvidha AhAra kA tyAga karA diyA tathA arhat siddha Adi kI zaraNa sunAne lge| pAMca minaTa meM hI AcAryavara ke prANapakherU AMkhoM ke rAste ur3a gae, kevala sthUla pArthiva zarIra pIche raha gayA / 10-11 minaTa meM sUryAsta ho gyaa| aisA lagA ki eka jyotirmaya prabhApuJja vyakti ke asta hone para, bhalA sUrya devatA kaise prakAzita rahate / sAMjha par3ate hI viraha vedanA ko kAlimAyukta udAsI bharI rAtri kA Agamana ho gyaa| bhAdavA sudI saptamI Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navayuga kA udaya va vikAsa 135 ko tIsa hajAra nara-nAriyoM kI upasthiti meM, Apake zava kA saMskAra, zrI raMgalAlajI hiraNa ke kheta meM huA / caMdana kI citA meM jyotipuMja kA zava phira jyotirmaya ho uThA tathA dhUpa, agara, ghI, kapUra nAriyala ne vAtAvaraNa ko surabhita * banAe rakhA / zrImad kAlUgaNi svayaM meM to mahAna adhyAtma puruSa the hI, para unhoMne * aneka adhyAtma puruSoM kA apane surucipUrNa hAthoM se nirmANa kiyA aura yuga puruSa AcAryazrI tulasI sarvAMza rUpa meM ApakI hI kRti haiM, jisameM Apane apanI saMpUrNa UrjA, zakti evaM sAdhanA ur3ela dI / Azcarya to yaha ki usa dUra draSTA ne eka bIja meM vizAla zatazAkhI vaTa vRkSa banane kI sambhAvanA kA aMkana prathama dRSTi meM hI kaise kara liyA ? Apane apane zAsanakAla meM sarvAdhika 410 dIkSAeM dIM / hastalikhita graMthoM meM akalpita vRddhi huI / vidyA aura kalA ke kSetra meM saMgha samRddha huA / vihAra kSetra kAphI vistRta huA / bhAvI vikAsa ke bIja bhalI-bhAMti vapana kara die ge| Apa samRddha dharmasaMgha ko vikAsa kI nayI dizAoM ko aura agrasara kara svayaM samAdhistha ho ge| Apake svargavAsa ke samaya saMgha meM 136 sAdhu va 333 sAdhviyAM vidyamAna thIM / Apake dharma parivAra ke viziSTa zramaNa zramaNiyoM kA Akalana yuga-pradhAna AcAryazrI tulasI ne isa prakAra kiyA hai -- zramaNa parivAra 1. munizrI pRthvIrAjajI -- battIsa dIkSArthiyoM ko preraNA, satraha sAdhu va pAca sAdhvaoM ko dIkSA dii| parama vairAgI, tapasvI, dhyAnI, jyotirvida, divya zakti ke prayoktA, AcAryoM ke kRpA pAtra, dharma saMgha kI zrIvRddhi va gaMgAzahara kSetra ke nirmANa meM vizeSa yogadAna / - 2 se 18. sarva munizrI chabIlajI, IzarajI, phaujamalajI, cAMdamalajI, AnandarAyajI, maganalAlajI, DAyamalajI, bhImarAjajI, tejamalajI, nathamalajI rIcher3a, raMgalAlajI, hIrAlAlajI, sAgaramalajI, bacharAjajI, caMpAlAlajI (rAjanagara), kuMnanamalajI, cauthamalajI kA paricaya pUrva meM diyA jA cukA hai / 16. munizrI pUnamacandajI jasola - prathama ziSya se zubha zrIgaNeza tattvajJa va prabhAvaka / - 20. munizrI ghAsIrAmajI divera - bhikSu sAhitya ke viziSTa adhyetA, saMghIya paramparAoM ke jJAtA, zAsana bhakta, zAstrajJa evaM carcAvAdI / - 21 se 28. sarva munizrI cunnIlAlajI, raNajItamalajI, hajArImalajI, sukhalAlajI, ganapatarAmajI, AsArAmajI, hulAsamalajI sabhI viziSTa tapasvI / muni sukhalAlajI ghora tapasvI va sevAbhAvI, Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 he prabho ! terApaMtha tapasviyoM ke sahAyaka AcAryavara kI utkaTa sevA karane vAle va matrA muni ke vizeSa shyogii| muni bhImarAjajI, sohanalAlajI (cUrU), kAnamalajI va nathamalajI (bAgora) hema zabdAnuzAsana ke prathama adhyetA va saMskRta sAhitya sRjk| muni sohanalAlajI (curU) sughar3a lipika, udbhaTa kavi, gAyaka, pravaktA aura sevA bhAvI-bejor3a saMghaniSTha, sabhI paristhitiyoM meM smbhaavii| muni nathamalajI saMskRta, gadya-padya lekhana meM virala kssmtaashaalii| Apako yuga pradhAna AcAryazrI tulasI ne ina donoM ko 'zAsana stambha pada se upamita kiyaa| 32. mani amIcaMda-vairAgya bhAva se dIkSita-lipi kalA meM kushl| 33. muni hemarAjajI (AtmA) viziSTa zAstra vettA va carcAvAdI vartamAna AcAryapravara ne jinase zAstroM ke sUkSma rahasyoM kI jAnakArI kii| Apako yuga pradhAna AcAryazrI tulasI ne 'zAsana stambha' se upamita kiyaa| 34. mani zivarAjajI 'koTavAla'-AcAryavara kI dinacaryA meM jaagruuk-sevii| 35. mani sUrajamalajI-tArkika va dUsaroM ko samajhAne kI kalA meM niSNAta / sarvaprathama sudUra pradezoM meM pdhaare| 36 se 42. sarva munizrI gaNezamalajI (jasola), chogajI (pacapadarA) kevalacaMdajI va jIvarAmajajI (DUMgaragar3ha) ne saparivAra kramazaH tIna, do-do putroM va putra-putrI sahita dIkSA lekara dharmasaMgha kI prabhAvanA ko bddh'aayaa| muni gaNezamalajI ke putra muni jIvanamalajI parama vairAgI, tattvajJa va Rju prakRti ke saMta hue| muni kevalacaMdajI ke putra dhanamuni va caMdanamuni ne zAsana kI bahuta sevA kI para aMta meM ve gaNa se bAhara ho ge| ve donoM va AcAryazrI tulasI va muni gaNezamalajI (gaMgAzahara) bhikSu zabdAnuzAsana ke prathama adhyetA hue| 43. muni caMpAlAlajI (lADanUM) AcAryavara kI sevA va saMrakSaNa meM pratikSaNa sajaga va tatpara / AcAryazrI ke agraja-yuga pradhAna AcAryazrI tulasI dvArA 'zAsana stambha' upamA se upmit| 44. munizrI amolakacandajI-vivAhita hokara brahmacArI rahe va bar3e vairAgya se pati-patnI ne dIkSA lii| prathama aMgrejI bhASA ke adhyetA, zramazIla, paMjAba prAMta meM prathama prabala pracAraka, atyanta AsthAvAn sajaga sAdhu / 45 se 55. muni kizanalAlajI, hulAsamalajI, zivarAjajI, jayacaMdalAlajI, (sujAnagar3ha), sohanalAlajI (sujAna), mannAlAlajI (saradArazahara).. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amolakacaMdajI va jhUmaramalajI (chApara) ne sapatnIka dIkSA lI / 56. muni phUsarAjajI - AgamoM ke vizeSa adhyetA / zramaNI parivAra sAdhvI kastUroMjI ( moMDA ) - sAhasI, vyAkhyAna - kuzala evaM prabhAvaka sAdhvI rAmakuMvarajI - vyAkhyAnI, carcAvAdI, zAstrajJa evaM sAhasI 37 19 navayuga kA udaya va vikAsa 137* 31 bhUroMjI ( citAmA ) - sarAvagI jAti meM se bahuta vairAgya se dIkSita gaMgojI ( moMDA) pratiSThita, carcAvAdI, nirbhIka, dUradarzI, saMskAra preraka,zahara kSetra ke nirmANa meM apUrva sahayoga, svAdhyAya premI / jar3AvoMjI (jayapura ) - purAnI rAgoM kI acchI gAyikA / svayaM AcAryazrI tulasI va kuMdana muni ne unase purAnI rAgoM kA jJAna prApta kiyA / sarva sAdhvIzrI nojojI, virodhoMjI, sonoMjI, aMbhAjI- vizeSa sevAbhAvI sAdhviyAM, sAdhvI sonoMjI ( saradArazahara) aMta taka AcAryavara va bAlamuniyoM kI sevA karatI rahIM tathA silAI, raMgAI kI kalAoM meM ve bahuta kuzala thIM / sAdhvI lADoMjI (lADanUM), bhatUjI ( bIdAsara ) ratanoMjI (sujAnagar3ha), lAdhUjI ( saradArazahara), chaganoMjI (borAvar3a), kunaNoMjI ( saradArazahara ) sAhasapUrvaka kArya karane vAlI tathA saMskAra bharane meM siddhahasta sAdhviyAM huiiN| sAdhvI khumoMjI -- mAtuzrI choMgojI kI 31 varSa taka satata va saMpUrNa sevA paricaryA meM rhiiN| bahuta vivekazIla, karmaTha va saMketa samajhane vAlI / " AcAryavara se aneka prakAra se sammAnita (samuccaya kArya se mukta; sAta: sAdhviyoM kI sevA Adi) / bhagavatI kI jor3a sundara lekha se likhI / sAdhvI jhamakUjI - sAdhvI kAnakuMvarajI ke sthiravAsinI hone para sAdhviyoM kI sAra saMbhAla karane lagI / karmaThatA, sphUrti, cAturya, gaMbhIratA sahiSNutA evaM madhura vyavahAra kI dhanI / bAda meM sAdhvIpramukhA bniiN| sAdhvI hIroMjI -- madhura vANI, sAdhu jIvanopayogI upakaraNoM kI kalAtmaka nirmAtrI / sAdhvI hulAsoMjI - bhagavatI kI jor3oM kI kI lipikartA, anuzAsita, vinamra, pApa bhIru / sAdhvI pratApoMjI - sundarajI, kamalUjI ( jayapura ) jJAnoMjI, rUpoMjI, sohanoMjI - ye saba hastalipi vizArada va vinayaniSTha sAdhviyAM thIM / sAdhvI sundarajI (lADanUM), dIpoMjI (sirasA), najarakuMvarajI (brAsa ), gulAboMjI (bhAdarA ), mohanoMjI (rAjagar3ha) - ye saba tattvajJa va acchI Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :138 he prabho ! terApaMtha vyaakhyaanii| sAdhvI mukhoMjI, caMdoMjI, pyAroMjI, aNacojI usa samaya kI pramukha tapasvineM -sAdhviyAM-mukhoMjI ne Acha ke AgAra nau mahIne kI tapasyA kii| sAdhvI dAkhoMjI (divera), saMtokoMjI (cUrU), kamalUjI (rAjaladesara), rUpoMjI va bhattUjI (saradArazahara), jhamakUjI (rAjaladesara)--ye saba sAdhvIpramukhA jhamapUMjI ke samaya va bAda meM vizeSa kAryazIla va sevAbhAvI rhiiN| sAdhvI saMtokoMjI ne pati chor3akara bahata vairAgya se dIkSA lI-kalA meM sughar3a va sAdhvIpramukhA kAnakaMvarajI ke AMkhoM kI saphala zalya cikitsaka / mAdhvI lichamoMjI (sujAnagaDha)-maghavAgaNi kI prathama ziSyA, savA ATha varSa meM dIkSita va solaha varSa meM agragaNya / sAdhvI phUla kaMvarajI (mAMDhA), tAnUjI (phalaudI), sUbaToMjI (rAjaladesara), dAMkhoMjI, hastUjI (mAkhuNadA), pArvatojI (chApara), chajonoMjI (dezanoka). phephAMjI (kAMkarolI), nijarakaMvarajI (lADanaM) ye sabhI ullekhanIya agragaNya sAdhviyAM thiiN| inameM se kaI vyAkhyAna kuzala, kaI nirbhIka va sAhasI va kaI tapasyA va anazana meM vilakSaNa huii| ____ Apake samaya meM aneka viziSTa tattvajJa, zAsana hitaiSI, sevAparAyaNa, sAhityakAra, kavi, carcAvAdI va vizeSa prabhAvaka zrAvaka hue va saMgha saMpadA meM apAra abhivRddhi kA zrIgaNeza huA aura aisA lagA ki eka naye yuga kA udaya ho rahA hai tathA vikAsa kI kiraNeM vikiraNa ho rahI haiM / Apake zAsanakAla meM tapasyA ke mahattvapUrNa AMkar3e isa prakAra haiM1. nava mAsI (Acha ke AgAra) sAdhvI mukhoMjI 2. chaH mAsI (""") muni raNajItamalajI 3. sAr3hA tIna mAsI'' 4. do mAsI-muni raNajItamalajI do bAra, hulAsamalajI va sumukhAMjI eka eka baar| 5. pacapana dina-muni sukhalAlajI 6. cauhana dina-muni rAmalAlajI 7. vepana dina - sAdhvI sukhAMjI 8. bAvana dina ---muni sukhalAlajI, muni raNajItamalajI 6. ikyAvana dina --muni kuMbhakaraNajI, muni sukhalAlajI 10. Der3ha mAsI-(44 se 47 dina)-santoM meM 5, satiyoM meM eka 11. 32 se 41 dina-santoM meM 16, satiyoM meM 10 12. 47 dina chAcha ke AgAra-muni raNajItamalajI 13. mAsakhamaNa 27 se 31 dina saMtoM meM 36 satiyoM meM 21 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navayuga kA udaya va vikAsa 136 14. laghusiMha niSkIr3ita tapa paripATI pahalI, dUsarI va cauthI muni hulAsamalajI ne dUsarI va tIsarI muni cunnIlAlajI ne cauthI paripATI sAdhvI dhannoM jI va mukhoMjI ne saMpanna kii| 15. do mAsa saMlekhanA 2 ghaMTA anazana-muni raNajIta malajI, aThAvana dina saMlekhanA pandraha dina anazana muni AzArAmajI, 46 dina saMlekhanA 2 ghaMTA anazana sAdhvI RdujI 41 dina saMlekhanA 30 dina anazana sAdhvI jaDAMvoMjI; 37 dina anazana sAdhvI chaganoMjI ne kie| 16. saMvat 1978 bIdAsara meM zItakAla meM saMtoM meM sataraMgI va sadhviyoM meM navaraMgI huI / uparyukta vizleSaNa tapasyAoM se saMgha kI tejasvitA va prakharatA bddh'ii| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugapradhAna AcAryazrI tulasI - navamAcArya ( saMvat 1963 - samprati ) agAdha vyaktitva 1 yugapradhAna AcAryazrI tulasI kA zAsanakAla terApaMtha dharmasaMgha kA svarNayuga kahA jA sakatA hai / jisa saMgha ko AcAryazrI bhikSu ne AdhAra diyA, zrImad jayAcArya ne puSTa va parimArjita AkAra diyA, usako AcAryazrI tulasI ne suramyatA evaM bhavyatA pradAna kara dI / Apane sAre saMgha ko yugabodha dekara usakA kAyAkalpa kara diyA evaM aneka nAnAvidha AyAmoM meM abhUtapUrvaM pragati karake, jana-jana ko camatkRta kara diyA / sAre rASTra meM zIrSastha adhyAtma-puruSoM meM zraddhA sahita ApakA smaraNa kiyA jAtA hai tathA terApaMtha dharmasaMgha ko atyaMta cetanAzIla, jAgarUka vikasita saMgha ke rUpa meM samAdara diyA jAtA hai / zrImad kAlUgaNi jaise vijJa parIkSaka kI najaroM meM Apa mAtra 11 varSa ke the, taba car3ha gae va unhoMne 11 varSa taka pUrI mehanata ke sAtha tarAza kara va sAja-saMvAra kara amUlya AlokapUrNa hIre kI taraha Apako janatA ke sAmane prakaTa kiyaa| apane guru se apAra, aparimita va agAdha vAtsalya pAkara ApakA vyaktitva AkAza kI taraha UMcA va sAgara kI taraha gaharA bana gayA aura Apake vyaktitva ko kisI lekhanI se zabdoM meM samAhita nahIM kiyA jA sakatA, kisI tUlikA yA raMga se citrita nahIM kiyA jA sakatA / Apa meM saba kucha amApa hai, atula hai, agAdha hai, asImita hai, amUlya hai jise AMkane ke lie koI vijJa kalAkAra yA apUrva sRjanakartA hI sAhasa kara sakatA hai / terApaMtha kI saMkSipta jhAMkI meM use samAhita karanA sambhava nahIM hai, para jhAMkI adhUrI nahIM raha jAe isIlie amRta mahotsava rASTrIya samiti, rAjasamanda dvArA sadyaH prakAzita sAdhvIpramukhAzrI kanakaprabhAjI ke 'AcAryazrI tulasI' para likhe laghunibandha ke katipaya aMzoM ko uddhRta karake tathA unake AdhAra para apanI bhAvanA kA ullekha kara maiM apane kartavya kI itizrI samajhaMgA / AcAryapravara ne itihAsa kA nirmANa kiyA hai tathA Age bhI itihAsa ke nava-nirmANa kI Apase vipula saMbhAvanAeM haiM, ataH usakA alaga svatantra grantha meM savistAra pramANita Alekha ho, yahI samucita evaM upAdeya hai / AcArya Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugapradhAna AcAryazrI tulasI 141 "pravara ke bAre meM usa nibandha ke AdhAra para katipaya jJAtavya tathya isa prakAra haiM janma va vaMza-paricaya 'hindustAna ke tatkAlIna jodhapura rAjya ke antargata eka kasbA lADanUM hai / vahAM saMvat 1971 kArtika zuklA dvitIyA kI nirmala nIrava rAtri meM zreSThi jhamaramalajI khaTeDa ke ghara meM eka naye atithi kA Agamana huaa| usa ghaTanA se ghara aura parivAra ke vAtAvaraNa meM kucha atirikta prasannatA kA darzana huA, jo kisI divyatA kA ajJAta saMdeza de rahA thaa| parivAra meM usa navajAta zizu kI pahacAna 'tulasI' nAma se huI / apanI mAM kI AThavIM santAna bAlaka tulasI terApaMtha dharmasaMgha ke AThaveM AcArya kI najaroM para car3hegA, yaha kalpanA usa samaya kisane kI hogI? para niyati ne jo saMyoga upasthita kiyA, vaha itihAsa kA adbhuta hastAkSara bana gyaa| bAlaka tulasI kI zikSA-dIkSA va jIvana nirmANa meM sarvAdhika yoga mAtuzrI vadanAMjI kA rahA / ve svayaM par3hI-likhI nahIM thIM kintu baccoM meM saMskAra bharane kI kalA meM niSNAta thiiN| isalie unhoMne bacce ko janma ke sAtha jIvana bhI diyA / pitA jhUmaramalajI kA sAyA pAMca varSa kI umra meM hI bAlaka ke sira se uTha cukA thaa| zaikSaNika dRSTi se bAlaka tulasI kucha mahIne adhyApaka zrI naMdalAlajI ke pAsa pddh'e| usake bAda do varSa prAthamika pAThazAlA meM adhyayana kiyA jahAM prAdhyApaka hIrAlAlajI ne par3hAyA / sUkSmagrAhI medhA se tulasI ko do varSa kI zikSA ne hI kAphI praur3ha banA diyA aura vaha vyAvasAyika buddhi se baMgAla jAne kI socane lgaa| kisI kAraNavaza baMgAla jAnA nahIM huA aura yahIM se bAlaka ke jIvana meM nayA mor3a AnA prArambha huaa| dIkSA vikrama saMvat 1982 kA varSa cala rahA thaa| una dinoM terApaMtha dharmasaMgha ke AThaveM AcArya pUjya zrI kAlUgaNi lADanaM pdhaare| mAtA kI preraNA se bAlaka tulasI ne unake darzana kie aura prathama darzana meM hI usane apane samagra astitva ko guru ke prati samarpita kara diyaa| pratidina kaI ghaNToM taka vaha dUra khar3A-khar3A animeSa dRSTi se kAlUgaNi ko dekhatA aura kalpanA karatA-'kAza ! maiM inakA ziSya hotA inake pAsa baiThatA, par3hatA Adi / ' eka dina kAlUgaNi kI dRSTi bAlaka para TikI aura unheM usameM chipI sambhAvanAoM kA AbhAsa mila gyaa| AkarSaNa ke do bindu eka sthAna para mila gae / bAlaka tulasI kAlUgaNi kA ziSya banane kA svapna saMjo cukA thA aura kAlUgaNi kI Agama socI dRSTi meM vaha unakA ziSya hI nahIM, uttarAdhikArI bana cukA thA, donoM ora se prayatna hue, parivAra kI ora se kucha bAdhAeM AyIM / bAlaka ne sAhasa kiyA aura hajAroM logoM kI upasthiti meM pravacana Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 he prabho! terApaMtha ke samaya khar3e hokara vyavasAya ke lie kahIM jAne tathA vivAha karane kA tyAga kara diyA / eka tIvra UhApoha ke sAtha vaha sabake sAmane ubhara AyA / bAdhAeM dUra huii| pauSa vadI 5 (5-12-25) ko sUryodaya ke samaya bAlaka tulasI apanI sahodarI bhaginI lADAMjI ke sAtha kAlUgaNi ke pAsa dIkSita ho gyaa| isase pUrva usake jyeSTha bhrAtA campAlAlajI sAdhu bana cuke the| nayA jIvana, nayA pariveza, nayI AkAMkSAeM aura nayA kArya kSetra / bAlaka tulasI apane jIvana kA eka ekAdazaka pUrNa kara muni tulasI bana gayA va nayI yAtrA prArambha huii| kizora muni tulasI ke sAmane usa samaya eka hI lakSya thA, gurudeva dvArA prApta mArgadarzana ke anusAra apane jIvana kA nirmANa / isake lie usane sAdhanA kI daSTi se AcAra niSThA va vinamratA ke kSetra meM vizeSa gati karane kA saMkalpa kiyaa| guru ke prati to vaha samarpita hokara hI AyA thaa| pAMca varSa taka nirantara jAgarUka bhAva se adhyayana kara muni tulasI ne apane sahapAThI variSTha sAdhuoM ko pIche chor3a diyA / zrI kAlUgaNi ke mana kA vizvAsa pragAr3ha huA aura unhoMne solaha varSIya muni tulasI ke saMrakSaNa meM bAla sAdhuoM ke adhyayana kA krama cAlU rakhA / avasthA ke sAtha tejasvitA kA koI sambandha nahIM hai, ise muni tulasI ne sArthaka kara diyaa| jo samaya svayaM usake apane nirmANa kA thA, usane dUsaroM ko nirmANa karane kA kArya hAtha meM lekara sabako cauMkA diyaa| guru kA vizvAsa, apanA puruSArtha, bAla muniyoM kA samarpaNa bhAva, isa tripuTI ne terApaMtha dharmasaMgha meM zikSA ke naye AyAma khola die / eka netRtva, eka AcAra, eka tattva nirUpaNa kI paddhati, ina tInoM tattvoM se terApaMtha dharmasaMdha dharmasaMghoM kI lambI paramparA meM apanA varcasva sthApita kara hI cukA thaa| zaikSaNika vikAsa ke sAtha vaha yuga dharma kA saMvAhaka dharmasaMgha banane kI prakriyA se gujarane lgaa| muni tulasI bAla sAdhuoM ko pAThya-pustakoM ke sAtha jIvana kI anya vidyAoM kA bhI prazikSaNa dene lage / anya kisI prakAra kA saMghIya dAyitva muni tulasI para nahIM thaa| para vaha saMgha kI hara gatividhi kA sUkSmatA se adhyayana karatA / zAyada bhAvI kA gupta zubha saMketa avacetana mana ko mila cukA thA isalie vaha prazAsanika dRSTi se bhI socane lagA tathA yadA-kadA apane ciMtana ko zrI kAlUgaNi taka pahuMcAne lagA / adhyayana kArya meM saMlagna hone para bhI muni tulasI vaiyaktika tathA adhyayana se pUrNataH pratibaddha the| muni jIvana ke gyAraha varSoM meM bIsa hajAra padya pramANa grantha kaMThastha kara apanI AzunAhI medhA se sabako camatkRta kiyaa| jaina Agama aura unake vyAkhyA-granthoM ke adhyayana meM kAlUgaNijI kI preraNA atyadhika rhii| yaha yuga bhaktipradhAna yuga thA / sAdhu-sAdhviyAM apanI zakti va cintana ko guru kI dRSTi ke anurUpa mor3a lete the| muni tulasI ke prati zrI kAlUgaNi ke sahaja vAtsalya bhAva ne saMgha ke hara sadasya ko usakI ora AkRSTa kara diyA / avasthA meM bar3e sAdhu muni tulasI ko vizeSa sammAna dete aura vaha mana hI Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugapradhAna AcAryazrI tulasI 143 mana saMkoca anubhava krtaa| yaha krama sadA barddhamAna rahA, sahapAThI santoM meM isa bAta ko lekara pratispardhA ke bhAva jaga sakate the para usakI milanasAritA aura vyavahAra kuzalatA ne usa sulagate bhAva ko pratihata kara diyaa| zrI kAlUgaNi kabhI ekAnta kSaNoM meM muni tulasI ko bulAte aura dharmasaMgha kI Antarika gatividhiyoM para vicAra-vimarza karate / muni tulasI anubhava karane lage ki saMgha kA dAyitva una para A sakatA hai / sAdhu samAja aura zrAvaka samAja ke aneka vyakti isa sambandha meM Azvasta ho gae / muni jIvana kA gyAraha varSa kA samaya tulasI ke mana meM sAdhatva ke prati ghanIbhUta AsthA ke nirmANa kA samaya thA / usa avadhi meM adhyAtma kI gaharAI taka pahuMcane yA sAdhanA ke naye prayoga karane kI na to AvazyakatA lagI, na avasara hI aayaa| AcArya pada para vi0 saMvat 1963 meM kAlUgaNi asvastha hue / aneka upacAra hue para lAbha nahIM haa| unheM apane jIvana ke antima samaya kA ahasAsa ho gayA / usI varSa bhAdavA sudI 3 (21-8-36) ko gaMgApura (jilA bhIlavAr3A) meM muni tulasI ko apanA uttarAdhikArI manonIta kara diyaa| isake tIna dina bAda kAlUgaNi kA mahAprayANa ho gayA aura dharmasaMgha kA dAyitva eka bAIsa varSIya yuvA saMta ke kandhoM para A gayA / bhAdavA sudI 6 (27-8-36) ke dina AcArya tulasI na vidhivat AcArya pada kA dAyitva sambhAlA / choTI umra, bar3A dAyitva kintu Apane kabhI usakA bhAra anubhava nahIM kiyaa| sArI gatividhiyAM sAmAnya kintu vyavasthita rUpa se calane lgiiN| dharmasaMgha ko nayA mor3a yA nayI dizA dene kA lakSya abhI taka banA nahIM thaa| zikSA ke prati AkarSaNa bahuta adhika bar3hA / isa kSetra meM naye unmeSa lAne kA cintana sthira bnaa| AcAryazrI ne sarvaprathama sAdhviyoM ko zikSita karane kA kAma hAtha meM liyaa| jisake lie unheM kAlUgaNi ne antima preraNA dI thii| usa samaya sAdhviyoM meM zikSA ke prati na abhiruci thI na puruSArtha hI thA / rAjanItika dAsatA aura mAnasika gulAmI kA prabhAva sarvAdhika mahilAoM para thaa| rAjasthAna meM to vizeSa thaa| AcAryazrI ne nArI jAgaraNa ke lie, usameM zikSA kI mAnasikatA banAnA Avazyaka samajhA tathA sAdhvI samAja para prayoga kiyaa| kucha varSoM taka yatheSTa pariNAma nahIM aayaa| para dhIre-dhIre eka krama banA aura sAdhvI samAja pragati kI ora agrasara hone lgaa| Aja terApaMtha sAdhvI samAja kA jo bahuAyAmI vikAsa daSTi-gocara ho rahA hai, usakA pUrA zreya AcAryazrI tulasI ko hai| sAdhviyoM kI zikSA ke sAtha hI AcAryazrI ne apane saMgha ko sAhitya aura darzana meM praveza karane kI preraNA dI / tarkazakti kA vikAsa huaa| carcA paricarcAoM ke daura cale, nibandha lekhana va bhASaNa-kalA kA vikAsa huA / usa samaya ahiMsaka dRSTi kA pUrA vikAsa Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -144 he prabho ! terApaMtha na hone ke kAraNa carcAoM meM jaya-parAjaya kI bhAvanA banI rahatI thii| AcAryakAla ke prathama gyAraha varSoM meM AcAryazrI ne apane jJAna ke dharAtala ko Thosa kiyaa| isameM AyurvedAcArya saMskRtajJa Azu-kaviratna paNDita raghunandanajI kI sevAeM ullekhanIya rhiiN| dharmasaMgha kI antaraMga sambhAla AcAryazrI ko hI karanI hotI / para janatA ko saMbhAlane kA kAma sImita bana gyaa| isa kAma meM Apako mantrI munizrI maganalAlajI kA atyadhika sahayoga milaa| upalabdhiyoM kA kAla tIsa varSa kI avasthA ke bAda AcAryazrI ke jIvana kA cauthA abhikrama prArambha huA / san 1948 se 1956 taka kA kAla uthala-puthala va nayI saMbhAvanAoM kA kAla thA / isI samaya deza AjAda huA aura AjAdI ke sAtha dharmasaMgha kI sthitipAlakatA ke sandarbha meM virodha ke svara uThane lge| isa sthiti se preraNA pAkara Apane prArambha meM rUr3hi unmUlana aura aspRzyatA nivAraNa ke do kAma hAtha meM lie, jo jaina saMskRti ke anukUla the| usa samaya tatkAlIna dhAraNAoM meM mAdhu samAja kA sAmAjika kAryoM meM hastakSepa ucita nahIM mAnA jAtA thA, isalie paramparAvAdI logoM ne virodha kiyaa| AcAryazrI yuga kI mAMga ko pahacAna rahe the aura purAtana pIDhI ke dRSTikoNa se bhI avagata the| virodha ke bhaya se kAma chor3ane kI apekSA usa kSetra meM adhika zakti-niyojana kA kAma zurU kiyA gyaa| usa kAma ke lie Apane kucha naye kAryakartAoM ko jor3A aura samAja ke vaicArika dharAtala ko yugabodha ke anurUpa DhAlane ke lie naye sAhitya kA nirmANa krvaayaa| isI sandarbha meM 2 mArca 1646 ko saradArazahara meM AcAryazrI ne 'aNuvrata Andolana' kA sUtra-pAta kiyA / aneka AlocanAoM aura virodhoM ke uparAnta aNuvrata kA kAryakrama sabane sraahaa| tatkAlIna rASTrapati DaoN. rAjendraprasAda, uparASTrapati DaoN0 rAdhAkRSNan, pradhAnamantrI javAharalAla neharU prabhati aneka zIrSastha logoM ne isakA samarthana kiyaa| jAti, prAnta, varga aura dharma kI saMkIrNatA se mukta naitika AcArasaMhitA ke rUpa meM aNuvata Andolana ne AcAryazrI tulasI ko atyanta lokapriya va trANadAtA banA diyA aura ve aNuvrata anuzAstA ke rUpa meM sarvAdhika jAne-pahacAne bana gae / aNuvrata kArya ko gati dene ke lie AcAryazrI ne apane vihAra kSetra kA vistAra kiyaa| 12-4-1946 ko ratanagaDha se aNuvrata yAtrAoM kA prArambha huA / pahalI bAra jayapura, dillI Adi bar3e zaharoM meM aNuvrata kI gUMja huI / usake bAda to bambaI, paMjAba, kalakattA, dakSiNI bhArata Adi pralaMba yAtrAoM kA silasilAsA cala par3A, jo aba taka avicchinna rUpa se cala rahA hai / paMjAba se kanyAkumArI taka vizAla dharma saMgha ke sAtha lagabhaga savA lAkha kilomITara kI padayAtrA kara, .AcAryazrI ne isa kSetra meM bhI kIrtimAna sthApita kara diyaa| AcAryazrI ke zAsana Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugapradhAna AcAryazrI tulasI 145 kAla kA yaha yuga aneka dRSTiyoM se, upalabdhiyoM kA kAla rahA hai| antaraMga va bahiraMga virodhoM aura avarodhoM ke bAvajUda dharmasaMgha meM naye unmeSa Ae / yAtrA, sAhitya, jana-samparka Adi mAdhyamoM se terApaMtha kI eka svatantra pahacAna bnii| sAhitya prakAzana ke lie Adarza sAhityA saMgha kI sthApanA, dIkSArthI bhAI-bahanoM ke sakriya prazikSaNa kI vyavasthA ke lie pAramArthika zikSaNa saMsthA kA prArambha, jaina AgamoM kI vAcanA aura vyAkhyA ke lie Agama sAhitya kA durUha sampAdana Adi ke nirNaya va kAryArambha isI kAla meM hue / vikAsa kI ora ___ san 1956 (vi0 saMvat 2016) meM AcAryazrI kA cAturmAsika pravAsa kalakattA mahAnagara meM va 1966 kA baiMgalaura (karnATaka) meM thaa| gyAraha varSa kA yaha kAla pichale dazaka meM hue kAryoM ko naye pariprekSya meM vistAra dene kA kAla rahA / isameM lambI-lambI yAtrAeM huiiN| sAhityika gatividhiyoM meM tIvratA aaii| terApaMtha ke Adya pravartaka AcArya bhikSu kA sAhitya janatA ke lie sugama bhASA meM sulabha huaa| Agama sAhitya ke sampAdana kA kAma Age bar3hA / Adhunika aura asAmpradAyika dRSTi se sampAdita AgamoM kA sabhI jaina-ajaina vidvAnoM ne hRdaya se svAgata kiyaa| jaina sampradAyoM ke bIca ekatA, samanvaya va sAmaMjasya kA vAtAvaraNa banA / aNuvrata Andolana ke antargata nayA mor3a kA abhiyAna calA jisase mevAr3a kSetra meM abhUtapUrva krAnti huii| pardAprathA, mRtyubhoja, rUr3hi rUpa se mRtaka ke pIche ronA, vidhavA mahilAoM ke kAle vastra aura usake sAtha hone vAle durvyavahAra Adi sAmAjika rUDhiyoM meM AzAtIta badalAva aayaa| samAja kI yuvA pIr3hI ko saMgaThita aura sakriya banAne kA prayAsa huaa| terApaMtha dvi zatAbdI samAroha kA vizAla Ayojana huaa| san 1961 meM AcAryazrI ke saphala paccIsa varSoM ke AcAryatva kAla ke upalakSa meM gaMgAzahara meM dhavala samAroha manAyA gayA / jisameM tatkAlIna uparASTrapati DaoN0 rAdhAkRSNan ne Apako abhinandana graMtha bheMTa kiyaa| san 1965 meM bAlotarA meM maryAdA mahotsava zatAbdI samAroha manAyA gayA. aura vikAsa kI ora saMgha ke caraNa nirantara bar3hate rhe| AdhyAtmika avadAna ___'dharma kI tejasvitA ke lie usakA adhyAtma se anubandhita honA jarUrI hai| adhyAtmazUnya mAtra upAsanA yA kriyAkAMDoM kA dharma kisI ko RNa nahIM de sakatA na paraloka sudhAra ke pralobhana se hI dharma kA sambandha hai / jIvana-vyavahAra meM dharma utarakara use vartamAna meM pariSkRta kare, yahI saccA dharma hai|' AcAryazrI ne apanI ina mAnyatAoM va paribhASAoM ke sAtha dharma krAnti kI udghoSaNA kii| san Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 he prabho ! terApaMtha 1974 meM bhagavAna mahAvIra kI 25vIM nirvANa zatAbdI ke avasara para yaha carcA vyApaka banI aura prabuddha janoM kI anukUla pratikriyA huI / isI sandarbha meM 4 pharavarI san 1971 meM bIdAsara meM Apako 'yuga pradhAna AcArya' ke rUpa meM sammAnita kiyA gyaa| dharma ke sAtha prayoga ke rUpa meM dhyAna kI paramparA ko punarjIvita karane ke lie Apane prekSAdhyAna paddhati kA sUtrapAta kiyaa| Apane san 1978 meM yoga sAdhaka, dArzanika tathA sAhitya-sraSTA muni nathamalajI ko mahAprajJa kI upAdhi se alaMkRta kiyA thA bAda meM unheM apanA uttarAdhikArI manonIta kiyA, taba se 'yuvAcArya mahAprajJa' ke nirdezana meM prekSAdhyAna ziviroM ke mAdhyama se isa paddhati ne alpa samaya meM hI aneka logoM ke jIvana kA rUpAntaraNa karake loka jIvana para apanA sthAyI prabhAva chor3A hai| AcAryazrI dvArA apane dharmasaMgha meM pravartita sAdhanA, adhyAtma-zikSA, loka sevA, dharma aura satya sAdhanA ke viSaya meM satata zodha Adi pravRttiyoM ko gati va dizAdarzana dene hetu samAja ke cintanazIla vyaktiyoM ne ApakI janmabhUmi sADanUM meM 'jaina vizva bhAratI' kI sthApanA kI, jo yugoM-yugoM taka samAja ko adhyAtma poSaNa dene ke lie kAmadhenu bana rahI hai| vahAM 'tulasI adhyAtma nIDam' meM dhyAna sAdhanA aura 'zruta sannidhi' meM jaina prAcya vidyA para risarca kA kArya nirantara cala rahA hai / AhAra-vihAra evaM utsarga ke sAdhu caryA ke niyamoM meM apavAda rakhakara gRhasthoM vasAdhuoM ke bIca viziSTa sAdhaka zreNI ke rUpa meM 'samaNa dIkSA' AcAryazrI ke krAMtikArI cintana evaM adamya Atma-vizvAsa kA eka jIvanta udAharaNa hai| isa zreNI ko prasthApita kara Apane videzoM meM tathA jana-jana meM adhyAtma sampadA ke niryAta kA sugama rAstA khoja nikAlA hai|' antarrASTrIya kSitija para 'AcAryazrI tulasI svapna-draSTA haiM / Aja taka Apane jo bhI svapna dekhe, ve pUre hue haiN| jainadharma ko videzoM taka prAmANika rUpa se pahuMcAnA, ApakA cira poSita svapna hai| samaNiyoM kI videza-yAtrA isa svapna kI saMpUrti meM pRSTha-bhUmi bana cukI hai / unakI AgAmI videza yAtrAoM meM suniyojita rUpa se bhagavAna mahAvIra ke sandeza ko jana-jana taka pahuMcAne kA lakSya hai, para yaha saba abhI bhI bhaviSya ke garbha meM hai / Apake jIvana ke sAtaveM ekAdazaka meM praviSTa hokara AcAryazrI ne anuzAsana varSa, saMyama varSa, svAdhyAya varSa ke mAdhyama se lokajIvana meM anuzAsana aura saMyama ke gahana saMskAra bharane kA jo bhagIratha prayatna kiyA hai, vaha stutya evaM apUrva hai / san 1985-86 meM AcAryazrI apane AcAryakAla ke zAnadAra pacAsa varSa pUre kie haiN| isa upalakSa meM amRta mahotsava manAyA gayA hai| jo racanAtmaka eva krAMtikArI kAryakramoM se paripUrNa thaa| isa avasara para AcAryazrI ne samAja aura deza ko nizcita hI nayI dizA dii| san 196 taka calane vAle cAlU ekAdazaka ke Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugapradhAna AcAryazrI tulasI 147 samujjvala saMbhAvanAoM ke ujAgara hone kI pratIkSA kI jA sakatI hai / hamArI zubha kAmanA hai ki aise varcasvazIla, dUra-draSTA evaM prerika AcArya sadA-sarvadA svastha raheM tathA zatAyu hokara samUce loka ko Alokita karate raheM? unake jIvana kI saMkSipta-sI jhalaka isameM dI gaI hai jo saMbhavataH unake vyaktitva evaM kRtitva kA zatAMza bhI nahIM hai| unake jIvana ke hara gyAraha saMvatsaroM ke kAlakrama ko pramukha pravRtti ke sAtha isa prakAra jor3A jA sakatA hai1. san 1914 se 1925 (saMvat 1971-82) mAM se saMskAra prApti / 2. san 1925 se 1636 (saMvat 82-63) guru ke caraNoM meM nayA privesh| 3. san 1636 se 1947 (saMvat 1963-2004) Thosa dharAtala kA nirmANa yA dharmakrAnti ke visphoTa kI taiyaarii| 4. san 1947 se 1658 (saMvat 2004-15) upalabdhiyoM kA yuga yA dharmakAnti shriignnesh| 5. san 1958 se 1968 (saMvat 2015-26) vikAsa ke bar3hate caraNa / 6. san 1966 se 1980 (saMvat 1026-2037) AdhyAtmika avdaan| 7. san 1980 se 1661 (saMvat 2037-2048) antarrASTrIya kSitija pr| antima do ekAdazaka ApakI antarmukhI sAdhanA aura vItarAgatA kI ora bar3hate caraNa kA samaya hoMge, aisI kalpanA sahaja kI A sakatI hai| AcAryapravara ke bahu AyAmI vyaktitva meM cetanAzIla santa, prakhara anuzAstAadhyAtma-pravaktA, satsAhitya sRjaka, prabuddha cetA kavi, mahAna zikSaka, kuzala vyavasthApaka, vyavahAra kuzala netA, dUradarzI bhaviSya draSTA, gaMbhIra adhyetA, antarmukhI sAdhaka, prAyogika dharma ke janmadAtA, aNuvrata pravartaka, krAntikArI vicAraka Adi anekAneka svarUpa nihita haiN| jisameM pratyeka viSaya para anaginata pRSTha bhare jA sakate haiN| unake saMsmaraNa lAkhoM logoM ke mAnasa ko AMdolita kara rahe haiM tathA svalpa samparka hone para bhI unhoMne mujha jaise vizleSaka buddhijIvI ko sahajatA va gahanatA se prabhAvita kiyA hai| merI bhAvanA hai ki maiM unake kisI eka svarUpa kA viSada varNana karane meM saphala banUM aura merA vizvAsa hai ki unake AzIrvAda se merI bhAvanA avazya sAkAra hogI, phlegii| saMkSepa meM AcAryazrI bhikSu se AcAryazrI tulasI taka terApaMtha ke yazogAthA kI mAtra eka jhalaka prastuta kara maiM apane Apako saubhAgyazAlI mAna rahA huuN| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. AcAryazrI tulasI kA yuga : kIrtimAnoM kI apUrva zrRMkhalA (a) saMvat 1971 ke kArtika zuklA 2 ko Apane lADanUM (aitihAsika nagara caMderI) meM janma lekara mAtra 11 varSa kI avasthA meM saMvat 1982 ke pauha vadI 5 ko zrImad kAlUgaNijI ke kara kamaloM se dIkSA grahaNa kI va taba se jIvana meM pratyeka 11 varSa kA kAla khaMDa mahattvapUrNa bana gyaa| dIkSA lene ke pUrva prathama dRSTi meM hI Apa apane guru kI dRSTi meM car3ha ge| dIkSA ke bAda 11 varSa taka Apane apane guru kA anupameya vAtsalya paayaa| saMbhavataH itanA vAtsalya kisI guru ne apane ziSya ko nahIM diyaa| alpa samaya meM hI guru ne Apa meM * apanI samasta jJAna, darzana, cAritra ArAdhanA kI UrjA bhara dii|| (ba) zrImad kAlUgaNi ne Apako mAtra 22 varSa kI avasthA meM hI saMvat 1963 bhAdavA sudI 3 ko gaMgApura meM yuvAcArya manonIta kiyaa| unake mahAprayANa ke bAda bhAdavA sudI 6 ko Apa AcArya bane / itanI choTI Ayu meM itane bar3e dharma saMgha (136 sAdhu evaM 333 sAdhviyoM ke saMgha) kA AcArya honA jaina itihAsa kI virala ghaTanA hai| (sa) saMvat 2042 ke bhAdavA sudI 6 ko Apane pacAsaveM varSa ke AcAryatva kAla meM praveza kiyA, itane sudIrgha samaya taka saphala evaM yazasvI AcAryatva kAla kA yaha kIrtimAna hai / Apa 75 varSa kI Ayu meM yuvA kI taraha kArya karate haiM / ApakI dIptimAna AkRti dekhate Apake zatAyu hokara nayA kIrtimAna sthApita karane kI sahaja hI kalpanA kI jA sakatI hai| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI tulasI kA yuga... 146 ziSya-sampadA (a) Apane saMvat 2042 AsAr3ha pUrNimA taka 232 sAdhu evaM 544 sAdhvI kula 776 vyaktiyoM ko dIkSita kiyA / zatAbdiyoM se kisI jainAcArya ne saMbhavataH apane jIvana kAla meM itanI sArI dIkSAeM nahIM diiN| (ba) saMvat 1964 meM Apane apanA prathama cAturmAsa bIkAnera kiyA / vahAM kArtika vadI 8 ko eka sAtha 31 dIkSAeM (8 sAdhu 23 sAdhviyAM) diiN| jinameM ApakI saMsAra pakSIya mAtA badanAMjI kI dIkSA bhI thI / saMvat 1966 ke cUrU cAturmAsa meM eka sAtha 14 bhAI aura 13 bahaneM dIkSita hue / saMvat 2000 ke gaMgAzahara cAturmAsa meM 15 bhAI eka sAtha dIkSita hue| saMvat 1665 ke eka hI varSa kI avadhi meM 40 dIkSAeM (11 sAdhu 26) sAdhvI huii| ve sabhI apane Apa meM kIrtimAna haiN| (sa) terApaMtha dharma saMgha meM Apake jyeSTha bhrAtA munizrI caMpAlAlajI 'sevAbhAvI' saMvat 1981 meM tathA Apake sAtha ApakI jyeSTha bhaginI mahAsatI lADAMjI saMvat 1982 meM dIkSita he| ApakI mAtuzrI vadanoMjI ko saMvat 1994 meM Apane dIkSita kiyA / terApaMtha dharmasaMgha meM aisA yoga pahale kabhI nahIM bnaa| (da) Apake parivAra meM saMsAra pakSIya buA ke beTe bhAI muni caMpAlAlajI ne saMvat 1983 meM, bhAnaje muni dhanarAjajI ne saMvat 1964 meM, sage bhatIje muni haMsarAjajI ne saMvat 2000 meM, bhatIje muni gulAbacaMdajI ne saMvat 2006 meM, dauhitra muni bhUpendrakumArajI ne saMvat 2032 meM evaM buA kI putravadhU sAdhvI khumoMjI ne saMvat 1964 meM, bhAnajI sAdhvI mohanoMjI ne saMvat 1965 meM tathA buA kI putravadhU sAdhvI mohanoMjI ne saMvat 1968 meM dIkSA lii| (ya) terApaMtha dvizatAbdI samAroha ke saMvat 2017 ke rAjanagara cAturmAsa meM1. Apake sAtha 67 sAdhu va 130 sAdhviyAM thiiN| 2. saMvat 2003 ke cUrU maryAdA mahotsava para maMgha meM 183 sAdhu va 406 sAdhviyAM thiiN| 3. jayAcArya nirvANa zatAbdI ke saMvat 2038 ke cAturmAsa kAla meM bahivihArI sAdhuoM ke 42 tathA sAdhviyoM ke 68-kula 140 siMghAr3e the| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 he prabho ! terApatha dIrghavaya sthavira, dIkSA sthavira, agraNI, sthiravAso, yugadazaka 1. vaya sthavira Apake zAsanakAla meM munizrI maganalAlajI ne 61 varSa (saMvat 1925-2016) va muni zrI khUbacandajI 66 varSa (1646 se 2042) kI Ayu prApta kii| mAtu zrI chogoMjI ne 65 varSa (saMvat 1601 se 1666) kI tathA zrI badanoMjI ne 67 varSa (saMvat 1636 se 2033) kI Ayu prApta kii| 2. dIkSA sthavira Apake zAsana kAla meM muni chabIlajI ne saMvat 1928 se saMvat 2002 taka lagabhaga 74 varSa tathA muni maganalAlajI ne saMvat 1643 se 2016 taka 73 varSa aura sAdhvI lADoMjI ne saMvat 1955 se 2037 taka 82 varSa taka saMgha meM saMyama sAdhanA kii| 3. agraNI Apake zAsanakAla meM muni caMpAlAlajI (rAjanagara) saMvat 1966 se 2029 taka 60 varSa va sAdhvI lADoMjI (lADanUM) saMvat 1964 se 2037 taka 73 varSa agraNI rhe| 4. sthiravAsI munizrI pUnamacaMdajI (pacapadarA) saMvat.1968 se 1667 taka 26 varSa jayapura meM tathA sAdhvI lADoMjI saMvat 2004 se 2037 taka 33 varSa DUMgaragar3ha meM sthira vAsI rhe| 5. chaH AcArya yugadarzaka 1. muni chabIlajI, 2. sAdhvI bhUroMjI, 3. sAdhvI gaMgojI, 14. sAdhvI jaya kuMvarajI, 5. sAdhvI kistUroMjI 6 bhUroMjI, 7. sAdhvI jaDAvoMjI (borAvaDa) ne zrImad jayAcArya se lagAkara AcAryazrI tulasI kA kAla dekhaa| 6. sarvopari puraskAra saMvat 2001 mAgha zuklA 7 ko sujAnagar3ha meM AcAryazrI ne maMtrI muni Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI tulasI kA yuga' 151 maganalAlajI ko khAsa rukkA (maMtrI pada sahita teraha bakhzIzeM) pradAna kiyaa| itanI bakhzIzeM kisI AcArya ne aba taka kisI ko nahIM diiN| Apane aneka avasaroM para kaI sAdhusAdhviyoM tathA zrAvaka zrAvikAoM ko vizeSa vizeSaNoM se sambodhita kiyaa| Apane jayAcArya nirvANa zatAbdI para zrImad jayAcArya se lagAkara aba taka ke 12 sAdhuoM ko 'zAsanastaMbha' kI upAdhi se sammAnita kiyaa| vizAla vihAra kSetra 1. Apane svayaM vRhat zramaNa saMgha ke sAtha bhArata ke adhikAMza rAjya rAjasthAna, paMjAba, hariyANA, dillI, uttarapradeza, bihAra, ur3IsA, baMgAla, madhyapradeza, gujarAta, mahArASTra, Andhrapradeza, karnATaka, tamilanADu, kerala pradeza meM viharaNa kara eka lAkha kilomITara se adhika yAtrA kii| 2. Apake zAsanakAla meM uparokta rAjyoM ke atirikta Apake anugAmI sAdhu___ sAdhviyoM ne asama, sikkima, goA, kAzmIra, pAMDIcerI tathA videza meM nepAla, bhUTAna kI yAtrA kii| 3. Apane nimnalikhita naye sthAnoM para cAturmAsa va mahotsava kie cAturmAsa rAjagar3ha (2003), hAMsI (2007), dillI (2008, 22,31,38,44), baMbaI (2011), ujjaina (2012), kAnapura (2015), ahamadAbAda (2024), madrAsa (2025), baiMgalora (2026), rAyapura (2027), hisAra (2030), ludhiyAnA (2026), rANAvAsa (2039), meM naye va rAjanagara meM 168 varSa bAda va bAlotarA meM 173 varSa bAda tathA AmeTa meM 176 varSa bAda Apane AcAryoM kA cAturmAsa kiyaa| maryAdA mahotsava byAvara (1993), gaMgAzahara (1964, 2000, 2028, 2038), bhivAnI (2007), rANAvAsa (2010), baMbaI (2011, 24), bhIlavAr3A (2012), seMthiyA (2015), AmeTa (2017), bhInAsara (2018), rAjanagara (2016), hisAra (2022), cidambaram (2025), haidarAbAda (2026), momAsara (2028), dillI (2030), paDihArA (2033), saMgarUra (2036), nAthadvArA (2039), jasola (2041) meM, naye maryAdA mahotsava manAe va saMvat 2042 meM udayapura meM Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 he prabho ! terApaMtha 83 varSa bAda va bAlotarA meM saMvat 2021 meM 100 varSa bAda Apane maryAdA mahotsava kraayaa| viziSTa tapasyAeM, sAdhanA evaM sevA 1. mauna sAdhanA muni pAMcIrAmajI ne lagAtAra chaH varSa taka mauna rakhA va sAdhvI rAjakumArIjI (nohara) 17 varSoM se mauna haiN| 2. viziSTa tapa 1. muni vRddhicaMdajI ne 'guNaratna saMvatsara' tapa kiyaa| 2. ghora tapasvI muni sukhalAlajI ne 'bhadrotara' tapa kiyaa| 3. sAdhvI bhUroMjI ne 'mahA bhadrotara' tapa kiyaa| 4. laghusiMha niSkrIr3ita paripATI tapa 25 sAdhu-sAdhviyoM ne kie, jisameM pahalI paripATI 13 ne, dUsarI 3 ne, tIsarI 1 ne va cauthI 7 ne va AyaMbila kI paripATI 1 ne kii| 3. romAMcakArI tapa 1. muni sukhalAlajI ne 180 dina jala parihAra tapa (eka dina binA pAnI bhojana va eka dina cauvihAra upavAsa) kiyA / aisA tapa pahale kiyA jAnA sunA nahIM ___ gyaa| 2. sAdhvI bhUroMjI ne Acha (chAcha ke Upara pAnI) ke AgAra para bAraha (12) mAha kA, chaH sAdhviyoM ne Acha ke AgAra para chaH mAsI 3 ne sAdhika cAturmAsika 1 va cAturmAsika tapa 5 ne kie / muni revatakumAra ne eka sAtha bAraha mAsa kI tapasyA kA saMkalpa liyA para ve 148veM dina divaMgata ho ge| 3. zrAvikA kalA devI ne 121 dina kI tapasyA kii| 4. sAdhvI mIroMjI ne teraha mahIne taka lagAtAra AyaMbila tapa kiyaa| 5. muni chogamalajI ne chAcha va pAnI lekara 180 dina va muni milApacandajI ne 260 dina, 350 dina va 465 dina kI kramazaH tapasyA kii| 6. muni ugamarAjajI ne aba taka 35 bAra mahIne-mahIne (mAsakhamaNa) kI mauta tapasyA kara cuke haiN| 7. zrAvaka manoharI devI AMcaliyA ne 30 bAra mahIne-mahIne kI (mAsakhamaNa) Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI tulasI kA yuga." tapasyA kI / 8. cUr3A ke lAlacanda bhAI ne 34 varSa se lagAtAra cole ( cAra dina) kI tapasyA ko / 153 6. zrAvikA gIgo devI DUMgaragar3ha ne 46 varSa ekAntara tapa kiyA va campAbAI sAlecA bAlotarA 34 varSoM se ekAntara tapa kara rahI haiN| 10. muni ugamarAjajI ne upavAsa se 31 dina taka, muni gulAbacandajI ne upavAsa se 32 dina taka tathA zrAvikA manoharI devI AMcaliyA ne upavAsa se 34 dina taka kramabaddha tapasyA kI / 4. dIrgha antima anazana 1. zrAvikA manoharI devI chAjer3a ne 87 dina va zrAvaka harakacandajI surANA ne 103 dina taka antima nirAhAra anazana kiyA / 2. sAdhvI santokoMjI ne 20 dina, sAdhvI ratnavatIjI ne 22 dina va sAdhvI pistoMjI ne 24 dina kA antima nirjala nirAhAra anazana kiyA / / kalA, zikSA, sAhitya, avadhAna, zodha Adi kA vikAsa 1. kalA Apake zAsanakAla meM citrakalA, zilpa kalA, raMga rogana, silAI kA vikAsa huA / pAtra, pyAle, TopasI kA nirmANa va una para sUkSma citrakArI va lipi, aitihAsika sthaloM ke hasta kauzala citra evaM bodha gamya sundara citra bane / sAhitya surakSA hetu peTiyAM, cazme, cazme ke phrema, laiMsa, laiMsa mITara, ghar3I, jala ghar3I, TAima - pIsa, dUrabIna Adi vastueM lakar3I, kArDa borDa va plAsTika se banAI giiN| 2. zikSA sAdhviyoM kI zikSA parA pUrA dhyAna diyA gayA / Aja aneka sAdhu sAdhvI saMskRta, prAkRta, hindI, aMgrejI, gujarAtI, paMjAbI, kannar3a, tamila, baMgalA bhASA ke "pravaktA, lekhaka, adhyetA, kavi, Azukavi, anusandhAnakartA va sampAdaka haiM / aneka sAdhu zatAvadhAnI aura sahasra vidhAnI haiN| Apake, yuvAcAryazrI ke va anya sAdhusAdhviyoM dvArA sRjita vipula mAtrA meM ucca starIya dharma, darzana, yoga, manovijJAna * Adi viSayoM para sAhitya kI sarvatra bauddhika jagata meM prazaMsA hai / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 he prabho ! terApaMtha 3. zodha ___ saMvat 2012 ke AsAr3ha zuklA 15 ke dina saMkalpa lekara AcAryazrI, yuvAcAryazrI tathA unake ziSya samudAya ne jaina AgamoM kA sarala, subodha evaM zodhaparaka bhASA meM sampAdana kiyA tathA aneka Agama, koSa, samIkSAeM aba taka prakAzita ho cukI haiM / AcArya bhikSu kA samagra sAhitya sampAdita hokara prakAzita ho cukA hai tathA jayAcArya ke vizAla sAhitya kA sampAdana ho cukA hai tathA kramika prakAzana ho rahA hai / muni navaratnamalajI ne terApaMtha dharma saMgha meM aba taka dIkSita 2267 sAdhu sAdhviyoM ke bAre meM pramANita tathyoM kA saMkalana kara 'zAsana-samudra' (bhAga 1 se 18) kI racanA kI hai| jise terApaMtha kA vizva koza kahA jA sakatA hai| sAdhana ke vikAsa evaM puSTikaraNa kI vyavasthA saMyama ke patha para caraNa bar3hAte hI sAdhaka-saMskAra puSTa ho jAeM, yaha sambhava nahIM hai| ataH usakA AdhAra puSTa banAne hetu AcAryazrI ke zAsanakAla meM nimnalikhita navIna va abhUtapUrva yojanAeM prArambha huIM 1. mumukSu zreNI va pAramArthika zikSaNa saMsthA saMvat 2005 ke phAguNa meM saradArazahara meM AcAryapravara kI preraNA se 'pAramArthika zikSaNa saMsthA' kI sthApanA huii| jisameM dIkSA lene ke icchuka bhAI bahana praveza pAkara samucita zikSA aura sAdhanA kA abhyAsa kreN| tAki unakI vRtti, svabhAva tathA jAgarUkatA ke AdhAra para dIkSA kI yogyatA kA aMkana ho sake / aba taka isa saMsthA meM hajAroM mumukSu bahana-bhAiyoM ne praveza pAkara zikSA aura sAdhanA kA abhyAsa kiyA hai / unameM se saikar3oM dIkSAeM aba taka ho cukI haiN| sAdhvIpramukhA kanakaprabhAjI prabhRti aneka prakhyAta sAdhviyAM isa saMsthA kI dena haiN| 2. samaNa-samaNI zreNI gRhastha tathA sAdhuoM ke bIca sAdhakoM kI vaha zreNI jo katipaya (AhAra, vihAra, nihAra) apavAdoM ke sAtha mahAvratoM kI sAdhanA karate hue adhyAtma kA pracAra-prasAra, kara sake / saMvat 2037 ke kArtika sudi 2 ko isa zreNI kA prAdurbhAva huA tathA lADanUM meM chaH bahanoM ne samaNa dIkSA lii| samaNa-samaNiyAM aba taka iMgalaiMDa, nepAla tathA bhArata ke kaI sudUra khaNDoM kI yAtrA kara adhyAtma bhAvanA kA pracAra kara cukI Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI tulasI kA yuga... 155 haiM va Age inakI gatividhiyoM meM vikAsa kI vipula ujjvala sambhAvanAeM haiM / jaina samAja ko yaha anupama dena AcArya pravara kI yugAnukUla maulika dena hai / naitika jAgaraNa va vyakti sudhAra ke Andolana 1. aNuvrata Andolana saMvat 2005 ke phAguNa zuklA dvitIyA ko saradArazahara meM Apane isa Andolana kA sUtrapAta kiyA, jisameM choTe-choTe vratoM ke AdhAra para sArvajanIna naitika AcAra-saMhitA banAyI gayI / dharma, sampradAya, varga, varNa ke bheda se pare janajana ko isa saMhitA ko apanAne hetu udbodhana diyA gyaa| svayaM AcAryazrI ne deza ke kone-kone taka pralaMba yAtrAeM kiiN| bhArata meM naitikatA kI pratiSThApanA ke lie calane vAlA mAtra yahI eka Andolana hai, jisake sAtha koTi-koTi jana jur3e haiM, jise zIrSastha rAjanetAoM, nyAyAdhIzoM, jana-nAyakoM, sAhityakAroM aura patrakAroM kA samarthana va sahayoga milA hai / 2. nayA mor3a saMvat 2017 ke rAjanagara cAturmAsa meM AcAryazrI ne sAmAjika kurUr3hiyoM ke unmUlana hetu 'nayA mor3a' kA AhvAna kiyA tAki vyaktigata jIvana sAtvika banasake / isa Andolana se nArI jAgRti ke kAryakrama ko vizeSa bala milA / 3. bhAvAtmaka ekatA evaM sarvadharma samabhAva sAmpradAyika samabhAva hetu AcAryazrI ne saMvat 2011 ke bambaI cAturmAsa ke avasara para paMcasUtrI kAryakrama diyA tathA bhagavAn mahAvIra paccIsasauveM nirvANa mahotsava para dillI meM jaina samAja meM ekatA ke lie prayAsa kie, jisase jaina samAja ke eka pratIka, eka dhvaja va eka siddhAnta grantha 'samaNa sutta' kA nirmANa huA | Apane jaina, sanAtana, bauddha, musalamAna, IsAI dharma ke AcAryoM ke sAthasohArda bhAva banAyA / 4. prekSA dhyAna Apane dharma ko mAtra pravacana va upadeza kA viSaya mAnakara use prAyogika banAne hetu 'prekSA dhyAna' paddhati kA AviSkAra kiyaa| aba taka prekSAdhyAna ziviroM ke Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 he prabho ! terApaMtha, mAdhyama se hajAroM vyaktiyoM ne zArIrika va mAnasika vyasana, vyAdhi va tanAva se mukti pAyI hai| isakI prakriyA va prayoga satat varddhamAna haiN| 5. jIvana vijJAna sarala, sarasa, sAtvika jIvana jIne ke lie nizcita pAThyakrama va paddhati ke rUpa meM zikSA-praNAlI meM 'jIvana-vijJAna' vidyA kA samAveza kara vidyArthiyoM va yuvakoM ko sahI jIvana kA nirmANa karane kI preraNA dii| 6. jana jAgaraNa abhiyAna kizora, kanyAeM, yuvaka, mahilAeM ina sabhI vargoM ke unnayana ke lie ApakI preraNA se alaga-alaga saMsthAna bane tathA sabhI vargoM meM sarvatomukhI jAgaraNa kA svara bulaMda huaa| deza ke kone-kone meM pAda vihAra karate hae Apane koTi-koTi janatA ko apanI jholI meM burAiyAM bheMTa karane kI preraNA dI tathA aneka ne apane vyasana va duSkRtyoM ko chor3ane kA saMkalpa liyaa| virodhoM meM ajAtazatru Apake zAsanakAla meM antaraMga va bAhya sabhI prakAra ke saMgharSa Ae / Apane apUrva sahiSNutA, dhairya va buddhimattA se unakA zamana kiyaa| saMvat 2012 meM muni zrI raMgalAlajI prabhRti 15 sAdhu, saMvat 2030-32 meM muni nagarAjajI, mahendrakumArajI, saMvat 2038 meM muni dhanarAjajI, candanamalajI, rUpacandajI prabhRti aneka sAdhu-sAdhvI saMgha kI maryAdAoM tathA anuzAsana ko cunautI dete saMgha se alaga hue para Apako dUradarzitA va sUjha-bUjha ke kAraNa virodha Tika na sakA, saMgha kI ekatA aura anuzAsana para kisI prakAra kI AMca nahIM aaii| __ saMvat 2006 jayapura caturmAsa meM 'bAladIkSA virodha' saMvat 2016 kalakattA cAturmAsa meM 'mala mUtra prakaraNa' tathA saMvat 2027 rAyapura va saMvat 2026 cUrU cAturmAsa meM 'agni parIkSA' virodha ke nAma para vidveSI logoM ne ghRNA aura hiMsA ko protsAhita kiyaa| para ahiMsaka pratikAra se Apane sabhI virodhoM ko mAtra vinoda mAnakara apane aTUTa Atmabala va ajAtazatrutA kA paricaya diyaa| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI tulasI kA yuga" 157 aitihAsika samArohoM kI avicchinna zRMkhalA Apake sudIrgha zAsanakAla meM aneka samAroha manAe gae, jinameM nimnalikhita samAroha aitihAsika mahattva rakhate haiM 1. terApaMtha dvizatAbdI samAroha saMvat 2017 ke AsADha zuklA pUrNimA ko kelavA meM manAyA gayA / jisameM 30,000 terApaMthI ekatrita hue tathA bhArata ke pradhAna nyAyAdhIza bI0 pI0 sinhA, rAjasthAna ke mukhyamantrI mohanalAla sukhAr3iyA Adi aneka viziSTa vyakti sammilita hue / 2. dhavala samAroha saMvat 2018 meM AcArya pravara ke zAsana ke paccIsa varSa sampanna hone ke upalakSya meM prathama caraNa bIdAsara meM tathA dvitIya caraNa gaMgAzahara meM manAyA gayA / gaMgAzahara meM bhArata gaNarAjya ke tatkAlIna uparASTrapati DaoN0 rAdhAkRSNana ne ApakA sArvajanika abhinandana kiyA tathA abhinaMdana graMtha bheMTa kiyA / 3. maryAdA mahotsava zatAbdI samAroha saMvat 2021 meM bAlotarA meM lUNI nadI ke vizAla pATa ke bIca 30,000 vyaktiyoM kI upasthiti meM samAroha manAyA gayA / 4. bhagavAn mahAvIra paccIsasauvAM nirvANa mahotsava jainadharma ke sabhI sampradAyoM ke AcAryoM va muniyoM ne dillI meM saMvat 2030 meM nirvANotsava manAyA tathA eka pratIka, eka dhvaja aura eka grantha 'samaNa sutta' kI racanA kI / 5. zrImad kAlUgaNi janma zatAbdI samAroha saMvat 2033 phAguna zuklA 2 ko chApara meM manAyA gayA, zrImad kAlUgaNi sambandhita sAhitya prakAzita huA tathA siddhAnta saMgraha 'kAlU tattva zataka' kI racanA huI / 6. zrI jayAcArya nirvANa zatAbdI samAroha yaMtra 2038 meM dillI meM bhAdavA vadi 12 ko manAyA gayA tathA vizAla Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 158 he prabho ! terApaMtha anuzAsana railI (mauna) nikalI | zrImad jayAcArya ke samagra sAhitya kA saMkalana aura sampAdana huA aura kramazaH yaha prakAzita ho rahA hai / 7. AcAryazrI tulasI amRta mahotsava cAra caraNoM meM saMvat 2042 meM AcAryazrI ke zAsanakAla ke pacAsaveM varSa ke upalakSa meM manAyA gayA / 1. prathama caraNa - akSaya tRtIyA ke avasara para gaMgApura meM manAyA gyaa| 2. dvitIya caraNa - bhAdavA sudi 6 ko AmeTa meM virATa janAbhinandana ke rUpa meM manAyA gyaa| karIba cAlIsa hajAra vyakti sammilita hue / 3. tRtIya caraNa - udayapura meM mAha sudi 5 se 7 taka maryAdA - mahotsava ke avasara para manAyA gayA / mAha sudi 5 ko bhArata ke rASTrapati jJAnI jailasiMhajI ne AcArya pravara kA abhinnadana kiyA evaM sudi 6 va 7 ko vibhinna saMsthAoM aura janatA ne zubhakAmanAeM prakaTa kIM / lagabhaga 30 - 35 hajAra vyakti upasthita rahe / jaina samanvaya sammelana evaM jIvana-vijJAna zikSA sammelana ke aitihAsika Ayojana hue / 4. caturtha caraNa -bodha-sthala rAjanagara meM mahAvIra jayantI ke avasara para manAyA gyaa| isa avasara para akhila bhAratIya aNuvrata pariSad evaM ahiMsA sArvabhauma sammelana ke mahattvapUrNa Ayojana hue / isake alAvA anya mahattvapUrNa Ayojana bhI samaya-samaya para hote rahe jisameM - nimnalikhita AyojanoM kA vizeSa ullekha kiyA jA sakatA hai - 1. yuvAcArya manonayana saMvat 2035 mAgha zuklA 7 dinAMka 4-2-76 ko Apane muni nathamalajI ko, pUrva meM 'mahAprajJa' vizeSaNa se sammAnita kara, yuvAcArya manonIta kiyA / usa samaya yuvAcAryajI 56 varSa ke the tathA vizruta vidvAna, adhyAtma yogI, aMtaraprajJA ke udghATaka, prabuddha sAhityakAra evaM gahana dArzanika ke rUpa meM prakhyAta ho cuke the / Ayu, anubhava, prajJA, sAdhanA sabhI dRSTiyoM se praur3ha va paripakva yuvAcArya ke manonayana kA yaha pahalA avasara thA / 2. AcArya bhikSu nirvANotsava (11- vAM) sirIyArI meM saMvat 2039 ke bhAdavA sudi 13 ko sirIyArI meM svAmIjI ke samAdhi sthala para nirvANotsava manAyA gayA, jisameM khulI nadI ke pATa meM lagabhaga 50 (pacAsa ) . hajAra vyakti sammilita hue va nava nirvAcita rASTrapati jJAnI jailasiMha vizeSa rUpa Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI tulasI kA yuga 156 se helikopTara dvArA pdhaare| rAjya ke rAjyapAla, mukhyamaMtrI, kendrIya mantrI unake sAtha the / abhinandana, sammAna Adi 1. abhinandana grantha saMvat 2018 meM 25 varSa ke saphala zAsana kAla ke upalakSa meM dhavala samAroha para gaMgAzahara meM DaoN0 rAdhAkRSNana ne Apako vRhata abhinandana grantha bheMTa kiyA, saMbhavataH itane vyApaka stara para zraddhA bhAva prakaTa kie jAne kA yaha prathama avasara thaa| 2. 'yugapradhAna ' pada saMvat 2027 mAgha zuklA 7 ko bIdAsara meM maryAdA mahotsava ke avasara para dakSiNa bhArata kI sudIrgha evaM prabhAvaka yAtrA kI saMpannatA ke upalakSa meM terApaMtha dharma saMgha dvArA Apako yuga pradhAna' pada se vibhUSita kiyA gayA / 3. 'amRta puruSa' sambodhana amRta mahotsava ke pAvana avasara para sabhI sthAnoM para janatA ne samaveta svara Apako 'amRta puruSa' se sambodhita kiyA aura svataH Apa 'amRta puruSa' ke rUpa meM janatA ke hRdaya meM basa gae / 4. 'bhArata jyoti' alaMkaraNa rAjasthAna vidyApITha udayapura ne apane sarvocca sammAna 'bhArata jyoti' se Apako alaMkRta kiyA / saMvat 2042 mAgha zuklA 5, 14-2 - 86 ko bhArata gaNarAjya ke rASTrapati jailasiMhajI ne udayapura meM yaha sammAna pradAna kiyA / 5. bhArata ke prakhyAta dArzanika evaM bhU0 pU0 rASTrapati DaoN0 rAdhAkRSNana ne vizva 14 mahAna vibhUtiyoM kA jIvana vRtta 'liviMga vitha parapaja' pustaka meM likhA hai, una vibhUtiyoM meM ApakA jIvana vRtta bhI hai aura una 14 vibhUtiyoM meM Apa hI ekamAtra vidyamAna vyakti ) haiM / itane zIrSastha vidvAna kI lekhanI se Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 he prabho! terApaMtha prasphuTita zraddhA udgAroM para samUcA saMgha apane AsthA ke dhanI AcAryapravara ke prati zraddhAvanata hokara gauravAnvita hai / AcAryapravara svastha evaM dIrghajIvI hokara apane meM antanihita adhyAtma ke Aloka ko vizva meM vikiraNa karate raheM tathA yugoM-yugoM taka hamArA patha prazasta kareM, yahI Aja jana-jana kI bhAvanA hai / ujjvala bhaviSya kA pratIka 10. yuvAcAryazrI mahAprajJa pUrvanAma muni nathamalajI janma-sthAna, mAtApitA-vaMza Adi ApakA janma saMvat 1677 asAr3ha vadi 13 (14-6-20) ko rAjasthAna rAjya ke jayapura DivIjana meM Tamakora (viSNugar3ha) gAMva meM huaa| Apake pitA kA nAma zrItolArAmajI corar3iyA va mAtA kA nAma bAlUjI thaa| Apake zaizavAvasthA (DhAI mAha meM Apake pitA kA dehAnta ho gayA aura ApakI mAtA ne vikaTa paristhitiyoM meM bhI bar3e sneha se ApakA lAlana-pAlana kiyaa| saMskAra, vairAgya, dIkSA, zikSA Adi jaba Apa mAtra ATha varSa ke the tabhI kisI bhikSu ne ApakI mAtra AkRti dekha kara Apake yogI banane kI bhaviSyavANI kI thii| mAtra nava varSa kI avasthA meM kalakattA mahAnagara kI bhIr3a-bhAr3a meM Apa kho gae to antazcetanA ke bala para mAtra saMyoga se sakuzala apane nirdiSTa sthAna para pahuMca ge| saMvat 1987 meM munizrI chabIlajI ne Tamakora meM cAturmAsa kiyA tathA unakI va unake sAtha munizrI mUlacaMdajI (bIdAsara) kI preraNA se Apake mana meM vairAgya jagA / Apane apanI mAtA ke sAtha pUjyakAlUgaNijI ke gaMgAzahara meM darzana kie tathA anirvacanIya AnaMdAnubhUti prApta kii| isI varSa mAgha zuklA 10 ko ApakI mAtA bAlUjI ke sAtha ApakI dIkSA saradArazahara meM zrImad kAlUgaNi ke kara-kamaloM se huii| ApakI bar3I bahana zrImAlUjI ko saMvat 1968 meM AcAryazrI tulasI ne dIkSita kiyaa| zrImad kAlUgaNijI ne dIkSA ke bAda Apako munizrI tulasI ke sAnnidhya meM zikSA prApta karane kA nirdeza diyaa| Apa itane sahaja, sarala aura nizcita vRtti ke the ki ApakI sArI sAra-saMbhAra tathA dekha-rekha muni tulasI hI karate the| taba kise patA thA ki jIvana bhara ApakI dekharekha tathA sAra-saMbhAra karanA muni tulasI kI niyati bana Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI tulasI kA yuga 161 jAegI aura ApakA sevA va samarpaNa bhAva usI sahajatA se unheM jIvana bhara mila jaaegaa| ApakI tIkSNa buddhi, satat abhyAsa va vinamra bhAvanA se Apane bAlyakAla meM apUrva jJAna rAzi saMcita kara lI / saMvat 1663 meM AcAryazrI tulasI ke padAsIna hone ke bAda ApakI pratibhA meM nikhAra AtA gayA / kucha varSoM meM hI saMskRta, prAkRta, nyAya, darzana, yoga, vyAkaraNa, siddhAnta, tattvajJAna Adi aneka vidyAoM meM Apa pAragAmI manISI bana gae va AcAryazrI ke anugraha se caturmukhI dizAoM meM ApakA vikAsa hotA rhaa| saMskRta meM Azu kavitA aura prAkRta meM dhArA pravAha pravacana ApakI vizeSa upalabdhi rhii| hiMdI bhASA meM nibaMdha, kavitA evaM pravacana kI viziSTa zailI banI / ApakI ina vizeSatAoM ke kAraNa AcAryazrI * Apako sammAnita karate rahe / mahAprajJa alaMkaraNa, yuvAcArya manonayana va yoga punaruddhAraka ke rUpa meM saMvat 2035 kArtika zuklA 13 ko yuga-pradhAna AcAryazrI ne Apako 'mahAprajJa' kI virala upAdhi se alaMkRta kiyA va usI varSa maryAdA - mahotsava para AcAryazrI ne rAjaladesara meM terApaMtha dharma saMgha kA sarvoccapada yuvAcArya manonIta kara pradAna kiyA / AcAryazrI ne amRta mahotsava para Apako 'jaina yoga punaruddhAraka' kI upAdhi se sammAnita kiyaa| AcAryapravara kI tathA ApakI guru-ziSya jor3I 'mahAvIra - gautama' yuga kI yAda dilAtI hai / AcAryazrI kI bhAvanA, saMketa, Adeza, nirdeza ko Apane sadA sazakta abhivyakti dI hai / mahAkavi dinakara ke zabdoM meM Apa AcAryazrI jaise anubhUta paramahaMsa ke vyAkhyAkAra svAmI vivekAnaMda haiM / terApaMtha dharmasaMgha ko ApakA apUrva yogadAna 1. saMvat 2012 se AcAryazrI kI vAcanA meM jaina AgamoM kA suvyavasthita sampAdana va arthaM, TIkA, samIkSA sahita karane meM aba taka Apa athaka prayAsa kara rahe haiM / 2. jaina AgamoM meM yatra-tatra bikhare dhyAna yoga ke sUtroM ko guMphita kara Aja ke yugIna samasyAoM ke nirAkaraNa tathA adhyAtma se paripUrita vaijJAnika vyaktitva ke nirmANa hetu prekSAdhyAna kI dhyAna praNAlI kA Apane praNayana kiyA jisase sahasroM logoM ne aba taka tanAva mukti aura sahI jIvana jIne kI yukti prApta kii| dharma kA prAyogika svarUpa prathama bAra logoM ke sAmane AyA / 3. caritra nirmANa kI dizA meM vartamAna zikSA praNAlI ko pUrNa banAne kI Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 he prabho! terApaMtha dizA meM 'jIvana vijJAna' viSaya para preraNA dii| 4. dharma, tattva jJAna, jIvana darzana, yoga, sAhitya para saikar3oM pustakeM likhakara zreSTha sAhitya kA vipUla sRjana kiyaa| 5. atIndriya jJAna va dhyAnayoga meM acchI gati prApta kii| vizva kA samUcA adhyAtma jagat Apa jaise saMta, manISI, dArzanika pAkara dhanya hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. AcArya bhikSu kI mAnyatAeM va maryAdAeM : Aja ke meM unakI prAsaMgikatA va sArthakatA yuga terApaMtha ke Adya pravartaka AcAryazrI bhikSu eka alaukika evaM vilakSaNa puruSa the / unakI Atma cetanA pUrNataH jAgrata thI aura usakI nirmalatA meM unhoMne zAzvata satya kA samagratA se sAkSAta kiyA evaM usakI prazasta vyAkhyA kI / svayaM ko niraMtara utkaTa tyAga aura tapasyA kI AMca meM tapAkara, unhoMne virATa caitanya kA Aloka prApta kiyA / zAzvata satya ko jAnA, parakhA aura anubhava kiyA aura jaba ve pUrNata: abhaya aura asaMga bana gae to unhoMne usa satya ko prakharatA se abhivyakti dI / khoI huI jIvana dRSTi aura chor3A huA jIvana-patha jana-jana ko dikhAne ke lie ve prakAza stambha bane / unheM dharma kA vahI svarUpa iSTa thA jo vItarAga deva dvArA praNIta thA, jisakA Atma zuddhi hI sAdhya thA aura jo Apta vANI meM ahiMsA, saMyama va tapa se paribeSTita thA / ve Atma dharma ke mahAn udbodhaka bane aura unakI dRSTi meM samyak jJAna, darzana, caritra aura tapa kI sAdhanA se Atma siddhi prApta karane ke sivAya, anya kisI prakAra kI bhautika yA laukika siddhi kI upalabdhi ke lie kI jAne vAlI sAdhanA, dharma kI koTi meM nahIM A sakatI / unhoMne sAdhu kI zIlacaryA evaM AcAra saMhitA ko Atma-zuddhi evaM Atma-siddhi kI tulA para rakhakara parIkSita kiyA aura jahAM vaha saMhitA isa tulA para kharI na utara sakI, usakA pUrNataH niSedha kiyA / unakA sArA jIvana 'Atma dharma' evaM 'vItarAga - sAdhanA' ke paripArzva meM khapatA rhaa| usI meM unakI jIvana UrjA prakAzita huI evaM usa UrjA se jana-mAnasa Atma sAdhanA ke patha para AkRSTa huA / unake dvArA prasthApita zAzvata satya ke svara Aja bhI utane hI prAsaMgika haiM, jitane ve do zatAbdI pUrvaM the / bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke bAda unake uttaravartI kucha atIndriya jJAnI AcAryoM ko chor3akara Atmadharma evaM zuddha sAdhvAcAra kI prakharatA se, jitanI sazakta abhivyakti AcArya bhikSu ne dI, utanI saMbhavataH zatAbdiyoM meM anya kisI AcArya ne itane vyApaka rUpa se nahIM dI / AcAryazrI bhikSu, tAtkAlika sAdhu Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 he prabho ! terApaMtha samudAya meM vyApta zithilAcAra, avyavasthA aura siddhAnta viparyayatA ke viruddha vidroha ke svara meM bole, jisakA sahaja pariNAma huA ki yugoM kI tahoM meM chipI AcAravicAra kI vikRtiyAM svayaM anAvRta ho gaI evaM anAcAra kI dhurI TUTa gaI / dhana se dharma ko saMbaMdhita kara evaM apanA-apanA ghara bAMdhakara baiThane vAle mukha-suvidhA bhogI padalolupa' sAdhuoM kI lokeSaNA, mahattvAkAMkSAeM va ziSyoM kI cAha para unhoMne atyanta kar3e zabdoM meM prahAra kie aura unakI antarabhedI vANI se zithilAcAra ke gar3ha Dhahane lage aura yuga ko nayA bodha milaa| AcArya bhikSu ne vItarAga prabhu meM apanI avicala AsthA rakhate hue vItarAga vANI se gumphita jaina AgamoM kA aneka bAra sUkSmatA se talasparzI adhyayana kiyA aura usake AdhAra para apanI bhASA meM zAzvata satya kI maulika mAnyatAeM evaM maryAdAeM prastuta kI, jisakA saMkSipta vivaraNa isa prakAra diyA jA sakatA hai saMsAra meM saba kArya do prakAra ke haiM-eka adhArmika aura dUsarA dhArmika / dhArmika kArya ve haiM jo samyak jJAna, darzana, caritra evaM tapa kI vRddhi karate haiM tathA 'jinase AtmA karma baMdhana se mukti prApta karatI hai, isake viparita jo kArya samyak jJAna, darzana, caritra, tapa kI prakriyA kA hrAsa karate haiM, ve sabhI kArya adhArmika haiM / vItarAga prabhu aise kArya karane, karavAne yA anumodana karane kI preraNA yA AjJA nahIM dete / AcAryazrI bhikSa ke zabdoM meM 1. artha, parama artha jina dharma cha:, uvAI sUyagar3A aMga mAya re, tiNa mohe to zrI jina AganyA, sesa anartha meM AgyA na koyre| gyAna, darzana, cArita ne tapa, eto mokharA mArga cyAra re, yAM cyAroM meM jiNajI rI AganyA yAM binA nahIM dharmaligAra re / -jina AjJA rI caupI 1316-2 2. vItarAga prabha ne sAdhanA ke do mArga batAe haiM, jinheM AgAra dharma aura anAgAra dharma kahA jA sakatA hai / anAgAra dharma meM pAMca mahAvrata yathA ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha kI akhaMDa evaM samagra sAdhanA karanI par3atI hai, usameM koI apavAda nahIM hotaa| aisI sAdhanA tIna karaNa, tIna yoga se yAni mana, vANI, zarIra se karanA, karavAnA, anumodana karane meM sarvAMza rUpa se samAhita hotI hai aura ina mahAvratoM ke sivAya isa sAdhanA meM sAre kAryoM kA niSedha kiyA gayA hai, jo bhI tIna karaNa, tIna yogoM kI pravRtti meM hI phalita hotA hai| aise dharma kI sAdhanA kevala sAdhu, muni yA saMnyAsI hI kara sakate haiM aura yaha unake lie anivArya hai| AgAra dharma meM ina pAMca mahAvratoM kI sAdhanA AMzika rUpa se, apanI sImA meM rahate, jIvikopArjana ke sAre kArya pavitratA pUrvaka karatA huA, gRhastha apanI sAdhanA, apavAda rakhakara karatA hai| sarvAMza aura AMzika sAdhanA donoM hI vItarAga prabho kI Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI bhikSu kI mAnyatAeM va maryAdAeM.. 165. AjJA meM haiM | AcArya bhikSu ke zabdoM meM 'sarva virata dharma sAdhu taNo, deza virata zrAvaka ro dharma re yAM donU dharma meM jina AganyA, AgyA bAre to baMdhasI karma re 'sarva mUla guNa, uttara guNa, desa mUla uttara guNa doya re yAM donaM guNoM meM jina AganyA, AganyA bAre guNa nahIM koya re" -- jiNa AjJA rI caupI 1/20-18 uu 'sAdhu, zrAvaka, donUM taNI, eka anukaMpA jANa imarata sahu no sArikho, kUr3I mata karo tANa' sAdhu zrAvaka no ekaja mArga, doya dharma batAyA re taNa donyU AgyA mohe, mizra aNahuMto lyAyA re' - aNukampA 2 do - 3 -vratAvrata- 1/28 AcArya bhikSu kI dRSTi meM AgAra dharma tathA anAgAra dharma ke sivAya tIsarA mizrita mArga vItarAga prabho dvArA na to pratipAdita hai, na unakI AjJA meM hai / 3. Atma dharma kI sAdhanA ke do prakAra haiM, jinhe saMvara ( tyAga yA saMyama) aura nirjarA ( tapasyA yA samyak pravRtti) paribhASita kiyA gayA hai| saMvara meM samyaktva, vrata, apramAda, akaSAya tathA ayoga Adi bIsa prakAra kI sAdhanA se naye karmoM ka baMdhana yA AtmA para AcchAdana ruka jAtA hai aura nirjarA meM bAhya tapasyA tathA AMtarika tapasyA, yathA-- anazana, UnodarI, bhikSAcarI, rasa-parityAga, kAyA-kleza, pratisaMlInatA, vinaya, sevA, dhyAna, svAdhyAya, prAyazcita, kAyotsarga se pUrva saMcita karmoM ke samUha ko jinhoMne Atma nirmalatA ko, avaruddha kara rakhA hai, tor3ane, kATane yA haTAne kI prakriyA vegavatI ho jAtI hai, ko hI AcArya bhikSu ne dharma batAyA tathA vItarAga prabho kI AjJA meM batAyA aura isake sivAya anya sArI kriyAoM ko pApakArI, adharma evaM vItarAga prabho kI AjJA ke bAhara batAyA / AcArya bhikSu ke zabdoM meM bIsa bhedoM ruke karma AvatA, bAre bhedoM kahe bAMdhyA karma re tyoMrI deve jinezvara AganyA, ohija jina bhASyo dharma re karma ruke tiNa karaNI meM AganyA, karma kaTe tiNa karaNI meM jAMNa re yAM doyoM rI karaNI bina nahIM AganyA, te sagalI sAvadya pichoMNa re / - jina AjJA rI caupI 1 / 5-6 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 he prabho ! terApaMtha bhalA pariNAma meM jiNa AganyA, mAThA pariNAma AjJA bAhara re bhalA pariNAmAM nirjarA nipaje, mAThA pariNAmAM pApa dvAra re -jina AjJA rI caupI 1/14-15 4. cAra prakAra ke dhyAna meM Arta dhyAna aura raudra dhyAna adharma haiM tathA bhagavAna kI AjJA meM nahIM hai aura dharma dhyAna, zukla dhyAna, dharma haiM tathA bhagavAna kI AjJA meM haiN| isI prakAra tejo, padma, zukla lezyA tInoM zubha haiM tathA dharma haiM, ataH bhagavAna kI AjJA meM haiM / para kRSNa, nIla, kApota tInoM azubha lezyAeM adharma haiM, tathA jinAjJA meM nahIM haiN| AcArya bhikSu ke zabdoM meM dharma ne zukla donaM dhyAna meM, jina AjJA dI bAraMbAra re Arata, rudra, dhyAna mAThA behUM, yoMne dhyAvete AjJA bAhara re teja, padma, zukla, lezyA bhalI, tyAMmeM jina AjJA ne nirjarA dharma re tIna mAThI lezyA meM AjJA nahIM, tiNa su baMdhe pApa aura karma re 5. mana, vacana, kAyA se trividha hiMsA na karane ko dayA kahA hai aura jahAM saMyama, caritra yA dharma kI abhivRddhi hotI hai, aise dAna ko mokSa kA mArga batAyA gayA hai| aisI dayA aura dAna bhagavAn kI AjJA meM hai, para hiMsA yA asat dAna bhagavAn kI AjJA meM nahIM hai| isI prakAra Atma-nirmalatA kI dizA meM kiyA gayA upakAra, mokSa mArga hai para bhautika abhisiddhi yA zArIrika suvidhA juTAne kI dizA meM kiyA gayA upakAra, saMsArika baMdhanoM kI vRddhi karane vAlA hone se, adharma hai tathA usameM jinAjJA nahIM hai| AcArya bhikSu ke zabdoM meM 'mana, vacana, kAyA rA joga tInaI, sAvadya, nirvadya jANoM niravadya jogoM rI jina AganyA, tiNa ro karo pichANoM / ' 'trividhe, trividhe chaH kAya haNavI nahIM, A dayA kahIM jinarAya ho dAna deNo supAtara ne kahayo, tiNa suM bhugata sukhe jAya ho / ' 'upakAra kare koI mokharo, tiNarI jina AganyA de Apa upakAra kare saMsAra no, tihoM rahe Apa capacApa // ' "upakAra kare koI mokha ro, tiNa meM nizceI dharma sAkhyAta upakAra kare saMsAra no, tiNa meM dharma nahIM tilamAta // ' 6. saMsAra meM tIna tattva zreSTha haiM jo deva, guru aura dharma haiM / ahaMta bhagavAn, jo rAga-dveSa se virata ho cuke haiM, ve sacce deva haiM / sAMsArika moha-mAyA ne dUra, tathA AMtarika kaSAyoM kI granthi ko chinna-bhinna karane vAle aura vItarAga sAdhanA ke patha para satat calane vAle nirgrantha sacce guru haiN| vItarAga prabho ne, jo Atma Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI bhikSu kI mAnyatAeM va maryAdAeM 167 - sAdhanA kA mArga batAyA, upadiSTa kiyA vahI saccA dharma hai / aise deva, guru, dharma kI ArAdhanA bhagavAn kI AjJA meM hai va anya deva, guru, dharma kI ArAdhanA bhagavAn kI AjJA meM nahIM hai / AcArya bhikSu ke zabdoM meM deva arihaMta ne guru zuddha sAdha cha, "kevali bhAkhyo te dharma re / aura dharma meM nahIM jinAjJA, tiNa suM lAge pApa karma re // isI prasaMga meM saMsAra meM cAra bAteM maMgalamaya, uttama evaM zaraNa-sthala haiM, jinheM arihaMta, siddha, sAdhu evaM kevalI praNIta dharma ke nAma se sambodhita kiyA gayA hai / inake sivAya anya koI vastu tattva yA bAta zreya yA upAdeya nahIM hai / AcArya bhikSu ke zabdoM meM cyAra maMgala, cyAra uttama kahyA, vyAra zaraNA kahyA jinarAya re, e sagalA chai, jina AjJA majhe, AgyA bina anya AchI vastu na koya re / 7. saMyama, brahmacaryaM kalpanIka AcAra, jJAna, dharma kriyA, samyakadRSTi, satbodha, sanmArga, jina AjJA meM hai / asaMyama, kuzIla, akalpya, AcAra, ajJAna, pApa kriyA, mithyAtva, abodha evaM unmArga meM pravRtta hone se karmoM kA baMdhana hotA hai, AtmA azuddha ho jAtI hai tathA nirvANa prApti kA mArga avaruddha ho jAtA hai, ata: vaha janAjJA meM nahIM hai / AcArya bhikSu ke zabdoM meM ATha choDyA te jina upadeza suM, pApa karma taNo baMdha jANa re jina AjJAsu ATha Adara yA tiNa su pAmeM pada nirvANa re AcArya bhikSu dvArA prasthApita uparokta mAnyatAeM itanI suspaSTa va sarala haiM ki unameM saMzaya yA asahamati karanA kisI prabuddha vyakti ke lie na to sambhava hai aura na ucita hI hai / AcAryazrI bhikSu ne uparokta mAnyatAoM kI prasthApanA meM apanI nirmala prajJA se nIra-kSIra viveka kA paricaya diyA hai aura unhoMne uparokta mAnyatAoM ke AdhAra para siddhAnta vikRti aura zithilAcAra para kar3A prahAra kiyA aura jaba anya logoM ke svArtha hita-sAdhanA meM bAdhA utpanna huI aura unake pAkhaNDa kA pardAphAza ho gayA, taba AcArya bhikSu ke viruddha unhoMne jhUThe aura anargala Aropa lagAe va nAnAvidha kaSTa die / para AghAta - pratyAghAta ke bhaMvaroM meM ruke binA AcArya bhikSu avirala gati se Age bar3hate rahe tathA unake dvArA prerita dharma krAnti susthira ho gaI / AlocanA aura AropoM kA nirasana karate AcArya bhikSu ne aneka prakAra se samAdhAna diyA, jisameM unakI uparokta mAnyatAoM ko vistAra milaa| aise kucha -viSayoM para AcArya bhikSu ke udgAra batAnA yahAM samIcIna hogA 1. dharma aura adharma kA mizraNa nahIM hotA, hiMsA se kabhI dharma nahIM ho sakatA Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 he prabho ! terApaMtha evaM mAtra anivAryatA upayogitA tathA kucha kI hita sAdhanA hetu kie gae hiMsAjanya, kAryoM ko dharma kI koTi meM nahIM liyA jA sakatA aura Atma-sAdhanA kA hetu, dharma laukika kAryoM se kabhI sambaddha nahIM kiyA jA sktaa| zuddha dharma yA ekAMta bhadharma ke sivAya mizra dharma nAma kI koI svataMtra kriyA nahIM ho sakatI aura na vaha jina bhagavAn kI AjJA meM hI hai, AcArya bhikSu ke zabdoM meM-- "hiMsA rI karaNI meM dayA nahIM chai, dayA rI karaNI meM hiMsA nAhIjI dayA ne hiMsA rI karaNI chai nyArI, jyUM tAvar3o ne chAMhIjI "aura vastu meM bhela kai piNa dayA meM nahIM hiMsA ro bhelo jI jyaM pUrva ne pichama ro mArga, kiNa vidha khAve melo jI "pApa aThAre sevyoM ekaMta pApa, te nahIM sevyoM dharma hoyo re pApa dharma rI karaNI chai nyArI, piNa mizra karaNI nahIM koyo re "pApa kiyoM dharma na nipaje, dharma thI pApa na hoya, eka karaNI meM doya na nipaje, e saMkA ma ANo koya / / 2. vizuddha dayA aura dAna kevala ve hI haiM, jinase saMyama kA poSaNa yA vaddhi ho, samyaktva jJAna, darzana, caritra kI ArAdhanA ho aura vItarAga prabho dvArA batAe gae mArga para satpravRtti ho| moha-anukampAvaza kie gae kArya yA laukika kIrti hetu die gae dAna athavA Atma-zuddhi ke sivAya anya uddezya se kI gaI dayA aura dAna ko mokSa mArga kI koTi meM mAtra dAna yA dayA kA nAma dekara samAhita nahIM kiyA jA sakatA / AcArya bhikSu ke zabdoM meM "jitarA upagAra saMsAra taNAM chai, jeje kare te moha vasa jaanno| sAdhu to tyAM ne kade na sarAve, saMsArI jIva tiNa rA karasI bkhaanno||" "jIvoM ne mAre, jIvo ne poSe, te tA mAraga saMsAra no jaannojii| / tiNa mAMhe sAdha dharama batAve, te pUrA cha mUDha ayANo jii||" "sAvadya dAna diyoM, dayA uthape, sAvadya dayA suM uthape abhayadAna ho| te sAvadya dayA-dAna saMsAra nA, tyone olakhe te budhavAna ho||" "gAya, bhaiMsa, Aka, thora no, e cyArUM dUdha / tima aNukampA jANa jyo, rAkhe mana meM sudha // " "Aka dUdha pIdyAM thako, judA kare jIva kAya / jyU sAvadya aNukaMpA, kiyoM, pApa karma bNdhaay|" "bholei mata bhUlajo, aNukampA re nAma / kIjo atara pArakhA, jyUM sIjhe Atma kAya // " Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI bhikSu kI mAnyatAeM va maryAdAeM. 166 Atma-sAdhanA hetu kie gae sAre kArya apanI yA anya kisI kI hArdika bhAvanA ko vizuddha banAkara hI kie yA karavAe jA sakate haiM aura balAt yA pralobhanavaza karAe gae kArya kabhI dharma kI koTi meM nahIM Ate ! dhana yA bala-prayoga me kabhI dharma yA ahiMsA niSpanna nahIM hotii| sAdhu jo cha: kAyA ke rakSaka hote haiM, ve aisI kriyA karavAne yA usakA anumodana karane meM pravRtta nahIM ho sakate, jisameM kisI prakAra kI hiMsA yA parigraha ko prazraya mile / AcArya bhikSu ke zabdoM meM--- "deva, guru, dharma ne kAraNa, mUr3ha haNe cha: kAyo re, ulTA par3iyA jina mArga thI, kugurAM diyA bahakAyo re // " "vIra kahyo AcAraMga mAMhe, jiNa olakhiyo taMta sAro re, samadRSTi dharma ne kAraNa na kare, pApa ligAro re // " "lohI kharaDyo je pitAMbara, lohI suM kema ghovAyo re, tima hiMsA meM dharma kiyAM thI, jIva ujjalo kima thAyo re|" "saMsAra taNo upakAra kare cha, tiNa re nizceI saMsAra vadhato jANo, moSa taNo upakAra kare ?, tiNa re nizceI ner3I dIse niravANo // " "ekaNa re deve, capeTI, ekaNa ro de upadrava meTI, e to rAga dveSa no cAlo, dazavakAlika sNbhaalo|" "jIva khAdhoM, khavAyoM, bhalo jANiyoM, tInUMI karaNAM pApa ho, A saradyA prarUpe jo bhagavaMta rI, te piNa dIdhI aganyA utthApa ho|" 4. AtmArthI vyakti ko na asaMyamamaya jIvana kAmya hai, na asamAdhipUrNa mRtyu hI / aisA vyakti apane lie tathA anya ke lie Atma-zuddhi kI sAdhanA yA mokSa mArga meM pravRtti kI kAmanA karatA hai aura yahI kAmanA vizuddha dharma hai| AcArya bhikSu ke zabdoM meM "jIva jIve te dayA nahIM, mare teho hiMsA mata jANa, mAraNa vAlA ne hiMsA kahI, nahIM mAre ho te to dayA guga khaann|" "vAMche maraNo jIvaNo, to dharma taNo nahIM aMsa e aNukampA kIyAM thako, vadhe karma no vaMza / " "asaMyatI jIva ro jIvaNo baMche te rAga, maraNo baMche te dveSa, tiraNo baMche te vItarAga deva no mArga chai|" AcArya bhikSu ne siddhAMta viparyayatA ke sAtha-sAtha tAtkAlina zithilAcAra para bhI kar3A prahAra kiyaa| usakA sajIva citraNa unhoMne 'saradhA rI caupaI' va 'sAdho re AcAra rI caupAI' Adi racanAoM meM sthAna-sthAna para kiyA hai| jisakI kiMcita jhAMkI isa prakAra prastuta hai Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 he prabho ! terApaMtha "celA celI karaNa rA lomiyA re, ekaMta mata bAMdhaNa suM kAma re, vikaloM ne maDa maDa bhelA kare re, dirAve gahastha ne rokar3a dAma re|" "viveka vikalane sAMga paharAve, bhelo kare AhAra jI, sAmagrI meM jAya baMdAve, phira phira kare khNvaarjii|" "ajoga ne dIkhyAdIdhI te, bhagavate AjJA bAra jI, nasIta rove daMDa mUla na mAnyo te virala havA bekaarjii|" biNa aMkuza jima hAthI cAle, ghor3o bigara lagAma jI, ehavI cAla kuguru jANo, kahivA ne sAdhanAma jii|" "samaNa thoDA ne mUMDa ghaNA, pAMcave aricaina, bheSa leI sAdho taNI - karasI kUDAphena / " "verAgya ghaTyo ne bheSa badhiyo, hAthyo ro bhAra gadhA ladiyo, thaka gayA, bojha, diyo rAlo, ehavA bheSadhArI paMcama kaalo||" "kheta khAdyo lokoM taNo, pahara nAhara rI khAla, jyU bheSa liyo sAdho taNo, piNa cale gadhe rI cAla / " "dabakare utAvalA cAle, trasa thAvara mAr yA jaayjii| IyA samiti joyAM binA, te kima sAdhu thaayjii|" "hRSTa puSTa ne mAMsa badhAre, bale kare vige rA pUrajI, mAThA pariNAmAM nArI nirakhe, te sAdhupaNA thI duurjii|" "acita vastu ne mola lirAve, to sumata gupta huve khaMDajI, mahAvrata pAMcoI bhAgA, caumAsI no dNddjii|" "pustaka, pAtra, upAkSayAdika, livarAve, le le nAmajI, AchA muMDA kahI mola batAve, te kare gahastha rA kAmajI / " "AdhAkarmI thAnaka meM rahe, to pADe cArita meM bhedajI, nazIta meM dazameM uddeze, cyAra mahInoM ro chedjii|" "gRhasthI sAthe kahe saMdezo bhelo have saMbhogajI, tiNa ne sAdhu kimasaradhIje, lAge joga ne rogjii|" "para nindA meM rAtA mAtA, citta meM nahIM, saMtoSajI, vIra kahyo dasame aMgamAM, tiNa vacana meM tere dossjii|" "AvaNa jAvaNa, vesaNa, uThaNarI, bale jAyagA deve batAyajI, ityAdika sAdhu kahe, gRhastha ne, to donUM barAbara thaayjii|" "sAdhuoM ne DuboyA zrAvake, zrAvakoM ne DuboyA sAdha, dona DubA bApar3A jinavara vacana virAdha / " .Adi aadi| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI bhikSu kI mAnyatAeM va maryAdAeM... 171 AcArya bhikSu ne zuddha saMyama ke nirvAha aura surakSA hetu dharma saMgha kI sthApanA kI, maryAdA patroM kA nirmANa kiyA tathA usameM uparokta zithilAcArI vRttiyoM kA, bhUloccheda kiyaa| eka AcArya kI AjJA meM rahane aura sArI ziSya-ziSyAeM eka AcArya ke hone kA vidhAna kiyA, jisameM ahaMkAra aura mamakAra kI kaluSa bhAvanA svataH samApta ho gaI tathA ziSya prathA ke doSoM kA zamana ho gyaa| unhoMne svayaM meM sAdhutva ke prati AsthA, saMgha ke sAdhu-sAdhviyoM tathA AcArya meM sAdhutva kI AsthA rakhane ke saMkalpa ke sAtha saMgha ko ekarUpatA pradAna kii| svayaM ke AtmAnuzAsana para AdhArita saMgha nirmANa se sAdhu samudAya kI sAdhanA ko apUrva bala milA aura usI kA pariNAma hai ki terApaMtha dharmasaMgha vikasvara hai| svayaM AcArya bhikSu se jaba pUchA gayA ki 'terApaMtha kaba taka calegA?' to unhoMne do-TUka uttara dete hue kahA, jaba taka usakA anugamana karane vAle sAdhu-sAdhvI zraddhA aura AcAra meM sudRr3ha raheMge, vastra, pAtra, upakaraNa va ziSyoM para mamatva bhAva nahIM rakheMge, sthAnaka bAMdhakara nahIM baiTheMge, taba taka yaha mArga clegaa| AcArya bhikSu kA mUla maMtra thA, 'Atma-siddhi' aura sAdhana thA 'vItarAgatA kI saadhnaa'| isako unhoMne aneka prakAra se sthAna-sthAna para sarala zabdoM meM vyakta kiyA, jo Aja bhI jana-jana kI smRti meM sajIva hai, jaise "kaho sAdhu kisakA sagA, tar3ake tor3e neha AcArI suM hile mile, aNAcArI suM cheha // " . "jina mArga meM dekha lo, guNa lAre pUjA guNa binA pUje tike, mArga che dUjA / " "buddhi vAhi sarAhiye, jo seve jina dharma aura buddhi kiNa kAma rI, par3iyA bAMdhe karma // " aadi-aadi| AcArya bhikSu ne Atma-sAkSAtkAra tathA vItarAgatA ke mArga kI satata khoja meM, jisa akhaNDa evaM samagra satya ko anubhava kiyA, usako koI bhI vyakti isa prakAra kI sAdhanA se AtmasAta kara sakatA hai, para jo vyakti AtmA se pare kI vastuoM kI abhisiddhi ko apanA dhyeya banA letA hai tathA bhautika vastuoM para mamatva bhAva rakhatA hai, usake lie AcArya bhikSu dvArA prasthApita zAzvata mUlyoM ko samajhanA yA usa para calanA durUha ho jAtA hai| Aja ke yuga meM jaba vItarAga prabhu ke anuyAyI banane kA dama bharane vAlA, adhikAMza sAdhu samudAya, sukha-suvidhAbhogI banatA jA rahA hai, jise apanI yazakAmanA aura mahattvAkAMkSA ke kAraNa, anAsakta aura asaMga jIvana jIne meM kaThinAI mahasUsa ho rahI hai, aura jo lokeSaNA ke bhaMvara-jAla meM phaMsakara nAma, pada, yaza, suvidhA ke lie aharniza prayatnazIla hai, vaha vAstava Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 he prabho ! terApaMtha meM vItarAga prabho dvArA praNIta mArga se bahuta dUra hai| sAMsArika kAryoM ke bhaMvarajAla meM vaha pramAdavaza svayaM phaMsatA jA rahA hai| aisA lagatA hai ki vItarAgatA ke mArga se anyatra kahIM bhaTaka gayA hai| aise meM yaha Avazyaka ho gayA hai ki vaha AcArya bhikSu dvArA pratipAdita tathA pratiSThApita mAnyatAoM kA punarAvalokana kare, apane saMnyAsI jIvana kI zIlacaryA kI saMpUrNa surakSA kare / Atma-sAdhanA ke patha para nizcala bhAva se Age bar3hatA huA mokSa-prApti yA karmabaMdhana-mukti kA gaMtavya prApta kre| AcAryazrI bhikSu kI AjJA meM calane kA saMkalpa lene vAle sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA, samAja kA to yaha vizeSa dAyitva hai ki unake dvArA nirdhArita dharma aura adharma kI bheda-rekhAoM ko kabhI vismaraNa nahIM kre| sajagatA se vItarAga praNIta dharma kI ArAdhanA karatA huA apanA aura jana-jana kA kalyANa kare, isI meM AcAryazrI bhikSu kI mAnyatAoM tathA maryAdAoM kI prAsaMgikatA aura sArthakatA hai, jo sadA sarvadA rahegI / jaba-jaba krAnti kI lo kSINa par3egI, taba-taba unakA smaraNa krAMti kI lau ko nayI AbhA, prakAza aura tejasvitA detA rhegaa| AcArya bhikSu ke sazakta zAzvata svara kI gUMja saMmUcchita mAnavatA ko jagAtI rhegii| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1. terApaMtha kA vidhAna (maryAdA patra) saMvat 1856 mAha sudi 7 2. gaNavizuddhikaraNa hAjarI (hAjarI)-vartamAna hiMdI bhASA meM 3. lekha patra (a) prAcIna (ba) arvAcIna 4. AcAryoM kA saMkSipta vivaraNa (jhAMkI). 5. sAdhvI pramukhAeM 6. dIkSA siMhAvalokana 7. AcAryoM ke cAturmAsa (a) prathama zatAbdI (ba) dvitIya zatAbdI 8. AcAryoM ke maryAdA mahotsava .... terApaMtha ke aitihAsika sthala terApaMtha kA vidhAna AcArya bhikSu dvArA likhita antima va nirNAyaka maryAdA patra 1. sarva sAdhu-sAdhvI, bhAramalajI rI, AganyA mAMhe caalnno| 2. zeSa kAla vihAra, caumAso karaNo te, bhAramalajI rI AganyA sUM krnno| AganyA lopane binA AganyA kaTheI rahaNo nhiiN| . Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 he prabhu! terApaMtha 3. dIkSA deNI te piNa bhAramalajI re nAme dennii| dikhyA dene ANa suupnno| uddezya celA rI kapar3A rI sAtA kAriyAM khetaro rI ityAdika aneka bole rI mamatA karane anaMtA jIva cArita gamAya ne naraka nigoda mAMhe gayA cha / vale bhaiSadhAryo rA ehavA cena dekhyA chai tiNa sUM sikhAdika rI mamatA miTAvaNa ro ne cArita cokho pAlaNa ro upayA kIdho ch| vinaya mUla dharma ne nyAya mAraga cAlaNa ro upAya kIdho ch| sikha zAkhA ro saMtoSa karAya ne sukhe saMyama pAlaNa ro upAya kIdho ch| samarthana sAdhu-sAdhviyoM piNa ima hija kahiyo1. bhArImAlajI rI AganyA mAMhe caalnno| 2. sikha karaNA te sarva bhArImAlajI re karaNA / auro re karaNa rA tyAga cha jIva jIva lge| 3. bhAramalajI piNa celo kare tepiNa budhavaMta sAdha kahe o sAdhapaNe lAyaka cha, bIjA sAdho ne paratIta Ave tehavo karaNo bIjA sAdho ne paratIta nahIM Ave tehavo nahIM karaNa / kIdho picha piNa koI ajoga huve to budhavaMta sAdhAre kahyo sa chor3a deNo, kiNa hI gheravI kahyo sUM chor3aNo nhiiN| 4. nava padArtha olakhAya ne dIkSA dennii| 5. AcAra pAlA chAM tiNa rIte cokho paalnno| iNa AcAra mAMhe khAmI jANo to abArU kahI deNo pacha mAho mAMhI tANa karanI nhiiN| kiNa hI meM doSa bhyAsa jAe to budhavaMta sAdha rI paratIta kara leNI, piNa khAMca karaNI nhiiN| 6. bhAramalajI rI icchA Ave athavA jada guru bhAI athavA celo ne TolA ro bhAra saMpe jada sarva sAdhu-sAdhvI uNarI AganyA mAMhe caalnno| ehavI rIta paramparA bAMdhI cha / sarva sAdhu-ekaNa rI AganyA mAhe caalnno| ehavI rIta bAMdhI cha, sAdhu sAdhviyAM ro mAraga cale jaThA tAI / 7. kadA koI azubha karama re joge TolA mAMya phArA toro karane eka, do, tIna Adi nIkale, dhaNI dhutAI kare, bugala dhyAnI heve / tyAMne sAdhu saradhaNo nahIM, cyAra tIrtha mAhe giNaNo nahIM, tyAne caturvidha tIrtha rA niMdaka jANavA, tehavAne bAMde ve piNa jina AjJA bAre ch| 8. kadA koI phera dIkSA leve aura sAdho ne asAdha saradhAyamAneM, to piNa uNane sAdhu saradhaNo nhiiN| uNa ne char3aviyAM to vo Ala de kADhe, tiNa rI eka bAta mANaNI nahIM / uNa to anaMta saMsAra Ara kIdho dIsai ch| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 175. 6. kadA karma dhakko dIdho TolA sUM Talai to uNa re TAlA rA sAdha sAdhviyAM rA aMza mAtra huMtA ahaMtA avaraNa bAda bolavArA aneta siddhAMrI ne pAMcU padA rI ANa hai| pAMcU padArI sAkha sU pacakhANa cha / 10. kiNa hI sAdhu sAdhviyAMrI zaMkA pare jyUM bolaNa rA paccakhANa hai / sAdhAraNa nIti-kadA uviTThala hoya sUMso bhoge to hanukarmI nyAyavAdI to na mAne uNa sakho viTThala mAne to lekhA meM nahIM / 11. hive kiNa hI ne choDaNo meMlaNo, kiNa hI carcA bola ro kAma pare to budhamAna sAdha vicAra ne karaNo / bale saradhA ro bola piNa budhavaMta huve te vicAra ne besA / koI bola na bese to tANa karaNI nahIM / kevalyA ne bholAvaNI piNa khaMca aMza mAtra karaNI nahIM / 12. kiNa ne kima dhakko deve ta~ TolAsyUM nyAro para athavA Apa hI TolA saM nyAro huvai to iNa saradhArAbhAI bAI huvai tihAM rahaNoM nahIM, eka bhAI bAI huvai tihoM rahaNa nahIM / bATe bahatAM eka rAta kAraNa paDyA rahe to pAMcu vige ne sUMkhar3I khAvA rA tyAga chai / anetA siddhAM rI sAkha karane cha / 13. bale TolA mAMhI upakaraNa kare te, pAnA patra likhe te, TolA mohI thakAM par3ata pAnA pAtrAdika sarva vastu jAMce to sAtha le jAvaNa rA tyAga hai| eka bodo cola paTTo, muMha pati, eka bodI pachevar3I khaMDiyA uparAnta bodo rajoharaNa uparAnta sAtha le jAveNa nahIM upakaraNa sarva TolA re ne zrApa sAdhAM re chaM aura aMza mAtra sAtha le jAvaNa rA paccakhANa cha~, anetA siddhAM rI sAkha karane cha / vale koI yAda Ave to likhaNo tiNa ro piNa no kahaNa rA tyAga cha / sarva kabUla cha / cetAvanI sarva sAdhAM rA pariNAma joya ne rajAmanda karAya kara yo karane sUM judo kahavAma ne marajAdA bAMdhI cha~ / jiNa rA pariNAma cokhA huve te A maryAda ne sUMsa Are hoIjyo / koI zaramA zaramI ro kAma cha~ nahIM / muMDe aura ne mana meM aura ima to sAdhu ne karaNo cha~ nahIM, iNa likhata meM khUjaNo kADhaNo nahIM / pAche aura rA aura bolaNo nahIM / anantA siddhAMrI sAkha karane sArAM re pacccakhANa hai / paccakhANa bhAMgaNa rA anantA siddhAMrI sAkha sU paccakhANa hai / kiNa hI TolA mAMhi anerA kiNa hI TolA mAMhi jAvA rA paccakhANa cha / mara khApaNI piNa sUMsa na bhAMgaNo / o ehavo likhata likhatu RSa bhIkhaNa ro cha~ / saMvat 1656 rA mAgha sudi 7 zanivAra | Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 he prabho ! terApaMtha pratidina bolane, hastAkSara karane va pakSa meM eka bAra janatA __ ke samakSa bolA jAne vAlA lekha patra (a) prAcIna lekha-patra ___ mattheNa vaMdAmi hAtha jor3a Apa sUM araja karUM mahArAjAdhirAja zrI bhikSu bhArImAla RSirAya jaya jaza maghavA, mANaka DAlacanda, kAlUrAma, tulasIrAma, gaNirAjajI bAMdhI maryAdA sarva kabUla chai / kholI meM zvAMsa reha jaThA tAI lopaNa rA tyAga chai| Apa mahAdayAla cho, govAla cho, paramapUjya bhagavAna cho| sUtra meM AcArya nA chattIsa guNa kahyA tyAM guNA kara sahita cho| 5 mahAvata nA pAlaNahAra, 4 kaSAya nA TAlanahAra, 5 AcAra nA pAlaNahAra, 5 samiti 3 gupti 5 indriyAM jItanahAra 6 bAr3a sahita brahmacarya nA pAlaNahAra ehavataraNa tAraNa uttama puruSa Apane jAMNU chu| Apa rI AjJA meM cAle sAdhu-sAdhvI tyAMne 14 hajAra 36 hajAra Age vIra thako hutAM tyAM sarIkhA saradhu chu| cokho sAdhupaNo saradhu chu / mhAne piNa cokho saradhu dduuN| AparI AjJA loyI TAlIkar3a huve tiNa ne aDhAI dvIpa rA cora vice moTo cora samajhU chu| AparA avarNa vAda bolaNa hArA ne moTo pApISTha mahA-mohanIya karma bAMdhaNa hAro, bhRSTa bhAgala, anyAyI, anantA janma-. maraNa no baMdhANa hAro, naraka nigoda no jANa hAro, tiNarI bAta mAne tiNa ne cora, jhUThA bolo jANU chu / iso kAma karaNa rA myAre to jAva jIva rA tyAga cha / auro ne sAthe le jAvaNa rA tyAga chai / pothI pAnA sAtha le jAvaNa rA tyAga chai| TAlokar3a bhelo AhAra pANau karaNa rA tyAga cha / saradhArA kSetra meM eka rAtri uparAnta rahivA rA tyAga cha / TolA mAMhine bAre aMza mAtra avarNavAda bolaNa rA tyAga cha / ananta siddhAM rI AMNa chai| pAMca padA rI sAkha sU jAva jIva paccakhANa ch| maiM ghaNe tIkhe mana harSa rAjIpA sUM likhyo / zarmAzarmI tUM likhyo nhiiN| likhatu RSa saMvat (uparokta lekhapatra ko saMvat 2007 bhivAnI maryAdA mahotsava ke avasara para saMzodhita kiyA gayA tathA pratidina prAtaHkAla sAmUhika uccAraNa karanA anivArya kiyA gyaa|) (ba) navIna lekha-patra maiM savinaya baddhAMjali prArthanA karatA hUM ki zrI bhikSu bhArImAla Adi pUrvaja AcArya tathA vartamAna AcAryazrI tulasI-gaNi dvArA racita sarva maryAdAeM mujhe mAnya haiN| AjIvana unheM lopane kA tyAga hai| gurudeva ! Apa saMgha ke prANa haiM / zramaNa paramparA ke adhinetA haiN| Apa para mujhe pUrNa zraddhA hai| ApakI AjJA meM calane Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 177 vAle sAdhu-sAdhviyoM ko bhagavAn mahAvIra ke sAdhu-sAdhviyoM ke samAna zuddha sAdhu mAnatA huuN| apane-Apako bhI zuddha sAdhu mAnatA huuN| maiM ApakI AjJA lopane vAloM ko saMyama mArga se pratikUla mAnatA huuN| * maiM ApakI AjJA kA ullaMghana nahIM kruuNgaa| * pratyeka kArya Apake Adeza pUrvaka kruuNgaa| .ziSya nahIM karUMgA, dalabaMdI nahIM kruuNgaa| * Apake kArya meM hastakSepa nahIM kruuNgaa| * Apake tathA sAdhu-sAdhviyoM ke aMza mAtra bhI avarNavAda nahIM boluuNgaa| * kisI sAdhu-sAdhvI meM doSa jAna par3e to, svayaM use AcArya ko jtaauuNgaa| * siddhAnta maryAdA yA paramparA ke kisI bhI vivAdAspada viSaya meM Apa dvArA __kie gae nirNaya ko zraddhApUrvaka svIkAra kruuNgaa| * gaNa se bahiSkRta yA bahirbhUta vyakti se saMstava nahIM rkhuugaa| gaNa ke pustaka patroM Adi para apanA adhikAra nahIM rkhuugaa| pada ke lie ummIdavAra nahIM bnuuNgaa| * Apake uttarAdhikArI kI AjJA saharSa zirodhArya kruuNgaa| paMca padoM kI sAkSI se maiM ina saboM ke ullaMghana kA pratyAkhyAna karatA huuN| maiMne yaha lekha-patra Alma-zraddhA va vivekapUrvaka svIkAra kiyA hai| saMkoca Aveza yA pramAdavaza nahIM, svIkRta muni / saMvata gaNa vizuddhikaraNa hAjarI pratidina svayaM va prati saptAha yA pakSa meM zrAvaka zrAvikAoM kI pariSad meM duharAe jAne vAle saMkalpoM kA vidhAna patra jo zrImad jayAcArya ne saMracita kiyA tathA jise AcAryazrI tulasI ne saM 2007 meM hindI bhASA meM zodhita kiyaa| ___sarva sAdhu-sadhviyAM pAMca mahAvrata, pAMca samiti aura tIna gupti kI akhaNDa ArAdhanA kreN| IryA, bhASA, eSaNA meM vizeSa sAvadhAna rheN| calate samaya bAta na kreN| sAvadha bhASA na boleM / AhArapAnI pUrI jAMca karake leM / zuddha AhAra bhI dAtA kA abhiprAya dekhakara haTha-manuhAra se leN| vastra-pAtra Adi lete aura rakhate samaya tathA 'pUMjane' va 'paraThane' meM pUrNa sAvadhAnI brteN| pratilekhana aura pratikramaNa karate hue bAta na kreN| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 he prabho ! terApaMtha, bhikSu svAmI ne sUtra siddhAnta dekhakara samyak zraddhA aura AcAra kI prarUpaNA kii| tyAga dharma, bhoga adharma, vrata dharma, avrata adharma, AjJA dharma, anAjJa adharma, asaMyati ke jIne kI vAMchA karanA rAga, marane kI vAMchA karanA dveSa aura saMsAra samudra se usake tarane kI vAMchA karanA vItarAga deva kA dharma hai| bhikSu svAmI ne nyAya, saMvibhAga aura samabhAva kI vRddhi ke lie tathA pArasparika preya, kalaha-nivAraNa aura saMgha kI suvyavasthA ke lie aneka prakAra kI maryAdAeM kii| unhoMne likhA-(1) 'sarva sAdhu sAdhvI eka AcArya kI AjJA meM raheM, (2) vihAra cAturmAsa AcArya kI AjJA se kareM (3) apanA-apanA ziSya (ziSyAeM) na banAeM (4) AcArya bhI yogya vyakti ko dIkSita kreN| dIkSita karane para bhI koI ayogya nikale to use gaNa se alaga kara deN| (5) AcArya apane guru bhAI yA ziSya ko uttarAdhikArI cuneM, to use saba sAdhu-sAdhviyAM saharSa svIkAra kreN| gaNa kI ekatA ke lie yaha Avazyaka hai ki usake sAdhu-sAdhviyoM meM siddhAnta yA prarUpaNA kA koI matabheda na ho, isalie bhikSu svAmI ne kahA hai, 'koI saradhA, AcAra, kalpa yA sUtra kA koI viSaya apanI samajha meM na Ae athavA koI nayA prazna uThe, vaha AcArya bahuzruta se carcA jAe, kintu dUsaroM se carcA kara unheM zaMkA zIla na banAyA jaae| AcArya yA bahuzruta sAdhu jo uttara de, vaha apane mana meM jaMce to mAna le, na jaMce to use kevalIgamya kara de, kintu gaNa meM bheda na DAle, paraspara dalabaMdI na kre|' gaNa kI akhaNDatA ke lie yaha Avazyaka hai ki koI sAdhu-sAdhvI Apasa meM dalabaMdI na kareM, isalie bhikSu svAmI ne paitAlIsa ke likhata meM kahA hai, 'jo gaNa meM rahate hue sAdhu-sAdhviyoM ko phaTAkara dalabaMdI karatA hai, vaha vizvAsaghAtI va bahulakarmI hai / ' svAmIjI ne sthAna-sthAna para dalabandI para prahAra kiyA hai / pacAsa ke likhata meM unhoMne likhA hai, 'koI sAdhu sAdhvIgaNa bheda na DAle aura dalabandI na kre|' svAmIjI ne candrabhANajI aura tilokacaMdrajI ko isalie gaNa se alaga kiyA ki ve jo sAdhu AcArya ke sammukha the, unheM vimukha karate the| chipa-chipe gaNa ke sAdhu-sAdhvioM ko phor3a-phor3akara apanA banA rahe the, dalabandI kara rahe the| hamArA yaha prasiddha sUtra hai 'jillo te saMyama ne ttillo|' gaNa meM bheda DAlane vAle ke lie bhagavAna ne dasaveM prAyazcita kA vidhAna kiyA hai / tathA bhikSu svAmI ne kahA, 'jo gaNa ke sAdhu-sAdhviyoM meM sAdhupana saradhe, apane ApameM sAdhapana saradhe, vaha gaNa meM rhe| chalakapaTapUrvaka gaNa meM na rhe|' pacAsa ke likhata meM unhoMne kahA, 'jisakA mana sAkSI de, bhalIbhAMti sAdhupana palatA, jo gaNa meM tathA ApameM sAdhupana mAne to gaNa meM rahe, kintu vaMcanApUrvaka gaNa meM rahane kA tyAga hai|' gaNa meM jo sAdhu-sAdhviyAM hoM, unameM paraspara sauhArda rahe / koI paraspara kalaha Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 176 na kare tathA upazAnta kalaha kI udIraNA na kare isalie bhikSu svAmI ne kahA, gaNa kisI sAdhu-sava ke prati anAsthA upaje, zaMkA upaje vaisI bAta karane kA tyAga hai, kisI meM doSa dekhe to tatkAla use jatA de tathA AcArya ko jatA de kintu usakA pracAra na kare / doSoM ko cuna-cunakara ikaTThA na kare / jo jAna par3e use avasara dekhakara turaMta jatA de| vaha prAyazcita kA bhAgI hai, jo bahuta samaya bAda doSa batAe / ' vinIta - avanIta kI caupAI meM unhoMne kahA hai 1 1 " doSa dekhe kiNahI sAdha meM, to kaha deNo tiNa ne ekanto re / jomAne nahIM to kahaNo guru kane, te zrAvaka chai buddhivanto re // suvinIta zrAvaka havA // 1 // prAyazcita dirAya ne zuddha kare, piNa na kahe avarAM pAso re / te zrAvaka giravA gaMbhIra hai, zrI vIra bakhANyA tAso re || suvinIta zrAvaka ehavA // 2 // to kahe nahIM, uNarA gurune piNa na kahe jAyo re / aura lokoM Age bakato phire, tiNarI pratIta kiNa vidha Ayo re / / avinIta zrAvaka ehavA // 3 // tathA kisI sAdhu-sAdhvI ko jAti Adi ko lekara ochI jabAna na kahe / Apasa meM mana muTAva ho vaisA zabda na bole, eka dUsare meM saMdeha utpanna na kare / tathA gaNa aura gaNI kI guNa rUpa vArtA kare / koI gaNa tathA gaNI kI utaratI bAta kare, use roka de aura vaha jo kahe, use AcArya ko jatA de| koI utaratI bAta karatA hai aura use koI sunatA hai, ve donoM avinIta haiM / vinIta vaha hotA hai. jo AjJA ko sarvopari mAne / jina zAsana meM AjJA bar3I, Ato bAMdhI re bhagavaMto pAla / sahu sajjana asajjana bhelA rahe, chAMdo ruMdhe re prabhu vacana saMbhAla // buddhivaMtA ekala saMgata na kIjie / chAMdo yo piNa saMjama nipaje, to kuNa cAle re para kI AjJAmAMya / sahu Apa mate hue ekalA, khiNa bhelA re khiNa bikhara jAya || bhagavAna ne kahA hai 'caijja dehe na hu dhammasAsaNaM' muni zarIra chor3a de, kintu dharma zAsana ko na chodd'e| jayAcArya ne use puSTa karate likhA hai 'naMdana vana bhikSu gaNa meM basorI, he jI prANa jAya to paga meM khisaurI // 1 // gaNa mohe jJAna dhyAna zobherI, he jI dIpaka maMdira mAMhe jisorI // 2 // TAlokara noM bhaNavo na zobhairI, he jI nAka binA bhoto mukhar3o jisorI // 3 // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 he prabho ! terApaMtha bhAgya bale bhikSu gaNa pAyorI, he jI ratana cintAmaNi piNa na isorI // 4 // gaNapati ko hI gAr3hA rahorI, he jI samacitta zAsaNa mAMhe lasorI // 5 // kintu koI sAdhu-sAdhvI krodhAdi vaza AjJA aura anuzAsana kA pAlana nahIM kara sakane para yA anya kisI kAraNa se gaNa se alaga ho jAe athavA kisI ko alaga kiyA jAe to kisI sAdhu sAdhvI kA mana bhaMgakara apane sAtha le jAne kA tyAga hai / koI jAnA cAhe taba bhI use sAtha le jAne kA tyAga hai / gaNa ke sAdhu sAdhviyoM kI utaratI bAta karane kA tyAga hai / aMzamAtra bhI avarNavAda bolane kA tyAga hai aura chipe chipe logoM ko zaMkAzIla banA gaNa ke prati anAsthA upajAne kA tyAga hai, tathA vastra pAtra pustaka panne Adi gaNa ke hote haiM, isIlie unheM sAtha le jAne kA tyAga hai / bahiSkRta yA bahirbhUta vyaktiyoM ke prati hamArA kyA dRSTikoNa honA cAhie, use spaSTa karate bhikSu svAmI ne likhA hai, 'gaNa se bahiSkRta yA bahirbhUta vyakti ko sAdhu na saradhA jAe, cAra tIrtha meM na minA jAe, sAdhu mAna vaMdanA na kI 'jAe | zrAvaka-zrAvikA bhI ina maryAdAoM ke pAlana meM sajaga raheM / bhikSu svAmI ne gaNa kI suvyavasthA ke lie maryAdA kI ora unheM dIrgha dRSTi se dekhA ki bhaviSya meM vartamAna maryAdAoM meM parivartana yA saMzodhana karanA Avazyaka ho sakatA hai, isIlie unhoMne likhA ki Age jaba kabhI bhI AcArya Avazyaka samajhe to ve ina maryAdAoM meM parivartana yA saMzodhana kareM aura Avazyaka samajheM to koI nayI maryAdA kreN| pUrva maryAdAoM meM parivartana yA saMzodhana ho athavA nayI maryAdAoM kA nirmANa ho, use saba sAdhu-sAdhviyAM svIkAra kreN| saphala sAdhu vahI hotA hai, jo sAdhanA meM lIna rahe / nirlepa rahane ke lie yaha Avazyaka hai ki sAdhu-sAdhviyoM gRhasthoM ke saMga paricaya meM na phaMse / jayAcArya ne likhA hai the to caturasIkho sudha caracA re the to para hara devo paracA | eto paracA AchA nahIM, tUM to samajha rAkha hiyA mAMhi ||1|| paraMco rAkhe te nara bholA, tiNa ro jIva kare DAlADolA / paracA syuM olaMbho pAve, tiNa rI kyAM hI zobhA nahIM thAve // 2 // paracA vAlo jo kSetra bholAve, to mana raliyAta thAve / paracA vAle kSetra nahIM meleM, to dAva kapaTa bahukhele || 3 || pache AmaNa dumaNa ko jAve, piNa mana meM to bahu dukha pAve / rAta divasa jAe hijaratoM, paracA vAlA ro dhyAna ja dharatoM // 4 // ehavA paracA rA phala jANI, tiNa ne parahare uttama prANI / jiNa parace ro par3iyo svabhAvo, chUTaNa ro kaThina upAvo ||5|| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jabara samajha hue hie mAMhiyo, to u turaMta deve chiTakAyo / tiNare prIta auroM saMpUrI, gaNapati syUM pratI adhUrI || 6 || paracA vAlA sAhamA nahIM joMve, vale nayaNa bayaNa nahIM move / paraco chUTaNa ro rAha upAyo jaya gaNapati ema jaNAyo // 7 // paracA vAlA kI bhAvanA bhAve, jANe darazaNa karavA kada Ave Ayo dekhahiyo atiharaSe, jAMNa jaMvarI naga ne parakhe ||8|| ugaNIse varSa ugaNIse, magasara vadi sAtama divase / prathama maryAdA dina sukhadAyo, paracA ne jaya jaza olakhAyo // // nidrA, hAsya, vikathA, ye sAdhanA ke vighna haiM, isalie nIMda ko bahumAna na deM hAsya aura vikathA kA varjana kareM tathA dhyAna aura svAdhyAya ke dvArA AtmA ko bhAvita kareM / pariziSTa 181 niddaM ca na bahumannejjA, sappa hAsaM vivajjae / maho kahAhiM naraye, sajjhAyammi rao sayA // sajjhAya-sajjhANarayassa tAiNo, apAvabhAvassa tave rayassa / visujjhaI jaMsi malaM purekaDaM, samIriyaM ruppamalaM va joiNo // mahAvrata, samiti-guptiyoM tathA gaNa kI choTI-bar3I sabhI maryAdAoM kA samyag pAlana karanevAlA muni AcArya kI ArAdhanA karatA hai, zramaNoM kI ArAdhanA karatA hai aura saba logoM kI dRSTi meM vaha pUjya hotA hai| tathA jo unakA samyag pAlana nahIM karatA va na AcArya kI ArAdhanA karatA hai aura logoM kI dRSTi meM pUjya nahIM hotA hai / Ayarie ArAheI samaNe yAvi tAriyo / gihatthA virNazyaM pU, jeNa jANaMti tArisaM / Ayarie nArAheI, samaNe yAvitArisI / gihatthA viNaM garihati, jeNa jANaMti tArisaM // isIlie vinIta sAdhu-sAdhviyAM, AjJA, maryAdA, AcArya, gaNa aura dharma kI samyak ArAdhanA kareM aura dharma zAsana kI gaurava vRddhi kareM / ANaM samma ArAhaismAmi / meraM sammaM pAlayissAmi || AyariyaM sammaM ArAhaissAmi / gaNaM sammaM aNugamissAmi / dhammaM na kayAvi jahissAmi // ANaM saraNaM gacchAmi / meraM saraNaM gacchAmi || AyariyaM saraNaM gacchAmi / gaNaM saraNaM gacchAmi / dhammaM saraNaM gacchAmi // -- terApaMtha maryAdA aura vyavasthA / (zrImad jayAcArya, pR0 475. phe Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 he prabho ! terApaMtha (isa vAcanA ke bAda pratyeka sAdhu-sAdhvI bharI pariSad meM lekha patra bolate lekha patra ___ maiM savinaya zraddhAMjali prArthanA karatA hUM ki zrI bhikSu bhArImAla Adi pUrvaja AcArya va vartamAna AcAryazrI tulasI gaNi dvArA viracita sarva maryAdAeM mujhe mAnya haiM / AjIvana unheM lopane kA tyAga hai| Apa saMgha ke prANa haiM / zramaNa paramparA ke adhinetA haiN| Apa para mujhe pUrNa zraddhA hai / ApakI AjJA meM calane vAle sAdhu-sAdhviyoM ko bhagavAna mahAvIra ke sAdhu-sAdhviyoM ke samAna zuddha sAdhu mAnatA huuN| apane Apako bhI zuddha sAdhu mAnatA hUM / maiM ApakI AjJA lopane vAloM ko saMyama mArga se pratikUla mAnatA huuN| * maiM ApakI AjJA kA ullaMghana nahIM kruuNgaa| .pratyeka kArya Apake Adeza pUrvaka kruuNgaa| .ziSya nahIM karUMgA, dalabandI nahIM kruuNgaa| * Apake kArya meM hastakSepa nahIM kruuNgaa| * Apake tathA sAdhu-sAdhviyoM ke aMza mAtra bhI avarNavAda nahIM boluuNgaa| * kisI sAdhu sAdhvI meM doSa jAna par3e to svayaM use yA AcArya ko jtaauuNgaa| siddhAnta, maryAdA yA paraMparA ke kisI bhI vivAdAspada viSaya meM Apa dvArA die gae nirNaya ko zraddhApUrvaka svIkAra kruuNgaa| * gaNa se bahiSkRta yA bahirbhUta vyakti se saMstava nahIM rakhUgA / * gaNa ke pustaka-pannoM Adi para apanA adhikAra nahIM rkhuugaa| * pada ke lie ummIdavAra nahIM bnuugaa| * Apake uttarAdhikArI kI AjJA saharSa zirodhArya kruuNgaa| paMca padoM kI sAkSI se maiM ina sabake ullaMghana kA pratyAkhyAta karatA huuN| maiMne yaha lekhapatra Atma-zraddhA aura viveka pUrvaka svIkAra kiyA hai / saMkoca, Aveza yA pramAdavaza nhiiN| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 183 svIkartA muni / sAdhvI.... saMvat'mAha"mitI uparokta lekhapatroM meM ullekhita maryAdAoM kI paripAlanA jaba taka terApaMtha ke sAdhu-sAdhvIgaNa kareMge tathA saMgha sajaga rahakara apramattatA kI ora bar3hegA, taba taka terApaMtha dharmasaMgha ajeya banA rahegA aura mAnavatA kA patha prazasta kara janatA ko adhyAtma kA Aloka detA rhegaa| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 he prabho ! terApaMtha maryAdA mahotsava saMvat 1621 se 2042 taka zrI | zrI DAla- kAlUgaNi zrI gaNi tulasI 1. bAlotarA 2. kaMTAliyA 3. bIdAsara 4. sujAnagar3ha 5. lADanUM 6. jayapura 7 : ratanagar3ha zrI jayAcArya 8. saradArazahara 6. rAjaladesara 1621 1622 1923, 26, 27, 26,30, 31,32, 33,35, 1924 1625 34,36, 1628, 37 - zrI zrI maghavA mANaka gaNi gaNi 1648 1940 41, 46 1638, 47 1645 1646 --- 1652 1951, 1960, 1666, 2004, 53 62 66 23, 1654, 1670 2027, 55 41 - 1661 1663 1656 AcArya 1657, 1668, 1667, 58, | 73,78, 2014, 64,65 83, 85, 2020, 60 32. 2021 - - 1675, 2001, 2034 80,86 2006 1665. 2043 1676; 1666, 77 PS5, 81,87 2008, 6, 12, 13,37 1967, 2005, 76,82 35. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 185 - 10. udayapura 2042 11. DUMgaragar3ha 1689 1666 12. gaMgApura 1971 / 2031 13. pAlI 1672 14. chApara 1988 15. bagaDI 1961 2045. 16. baDanagara 16 17. cUrU 18. jojAvara 2005. 16. daulatagar3ha / 20. byAvara / . 21. gaMgAzahara / 1963 1964,2000 28,38 22. bhivAnI / 2007 2010 23. rANAvAsa 24. bambaI 2011, 2016 25. hAMsI 26. bhIlavAr3A ... 27. seMthiyA 2012 / 2015. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 he prabho ! terApaMtha 28. AmeTa 2017 26. rAjanagara 30. nAthadvArA 31. bhInAsara 32. hisAra 33. haidarAbAda | 34. cidambarama 35. par3ihArA 36. momAsara 37. saMgarUra 38. dillI 2030 36. jasola | ... | 2041 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. kaMTAliyA - AcArya bhikSu kI janma sthalI 11 "1 2. bagar3I 3. kelavA - 4. rAjanagara terApaMtha ke aitihAsika sthala "" 13 13 13 kA abhiniSkramaNa sthala jaitasiMhajI kI chatarI kI bhAvadIkSA va terApaMtha kI sthAnapanA kA kSetra kA bodhi prApti sthala evaM aNuvrata vizvabhAratI kA mukhyAlaya 5. jodhapura - terApaMtha kA nAmakaraNa sthala 6. sirIyArI - AcArya bhikSu kA nirvANa sthala 7. lADanUM - 1. vRddha evaM rugNa sAdhviyoM kA sthiravAsa sthala 2. jaina vizva bhAratI mukhyAlaya 3. pAramArthika zikSaNa saMsthA mukhyAlaya 4. AcArya tulasI kA janma sthala 8. bAlotarA - maryAdA mahotsava kA prArambha 6. jayapura -- zrImad jayAcArya kI dIkSA evaM nirvANa sthala (smRti cihna - chatrI, rAmanivAsa bAga meM) pariziSTa 187 (saM0 1783) (saM0 1816 ) (saM0 1817 ) (saM0 1815) saMvat 1914 se...... saM0 2028 se...... (saM0 2037 (saM0 1816 ) (saM0 1860 ) ( saMvat 1869 va 1938 ) ( saMvat 1671) (saMvat 1921) 10. rANAvAsa - terApaMtha kA pramukha zikSA kendra | 11. dillI - 1. aNuvrata vihAra, 210 dInadayAla upAdhyAya mArga, naI dillI / 2. adhyAtma sAdhanA kendra, maharaulI, chatrapura / 12. bIdAsara - terApaMtha ke AcAryoM ke sarvAdhika cAturmAsa evaM maryAdA mahotsava kA kSetra - camatkArika ghaTanAoM se sampRkta / 13. gaMgApura -- AcArya kAlUgaNijI kA svargArohaNa evaM AcAryazrI tulasI kA ( saMvat 1963 ) paTTArohaNa sthAna Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 he ! prabho terApaMtha terApaMtha kI agraNI sadhviyAM aba taka terApaMtha dharma saMgha meM 11 sAdhvIpramukhA ho cukI haiN| isameM prathama tIna ko vidhivat sAdhvIpramukhA ghoSita nahIM kiyA gyaa| kyoMki usa samaya taka isa pada kI saMracanA nahIM kI gaI thii| para unhoMne saMgha kI sAdhviyoM kA pravartana Adi sAdhvIpramukhA kI taraha hI kiyaa| zeSa ATha sAdhviyoM kI vidhivat sAdhvIpramukhA pada para niyukti kI gayI hai1. sAdhvIzrI varajUMjI 2. sAdhvIzrI hIrAMjI . 3. sAdhvIzrI dIpoMjI (sAdhanA kAla saM0 1872 se 1918) 4. sAdhvIzrI saradAroMjI (sAdhvI pramukhA saM0 1918 se 1927) 5. sAdhvIzrI gulAboMjI ( " " " 1927 se 1942) 6. " " navalojI | " " " 1942 se 1965) " " jeThoMjI 1965 se 1981) " " kAnakuMvarajI 1981 se 1993) 1993 se 2003) ." lADojI 2003 se 2027) " kanakaprabhAjI 2028 se .....) >> " " jhamakUjI . Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kelavA sirIyArI * pAlI khairavA bagar3I nAthadvArA pIpAr3a savAI mA. pu kaMTAliyA pura baralU rAjanagara AcAryoM ke cAturmAsa ( prathama zatAbdI) (saMvat 1817 se 1938 taka ) zrI bhikSu svAmI 1817,21,25 1864,78 38,46,58 1816,22, 26,36,42, 1872 51,60 zrI bhArImAlajI 1826,32,41 1863 46,54 1824,28 1847,57 1823,33 1862,68, 1876,82,86 1613,22 73 40,44,52 55,56 1818 1820 1827,30,36 1843,50,56 1865, 1685,88,4 1610 74,77 1901,4 1834,45 1831,48 - 1870 - pariziSTa 186 1876 zrI RSirAya - 60,63,66 1602,5 zrI jayAcAryaM 1864 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 he prabho ! terApaMtha AmeTa 1835 [ 1866 / / pAdU 1837 / sojata S / kAMkarolI 1875 / jayapura / 1866 1880,62, 67,1600 1603,1607 1986,28, 37,38 borAvar3a / 1871 bAlotarA / 1867 pIsAMgana / 1861 gogundA / 1861 udayapura / 1612 1883,86,95 1908 1887,66 bIdAsara / 1614,17, 23,26,27, 30,35.36 peTalAvAda / 1884 lADanUM / 1898,1906 1915,18,27 32,33,34 1611 ratalAma / sujAnagar3ha / 1616,16 24,31 1921,25 jodhapura / cUrU / 1920 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 161 dvitIya zatAbdI saMvat 1936 se 2042 taka zrI zrI zrI DAla- zrI Acatya / zrI maghavA- mANaka | gaNi | kAlUgaNi gaNi / gaNi tulasI gaNi pUrvAcArya jayapura 11 1948 | 1952 1980 2006,32 jodhapura 2 1942 1973,61] 2010,41. udayapura 5 1972,92, 2016 saradArazahara-1 1941 / 1967,74/ 1665,2006 13,2033 bIdAsara 10 | 1944 | 1953 | 1657 1968,76 | 1666,2018, 82,88 lADanUM 8 | 1 1655 | 1970,86] 1667,2020 62,65, 28,34, 37,43,46 sujAnagar3ha 4 - 1660 2001,14 1983,87 2000,2035 gaMgAzahara bIkAnera 1979 1964,2021 1676,81 1666,2026 ratanagar3ha 1978 2004 rAjaladesara 1958 1975 1968 bhivAnI 1977 DUMgaragar3ha 1984 | 2002,2015 chApara 1985 2005 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 he prabho ! terApaMtha / gaMgApura rAjanagara 1 bAlotarA 1 / 2017 / 2040 AmeTa 2 / 2042 rAjagar3ha / 2003 hAMsI / 2007 dillI / 2008,2022 2031,38,44 -bambaI / 2011 ujjaina / 2012 kAnapura / 2015 : kalakattA / 2016 .ahamadAbAda / -madrAsa 2025 / / baiMgalora 2026 rAyapura / 2027 rANAvAsa / 2036 ludhiyAnA / 2036 hisAra / 2030 a Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________