________________
૨૧૫
સદ્દગત સ્વામી શ્રદ્ધાનંદજી કી અતીત સ્મૃતિમાં સાહસ પૂર્ણરૂપ સે વિદ્યમાન થા. ઉસને અપની પુસ્તક “કન્ટેશન્સ' મેં અપને સારે દોષ ઔર અપરાધ કા આરંભ સે અંત તક વર્ણન કિયા હૈ. ઇસ સાહસ ને ઉસે ર૫ કી જનતા કી દષ્ટિ મેં ઔર ભી અધિક ઉંચા કર દિયા. ઉસકે ઔર સ્વામીજી કે જીવન મેં સમાનતા યહ હૈ કિ સ્વામીજી ભી ઉસકી તરહ હી એક આદર્શવાદી વ્યક્તિ છે. સ્વામીજી ઉસકી હી તરહ સાહસી ઔર વીર છે. સ્વામીજી મેં ભી ઇતના નૈતિક સાહસ થા કિ અપને જીવિતકાલ મેં હી અપને દોષે કે જનતા કે સામને રખને મેં સમર્થ હે સકે. સ્વામીજી ભી ન્યાય ઔર સત્ય કે ઉપાસક થે ઔર જિન લોગોં ને ઉનકે જ્યોતિર્મય જીવન કા ભલી-ભાંતિ અધ્યયન કિયા હૈ, વે ઈસ બાત કે અછી તરહ સમઝ સકતે હૈં કિ સ્વામીજી કા જીવન તથા ઉનકા પ્રધાન ઔર મુખ્ય ધર્મ સત્ય કી પરમ ઉપાસના હી થા. સ્વામી જી કા ભી જન્મ એક એસે સમય : થા, જબ કિ દેશ મેં પાખંડ ઔર મિથ્યાવાદ કા અટલ સામ્રાજ્ય થા. રૂસે કી તરહ સ્વામીજી કે હૃદય મેં ભી સમાજસેવા કી પ્રવૃત્તિ એવં સમાજ કે ભિન્ન-ભિન્ન અત્યાચાર કો નિમૅલ કરને કી મને વૃત્તિમાં અપની સ્વયં અનુભૂતિ કે દ્વારા હી ઉત્પન્ન હુઈ થીં. હાં, રૂસે ઔર સ્વામીજી કે જીવન મેં કઈ વિભિન્નતાઓ કે સાથ સબસે બડી વિભિન્નતા યહ હૈ કિ જહાં રૂસે ને અપને સિદ્ધાંતે કે પ્રચાર કે નિમિત્ત એક દેશ સે દૂસરે દેશ મેં જાજા કર પ્રાણુરક્ષા કી, વહાં સ્વામીજી ને એક અત્યંત વીર સેનાપતિ કી તરહ અપને પ્રાણ કે સત્ય કે લિયે બલિદાન કર દિયા. ઇસ કારણ સ્વામીજી એક વીર શહીદ થે ઔર રૂસો એક દઢ ઔર સાહસી સમાજસુધારક થા.
માનવ-જીવન એક રહસ્ય છે. મનુષ્ય પરમ પિતા પરમાત્મા કી રહસ્યમયી લીલાઓ કો સમઝને મેં અસમર્થ હૈ ! કોઈ ઇસ બાત કે નહીં જાનતા કિ વહ અનંત ભગવાન અપની કૃપા કે દ્વારા મનુષ્ય કે કિસ પ્રકાર ઔર કિસ તરહ અપને ઉદ્દેશ્ય કા સાધન બનાતા હૈ ! વાસ્તવ મેં માનવ-જીવન એક સાધના હૈ, જે કિ અપની પ્રવૃત્તિ સે પતન ઔર પરમાત્મા કી મહિમામયી કરુણું સે ઉત્થાન કી ઓર પ્રવૃત્ત હતા હૈ! મનુષ્ય ભગવાન કી સર્વોત્કૃષ્ટ રચના હેતે હુએ ભી દુર્બલ, અપૂર્ણ ઔર નિરુપાય હૈ. સ્વામીજી ભી મનુષ્ય થે, ઇસ કારણ ઉનમેં ઉનકે ગુણે કે સાથ દુર્બલતાઓ ઔર ત્રુટિયો કા હોના એકાંત નૈસર્ગિક થા. ફિર ભી જિસ સમય હમ ઉનકે ગુણે કી ઓર ધ્યાન દેતે હૈ, ઉસ સમય હમારી દૃષ્ટિ મેં ઉનકી ત્રુટિયો કા કોઈ સ્થાન હી નહીં રહ જાતા. સ્વામી છે કે મહાન ત્યાગ, ઉનકી સચ્ચાઈ એવં ઉનકી અપાર ધર્માનિકા કે સન્મુખ માનવ-જીવન કી સારી દુર્બળતા ત્રસ્ત ઔર નત હો જાતી હૈ, ઔર હમ ઉનકે આદર્શ જીવન કે સત્ય કી પરમ સાધના ઔર કર્તવ્ય કી ઉચ્ચતમ ઉપાસના કે રૂપ મેં હી દેખતે હૈ. સ્વામીજી કા જીવન ઔર વિશેષ કર ઉનકી બાલ્યાવસ્થા એવં ઉનકા યૌવન, ઉનકી દુર્બલતા ઔર સજીવતા, ઉદ્યોગ ઔર સાહસ, મહત્ત્વાકાંક્ષા ઔર પરાક્રમ તથા ઉનકી વિફલતાઓ ઔર સફલતા કા
આશ્ચર્યજનક મિશ્રણ હૈ, ઔર ઇસસે ભી આશ્ચર્યજનક બાત યહ હૈ કિ ઉન્હોંને કલ્યાણ માર્ગ કા પથિક' મેં અપની સારી ત્રુટિ કી બેરેવાર ચર્ચા કી હૈ. સ્વામીજી કા પ્રારંભિક જીવન વાસ્તવ મેં એક મહત્ત્વપૂર્ણ વિષય હૈ ઔર હમ ઈસકી મહત્તા કે કારણ ચંદ' કે પાઠક-પાટિકાઓ કે સન્મુખ ઈસે ઉપસ્થિત કરના અપના કર્તવ્ય સમઝતી હૈ.
સંન્યાસ લેને કે પહિલે સ્વામીજી કા નામ મુન્શીરામ થા. મુન્શીરામ કા જન્મ સન ૧૮૫૫ ઈ. જાલંધર ઇલે કે તલબન ગ્રામ મેં હુઆ થા. યે જાતિ કે ખત્રી છે. ઉનકે પરિવાર કે લોગ સંપન્ન ઔર પ્રતિષ્ઠિત વ્યકિત થે. ચાર ભાઈ ઔર દો બહિનાં મેં મુનશીરામજી સબસે છોટે છે. યદ્યપિ પંજાબ ઈનકી જન્મભૂમિ થી, તથાપિ ઈહાંને અપની બાલ્યાવસ્થા એવં યૌવન કા કુછ કાલ સંયુકત પ્રાંત મેં હી વ્યતીત કિયા થા. ઇસકા કારણ યહ થા કિ ઇનકે પિતા સંયુક્ત-પ્રાંત કે પુલીસ-વિભાગ મેં એક ઉચ્ચ કર્મચારી છે. તીન વર્ષ કી આયુ મેં મુન્શીરામજી બરેલી મેં આએ ઔર તત્પશ્ચાત પિતા કે સાથ બનારસ, બાંદા, બદાયું, મિર્જાપુર, બલિયા ઇત્યાદિ સ્થાને મેં રહે. નૌકરી મેં ભિન્ન-ભિન્ન સ્થાન મેં બદલી હોને કે કારણ ઇનકે પિતા ઇનકે અધ્યયન કી એર પૂર્ણ રીતિ સે ધ્યાન ન દે સકે. જબ ઇનકી પઢાઈ નિયમિત રૂપ સે બલિયા મેં આરંભ હુઈ, ઉસ સમય ઇનકી અવસ્થા ૧૪ વર્ષ કી થી. ઇસકે કુછ સાલ બાદ વે બનારસ કે કિવન્સ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
