Shubh Sangraha Part 03

Author(s): Bhikshu Akhandanand
Publisher: Sastu Sahityavardhak Karyalay

Page 351

૩૩૫
રામાયણ ઔર પ્રજાતંત્ર ૧૫૩-રામાયણ ઐર પ્રજાતંત્ર
રામાયણ-કાલ કા નિશ્ચય અભિતક નહીં હુઆ હૈ. કુછ વિદ્વાને ઔર વિશેષકર હિંદુઓ કા વિશ્વાસ હૈ, કિ રામાયણ કી રચના ઉસી સમય હુઈ થી, જિસ સમય ભગવાન રામચંદ્ર અયોધ્યા મેં રાજ્ય કરતે થે. ઇસકે વિપરીત કુછ વિદ્વાન રામાયણ કા રચના-કાલ શ્રીરામ સે બહુત પીછે કા બતાતે હૈિ. ઉનકે કથાનાનુસાર રામાયણ કે રચે કેવલ દો હજાર વર્ષ હુએ હૈ; પરંતુ જિસ પ્રકાર હમારે પાસ હિંદૂઓ કે વિશ્વાસ કો અમાન્ય કરને કે લિયે કોઈ વિશેષ પ્રમાણ નહીં હૈ, ઉસી પ્રકાર હમારે લિયે દૂસરે વિદ્વાને કી કલ્પિત ઉક્તિ કે સ્વીકાર કરના ભી અસંભવ હૈ. ઉનકી નીંવ કેવલ અનુમાન ઔર કલ્પનાપર નિર્ધારિત હૈ; અસ્તુ અવિશ્વસનીય હૈ.
એક દૂસરા પ્રશ્ન યહ ઉઠતા હૈ, કિ કયા રામાયણ કે રચયિતા–આદિકવિ વાલ્મીકિ વહી હૈ, જિનકા વર્ણન રામાયણ મેં મિલતા હૈ? યહ પ્રશ્ન ભી વિચારણીય છે; કાંકિ પ્રાચીનકાલ મેં ઋષિ કે ગોત્ર ઉનકે પૂર્વ કે નામપર હી રખે જાતે થે, ઔર યહ પ્રથા હિંદૂઓ મેં અબતક ચલી આતી હૈ. અસ્તુ, બહુત સંભવ હૈ, કિ આદિકવિ વાલ્મીકિ રામાયણ કે વાલ્મીકિ સે ભિન્ન ઉનકે સગોત્રી હાં..
રામ-કાલચાહે આજ સે દે લાખ વર્ષ કા હો, ચાહે કલ કા; પરંતુ ઈસમેં તનીક ભિ સદેહ નહીં કિ રામાયણ કે રચયિતા બડે ભારી વિદ્વાન થે–ઉન્હે રાજનીતિ, ધર્મનીતિ ઔર સમાજનીતિ કા પૂર્ણ જ્ઞાન થા; ઔર યદિ હમ કહે કિ રામાયણ-કાલ મેં વહી રાજ્ય-વ્યવસ્થા થી, જે શ્રીવાલ્મીકિ ને રામાયણ મેં વર્ણન કી હૈ, તે અનુચિત ન હોગા. વેદ ભગવાન રાજ્ય-વ્યવસ્થા કે સંબંધ મેં કહતે હૈ "इंद्रो जयाति न पराजयाता-अधिराजो राजसु राजयाते।।
રા ય વરઘો પરચો નમો વેદ ” (અથર્વ. ૬-૧૦-૯૮–૧)
અર્થાત “હે મનુષ્યો ! જે ઇસ મનુષ્યસમુદાય મેં શત્રુ સે પરાજિત ન હો સકે, સર્વોપરિ 'વિરાજમાન, પ્રકાશમાન તથા પ્રશંસનીય ગુણ, કર્મ એવં સ્વભાવવાલા હૈ, ઉસીકા સભાપતિ અર્થાત્ રાજા બનાયે.” સારાંશ યહ, કિ વેદ મેં પ્રજા-સત્તાત્મક શાસન-પ્રણાલી કા આદેશ દિયા ગયા હૈ.
ઈસી કી વિસ્તૃત વ્યાખ્યા હમેં સ્મૃતિ આદિ ધર્મ-શાસ્ત્રોં મેં મિલતી હૈ, જિસકે સ્થાનાભાવ કે કારણ હમ પ્રદર્શિત કરને મેં અસમર્થ હૈ. હમેં ઇસ લેખ મેં રામાયણ-કાલ કી હી રાજ્યવ્યવસ્થા પર પ્રકાશ ડાલના હૈ. અસ્તુ. આગે હમ ઉસીકે સંબંધ મેં કહેંગે, જિસસે વર્તમાન કૌસિલ-પરિપાટી કી પ્રશંસા કર તથા પ્રાચીન રાજ્યપ્રણાલી કી રાજન્સત્તા કહકર, હંસી ઉડાને વાલે અછી તરહ સમઝ જાયેંગે કિ, તબ ઔર અબ કી રાજ્ય-વ્યવસ્થા મેં કેાઈ વિશેષ અંતર નહીં થા. હમ તે યહાં તક કહને કો તૈયાર હૈ, કિ ઉસ સમય પ્રજા કે લાભાલાભ કે અતિરિક્ત રાજા અપની ગૃહસ્થી સે સંબંધ રખનેવાલી બાત મેં ભી પ્રજા કી આજ્ઞા શિરોધાર્યું કરતે થે. કહને કા તાત્પર્ય યહ, કિ ઉસ સમય પ્રજા કે ઈસ સમય સે કહીં અધિક અધિકાર પ્રાપ્ત થે. હમ અપને ઈસ કથન કી પુષ્ટિ મેં રામાયણ કે કુછ પ્રમાણ દેતે હૈ:
(૧) રાજા દશરથ બૂઢે હુએ હૈ, અબ ઉન્હેં અપને જીવન કા ભરોસા નહીં હૈ ઔર ઉનકી ઈચ્છા અપને પરમ પ્રિય પુત્ર શ્રીરામ કે રાજ્યસન પર બિઠાને કી હૈ. રાજા મંત્રીમંડલ
ઔર પ્રજા–પ્રતિનિધિ કી સભા કરતે હૈ. ઈતના હી નહીં વરન અપની પ્રજા કા મહત્વ બઢાને કે લિયે અપને અધીન રાજાઓ કા ભી ઉસ સભા મેં બૂલાતે હૈ ! અબ જરા રાજ ઉસ ભાષણ પર ધ્યાન દીજિયે, જે ઉક્ત સભા મેં દેતે હૈં. તે કહતે હૈં –