Shubh Sangraha Part 03

Author(s): Bhikshu Akhandanand
Publisher: Sastu Sahityavardhak Karyalay

Page 374

૩૫૮
શુભસંગ્રહ-ભાગ ત્રીજો
૧૬૯-ગેસ્વામી તુલસીદાસજી કે ભરત
ગેસ્વામીજી કે ચરિત્ર-ચિત્રણ આદર્શ હૈ. ઉન્હોંને પ્રત્યેક પાત્ર કે પ્રધાન ગુણ કે સર્વોચ સીમા પર પહુંચા દિયા હૈ. રામાયણ કે નાયક-ભગવાન રામચંદ્ર પ્રત્યેક માનવી ગુણ કે સર્વોત્કૃષ્ટ, ઉદાહરણ હૈ. ઇસી કારણ હમ ઉન્હેં આદર્શ પુરુષ યા મર્યાદા–પુરુષોત્તમ કહેતે હૈ. ઇસી પ્રકાર ઉહેને શ્રી સીતા દ્વારા સતી કે સમસ્ત ગુણ, ભરત ઔર લક્ષ્મણ દ્વારા આદર્શ ભ્રાતૃ–પ્રેમ, દશરથ દ્વારા કર્તવ્ય-પાલન, હનુમાન દ્વારા આદર્શ સેવા ઔર રાવણ દ્વારા અત્યાચાર આદિ કે વાસ્તવિક
સ્વરૂપે હમારે સંમુખ રખ દિયે હૈ. અન્ય પાત્ર મેં ભી કિસી ને કિસી ગુણ કા જવલંત ઉદાહરણ મિલતા હૈ. યહાં તક, કિ મંથરા જૈસી દુષ્ટા કે કાર્યો કે, અપની સ્વામિની કી ભલાઈ કે ભાવ સે પરિપૂર્ણ દિખલા કર, ગોસ્વામીજી ને એક સ્વામિભક્ત કી સેવા કા રૂપ દે દિયા હૈ.
હમ ઉપર કહ આયે હૈ, કિ ભરત ઔર લક્ષ્મણ કે ચરિત્ર મેં હમેં ભ્રાતૃ–પ્રેમ કા - કષ્ટ ઉદાહરણ મિલતા હૈ. દોનોં હી પાત્રો મેં યહુ ગુણ ઈતને ચાતુર્ય એવં ઉત્તમતા સે પરિ. સ્ફટિત કિયા ગયા હૈ, કિ હમેં યહ નિશ્ચય કરના કઠિન હો જાતા હૈ, કિ દેને મેં કૌન શ્રેષ્ઠ હૈ.. એક ઓર હમારે સંમુખ ચૌદ વર્ષતક બન મેં ભાઈ કી ભત્ય સે ભી અધિક સેવા કરનેવાલે મન-કમ-બચન ચરણરત લક્ષ્મણ કી ત્યાગમૂર્તિ હૈ, તો દૂસરી એર “જટાજૂટ શિર મુનિ-પટધારી’ નંદિગ્રામ-વાસી ઉન ભરત કા ચિત્ર, જિન્હોંને બ્રાતૃ-સ્નેહ મેં “પિતૃઆજ્ઞા ટુકરા દી.
ઔર જે રામચંદ્ર કી ખડાઉ સિંહાસના સીન કર ચૌદ વર્ષ રાજકાજ ચલાતે હુએ ભી બેકલધારી તપસ્વી બને રહે. હમ યહ નિશ્ચય કરને મેં અસમર્થ હ કર, કિ કૌન અધિક આદરણીય હે, બારંબાર દોને કી ઓર દેખતે હૈ. હમારે અંતર્પટ મેં એક એર બનવાસી, વીરાસની, ધનુશાયક-ધારી, રામ–જાનકી-સેવા-નિરત લક્ષ્મણ અંકિત હૈ, ઔર
જતા એવા નિરત લસણ અંકિત હૈ ઔર દસરી એર મુનિર્વેષધારી, રામ. વિયોગાગ્નિ-તપિત, સતત રામચરિત-ચિંતન કરનેવાલે ભરત શેભિત હૈ! હમ એક કે પ્રશંસા કી. દષ્ટિ સે દેખતે હૈ, તે દૂસરે કે શ્રદ્ધા સે સિર ઝુકાતે હૈ.
રામાયણ મેં હમેં સ્થાન-સ્થાન પર લક્ષ્મણ કા ચરિત્ર પઢને કા મિલતા હૈ. અધિકાંશ મેં હમ ઉસમેં ઉનકી વીરતા કા, જિસકા મૂલ રામ કે પ્રતિ પ્રગાઢ ભક્તિ હૈ, દર્શન કરતે હૈં. યદિ હમ લક્ષ્મણ કી પ્રશંસા કરતે હૈં; યદિ હમારે હદય મેં લમણ કે પ્રતિ આદર-ભાવ જાગૃત હેતા હૈ, તે કેવલ ઈસ લિયે કિ વે ભ્રાતૃનેહ કી જાજ્વલ્યમાન પ્રતિમા હૈ. લક્ષ્મણ કે ચરિત્ર સે યદિ શ્રાવ-પ્રેમ નિકાલ દિયા જાયે. તો હમારે લિયે વહ એક ઉદાસીન ચરિત્ર હો જાયેગા. ઉનકે પ્રતિ હમારા જે સ્વાભાવિક અનુરાગ હૈ, વહ ચલા જાયેગા. ઉનકી વીરતા ઔર બ્રહ્મચર્ય હમેં કુછ અધિક આકર્ષિત ન કર સકેગે; પરંતુ ભારત કે સંબધ મેં યહ બાત નહીં હૈ. યદ્યપિ ભરત કે ચરિત્ર મેં ગેરવામીજી ને ભ્રાતૃ-પ્રેમ કી-એસે ભ્રાતૃ-પ્રેમ કી જે લક્ષ્મણ કે પ્રેમ સે કિસી પ્રકાર કેમ નહીં હૈ-મહત્તા દિખાઈ હૈ: ફિર ભી ઉન્હોંને ઉનમેં કુછ ઐસે અન્ય ગુણે કા પ્રદર્શન ભી કર દિયા હૈ, કિ યદિ ઉનકે ચરિત્ર સે ભ્રાતૃપ્રેમ નિકાલ દિયા જાયે, તબ ભી આદરણીય બને રહેગે. લક્ષ્મણ કે ચરિત્ર સે ભ્રાતૃ-નેહ નિકલ જાને પર કેવલ ક્રોધ ઔર ચિડચિડાપન રહ જાતા હૈ, પરંતુ ભરત મેં ફિર ભી ઐસે ગુણ રહ જાતે હૈ, જો ઉનકે એક આદર્શ—ચરિત્ર બના રખતે હૈ–વે ગુણ હૈ કરુણું, નિરભિમાન ઔર સરલતા. અસ્તુ- યદ્યપિ દોનોં કા ભ્રાતૃ–પ્રેમ એક-સા આદરણીય તથા અનુકરણીય હૈ, ફિર ભી જબ હમ, દોને કે અન્ય ગુણો કી તુલના કરતે હૈ, તે લક્ષ્મણ પીછે રહ જાતે હૈ, ઔર હમેં ભરત કી મહત્તા
સ્વીકાર કરની પડતી હૈ. કહના પડતા હૈ, કિ સબ દૃષ્ટિકોણો સે વિચાર કરને પર હમ ઇસ નતીજેપર પહુંચે હૈ, કિ લક્ષ્મણ કે ચરિત્ર સે ભરત કા ચરિત્ર કહીં અધિક શ્રેષ્ઠ છે.
ગેસ્વામીજીને જિસ પ્રકાર લમણુ કા ચરિત્ર વિસ્તારપૂર્વક વર્ણન કિયા હૈ, ઉસ પ્રકાર ભરતક