Shubh Sangraha Part 03

Author(s): Bhikshu Akhandanand
Publisher: Sastu Sahityavardhak Karyalay

Page 375

ગોસ્વામી તુલસીદાસજી કે ભરત
૩૫૯ કા નહીં કિયા. ઉોને ભરત કા ચરિત્ર અયોધ્યાકાંડ કે ઉત્તરાદ્ધ મેં હી ચિત્રિત કર કે સમાપ્ત સા કર દિયા હૈ. હાં, બાલ, લંકા ઔર ઉત્તરકાંડે મેં ભી એકાધ સ્થલપર પ્રસંગ-વશ ઉનકા વર્ણન આ ગયા હૈ. કહને કા તાત્પર્યો યહ હૈ, કિ ભરત કે ચરિત્ર કા વિસ્તૃત રૂપ સે નિદર્શન અયોધ્યા કાંડ મેં હી હુઆ હૈ; પરંતુ વહાં ભી ગોસ્વામીજી કા ઉદ્દેશ્ય ઉનકે ભ્રાતૃ-પ્રેમ કા નિદર્શન કરના હી થા. અએવ ઐસે સ્થલ બહુત કમ હૈ: જિનસે ઉનકે અન્ય ગુણે કી સરલતાપૂર્વક પતા લગતા હો, તથાપિ જે કુછ ભી ઉનહોને લિખા હૈ, વહ ઉનકે ચરિત્ર પર પર્યાપ્ત પ્રકાશ ડાલતા હૈ, ઔર હમ ઉનકે ચરિત્ર કી મહત્તા સમઝને મેં સમર્થ હો જાતે હૈ.
ઉપર કહ ચૂકે હૈ, કિ જે ગુણ ભરત કે લક્ષ્મણ સે બઢા દેતે હૈ, યે હૈં-કરુણ, નિરભિમાનતા, સરલતા. અબ હમ દષ્ટાંતો દ્વાર દિખાયેંગે કિ ગોસ્વામીજી ને કિસ ચતુરતા સે સ્થલ-સ્થલ પર ઉનકા નિદર્શન-ભર કર દિયા હૈ:–
(૧) ભરત કી કસણુંઅપની નનિહાલ સે લૌટકર ભરત કેકેયી સે મિલે. ઉવૅ જ્ઞાત હુઆ, કિ રામચંદ્ર બન ગયે ઔર સે ભી ઉન્હીં કે કારણ. તબ તો વે કેકેયી કી ભર્સના કરને લગે. ઈસી સમય અભાગ્ય કી મારી મંથરા ભી આ પહુંચી. ઉસે દેખ શત્રુ બહુત ક્રોધિત હુએ ઔર ઉસકા “ટ” પકડ કર ખીચને લગે. ભરત કી કસણા ઉમડ આઇ. કહાં તે વે શ્રા પર નારાજ હો રહે થે, કહાં એક સ્ત્રી કે ઇસ પ્રકાર ધટે જાતે દેખ. ઉહે દયા આ ગઈ ઔર ઉસે છુડા દિયા ! ! યદ્યપિ ગોસ્વામીજી ને ભરત કી દયા કે સિર્ફ એક ચરણ મેં દિખાયા હૈ, પરંતુ
“ભરત દયાનિધિ દીહુ છુડાઈ હી મેં ઉન્હોંને ભરત કે કરણ-સ્વભાવ કા જ્વલંત દિગ્દર્શન કરા દિયા હૈ.
(૨) ઉનકી સરલતા-મેં સે મિલકર ભરત કૌશિલ્યા કે પાસ ગયે. વહાં પે જિન શબ્દ મેં કથિી કે ઈસ જયંત્ર સે અપની અનભિજ્ઞતા કા પરિચય દેતે હૈ, યે ઉનકી સરલતા-ભોલેપન કે મૂર્તિમાન પ્રમાણુ હૈ. તે કહતે હૈ– ચ૦ “ જે અઘ માતુ પિતા ગુરુ મારે, ગાઈ શેઠ મહિસુર પુર જારે;
જે અધ તિય બાલક બંધ કહે, મીત મહિપત માહુર દીહે. જે પાતક ઉપપાતક અહહીં, કર્મ---બચન-મન ભવ-કવિ કહહીં;
તે પાતક મોહિં હોઉં વિધાતા, જે યહ હોઈ મેર મતિ માતા. દોહા-જે પરિહરિ હરિહર ચરણ, ભજહિં ભૂતગણુ ઘેર;
તિન કી ગતિ મોહિં દેઉ વિધિ, જે જનની મતિ મોર.” દેખિયે હૃદય કી સરલતા ઔર સ્વરછતા શબ્દ શબ્દ સે ઝલકી પડતી હૈ ! !
(૩) દૂસરોં કે સુખ-દુ:ખ કા ધ્યાન-ભરત રામચંદ્ર સે મિલને જા રહે હૈ. રામજી કે બન મેં પૈદલ હી ચલના પડતા હોગા, યહ સેચ કર વે ભી દિલ ચલને લગે. ઉન્હેં દેખકર ઉન કે સાથિયો કે ભી પૈદલ ચલના પડા, ઇસપર કૌશિલ્યા બોલી –
તાત ચઢહુ રથ બલિ મહતારી, હાઈહિં પ્રિય પરિવાર દુખારી;
તુમ્હરે ચલત ચલહિં સબ લોગૂ, સકલ શોક-કૃશ નહીં મગ-ગે. યહ સુનતે હી, કિ ઉનકે કારણ ઔર કે ભી કષ્ટ મિલ રહા હૈ, યે રથ પર ચઢ ગયે.
(૪) ઉનકી નિરભિમાનતા-જબ ભરત કે દલ-બલ સહિત આનેપર લક્ષ્મણ ક્રોધિત હુએ, તબ રામચંદ્ર ને લક્ષ્મણ કે સમઝાયા. વે ભરત કે સ્વભાવ કા વર્ણન ઈસ પ્રકાર કરતે હૈ–
“ ભરતહિં હોઈ ન રાજમદ, વિધિ હર હરિ પદ પાઈ કબહું કિ કાંજી સીકરનિહ, ક્ષીર સિંધુ બિનસાઇ. મશકછુક વો મેરુ ઉકાઈ, હાઈ ન નૃપમદ ભરતહિં ભાઈ. ”